Beruflich Dokumente
Kultur Dokumente
z
.~
~
-<
H
;'it
.~
f--4
(/}
'l H
H ~ U
p::: ·a ~
u:r: ~
.~
(/}
> ~
~
ou
CORPVS CHRISTIANORVM
HILDEGARDIS
XCI
EPISTOLARIVM
PARS PRIMA
I-XC
HILDEGARDIS
BINGENSIS
EPISTOLARIVM
EDIDIT
L. VAN ACKER
PARS PRIMA
I-XC
TVRNHOLTI TVRNHOLTI
TYPOGRAPHI BREPOLS EDITORES 'PONTIFICIl TYPOGRAPHI BREPOIS EDITORES PONTIFICII
MCMXCI
MCMXCI
VORWORT
© Brcpols 1991
EINLEITUNG
(1) L. VAN ACKER, Der Briif»;ecÓ.Iel der heiligl1ll Híklegard _ Bingen. VoriIemerkul{gl1ll
llJIeiner kritischm Edition, in &vlle blnidimne 98 (1988), S. 1.p:-168 und 99 (1989),
S. n8-154, hier weiterhin Vorhem. / bzw. 2.
(2) In ViJrbem. 2, S. 145 gibt es einen Druckfehler: anstatt PL 52 (Z.24) ist
PL 42 zu lesen. Ebd., Anm. 270 ist REMLING zu lesen.
(3) Diese Anmerkungen beziehen sich auf Texte, die über das Gan2e der
Edition verteilt worden sind j sie lassen sich also nicht alle in diesem ersten
Band überprüfen. 1m folgenden beziehen sich die romischen Zahlen beí der
Numerierung der Briefe auf die neue Ausgabe. Für die Siglen der Handsehriften
und der friheten Editionen verweisen wir auf Vomm. /, S. 143f. und auf den
Conspectus siglorum, unten S. 2.
(4) Philippus decanlls &/1111 tll,ris chriGÚ R Epístola llfinumllls IIta/oris f«hsit in Colonia
Wr in den l'itulij Philipplll d"anlll... ",a/oris ,«lIsi" 101"19"' ,/mis C%ní,nsíll", ¡m
Tex. (XV, 1'2).
(5) Andere ?.eugen wewen weher unten ¡m A.b8chnitt tlbet die HII. behandeh:.
(6) Ad &141'11", CoI(}1/l,ns;',,,, R Ad 'Nt/tÚ'" llfit/llItIJNIIt Wr.
VIII EINLEITUNG EINLEITUNG IX
fehIt und der Text, ohne Überschrift, vielmehr die Form einer ren ist (11). Doch teilen wir nicht unbedingt die Meinung, daS
Mahnpredigt an alle Kirchenhüter hat ('). der Text der jüngeren Tradition (d.h. der Redaktion Volmars
Wir haIten es für.. wahrscheinlich, daB hier ursprünglich in und Wiberts von Gembloux, die auf Koln hinweist) die ursprüng
der Tat allgemeine Uberlegungen Hildegards vorlagen, die die liche Fassung, die Hs. W dagegen nur eine nachtragliche, ge
Seherin, weil sie das lIS9 entstandene Schisma nicht noch durch kürzte Rezension darstelle (12). Wie oben angedeutet wurde,
einen Angriff auf den von ihr nicht approbierten Teíl des Klerus halten wir die al teste Lesart für authentisch. Damit wird nicht
anfachen wollte, erst nach einigen Jahren des Schweigens freÍ behauptet, daB die Einschübe in Wr und R nicht hildegardisch
gegeben hato Dann konnte man die Veroffentlichung des Schrei waren, nur daB der Text nachher an die Umstande angepaBt
bens, so wie es in W vorliegt, in die frühen sechziger J ahre wurde. Wobei man sich die Frage stellen muB, ob Hildegard
datieren (8). ihn je in einer Predigt ausgesprochen bzw. als Brief versandt
Die Annahme, daB die altere Tradition noch den unbearbei hat. Er dürfte zum Bestand des erneuerten und teilweise ma
teten Kern des Stückes enthalt, hat zur Folge, daB in dieser nipulierten Briefwechsels gehoren.
Edition die Fassung von W als Haupttext angeführt wird. Doch Doch wagen wir es nicht, die T~?Cte XV und XVR definitiv
ist der Brief in dieser Form keine spezifische Antwort auf die voneinander zu trennen. Um diese Uberlegungen in der Edition
Anfrage des Domdekans Philipp, die deutlich auí Hildegards einigermaBen zum Ausdruck zu bringen und auf den unsicheren
Besuch in Koln (wahrend der dritten Pred~gtreise 1I62-II63) Zusammenhang der besprochenen Briefe hinzuweisen, haben
anspieIt (9). Wenn man mit der globalen Uberlieferungsge wir bei der Numerierung ein Fragezeichen angebracht un.9- die
schichte der Korrespondenz rechnet, gibt es mehr als eine ausdrückliche Adressierung an die KOlner aus unserer Uber
Losung für das Problem.Die Moglichkeit, daB ursprünglich kcin schrift weggela-ssen. Der u.E. aktualisierte Text von Hildegards
Briefpaar vorhanden war und daB zur Herstellung des Paral Schreiben wurde nicht in den kritischen Apparat, sondern in
lelismus das Bittschreiben einer wichtigen Person erdacht wurde, den apparatus comparatiuus verwiesen.
!
lassen wir auBer Betracht; das kann vorlaufig nicht bewiesen f
werden. Ganz annehmbar dagegen ist, daB der Kompilator - Ep. XXII-XXIIR. In Vorbem. I, S. ISO, Z. S-6 V. unten ist
(Volmar; S. darüber Vorbem. 2, S. lI8f.) wegen der Tendenz von einer aus zwei Briefpaaren bestehenden Korrespondenz
seiner Sammlung eine altere Schrift Hildegards aktualisiert hato zwischen Hildegard und Erzbischof Christian von Mainz die
AnlaB dazu konnten allerdings die Ereignisse in Koln gegcben Rede. Es wurde nicht erwahnt, daB das erste Paar (hier Ep.
haben. Hier müssen wir auf einen Aufsatz von Dr. Konrad Bund XXII-XXIIR) sich nicht nur in R, sondern auch in Wr findet.
(Stadtarchiv Frankfurt a.M.) hinweisen: Die "Prophetin", ein Doch wird in dieser letzten Hs. der Name Christians nicht voll
Dichter und die Niederlassung der Bettelorden in KI:Jln. Der ausgeschrieben; es steht da nur die Initiale C. (13). Betrachtet
Brie! der Hildegard von Bingen an den Kalner Klerus und das man den gesamten Briefwechsel mit den Mainzer Erzbischofen
Gedicht "Prophetia S. Hyldegardis de nouis Fratribus" des Ma in R und Wr, so steUt man fest, daB Heinrich 1. (1I42-IlS3),
gisters H einrich von Avranches (10). Darin wird u.a. gezeigt, daB Arnold 1. (IIS3-II60) und, allein in R, Christian 1. (II6S-1I83)
die Bezugnahme auf diese Metropole wohl durch die II63 sehr jeweils einen Platz bekommen haben (14). Es ist nicht logisch,
akut gewordenen Schwierigkeiten mit den Katharern zu erkHI. daB in R Christian zweimal angeführt, sein Vorganger Konrad
1. (lI62-Il6S) jedoch nicht erwahnt wird. Diese Lücke in der
Reihe kann man ausfüllen, wenn man bei Ep. XXII das C. in
Wr als C(unradus) interpretiert; es ist anzunehmen, daB der
(7) Vgl. XVR, 1: pasloriblls &/Isi,; 274'277: ...per dllOS _os lIIIltk fatigala SIl"', 111 Kompilator von R die Initiale falschlich als Christianus ver
corant mllf.istris el dtJdoribtts aG tctleris sapÍlmtibtts in fJlI;bttsdam ",aíoribtts IIXit... 1I;1I1nle 1I0f:1
islll proftm",.
(8) Vgl. die vorige Anmerkung und Bp. XVR, 277-278; Sed fJIIia E«ksia dillÍ!a (u) Vgl. auch Hildegard I'On Bing,n. Briifwl&Ósrl NQ&/.¡ dm iJlleslln Hss. IJÍJerseP.d III1d
tlrtll, IlOU", baile SIIbtraxi. naGD dm QIIIDm IIf'lIiIIiIrt von A. FOHRKO'ITER (Salzburg 19902 ; hier weiterhin
(9) Hp. XV, 6-7: ...podfJIIII'" "UJHr a nl1his ,,"ssislis, /!II", per dillmam illssione", at1 nos Briifw.), S. 168.
",,,u/llis... ; 20-22: Boga",II! ,tia"" ul «1 I{II' lIilla _ noWs priNl dixistis, litt,ris fJlIOfJIII (X2) K. Bund hat, seiner Auffassung entsprechend, den Text des Riesenkodex
mNt""I/J,li! 1I ".iI Irt/IIS",mlllú...
(la) In MIJlt/l4lfiflÍ. )i!I#rlHldJ 23, S. 171-262; im Druck. Herr Dr. Bund hat
als Grundlage seines Aufsatzes benutzt und den Brief zwischen u63 und n67
datiert.
un. 111 d.nke-tl.wrrtet Welu d". M"nll.kript seines Aufsatzes %Ur Verfügung (13) Wr. f. 48rb.vb; R. f. 332"'-"; PL 7. 158A·I59A.
.,.1111111. AlJrh "el det IkllUf!!hunK der HM. werden wir uns noch auf diese (X4) Vgl. Ep. XVIlI-XVIIIk¡ XX,XXR; XXIV-XX1VR. HII wurde in VorlH"..
hrhlllf brMlfcll. 1, S. x~of. erklll.rt, WlltUIll dIe heidt'.n letl't('.1l IlIleEe In Wr nieht vorhlnden .ind.
x EINLEITUNG EINLEITUNG XI
standen und so zwei Briefpaare mit demselben Pralaten ver und ihrem 5ekretariat den Auftrag gegeben haben, eine geeig
bunden hat. Wir glauben, daS der Korrespondent der Briefe nete Formulierung zu fin den. Auch dann fallt dieser Brief unter
XXII-XXIIR Erzbischof Konrad 1. von Mainz war. Hildegards Autorschaft.
Obwohl ~~r, vielleicht mehr als andere, überzeugt sind, daS
_ Die Briefe XXIV und XXIVR sind als Korrespondenz sich in die Uberlieferung des Briefkorpus manches Unrichtige
zwischen Hildegard und Christian von Mainz in die Ausgabe eingeschlichen hat, kannen wir doch diese wichtigen Epistolae
aufgenommen worden. Ganz selbstverstandlich ist das nicht, XXIV und XXIVR nicht kategorisch in die 5puria verweisen.
den n die Meinungen über die Authentizitat dieser 5tücke, die
sich auf das über Rupertsberg verhangte Interdikt beziehen, - Die Epistola XXIX bietet ein Beispiel dafür, wie kritisch
gehen auseinander (15). 50 hat B. Widmer die Autorschaft der man sich gegenüber der Echtheit der Anfragebriefe einzustellen
5eherin für das an Christian gerichtete 5chreiben (Ep. XXIV) hat. Fest steht, daS in den jüngeren Kompilationen (Hm, R,
abgewiesen (16). Die Argumentation stützt sich vor allem auf die Wr) mit diesem Schreiben Arnolds von St. Andreas in Kaln ein
Feststellung, daS man im Ton, im Aufbau und im 5til des ursprünglich an Grafin Oda von Eberstein gerichtetes Stück
Briefes nirgends die Originalitat und die imposante Personlich (Ep. CCCXXVI) verbunden wird (20). Die Frage ist, wie diese
keit Hildegards wiederfindet. Kombination entstanden sein kann. Maglicherweise ist die An
Dies mag richtig sein, doch ist hier u.E. auch nach der frage Arnolds echt; sie ist jedoch nicht wirklich beantwortet
psychologischen und karperlichen 5ituation der Meisterin in worden und man hat zum Zwecke der systematischen Anord
ihren letzten Lebensjahren zu fragen, in denen sie, wie Wibert nung der Sammlung einen vorhandenen Brief dazu angepaSt.
von Gembloux bezeugt (17), Z.B. nur noch ganz mühsam die Auf der anderen Seite ist nicht auszuschlieSen, daS man un
Solutiones XXXVIII quaestionum zu verfas sen vermochte. 1st bedingt den spateren Erzbischof von Trier, auch wenn keine
es wirklich undenkbar, daS sie am Ende ihres Lebens nicht Anfrage vorlag, als Korrespondenten in der Reihe der wichtig
mehr kampfen konnte und vielmehr bereit war, das für sie sten Prapste unterbringen wollte; dann muSte man nicht nur
unertragliche Verhangnis des Interdikts mit einer Bittschrift zu für die Antwort ein Schreiben Hildegards umarbeiten, sondern
beseitigen? auch die Anfrage erfinden. Es ware auch nicht unmaglich
Weiter dürfte eben die Tatsache, daS der demütige Ton so aber dafür liefert die altere Tradition keinen Beweis -, daS die
wundernimmt und daS hier ausnahmsweise Hildegard die An Anfrage von Grafin Oda stammt, daS sie jedoch umgestaltet
fragerin ist, für die Echtheit des Briefes sprechen. 1st es doch und dem Propst Arnold zugeschrieben wurde. Auf jeden Fall
die allgemeine Tendenz der Kompilatoren, Hildegards Autoritat berechtigt die Uberlieferungslage des Briefpaares zu einem
als Ratgeberin maglichst zu steigern. 50 ist es unwahrscheinlich, Fragezeichen in der von uns bei Ep. XXIX angebrachten Über
daS der Redaktor der Hs. R ein 5chreiben erfunden und auf schrift.
genommen hatte, das seinen eigenen Zielsetzungen widersprach.
Was den nicht-hildegardischen 5til des 5tückes betrifft (18) - Ep. XXXVIII und XXXVIIIR. Hier ist eine Erganzung zu
der einzige hildegardisch anmutende 5atz scheint dem Brief an Vorbem. 2, S. 141 (zu PL 21) erwünscht.
Bernhard von Clairvaux entnommen zu sein - (19), besteht Die Briefe sind in die Ausgabe als Paar aufgenommen worden.
durchaus die Maglichkeit, daS die schwer erkrankte Magistra Die Antwort Hildegards ist sicher an Bischof Daniel von Prag
das 5chreiben nicht mehr selbst vallig redigiert oder gar diktiert (I148-II67) gerichtet, doch ist die Echtheit der nur in der
hato 5ie kann ihre Gedanken schematisch erkennbar gemacht jüngeren Tradition überlieferten Anfrage nicht über jeden Ver
dacht erhaben: da wird Daniel nicht genannt und ist es nicht
deutlich, welcher Prager Bischof mit der Initiale H. gemeint
(1~) Die II79 verfaBten Texte sind auch wichtig für die Feststellung von sein kann.
lIi1degards Todesjahr. - Vgl. auch Vorbem. 1, S. I5 0f. Es kannte sich um ein einfaches Versehen handeln. Eine
(16) B. WlDMER, Hei/sordnllng IInd Zeitgeschehen in der Mystik Hiidegards von Bingen andere Moglichkeit ist, daS eine unechte Kombination dadurch
(/Jl/sI,r IJ,itriige tQJr Geschichtswissenschaft 52; BaseljStuttgart I955), Exkurs 1, S. 26 7 entstanden ist, daS Volmar (Zeuge Wru, in R übernommen)
27Q. - J. KOC:B, ])er h,lItige Stand der Hiidegard-Forschllng, in Historische Zeitschrift I86 wegen der systematischen Anordnung seiner Hs. und ohne
(II),H), S, ,62 neigt QlIch zu dieser Meinung. Besorgnis um die historischc Exaktheit cinen beliebigen Anfra
(17) V,,1. Vnrhfm. .a, S. t}1 mil Anm. 198.
(IH) I~. WIDMllll.. ~.~.nt S. l6<) weist hesonders \l.lIf die vielfache Benutzung
gebrief benutzt hat, wobei in seiner Kompllltlan der Name plurimis necessarium esse, quatenus in uerafide roboren
Daniels aueh in der Antwort nieht mehr ber(h:kllh~htígt wurde. tur.
Wenn man die Sehreiben als Briefpaar beibnhalten will, sind Es handelt sich hier um einen Schlüsselsatz. Warum ist in
sie lIS3-lIS4 zu datieren, weil die Antwort in dor HR. M in der der Überarbeitung nicht mehr von einem unbekannten Theo
zweiten Briefserie (unter Anastasius IV.; vgl. Vorl.!tlm. 2, S. II9) logen, der Hildegard das Problem der paternitas und diuinitas
steht. Dei vorgelegt hatte, die Rede, sondern wird Odo mit einer
Textanderung naehdrücklieh als Anfrager in einer angeblich der
- Man nimmt an, daB die Epistolae XXXIX·XXXIXR und Seherin sehon bekannten Angelegenheit vorgeführt (26) ? Es líegt
XL-XLR (PL 133 bzw. 127) die Korrespondenz zwischen Hil u.E. nahe, zu vermuten, daS der Pariser Magister bezüglich
degard u~~ Odo von Soissons, Magister in París, darltellen (21). dieses Themas nicht gesehrieben hat, daS also im Rahmen der
In den Ubersehriften von XXXIX wird Oda in W, (und Hm) Kompilation ein derartiger Eingriff in Hildegards Brief not
noeh V (do> Wessionensis genannt (in R steht monacltu!l quidam), wendig war, um eine (teilweise?) erdaehte Anfrage zu unter
in XL wird er als V. Parisiensis magíster vorgellt!ltlt. Dies stützen.
stimmt, was die Antworten betrifft, mit den Angaben del' llteren Es wurde früher sehon betont, daS diese Ausgabe nur das
Hss. überein: XXXIXR: Odoni Suessionensi magistro (W); XLR: Material für eine eingehende Untersuchung der Anfragebriefe
Odoni magistro de Parisio (W und Z) (22). Das führt ZlI der 9.ieten kann (21); doch scheint es uns angebraeht, sehon hier die
Annahme, daS die Ep. XXXIX vor Ep. XL zu datieren ist (:13). Uberschriften bei Ep. XXXIX und XL mit einem Fragezeichen
Inhaltlieh ruft dies Fragen hervor. Aus dem Text der 1-weiten zu versehen.
Anfrage, in der Hildegard mit domina eximia uirgo Christi
angeredet wird, ist zu sehlieSen, daB Odo hier zum ershm Mal - Zwei Wormser BisehOfe kommen als Verfasser des Briefes
davon beriehtet, daS er von der Gabe und den Schriften der XLV (PL 16) in Betraeht: Konrad I. (lISO-lI7I) und Konrad
Seherin erfahren hat (24). Das scheinbar früher zu datierendc n. (lI71-lI92). Weil in der alteren Tradition von diesem Brief
Stück unterstellt schon eine gewisse Bekanntschaft llnd Ver wechsel keine Spur zu finden ist, mochten wir Konrad II. als
trautheít (25) Korrespondenten vorschlagen. Das Briefpaar ware also zwischen
Die Sehwierigkeit konnte gelost werden, indem man die nur lI71 und lI73 (AbschluS der Hs. Wru) zu datieren.
in der íüngeren Tradition vorhandenen Anfragen, oder wenig
stens die zweite (Ep. XL) wegfallen laSt. Und dafür gibt es u.E. Zu Ep. XLVIII, mit Antwort (PL 121; Vorbem. 2, S. 122,
einen Hinweis. Betrachtet man den Text der Antwort XLR, so Anm. 144 und S. 149). Freíbleibend erwahnen wir hier, daS Sr.
sieht man, daS ein ursprünglicher Passus in der spateren Über Hiltrud Rissel (Abtei Maria Frieden in Dahlem) anstatt ¡\lpirs
lieferung umgestaltet worden ist. Man vergleiche die Zeilen 16 bach den Namen des Klosters Aldersbaeh (Zisterzienserstiftung
19 (s. auch den Apparat): von Ebrach) einsetzen m&hte. Gottfried - so heiSt der Adressat
- altere Tradítion: Et dico tibi: A quodam homine in doctrina ware der neue (Zisterzienser- )Name des ehemaligen Benedik
fluente et me interrogante aud~'ui quod paternitas summi Patris tiners Idung von St. Emmeram. Bedingung ware, daS das T.
et diuinitas Dei non esset Deus. Et me pusillam rogauit ut de (nur in Hm, naeh MarHme) eine Versehreibung für die Initíale
hoc ad uerum lumen diligentius aspicerem ... I. ist und daB mit dem Zeugnis der alteren Hs. M(u) nicht
- jüngere Tradition: Et dico tibi, quomodo in uera uisione edocta gerechnet wird.
sum quid paternitas et diuinitas sit, quoniam a te percePi hoc
- Nachtrag zu Vorbem. 2, S. 143 (zu PL 64). Wahrscheinlich
ist der Adressat von Ep. LVI (26) Abt Helmrich von St. Michael
(21) V gl. M. SCHRADER A. FoHRKOTIER, Die EchÚNit des !UhrijttNms der heiJigm in Bamberg, der lI70 sein Amt niederlegte. Weil die Initiale B.
Hildegard van Bingen. QNelknleritisthe UnterSllchNngm (Beihefte Vlm ArchÍIIftir lÚIIINrgeschichte in der nur in der jüngeren Tradition (Hm, R, Wr) überlieferten
4; Koln/Graz 1956; hier weiterhin Echth.), S. 172f.; PI, S. 534, Anm. 5. Anfrage nicht zu deuten ist, ist dieser letztere Text als Nummer
(22) Vgl. die Variante n im Appatat.
(23) Über die Datierung von Ep. XL, s. Echth., S. 173.
(24) Ep. XL, 21-23 : DkilNr r¡Nod ,IeNafa in .,iestilms mNlta Nideas et mNltaper stripINr_
proforas, atr¡NI modos nOJli ramtiniJ Idas, I:IIm nihil hof71m didi.,ris. (26) FUr diesen FlIlI der überRrbeituog wird in Ethlh., S. 172 kein Grund
(25) Ep. XXXIX, x2-x3: PI' ips_ itaqNI Dei miserkortJi_ NOS adÍllro Re me Nohis lngegebeo.
innitentem abidlllis, tite tpm'Ialis... ; X6-17: ...Nerbis prrsmtiNfll de me ItIImmtís Pías aNfIS (27) Vgl. V""'IW. J, S. l,a.
..,,
1
LX am Ende der KorrtHpondenz mit dem genunnten Kloster wird anscheinend um die Zusendung eines schon vorhandenen
untergebracht wordcn. Wenn diese Anfrage echt ¡st, ¡st sie wegen Dokuments gebeten (33). Die Antwort ¡st im Ursprung eine
des Satzes Magno ... C01'dis desiderio presentiaffl. uestram deside Schrift, die Hildegard aus eigenem Antrieb zu Nutzen der oberen
ramus (Z. 6-7) vielleicht mit Hildegards erster Reise (II58-II6I) Geistlíchkeit vedaBt haUe (34). Mit Recht kann man sich fragen,
in Verbindung zu setZ<l1l (29). ob'nicht wieder einmal der Parallelismus im Aufbau der Kom
pilationen eine Rolle gespielt hat und für einen echten Traktat
Es ist nicht deutlic:h, an welchen Abt vom Disibodenberg Hildegards eine Anfrage redigiert werden muSte. Das Fehlen
der Brief LXXV (Pi S4. H. 529-530) gerichtet wurde. Wenn es eines realen ~orrespondenten konnte auch leichter die Unstim
sich um Kuno handelt, dürfte der Abschnitt Veni in locum migkeit der Uberschriften erklaren.
illum ... Et quidam de 'urbu fratrum tuorum suplJr me... fremebant Was das Datum betrifft, würden wir etwa II69 vorschlagen,
(Z. 2-4) auf HildegardK BOliuch, bei dem sie das Gutcrverzeichnis weil hier an Hildegards zweite Erkrankung (II67-II70) zu den
ihres ehemaligen KlOlltt~rs erhielt, anspieIen (1I55. vor dem 24· ken ist
Juni) (30). Doch blieben dh) Beziehungen in dieser AngeIegenheít
des Eígentumsrechh J')o('h langere Zeit getrübt; so ist es durch - Zu Ep. XCv. In einem Beitrag, der in kurzem in den
aus moglich, daS die Mnisterin hier an Kunos Nnchfolger He Instrumenta Patristica veroffentlicht werden so11 (3(1), haben wir
lenger, mit dem sie hls 1 [58 die Verhandlungtlll weiterführte, die Vermutung geauSert, dieser Brief sei an die Vorgangerin
schreibt(31). Wir habeo. mit Fragezeichen, die alt(~!o\t<) Datierung und Magistra Elisabeths von Schonau gerichtet worden. Inzwi
bevorzugt. schen hat H. Rissel einen Aufsatz in Druck gegeben, in dem
u.a. derselbe Text Hildegards behandelt wird (37). Nach gegen
- Ep. LXXX-LXXXn (PL 135). Die Hss. Hm (oadl Martene), seitiger Lektüre unserer Manuskripte nehmen wir an, daS H.
R und Wr stimmeJ1 dltl'in llberein, daS sie aUe don Namen des Rissels These hOchstwahrscheinlich die richtige ist: die Adres
:1
Korrespondenten mit cit'I' Initiale M. andeuten, Ob es sich
wirklich, wie allein Jo! Iw,,(~ugt, um einen M6nch Morardus vom ¡ satin des betreffenden Schreibens ¡st wohI die Meisterin der
Klause in Erlesbüren (im Kylltal). Man kann den Brief in die
Disibodenberg hand~lt. haben wir nicht feststellen kijllnen. Jahre II66-II7 0 datieren (38).
- Komplizierter il-lt de'r Fall der Ep. LXXXIV und LXXXIVR - Bei den Briefen CXII (PL 53) und CXIII (PL 77) - mit
(PL 51). Wahrend H. die Anfrage einem Meffridus prior in den Antworten - ist nicht deutlich, um welches Kloster oder
Eberbach zuschreihl, IIprkht Wr, ohne den Namen des Klosters welche K16ster es sich handelt. In den Hss. findet man beim
zu erwahnen, von eltwm Prior A. Weiter ist Wr konsequent in ersten Schreiben die Benennungen Hegenhee (R) und Hegenehe
der Adres'se der AI11wort (Ad eundem priorem), wahrend R ein (Wr), beim zweiten Hagenhe (R und Wr) und Hegennehe (Hm,
allgemeines Ad CrisNJIi monachos einsetzt, was selbstversUnd nach Martene). Es ist klar, daS die Praemonstratenserinnenabtei
lich auch für dill Zü¡ll!r~irnser von Eberbach zutrifft (32). Wir Hagen nicht in Betracht kommt. Wie schon in Vorbem. 2, S.
haben uns in del' AUlIgabe für das (anfechtbare) KompromiS
entschlossen, daH Hrirfpaar in die Rubrik E.l?erbach, jedoch
ohne den Namen des Korrespondenten in der Uberschrift, auf (33) Ep. LXXXIV, 20-23: lfU'IIper etiam obnixe rogamuI, lit Iittet'aI q1l4I dlllll:tlJaribm
zunehmen. et Miotir ad píritalen I:1JntJmatione!1l C011uef'Iir, quos nos t'OntJmos did!1lUs, ...IIOS leriptím
Übrigens stellt sidt 111l1:h ein weiteres Problem. In der Anfrage fJ1IdiuilllUI, nobÍ! bmigne lranJmitten ntJ1l dubitetu...
(34) Ep. LXXXIVR, 397-4°1: q/J... in lIIyIlica ,1 IIlra lIisitJ1l, ad hanc Impfllr_
_ la mili, la!1lque... Deo ¡ubmll ,t adiuuante, consmpsi, quafmur illa!1l pnlatÍ! It lIIagistris...
(29) Vgl. Bri4fo., S. I;H. "Jl1'I!tenlarem...
(30) Vgl. A FOHl\KO'fTll.k. ])(11 úbm de, heiligm Hiltlegard berichtet fJ(JfJ dm Mifflmm (35) Ep. LXXXIVR, 1'2: qo j>aMpmuIa in Ildo 'griflldinir pllIS qll_ mnniulII
Gottfried 1IfId Th6od,ritk, A.s HI11I Lminirchen IIwte/'.d und kommmliert von A iaanI... ; vg1. FoHRKÓ'ITBR., DIiI! Leben, S. 145.
FoHRKÓTrER (SalzbufK t91!o~ i bier weiterhin FOHRKÓTrER, DIiI! úbm), S. I42f. (36) L. VAN ACKER, Der Bri,p1Chs11 !f.IIJÍImm Elirabeth wn Sc/JOnOll und Hild'gard
V gl. FüHRKOT'l1Il, 1)111 Ltbm, S. 143. - Wahrseheinlieh hat Hildegard I/tJ1I Bingln, in AIIJIIIII inllr utru!1lque (Instru!1lmta PatriIlica 23; Steeobrugge 1991).
aueh n.eh II" noeh d.. 1)IIIbodenberger Kloster besueht; darauf dürtten Ep. (37) H. RISSEl., Hildegard fJ(JfJ Bingm an Elirabeth ,tJ1I SI. Thomlil! an d,r Kyu' DI,
LXXVII, S-II und lip. [.XKVUR, 226-227 binweisen. "'lligl HiltJegard und dil jrIIh6ttm e/n¡lsdJen ZilfmOlnllrinnm, in "Cff,OIIX" 41 (1990). S.
(:i2) ()iC' Überschrlftell der Fragmente bei Gebeno von Eberbaeh (vgl. unten '·44. Deo iozwischeo ver6ffeotlicheen 'I'ext baben wit nieht mehr benut:cen
dir flelC:hrdbung .Irt 111. Cb, Nr. 13) besagen niebts über das Kloster der k6nnen.
KorrCl.pc m.lrnten. fllir welt~rc Atlglhetl verwel8en wlr .uf 11, Rillcl. A\lfa.tl.
I
I45 (zu PL 77) Ilngedeutet wurde, bietet auch der Ortsname Schwaben handelt, sondern um Kirchheim-Bolanden (b. Alzey),
Honingen lcehw Iwhte L5sung. Wir nehmen UIl, daB in beiden wo ein Priester Werner Dekan einer Gemeinschaft von Geist
Fallen dassl!lh(~ Monasterium gemeint ist: dni'l ware u.E. das lichen war.
Zisterzienserklo!<ller Haína (früher Aulesburg). das nach C9tti
neau (39) mlt clNI vt'rschiedenen Schreíbungen Hagena, Hayna, Noch eine Erganzung zu Vorbem. 2, S. 149 (PL IOI, ~~er Ep.
Hegenha erwlhni wird. CL-CLR). Vgl. dazu FA REUSS, Korrespondenz der Abtissin
Sophia von Neuenburg zu Kitzingen mit der heiligen Hildegard,
- Zu Vorb,m. 2, S. 145 (zu PL 97; hier Ep. CXVII). Für in Archiv des hist. Vereins van Unterfranken und Aschaffenburg
Herkenrode (Erklmrode) haben wir als Gründuugsdatum II82 5, 3, I839, I09-II2, mit Ausgabe nach einer Kopie des I5. Jhs.
gefunden (.o). Itl! wird jedoch stark vermutet, daB das Kloster (Rathaus zu Kitzingen).
schon früher he-fltanden hat (Mitteilung von H. Rissel). Wir
wissen also nkht mit Sicherheit, ob es sich hier hd der Erwah - Zu Vorbem. 2, S. I47-I48 ist in Bezug auf Ep. CLIV und
um einen Nachtrag des Kopisten von Wr CCCXXXV (PL 88) eine Korrektur vorzunehmen. Wie in Hm
und Wr ist die Initiale des Anfragers, eines Propstes in Koblenz,
auch in der Hs. R ein S.; ein folgendes Q. ist in diesem
- Nach AIlKllbell von H. Rissel (41) dürfte der Bríof CXVIII Manuskript getilgt worden. Doch bleibt der Kommentar zum
(Nr. 44 in <lrl' H~. B), in dem Hildegard über die MaBhaltung Antwortbrief durchaus gültig.
in der Askll!tt' 1111(1 in der Klosterzucht schreiht, an Giselbert,
den zweittm Ah1 von Himmerod gerichtet sein (um II70). - Zu Vorbem. 2, S. I49 (PL II5. hier CLVI). Nach einer
Mitteilung von H. Rissel ware hier das Kanonissinnenstift Diet
Von dIlO HI!zidlUngen zwischen Hildegard und der Benedik
kirchen (Bonn) gemein1.
tinerabtei Hir~all sind besonders vieIe Zeugniss(~ überliefert
worden. EH kOllllton I9 Briefe - mehrere davon an den Abt
- Zu Ep. CLXI. Híer ist nochmals auf unseren schon zu Ep.
Manegold ., jll dit~se Rubrik aufgenommen werden (Ep. CXIX XCV erwahnten Beitrag in den Instrumenta Patristica zu ver
CXXXVI). EÍlwr <lavon (Ep. CXXX) ist unvollsUi.ndig, von weisen. Es wurde dort die Vermutung geauBert, daB der Brief
einem andl!1'I!!1 (Ep. CXXXV) kann man nur vermuten, daB er
CLXI (Nr. 28 in der Hs. B) nicht, wie in Briefw., S. I90fi. und
an den Aht Velll .Hirsau gerichtet war (42). Was neben der Anzahl
besonders S.. ~99-200 angegeben wird, an Elisabeth von SchOnau,
noch auff1illt. iHt dh~ Tatsache, daB hier die altere Texttradition sondern an Abtissin Hazzecha von Krauftal gerichtet ist (44). In
so reichlich Vl!rtrC'tl'n ist. ihrem (ebenfalls oben schon zu Ep. XCV genannten) Aufs,,!-tz in
Es ¡st nkht mt>glkh, alle Schreiben dieser Korrespondenz
der Zeitschrift Cíteaux verteidigt H. Rissel die These, daB eine
genau zu daticrcll. Einen Versuch, im Rahmen der historischen
Fassung des Schreibens (in 9:ieser Ausgabe hat sie die Nummer
Hintergründe eiml plausible Anordnung zu rekonstruieren, ha
CXCVIII erhalten) für die Abtissin Elisabeth von S1. Thomas
ben Hermann Jose! Pretsch und wir selbst in einem gemein
an der Kyll best.i.mmt war und daB eine andere Redaktion, mit
samen Beitrag zu der Festschrift Hirsau I99I unternommen (43).
einer anderen Uberschrift und einem anderen SchluBpara
- Die Korrespondenz CXLIX-CXLIXR (PL 52) wurde mit graphen, an Hazzecha geschíckt wurde.
Werner von Kirchheim geführt. Aus der zweiten Auflage von Weil es sich um verschiedene Adressatinnen handelt, sind die
A. FüHRKóTTER, Briefwechsel (Salzburg I990, S. I74) geht her Texte in ihrem unterschiedlichen Wortlaut (Ep. CLXI nach der
vor, daB es sich nicht um den Ort Kirchheim unter Teck in Hs. B; Ep. CXCVIII nach den Hss. Pe und Te) an einer eigenen
Stelle in die Ausgabe aufgenommen worden. Auf jeden Fall
scheidet Elisabeth von Schonau hier als Empfangerin aus.
(39) L.H. COTTINEAU, Ripmoire topo-bibliog1'aphique des abbayer el priellrés 1 (Ml1con
1935), S. 1370f. - Bei den Briefen CLXX-CLXXR (PI 4 und S, S. 336-339)
Vgl. M01fasli_ beige 6 (Lüttich 1976), S. 146f.
stellt sich ein gleichartiges Problem wie bei den in Vorbem. 2,
(4I) S. den Hinweis oben, Anm. 37·
S. I50 besprochenen Schreiben De Catharis (PI 9 und 10; hier
(42 ) Auf diese Mi:>glichkeit hat J.B. Pirra (PI, S. ')33. Anm. 3) hingewiesen.
(43) 1m Druck: H.J. PRETscH und L. VAN ACKER, Der BriejiPedlsel del
8t111diktilterlelosters SI. Pelu lIt1d Paul in HiI"Sllll mit Hildega1'd 1J()1f Bi1fgtl1f. Ein I1fterpre
ltIIifIMIlflu&h :rp l,in,1' krili¡¡;htn Edition, in ForsdJungtll IIIId Berithte :rpr ArdJ¡/()/ogie del (44) VRI. (lhen, Anlll. ~6 untl Vil,.,...2, S. 1.~5, Inlt Anm. 221, wo der Aufsal1.
M,I/,I,,111fI itl B(lt/wWlirtt,mblrg. noch als (Jn BeirrAg :t.u ¡Jet Z~¡lld1t'lrt .~trll IIr11dirl ~I IIngekUndigt wurclc.
LJ.. _
1
Zu Ep. CXCVIII. Hier verweisen wir auf den Kommentar, - Zu den Briefen CCLXV-CCLXVR (PL 95; vgl. Vorbem. 2,
den wir oben, S. XVII in Bezug auf den Brief CLXI gegeben S. 145) kann noeh gesagt werden, daB diese Sehreiben. wegen
haben. Dort wurde das Problem der Korrespondenz zwisehen Anspielungen auf das Schisma und die Spannungen zwisehen
Hildegard und Elisabeth von SchOnau - Hazzecha von Krauftal Rom und dem Kaiser (51) frühestens II59 zu datieren sind.
Elisabeth von S1. Thomas an der Kyll skizziert.
Über die zwei ersten Kaiserbriefe Híldegards wurde sehon
- Nach Echth., S. 16 (mit Anm. 66) ware der Korrespondent in Vorbem. 2, S. I22f. gehandelt. Das dritte Schreiben an Kaiser
der Epistolae CC und CCR (PL 66) der Abt Gottfried des Friedrieh Barbarossa wurde ebenda, S. 140 erwahnt, wobei die
Zisterzienserklosters Salem (n65-II68). Aus dem Anfragebrief in Echth., S. 129 vorgesehlagene Datierung II68 übernommen
geht jedoeh hervor, daB der Adressat ein zum Abt von Salem wurde. Naeh H. Büttner (52) kann dieser Brief (hier CCCXV)
erwahlter Pralat des Toehterklosters Raitenhaslach war (48). Nun
kommt für diese Identifikation nur Gero von Raitenhaslach in
(49) Vg1. E. KRAUSBN, Dilf Zisler.Qenserabl4i RailmhasiadJ, in Glfl"f1Jania Sacra (NF
lI, I; Berlin/New York 1(77), S. 256f.
(50) Hm = MARTÉlNE 37, S. I058, übernommen in PL 98, ;19B; R, f. 361V';
(45) Vgl. PI 4, S. 336: ...soJo nomine JtJardoles CIIm «I8Iem soaela/ÍJ suae frairibus, sub Wr, r. 86rb • Haugs Angabe (S. 60, N r. 4: Abbalis_ dt W,IM'l'lllli"kI¡') stammr
defensione beat; Morfin; degmlibus... aus PL, nicht aus der Hs. Z.
(46) Ad tleriros sacerdolalis officií el dium; ordinis Z Ad elencos diuersi ordinis R. (5 I) Z.B. in der Antwort (PL 95, ;%60): Aposlqüta Il4l1i", pol4s/m, qll., "unr ill
(47) Vg1. Vorbem. 2, S. IJ:9· dum parllS di"islI IS/...
(48) PL 66, 2850-286A: Communi fralnml de Sakm ronsilio, abbate ipsius domus (52) ti. BOTTN.alt,))j, Bm,hu1l,P.l" ¿,r hlilig,,, HiItl'l."rJ 110" Bingm fI'.N K"rl" fJrrr/llidIo!
dlfl¡ttólo, i" pat,.,m I/mUS SU"', CII", 41 anl4... _de", CIIratll pastorakm... in &tlinhasili IInd K,lillr, in U"lumilIU. Dlw/ (1" W¡tJ¡rhlll "nd 'J.Abm (Fcltllchrift fUr Hi8Chof A,
ad",ln/¡/rtlSSI1W. Stohr :¡; M.in;t; x9f)(l) I S. 6'\.
xx EINLEITUNG
EINLEITUNG XXI
jedoeh sehon kurz naeh April II64 (dem Tod de!! Gegoupapstes
Abtei von Park - in Verbindung stand. Wir haben für die
Viktor IV,) gesehrieben worden sein.
Identifizierung Cuntic(h)un Kumtich gewahIt.
Dem Brief CCCXIV (in der jüngeren Traclition Hllliehlich wie
eine Anfrage zu Ep, CCCXII und CCCXIII vorg(;,!ltdlt; s. P L
- Weil der Brief CCCXXXVIII (PI 36, S. 521) an Sibylla von .
27) haben wir eine eigene Nummer gegeben. In Ec:hth., S. 128
Lausanne in der ersten Serie der Hs. M steht, ist er u.E. vor
wird dieses Sehreiben vor II63 datiert. H. BütttlE'r, a.a.O., S. 64, 1uli II53 zu datieren.
sieht als Mogliehkeiten Februar-April II56, AprH 1I57, Mfirz
oder April II58. Der Brief CCCXXXIX (PI 125, S. 560-561; PL 88, 30 9C-D ),
ebenfalls an SibyIla, steht in W und Z, ist also spatestens II7 0
geschrieben worden. Wegen der Identitat der Korrespondentin
- Das Datum der an Herzog Matthaus von Lothringcn (t
mit der Adressatin des vorigen Schreibens mochten wir ihn
II76) geriehteten Epistola CCCXX (PI 73. S. 538) UtBt sich noch in die fünfziger labre setzen.
nieht genau bestimmen. Obwohl hier an MattMus' schon II39
verstorbenen Vater Simon erinnert wird, muS der Brief sptltcr,
vielleieht in die frühen fünfziger lahre datíert werden (88). Weil
er in den Hss. W und Z steht, ist der terminus ad quem 1I70.
(53) Hildegards Mahnung k,onnte z.B. durch Matthiius' Kampf gegen Bischof
Stephan von Metz veranlaBr worden sein. V gI. H. SIMONSFELD, Jabrhiícher de!
dmtlchen R'¡ches II1Iter Friedrich I. (1, Leipzig 1908), S. 18:2, Anm. rr6. - Briefo;., S.
89·
(54) VgI. R. VAN PASSEN, Ge!chiedenis Vatl KOIl/Ích (19882), S. 1°3-1°4.
EINLEITUNG XXIII
XXII EINLEITUNG
weiter unten im Abschnitt über das Verhaltnis der Hss. bespro
n. DIE ÜBERLIEFERUNG (55) chen.
Es ist sehr merkwürdig, daD so viele Schreiber an diesem
A. Die Handschriften Kodex mitgearbeitet haben. In ihrer Untersuchung haben M.
Schrader und A. Führkotter 24 verschiedene Hande registriert.
Die wichtigsten Handschriften, die Briefe Hildegards cnthal 1m ersten Teil des Briefkorpus konnten sie 15 Kopísten, die
ten, sind schon gründlich untersucht und beschriebcn wor entweder dem Rupertsberger (59) oder dem Zwiefalter Scripto
den (56). Es ist wohl nicht notwendig, hier alles im Dctail zu rium angehoren, im zweiten Teil 7 Schreiber vom Rupertsberg
!
wiederholen. und einen von Zwiefalten unterscheiden (60). Was also die Pro
Z Stuttgart, Württembergische Landesbibliothck, Codo
theol. phil. 4° 253. Pergament. 3· Viertel des 12. Jhs.
¡I venienz dieser Hs. betrifft, übernehmen wir die in Echth., S. 78
formulierte SchluDfolgerung: "Wir haben also ¡m Zwiefaltener
Beschreibung: Echth., S. 64-67; 73-79· - Katalog der illuminierten Hildegardis-Briefkodex eine Sammelhs. vor uns, die auf dem
Hss. der Württembergischen Landesbibliothek Stuttgart n, 1, bearb. Rupertsberg unter Beteiligung von Rupertsberger, Disiboden
von S. VON BORRlES-SCHULTEN, mit einem palaographischen berger und Zwiefaltener Handen geschrieben worden ist, wobei
Beitrag von H. SJ>ILLING (Denkmiiler der Buchkunst 7; Stuttgart einige Briefe - das gilt insbesondere für die Nachtrage - gele
1987), S. lI9 f . - vgl. F. HAUG, Epistolae sanctae Hildegardis gentlich auch in Zwiefalten kopiert sein konnen."
secundum codicem Stuttgartensem, in Revue bénédictine 43 (1931), Diese besonderen Unterschiede zwischen den vielen Kopisten
haben wir im Apparat nicht vermerkt. Die Sigle Z steht also
S·59-71. für alle Rande, die an der Zusammenstellung der Hs. beteiligt
Die Hs. enthalt auf f. Ir-20V einen theologischen Traktat
(Commentaria in Sententias), auf f. 20V-26v den Sermo V des waren. Nur die Duplikate wurden eigens mit Z, itero angedeutet,
Ivo Carnotensis, weiter den Traktat De gratia et libero arbitrio weil es sich da um zwei verschiedene Fassungen handeln kann.
Bernhards von Clairvaux (f. 6or-75r) und Isidors von Sevilla Was die Datierung des Zwiefalter Kodex angeht, so kann man
De ecclesiasticis officiis (f. 94f-I01V ). durchaus annehmen, daD die Entstehungszeit in die Jahre lI54
Hildegards Korrespondenz, oder vielmehr ein Teil davon, ist II70 fallt (61). Doch mochten wir darauf hinweisen, daD, wenn
in einer etwas komplizierten, aber vollig erklarbaren Anlage man das Datum des zweiten und des dritten Briefes an Kaiser
geordnet worden (57). Der Anfang steht auf f. 75 r : Incipiunt Friedrich Barbarossa (hier Ep. CCCXIII bzw. CCCXV) revi
E pistole H ilthgardis diuerse; die Fortsetzung von f. 75 v findet diert (62), man auch die Entstehung der dritten Lage in Z schon
man auf f. 27 r ; der Text der Briefe fahrt dann fort bis f. 59v. lI64, die der vierten und fünften Lage schon lI53 ansHzen
Eine zweite Reihe steht auf f. 76r-93 v. kann (63).
Was die Anzahl der Hildegard-Schreiben betrifft, so enthalt
dieses Manuskript 135 einspaltig geschriebene Stücke, die man W Wien, Osterreichische Nationalbibliothek, Codo 881. Per
als eigentliche Epistolae betrachten kann, darunter drei Briefe, gament. 3. Vierte! des 12. Jhs.
die an die Seherin gerichtet worden sind (Ep. IR, IV, LII). Der Beschreibung: Echth., S. 59-63. ..
genaue Bestand wird unten noch verzeichnet werden. Hier sei Der Kodex (lI9 BI.) enthalt unter der Uberschrift Epistolae
noch bemerkt, daD 6 Briefe in zweimaliger At!schrift vorhanden Hyldegardis 174 einspaltig geschriebene Briefe, die alle Ant
sind (58). Die SteIle dieser Duplikate in der Uberlieferung wird wortschreiben Hildegards sind. Der Bestand, der 79 gemeinsame
Stücke mit Z umfaDt, wird weiter unten noch verzeichnet.
Sechzehn Kopisten haben an der Hs. gearbeitet. Wie für Z
(5',) Über die Traditíon der nicht typisch briefartigen Vita S. fulpirti (VSR),
Vifa S. Disibodi (V5D), ExpIanatio Rliglllae 5. Benedicli (ERB), ExpIanatio !fymbo/i S.
Alhanasií (ESA), So/linones XXXVIII qllaestionllfll (So/lItiones), sowie der an Wib!!rt (59) Bin Kopist war ein Disibodenberger Manch, der allÍ dem Rupertsberg
von Gembloux gerichteten Visio und der von demselben Autor bearbeiteten arbeitete; vgl. E.cbth., S. 77.
Schrift De excellentia beati Martín; ist an geeigneter Stelle ein besonderes Monitum (60) In E.chtb., S. 74ft". findet man auch eine gtündliche Untersuchung der
zu schreiben. Lagenordnung von Z.
(')6) In díesem Abschnitt werden wir selbstverstandlich oít allÍ die Arbeit
(6I) SO E.chth., S. 79.
von M. SCHRADER und A. FüHRKOTTER, EcJ.¡tb., zurockgreifen müssen. (62) VgI. dazu VorlIIfII. 2, S. :t22, mit Anm. I48 und oben, S. xlxf.
(~7) Vgl. darliber E.cbth., S. 64ft"· (6,) Nach Ethth., S. 79, entstllod L~ge m, mit dCI11 dritten Klliserbtlef, nicht
('1 11) Vgl. dlltUhcr Ethlb., S. 7of.; es handelt sich um die Briefe VI, XII, XIIlR, vor lIGa, tage IV-V, tnít lIem :r.wcitel' Schreiben in Friedrlch l., Iticht vor n64'
cext;vm, CCC:Xlll und CCCXLIII dieser &lítion.
XXIV EINLEITUNG EINLEITUNG XXV
haben wir für W nur eine Sigle benutzt und die vielen Hande aus Augustinus' Sermones in Epistolas Pauli et Actus Aposto
im Apparat nicht unterschiedeno Auskunft darüber findet man lorum (fo lIIV-lI2V)0
in der ganz detaillierten Entstehungsgesehichte des Kodex in Hildegards Briefe, 44 an der"Zahl (SS), stehen, einspaltig ge
Echtho, So 60-630 schrieben, auf fo S4v-8Sro Die Uberschrift lautet: Littere qua s
Aus der Lagenanalyse ziehen Mo Sehrader und A. Führkotter diuina inspiratione inspirante ad diuersas personas diuersis
(Echtho, So 63) einige SehlüBe, die hier kurz wiederholt seieno Es temporibus H ildigardis misit non homine premeditante nec dic
ist sieher, daB die Hso W uns nicht in ihrem vollstandigen tanteo Es handelt sieh ausschlieBlieh um Schreiben der Seherin
I
Umfang bekannt ist; an vier Stellen fehlen Lageno Weiter ist selbst, die alle auch in einer oder mehreren anderen Hsso zu
anzunehmen, daS das Mso in der Rupertsberger Sehreibstube 11 finden sind (66)0 Der Bestand wird unten in der vergleiehenden
entstanden ist: drei Kopisten, die mit Sicherheit dem Ruperts 1
Tabelle verzeiehnet.
berg angehorten, k6nnen hier wiedererkannt werden, die ande 1 Der erste Besitzvermerk (Liber So Marie de Maceriis, fo II2V)
ren Hande weisen in ihrem Sehrifteharakter eine groBe i datiert aus dem 120 lho und deutet auf die Zisterzienserabtei
Ahnlichkeit mit diesen Skriptoren und auch unter einander Notre Dame von Maizieres (Chalon-sur-Saóne) hino Dort kann
auf (64)0 die Hso aueh entstanden sein (67)0 AIs Datierung ist wohl die Zeit
Was die Datierung betrifft, stützen die Autoren von Echtho, lI6o-II70 zu bevorzugen ClS)o
So 79, sieh wiederum auf die sehon bei Z genannten Kaiserbriefe: Es fallt sehr auf, daB die Sammlung der Hildegard-Briefe in
"Da das Sehreiben fo 2SV Item Friderico regio O rex, ualde necesse diesem Mso systematiseh geordnet ist und den Ansatz zu den
est erst naeh lI63 verfaBt wurde, ist als terminus a quo das groBen Kompilationen darstellt (69)0 Wegen ihrer Herkunft aus
lahr lI64 anzusetzeno Der Kaiserbrief vom lahre II68 Qui est Frankreich muS- man, trotz ihres frühen Datums, für sie eine
dicit,' Contumaciam deleo, der für die Datierung von Lage III wohl von Volmar selbst frühestens lIS4 auf dem Rupertsberg
der Zwiefaltener Hso entseheidend war, findet sieh im Wiener zusammengestellte Vorlage (Mu) unterstelIen (10).
Kodex fo 102r als letztes Sehreiben auf der drittletzten Lage,
Lage XIII." Aueh hier trifft die Bemerkung zu, daS die Daten
der Kaiserbriefe wohl zu revidieren sind (vgl. oben), daB also Wr(Wru) Wien, Osterreichisehe Nationalbibliothek, Codo
mit der Wiener Sammlung sehon früher als lI64 ein Anfang 963 (theol. 348). Pergament. Mitte des 130 lhs.
gemacht worden sein kanno Der terminus ad quem bleibt lI700 Besehreibung: M. DENIS, Codices manuscripti theologiá Biblio
thecae Palatinae Vindobonensis Latini I (Wien 1794), Spo ?393
2399, Nro DCXXVIII. Ho]. HERMANN, Die deutschen romani
M (Mu) Berlín, Staatsbibliothek Preussiseher Kultur schen H andschriften (l;!eschreibendes Verzeichnis der illuminier
besitz, Codo theol. lato fol. 6990 Pergament. 20 ten H andschriften in Osterreich, NF 11; Leipzig 1926), S. 309f .
Halfte des 120 lhso Der Band (169 zweispaltig beschriebene Blatter) enthalt auBer
Beschreibung: p.]. BECKER - T. BRANDIS, Die theologischen einer Sammlung von Hildegard-Briefen (darüber unten) auf f.
lateinischen H ss. in Folio der Staatsbiblo Preuss K ulturbesitz
o
lv-4 2V': Gebeno, Speculum futurorum temporum (Pentachronon),
Berlín (Kataloge der H andschriftenabteilung, 1. Reihe, 11, 2; mit Exzerpten aus Hildegards Sehriften (auch aus den Briefen)
Wiesbaden 1985), S. 231-2330 im AnsehluB an Gebenos Brief an die Magíster Raimundus und
Der Band enthalt hauptsaehlich Schriften Bernhards von
Clairvaux und Hildegards von Bingeno Von Bernhard: In lau (65) In der Numerierung am Rand (Hand des 18. Jhso) wurde der Brief Nr.
dibus Virginis Matris (fo lv-26r), Apología ad Guillelmum abba 23 übersehen.
tem (f. 26v-4or), De laude nouae militiae (fo 4ov-S4v); weiter (66) 42 Stücke sind auch in Z zu linden, r3 (davon 2 fragmentarisch, und
eine Reihe von Sermones und Sententiae (aueh PSo Ber teilweise I nur mit ciner vagen Spur auf Rasur) in W, 39 (davon einige tei1weise
nardo) (f. 8sr-lIlv). Die Hso schlieBt ab mit einem Florílegium verschmolzen oder manipuHert) in Wr und R Nur in einem Fall fehlt cin Brief
sowohl in W wie in Z: die NI. 37 steht sonst nur noch in Wr und Ro
Bemerkenswert ist, daS alle Texte, die auch in W begegnen, :¡;u den Nummern
I-I3, doh. genau zu den Lagen I-II-III dieser letzten Hs. gehOren.
(64) Hier kann es ein Problem geben, auf das uns Ho Rissel, als diese Ausgabe (67) Vgl. Behló., S. 193 und die Beschreibung von P.}. BeCKER - T. BRANDlS,
schon in Druck gegeben war, aufmerksam gemacht hato IhleI Meinung nach a.a.O., S. 2310
wllrc: noc'h m untersuchen. ob nicht Zisterzienser-Hlinde von Eberbach und (68) Vgl. dA.7.u VorlHm• .2, S. IX'), mit Anm. 131.
Ilbmch beí der Zusflmmen8tellung den Wicncr Briefkodex cine Rolle gespielt (69) Vgl. ebd., S. tt9·Ja~.
hllbr.n. (70) Ehd., S. 11l4o
XXVI EINLEITUNG EINLEITUNG XXVII
Reinerus und dem Prolog; weiter, auf}. ISIr"-155r", die Vita S. Beschreibung: G. KENTENICH, Beschreibendes Verzeichnis der
Ruperti. Auf f. 155rb_16ua steht, ohne Uberschrift, ein Amalgam Handschriften der Stadtbiblíothek zu Trier, 6. Heft, 2. Abt. (Trier
von Texten, das in der Beschreibung von H.J. Hermann als 1910), S. 61. VgI. FÜHRKOTTER-CARLEVARIS, Scíuias, S. L;
Visio "fortasse S. Hildegardis" umschrieben und von Pitra teils Echth., S. 160, Anm. 14.
im sog. Prooemium Vitae S. Disibodi (PI, S. 3S2fl.), teils im sog. Die Hs. (Papier) stammt aus der Kartause Beatusberg bei
Ad uitam S. Ruperti Epilogus (PI, S. 358ft) nach der Hs. R Koblenz und wurde im Jahr 14B7 mit der Niederschrift des
ediert worden ist. Wir verweisen hier auf Vorbem. I, S. IS4f., Sciuias abgeschlossen. Der aus W r kopierte Líber epistolarum
wo wir den Inhalt dieser Folien, die tatsachlich auch Briefe S. Hildegardis uirg. findet sich auf f. I-I20r.
enthalten, analysiert haben. Wir kommen darauf bei der Be Wie in Vorbem. I, 142f. angegeben wurde, war eine jetzt
sprechung der Hs. R zurück. Auí í. 16ua-16Br b folgt in Wr die verschollene Hs. aus Himmerod nahe mit Wr(u) verwandt. Für
Vita S. Disibodi, der sich f. 168v-169r eine Sequenz De assump diesen mit der Sigle Hm angedeuteten Textzeugen verweisen
tione sancte Marie anschlieSt. Das eigentliche Brieíkorpus, des wir auf die Rubrik Ausgaben, Nr. 5 dieser Einleitung.
sen Inhalt sich allS der Synopsis d~.r Mss. ergibt, findet sich auí
den Blattern 42Vb_15U", mit der Uberschrift Incípit líber ePi
stolarum sancte Hildegardís uírginís. R Wiesbaden, Nassauische Landesbibliothek, Codo 2. Per
Der erste Besitzvermerk (f. Ir: Líber ecclesie sancte marie gament. II77-II79/IIBo.
uírgínis in rúmerstorph) weist auf Rommersdorf bei Bonn hin, Beschreibung: A. VAN DER LINDE, Die Handschriften der KiJ
niglichen Bibliothek zu Wiesbaden (Wiesbaden 1877), S. 45-7B.
wo der Kodex um die Mitte des 13. Jhs. von einem Kopisten
G. ZEDLER, Die H andschriften der N assauischen Landesbibliothek
auch angefertigt wurde.
zu Wiesbaden (Zentralblatt für Bibliothekswesen, Beiheft 63;
Wir haben die Wichtigkeit dieser allzu wenig beachteten Hs.
nachdrücklich in Vorbem. I, S. 144fl. und Vorbem. 2, S. lI8f. Leipzig 1931), S. 3-18. Echth., S. 154-179. - DERoLEz, Guiberti
E pistolae I, S. XXXf.
betont. Wie dort gezeigt wurde, muS W r auf eine von Volmar
Wie M. Schrader und A. Führkatter in Echth. unwiderlegbar
selbst (also bis II73) auf dem Rupertsberg zusammengestellte
Vorlage zurückgehen. Diesem verschollenen Textzeugen wurde . gezeigt haben, ist dieses Ms., der berühmte Riesenkodex, auf
dem Rupertsberg selbst entstanden.
hier die Sígle Wru gegeben. Die Hs. Wru war die Grundlage
Was die Datierung und die ldentitat des Kompilators angeht,
der von Wibert von Gembloux kompilierten Briefsammlung im
ist u.E. die Auffassung der beiden Hildegard-Forscherinnen, die
Riesenkodex (R) el). Die für die jiingere Tradition so typische
Propst Wezelin von St. Andreas in Kaln als den Redaktor
Anordnung nach Hierarchie, Anfragen und Antworten (72) ist
betrachten und die Entstehungszeit des Gesamtwerkes in die
dieselbe; was den Bestand des eigentlichen Briefkorpus angeht,
Jahre II80 bis II90 legen (15), zu revidieren. Wir glauben, in
unterscheiden sich Wr(u) und R nur an wenigen, durchaus
unseren Vorbem. 2, S. 129-134 in Bezug auí die Briefe bewiesen
erklarbaren Stellen(711): es feblen in R (nach dieser Edition) die
zu haben, daS der eigentliche Redaktor und Kompilator Wibert
Ep. XVII (Wr, Nr. 44), LXII (Wr, Nr. 196) und LXIIR (Wr, Nr. von Gembloux war und daS die Abfassung der Sammlung in
197), in Wr die Ep. X (R, Nr. 7), XR (R, Nr. 8), XXIV (R, Nr.
die Jahre II77 bis IIBo (Wiberts Aufenthalt auf dem Ruperts
15), XXIVR (R, Nr. 16), CCCXXIV (R, Nr. 53), CCCXXIVR (R, berg) datiert werden kann (16).
Nr. 54) und [CIII]-CIIIR, [CVI]-CVIR (bearbeitete Fassung in R,
Was den lnhalt betrifft, erübrigt es sich, hier alle Texte dieser
Nr. 239-242 (74). schon gründlich untersuchten Hs. zu verzeichnen ( 7 ). Wir be
Eine genaue Abschrift der Brieísammlung von Wr ist anzu schranken uns auf die Angaben, die sich auí den Briefbestand
treffen in der Hs. beziehen.
Trier, Stadtbibliothek, Codo 4° 722/277. Das eigentliche ~riefkorpus steht auf f. 328r-434r und wurdc
ohne einheitliche Uberschrift von einem Kopisten (der Hand 4
im Kodex) eingetragen. Es wurde oben bei der Hs. W r schon Beschreibung: Catalogue 01 Additions to the Manuscripts in the
erwahnt, daS die planmaBíge Anlage der Sammlung nicht neu British Museum (Year I844; London 1850 [1964]), S. 86f.
ist, sondern schon von Volmar für seine Kompílation Wru Die Hs. wurde im Auftrag des Sponheimer Abtes Johannes
konzipiert wurde. Auch ist dort schon angedeutet worden, in Trithemius 1487 aus dem Rupertsberger Kodex angefertigt.
welchem MaSe sich der Inhalt der beiden Mss. in diesem Teil Dem Briefteil folgen f. 71 die Solutiones der 38 Fragen, f. 96v
unterscheidet. die Vita S. Roberti et matris eius Berthae, f. 128 die Erklarung
In beiden Kompílationen erhebt sich an bestimmten Stellen der Benediktus-Regel, f. 137v die Vita S. Disibodi. Weiter in
eine Schwierigkeit bei der Numerierung der Briefe. Grund dafür der Hs. (f. 192ft.) steht zwischen hier nicht zu behandelnden
1st die in Vorbem. I, S. 153-166 und Vorbem. 2, S. 152f. erorterte Schriften noch die als Ep¡:stola ad prelatos Moguntinenses propter
Frage, welche Texte man in den Amalgamen R, Nr. 264 ('S)¡Wr, diuina nobis interdicta bezeichnete Sammlung von II Texten.
Nr. 257 und R, Nr. 282¡Wr, Nr. 275 (19) als Briefe betrachten Eine weitere Kopie von R ist die Hs.
kann. Aus der in Vorbem. I, S. 154f. aufgestellten Liste haben London, British Library, Codo Harl. 1725. Papier. 15. Jh.
wir die Stücke la (bis zum Anfang der ESA; hier Ep. XCXVR), Beschreibung: A Catalogue 01 the Harleian Manuscripts in the
6 (Ep. CXCIII), 7a und !O (1 Brief: Ep. CXCII), 8-9 (1 Brief: British Museum II (1808), S. 187-190.
Ep. CXCIV) und II-12 (1 Brief: Ep. LXXVIIR) als richtige Die Epístolae (mit den in R darin verarbeiteten Texten wie
Epistolae ausgehoben. Fraglich ist der Briefcharakter der Nr. 4 z.B. die VSR und die VSD) finden sich in genau derselben
dieser Liste (Ep. CCCLXXIV; vgl. Vorbem. I, S. 154) (80).•. Reihenfolge wie in R auf f. 6r-286v. Es folgen die Expositiones
Schlie81ich ist noch etwas über die II in R unter der Uber E uangeliorum.
schrift Ad prelatos Moguntinenses propter diuina nobis interdicta
vereinigten Schreiben zu sagen. Sie stehen auf f. 308va-317ra, Es ist hier eine seit etwa 1810 verschollene Hs. zu erwahnen:
gehéiren also nicht zum eigentlichen Briefkorpus und wurden Wien, Osterreichische Nationalbibliothek, Cod. 721. Per
auch von zwei anderen Kopisten (Hand 3 und 1 im Kodex) gament. 13.]h.
geschrieben (SI). Sie fehlen aus verstandlichen Gründen in W r (82). Beschreibung: M. DENIS, Codices mss. theol. Bibl. Patato Vindob:
Es handelt sich in dieser Ausgabe um die Ep. XXIII, CCXCII, Lat. n, 2 (Wien 1800), Sp. 1723-1731. Vgl. PI, S. IVf. und XX.
CCCVIII, CCCLXXIII, CCCLXXVIII, CCCLXXXI, CCCLXXXV, Nach der Beschreibung von M. Denis ist anzunehmen, daS
CCCLXXXVI, CCCLXXXVII, CCCLXXXVIII und der Kodex (528 Bl.) denselben Inhalt hatte und in ahnlicher
CCCLXXXIX. Weise wie R eingerichtet war: Die Epistolae (nach Denis 283 an
Der ganze Bestand der Hs. R geht aus der Synopsis hervor. der Zahl) fanden sich ohne Uberschrift auf f. 358r-467v.
Eine hier in den Apparaten nicht verwertete Abschrift des B Berlin, Staatsbibliothek Preussischer Kulturbesitz, Cod.
Riesenkodex findet sich im Iat. 4° 674· Pergament. Anfang des 13. Jhs. (und 14· Jh.).
Cod. Add. 15102 der British Library in London. Papier. Beschreibung: Mitteilungen der KiJniglichen Bibliothek, Heft 3
15· Jh. (Berlin 1917). S. 12-18. - Echth., S. 79-84
Der Sammelband besteht aus drei Teilen (II6 BI.). Es haben
zwei Hande daran gearbeitet; eine altere (Anfang des 13. Jhs.)
(78) Vgl. darüber auch B. NEWMAN, Saínt Hildegard of Bingen. Sy11lphunia. A
CriticaIEditiO'l1 oftlJe Sy11lPhonia armoni, alestill11l relleiationll11l, with lntrodllction, TransiatiO'l1l,
schrieb den ersten (f. 1-62) und den dritten (f. I03-II6) Teil,
and Com11lentary (Ithaca/London 1988), S. 68'73.
eine jüngere den zweiten (f. 63-I02; 14- Jh.).
(79) Vgl. R, Nr. 264: f. 395Vb'408v·; Wr, Nr. 257: f. 122V·'I23rb/I45vb'I59r" / Nach der Beschreibung in den Mitieilungen der KiJniglichen
123rb·va; R, Nr. 282: f. 425v"434ra; Wr, Nr. 275: f. 145ra,vb/I59v-168r. Über Bibliothek, S. 12, war der Entstehungsort nach dem ¡;¡.ltesten
das kodikologische Problem in Wr S. Vorbem. J, S. l55f. Besitzvermerk das Kloster S. Maria in PfalzeI bei Trier. In
(80) Die Nummern la (vom Anfang der IDA an), lb (Fortsetzung der IDA), Echth., S. 80, wird die Vermutung geauSert, daS die Hs. dcr
2a-b (VSR) und l3 (VID) sind wegen ihrer besonderen Stelle - auch hier ist Schreibstube vom Rupertsberg entstammt.
der Briefcharakter unsicher - in die Classis IX (s. die Rubrik Einrichtllng der Der Kodex fangt mit der Vita S. Hildegardis (f. I-24) an;
Amgabe) aufgenommen worden. Die zu den Nummern 3, 5 und 7b gehorenden dann folgen auf f. 25v-S6r Briefe (darüber weiter unten), f. 58r
Symphol1ia-Gesingc scheiden vollig aus. Vgl. die Rubrik Einrichtung, zu Classis
VIII.
62r das unbekannte Alphabet (Litterae ignotae) und die unbe
Vgl. üher dieHC Stlicke, von den<m sich 9 R.uch in der Hs. Blinden, Echth., kanntc Sprachc (Lingua ignota). 1m zwciten Teil steheo f. 63r
99v Gebcnos Speculum futufofum temporum (mit Exzerpten
(H2) V~I. H,... /.
S.E'SHi. und Vorbrm. l, S. J,2·IH.
S, 1~Jf:; t.1Jt'1¡,m. " Ii. 1\4. Anm. :nR. l1uHHild('gltnl: hkl' nkht bPllllt;l,t, v¡.('l. lmh'lI die BH. Go) llnd
xxx EINLEITUNG EINLEITUNG XXXI
f. 99v-IOor die 15 Zeichen, welche Augustinus, De ciuit. Dei W Z M Wr R B
XVIII, 23 der Erythraischen Sibylle zuschreibt. Der dritte Teil
umfaBt f. I03r-II6r noch ein Fragment aus Hildegards LCM
Ep. I
IR
-
-
. 1615 14
-
51
50
56
55
-
-
(Causae et Curae), dem sich naturkundlich-medizinische Texte II - 64 1 2,1 2,1 -
gleich einer Erweiterung des !-:CM anschlieBen. III - 10 2 2,2 2,2 -
Der Abschnitt, der mit der Uberschrift Epistole beate uirgz'nis IV - 20 - 5 5
Hildegardis einsetzt, enthalt 56 zweispaltig geschriebene Stücke, V - 19 3 2,3 2,3 -
deren Briefcharakter nicht immer deutlich ist (83). Abgesehen
VI - 24 4 2,4 2,4 -
VII 9 65 5 2,5 2,5 -
von einer Ausnahme (Brief Nr. 28, hier Ep. CLXI), tragen die VIII 2 72 32 4 4 -
Briefe keine Adresse. Doch sind sie jeweils, bis auf vier, mit IX 139 42 - 6 6 -
roten Überschriften versehen, die in ganz allgemeinen Formu X - - - - 7 -
lierungen das Thema des Inhalts angeben. Zwolf Texte sind XR - - - - 8 -
auch in anderen Hss. belegt (84), aus denen sich ofters die XI 70 110 - 14,1 18,1 -
Adressaten ergeben (85). XII - 12 8 14,2 18,2 -
Bemerkenswert ist, daB dieser Zeuge eine bedeutende Anzahl XIII - - - 13 17 -
XIIIR - 1 9 14,3 18,3 -
noch unedierter Stücke enthalt. Die Angabe in Echth. (1956), S.
81: "44 Briefe dieser Sammlung sind noch nicht ediert", ist
XIV - - - 15 19 -
begreiflicherweise überholt. In Echth. selbst werden zwei Schrei
XIVR - - - 16,4 20,4 -
XV - - - 260 267 -
ben neu herausgegeben (S. 130: B, Nr. 35 = Ep. CCCXVI; S. XVR 55 - - 261 268 -
143: B, Nr. 21 = Ep. CCXVR). P. Dronke hat noch weitere 14 XVI - - - 43 47 -
Briefe zum ersten Mal ediert; wir verweisen dafür auf die N r. XVIR - - - 44 48 -
13 der Rubrik Ausgaben in dieser Einleitung. XVII - - - 45 - -
Der Bestand der Hs. B findet sich zusammen mit dem der
XVIII - - - 7 9 -
anderen groBeren Hss. in der folgenden Synopsis. In dieser
XVIIIR - 11 6 8,1 10,1 -
XIX - 66 7 8,2 10,2 -
Tabelle wird jeweils die Reihenfolge der Schreiben in den Mss. XX - - - 9 11 -
angegeben. Für die Verzeichnung der Folios verweisen wir auf XXR 63 - - 10,1 12,1 -
den ersten Teil des Textapparats jeden Briefes. Bezüglich der XXI 121 - - - - -
in Vorbem. I, S. 153fl. besprochenen Komponenten wurden die XXII - - - 11 13 -
Andeutungen Vorb. Ia usw., für die in R (86) nicht unterschie XXIIR - - - 12 14 -
denen Stücke Ad praelatos Moguntinenses die Bezeichnungen
XXIII - - - - Mog.l 56
Mog. I usw. benutzt. Wenn in der jüngeren Tradition mehrere
XXIV - - - - 15 -
selbstandige Texte verschmolzen worden sind, werden, wo das
XXIVR - - - - 16 -
XXV - - - 17 21 -
noch moglich ist, die ursprünglichen Teile unterschieden (z.B. XXVR - - - 18 22 -
2, 1 bis 2, 5 in R). In diese Liste sind die gesondert zu behan XXVI - - - 19 23 -
delnden kleineren Textzeugen nicht aufgenommen worden. XXVIR 53 134 - 20 24 -
XXVII - - - 41 45 -
XXVIIR - - - 42 46 -
(83) Vgl. Vorbem. 2, S. 152'154. • XXVIII - - - - - 47
(84) Vgl. Erbth., S. 81. Es handelt sich um die Ep. CVIR (B, Nr. 8), CIXR XXIX - - - 130 135 -
(B, Nr. 24), CLXXX (B, Nr. 9) und 9 von den I I in R mit der Adresse Ad XXX 170 - - - - -
prelatos Moglmtinenses zu einem Ganzen verschmolzenen Briefen: (in der Reihenfolge XXXI - - - 21 25 -
der Hs.) CCCLXXVIII (B, Nr. 13), CCCLXXXI (B, Nr. 17), CCCLXXIII (B, XXXIR - - - 22 26 -
Nr. 27), CCCLXXXV (B, Nr. 39), CCXCII (B, Nr. 40), CCCVIII (B, Nr. 41), XXXII - - - 39 43 -
CCCLXXXVI (B, Nr. 42), CCCLXXXVII (B, Nr. 52), XXIII (B, Nr. 56).
(85) Über die Ermittlung anderer Adressaten in dieser Hs. vgl. &hth., S. 82f.;
XXXIIR
XXXIII
15
159
32
-
-
-
40
-
44
-
--
J29"131; 143 f . XXXIV - - - 37 41 -
(86) Für R wird in der Regel die Numerierung von G. Zedlers Beschreibung XXXV - - - 27 31 --
in Z,ntralblatt ,(ilr BibüotlNleswlSlll (s. oben) benutzt. Für W und Z verweisen wir
¡¡uf Echlh., S. S,·:IO;.
XXXVR
XXXVI
-
20
26
44
11
-
28
30
32
3'1 -
XXXII EINLEITUNG EINLEITUNG XXXIII
----,---- -- - ---- -----
W Z M Wr R B W Z M Wr R B
Ep. XXXVII - - - 31 35 - Ep. LXXR - 97 102
XXXVIIR - 18 10 32 36 - LXXI 82 127 - - - -
XXXVIII - - 1
I 35 39 LXXII - - - 88 93 -
XXXVIIIR 3 73 34 36 40 - LXXIIR - - - 89 94 -
XXXIX - - - 226 229 - LXXIII 47 - - - -
XXXIXR 65 (fr.) - - 227 230 - LXXIV - - - 68 73 -
XL - 214 217 LXXIVR 45 - - 69 74 -
XLR 83 94 215 218 - LXXV I 46 - - - - -
XLI - - - 23 27 - LXXVI - 70 75 -
XLIR 5 - 33 24 28 - LXXVIR 41 135 - 71 76 -
XLII 151 - - - LXXVII - - - 274 281 -
XLIII - - - 33 37 - LXXVIIR - - - Vorb. Vorb. -
XLIIIR - - - 34 38 - 11/12 11/12
XLIV - - - 29 33 - LXXVIII - - - 246 253 -
XLV - - 25 29 - LXXVIIIR 62 119 - 247 254 -
XLVR - - - 26 30 - LXXIX 43 - - 101,2 106,2
XLVI - - 37 111 116 - LXXX - - 230 233 -
XLVII - 88 38 117 122 - LXXXR - - - 231 234 -
XLVIII - - - 202 205 - LXXXI 4 6 35 55 60 -
XLVIIIR - 81 21 203 206 - LXXXII - - - 54 59
XLIX - - - 152 157 - LXXXIII - - 240 247 -
XLIXR - - - 153,1 158,1 - LXXXIlIR 36 116
.- 241 248 -
L - 154 159 - LXXXIV - - 266 273 -
LR 27 - - 155 160 - LXXXIVR - - - 267 274 -
LI - - - 254 261 - LXXXV - - - 52 57 -
LII - 21 - 190 195 LXXXVR/A 66 120 - 53,2 58,2 -
LIIR 12 22 27 191 196 - LXXXVR/B - 137 - 53,1 58,1 -
LIII - - - 200 203 - LXXXVI - 136 38 42 -
LIIIR 19 92 - 201 204 - LXXXVII - - - 224 227 -
LIV 124 50 - 109 114 LXXXVIIR/A 64 - - 225,2 228,2 -
LV
LVR
- - - 98 103 - LXXXVIIR/B 69 109 - 225,1 228,1 -
71 111 - 99 104 - -
LVI 49 - 79 84 -
LXXXVIII 68 108 - - -
LVII 106 128
-
-
LXXXIX 78 123 - - - -
LVIII 99 130 - - - -
XC
XCI
103 - - - - -
- - - 74 79 -
LIX 107 129 - - - - XCIR - 8 - 75 80 -
LX - - - 78 83 - XCII 73 113 - 187 192 -
LXI - - 174 179 XCIII - - - 132 137 -
LXIR - - I - 175 180 - XCIV - - - 164 169 --
LXII - - - 196 - - XCIVR - - 165 170
LXIIR - -
,
- 197 - - XCV - - - - - 25
LXIII 48 - - - XCVI 94 105 - - - -
LXIV - 13 24 - - - XCVII - - - 104 109 -
LXV 44 - - - - - XCVIII - - - 140 145 -
LXVI - - - 142 147 - XCVIIIR - - - 141 146 -
LXVIR - 143 148 - XCIX 114 - -- - - -
LXVII 119 - - - - - C - - 146 151 -
(LXVIII) - - - Vita Vita - CI - - - 147 152 -
- -- -
S. Hil. S. Hil. [CH) - -
-
- -
---
[LXVIIIR) ibid. íbid. - (CIII] - - -
-- -- --
- I
[LXIX]
LXX -
-
-
ibid.
96
ibid.
101
-
-
CIfIR
CIV¡ 1'" I -
2~0
XXXIV EINLEITUNG EINLEITUNG XXXV
------------
W Z M Wr R B W Z M Wr R B
Ep. [CV) - - - - - - Ep. CXLVI - - 124 129 -
[CVI) - - - 241 - CXLVIR - - 125 130 -
CVIR - - - - 242 8 CXLVII - - - 160 165 -
[CVII) - - - - - - CXLVUR - - 161 166 -
[CVIIl) - - - - - - CXLVIII - - 72 77 -
[CIX) - - - - - - CXLVIIIR - - 73 78 -
CIXR - - - - - 24 CXLIX - - 268 275 -
CX - - - 162 167 - CXLIXR - - - 269 276 -
CXR - - - 163 168 - CL - - 156 161 -
CXI - - 122 127 - CLR 8 78 17 157,1 162,1 -
CXIR - - - 123 128 - CLI 109 - - - - -
CXII - - - 106 111 - CLII 129 55 - 133,2 138,2 -
CXIIR - 87 - 107 112 - CLIII - - - 138 143 -
CXIII - - 270 277 - CLIIIR - - - 139 144 -
CXIIIR - - - 271 278 - CLIV - - - 128 133 -
CXIV - - - 116 121 - CLV - - - 90 95 -
CXV - - - 94 99 - CLVR - - - 91 96 -
CXVR 67 107 - 95,1 100,1 - CLVI - - - 188 193 -
CXVI - - - 95,2 100,2 - CLVIR - - - 189 194 -
CXVII - - - 148 153 - CLVIl - - - 186 191 -
CXVIlR - - - 149 154 - CLVIII - - - 264 271 -
CXVIII - - - - - 44 CLVIIIR - - - 265 272 -
CXIX 10 85 26 - - CLIX - - - 172 177 -
CXX - - - 238 245 - CLIXR 140 43 - 173 178 -
CXXR - 29 40 239 246 - CLX - - 194 199 -
CXXI - - - 60 65 - CLXR - - 195 200 -
CXXIl 130 56 - - - - CLXI - - - - 28
CXXIII 23 74 - 61,1 66,1 - CLXIl 93 104 - - - -
CXXIV 104 - - - - - CLXIlI - - 166 171 -
CXXV 95 106 - - - - CLXmR - - 167 172 -
CXXVI 51 - - 10,2 12,2 - CLXIV - - 234 237 -
CXXVII 32 59 - 61,2 66,2 - CLXIVR - - - 235 238 -
CXXVIII 89 100 - - - - CLXV - - - 126 131 -
CXXIX 172 - - - - CLXVI - - - 176 181 -
CXXX 110 - - - - CLXVIl - - 218 221 -
CXXXI 57 - - - - CLXVIlR - - - 219 222 -
CXXXIl 168 - - - - - CLXVIII - - 134 139 -
CXXXIII - 61 - - - CLXIX - - - 258 265 -
CXXXIV - 75 - - - - CLXIXR - - - 259 266 -
CXXXV 60 - - - - CLXX - - - 252 259 -
CXXXVI 35 - - - - CLXXR - 63 29 253 260 -
CXXXVIl - 57 • 39 115 120 - CLXXI 6 (fr.) 58 36 77 82 -
CXXXVIII - - - 114 119 - CLXXIl - - - 76 81 -
CXXXIX - - - 110 115 - CLXXIII - - - 222 225 -
CXL - - - 178 183 - CLXXIIIR 52 - - 223 226 -
CXLR - - - 179 184 - CLXXIV - - - 192 197 -
CXLI 18 35 - 121 126 - CLXXIVR - - - 193 198 -
CXLIl - - - 120 125 - CLXXV 74 114 - - - -
84 95 - - - -
--- -
CXLIII CLXXVI - - 64 69
CXLIV
CXLIVR
-
ras.a.l 84
- -
16
58
59,1
63
64,1
-
-
CLXXVIR
CI.xxvn
-- -
-.
65
184
70
189
-
CXLV 125 51 - 59.2 64.2 - Cr.XXVUR - - IliS '190
~
-
XXXVI EINLEITUNG EINLEITUNG XXXVII
----- .... ~
W Z M Wr R W Z M Wr R B
Ep. CLXXVlII - - - 212 215 Ep. CCXII 113 - - - -
CLXXVIIIR - - - 213 216 CCXIII 171 - - - - -
"'CLXXIX - - - - - CCXIV - - - 87 92 -
"'CLXXIXR - - - - - CCXV - - - 86 91 -
"'CLXXX - - - - - CCXVR - - - - - 21
"'CLXXXI - - - - CCXVI - - - - 30
CLXXXII - - 66 71 CCXVII - - - - - 12
CLXXXIII - - 62 67 CCXVIII 31 - - 101 106 -
CLXXXIIIR 17 34 - 63 68 CCXIX 33 - - - - -
CLXXXIV 40 - - 177 182 CCXX - - - 248 255 -
CLXXXV - - 158 163 CCXXR - - - 249 256 -
CLXXXVR - - - 159
182
164
187
CCXXI - - - 136 141 -
CLXXXVI - - CCXXIR - - - 137 142 -
CLXXXVIR - - - 183 188 CCXXII 25 - - - - -
CLXXXVII - - - 198 201 CCXXIII - - - 262 269 -
CLXXXVIIR - 17 18
-
199 202 CCXXIIIR - - - 263 270 -
CLXXXVlII - - 208 211 CCXXIV - - 210 213 -
CLXXXVlIIR - 68 19 209 212 CCXXV 30 - - 135,1 140,1 -
CLXXXIX - 79 20 211 214 CCXXVI 39 - - 205 208 -
CXC - - - 56 61 CCXXVlI - - 206 209 -
CXCR - - - 57 62 CCXXVIIR - 138 - 207 210 -
CXCI - - - 102 107 CCXXVlII - - - 228 231 -
CXCIR - - - 103 108 CCXXVlIIR - - 229 232 -
CXClI - 71 31 Vorb. Vorb. CCXXIX - - - 108 113 -
-
7a/lO 7a/1O CCXXX - - - 118 123 -
CXCIII - - Vorb.6 Vorb.6 CCXXXI - - - 150 155 -
CXCIV - - - Vorb. Vorb. CCXXXII 108 - - - -
8/9 8/9 CCXXXIII 115 - - - - -
CXCV - - 256 263 CCXXXIV - ,
7 41 151 156 -
CXCVR I 54 - Vorb. I Vorb. CCXXXV 100 - - - - -
I (par ta la CCXXXVI 75 115 - - - -
tím) CCXXXVII - - - 170 175 -
CXCVI 77 15 67 72 CCXXXVIIR - - - 171 176 -
CXCVII 61 - - - - CCXXXVIII 50 - - - - -
"'*CXCVlII - - - - - CCXXXIX 42 - - - - -
CXCIX 22
-
-
-
-
-
105
82
ltO
87
CCXL -
-
-
-
- 92 97 -
CC CCXLR - 93 98 -
CCR - - - 83 88 CCXLI - - - 242 249 -
CCI
CCIR
-
132
-
30
-
-
180
181
185
186
CCXLIR
CCXLII
-
131
2
62
42
-
243
81
250
86
--
***CCII
"'**CCIII
-
- -
-
-
-
-
-
-
CCXLIII
CCXLIV
58
-
-
-
-
-
-
80
-
85
--
CCIV - - - 112 117 CCXLIVR 167 - - - - -
CCV 72 11~ - - CCXLV 138 41 - - - -
CCVI - - 236 243 CCXLVI 112 - - - - -
CCVIR 118 - 237 244 CCXLVlI - 60 - -- - --
CCVII - - - 100 105 CCXLVlII 37 76 - -
CCVIII 81 126 - 1
- - **"'*CCXLIX - -- - - - -
---
CCIX - - 84 89 CCL - - 244 251
CCIXR 133 36 - 85 90 CCI"lt - 3 43 245 252
I 126 -
--
CCX - - CCLl 16 :13 113 Uf!
ccxr 52 - 1331 1381 I CCLll 102 ~
- - -
XXXVIII EINLEITUNG EINLEITUNG XXXIX
W Z M Wr R B ir z M WI' R B
Ep. CCLIII 149 - - - - - Ep. CCXCIX 98 - - - - -
CCLIV 153 - - - - - CCC 111 - - - - -
CCLV 155 - - - - - CCCI 116 - - - -
CCLVI 165 - - - - - CCCII 122 - - - -
CCLVlI - - - - 16 CCCIII 127 53 - - - -
CCLVIII - - - - - 32 CCCIV 141 - - - - -
[CCLIX) - - - - - [44J CCCV 142 - - - - -
CCLX - - - 55 CCCVI - - - - 5
CCLXI - 86 - - - - CCCVlI - - - - 29
CCLXII - - - - - 6 CCCVlII - - - - Mog.5 41
CCLXIII - - - - - 10 CCCIX - - - - - 48
CCLXIV - - - - - 45 CCCX - - - - 54
CCLXV - - - 144 149 CCCXI - - - 46 49 -
CCLXVR - - - 145 150 - CCCXIR - - - 47 50 -
CCLXVI 150 - - - - CCCXII - 14 12 49,1 52,1 -
CCLXVII 163 - - - - CCCXIII 13 69 13 49,2 52,2 -
CCLXVIII - - - - - 36 CCCXIV - - 48 51 -
CCLXIX - - 168 173 - CCCXV 137 40 16,3 20,3
CCLXIXR. - - - 169 174 - CCCXVI - - - - - 35
CCLXX - - - 220 223 - CCCXVII 118 - - - - -
CCLXXR 14 31 - 221 224 - CCCXVlII 117 - - - -
CCLXXI 92 103 - - - CCCXIX 87 98 - - - -
CCLXXII
CCLXXIII
123
166
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
CCCXX
CCCXXI
79
-
124
91
-
22
-
-
-
-
--
CCLXXIV - - - - - 18 CCCXXII 77 122 - - - -
CCLXXV - - - - - 46 CCCXXIII - 45 23 - - -
CCLXXVI - - 250 257 - CCCXXIV - - - - 53 -
CCLXXVIR 7 (fr.) 23 28 251 258 - CCCXXIVR - - - 54 -
CCLXXVII
CCLXXVIII
-
-
27
83
-
-
119
-
124
-
-
-
CCCXXV
CCCXXVl
105
-
-
89
-
44
-
131
-
136
-
-
CCLXXIX 56 - - - - CCCXXVlI 24 - - 127,1 132,1 -
CCLXXX - - - - 31 CCCXXVIII 173 - - - - -
CCLXXXI - - - 53 CCCXXIX 96 - - - - -
CCLXXXII 76 121 - - - - CCCXXX 143 - - - - -
CCLXXXIlI 169 - - - - - CCCXXXI - - - - - 34
CCLXXXIV 147 - - - - - CCCXXXIl 128 54 - - - -
CCLXXXV 156 - - - - - CCCXXXIlI 101 - - - -
CCLXXXVI 174 - 153,2 158,2 - CCCXXXIV 38 131 - 16,1 20,1 -
CCLXXXVlI - - - - 1 CCCXXXV 28 133 - 129,2 134,2 -
CCLXXXVIII - - - - - 4 CCCXXXVI 134 37 - - - -
CCLXXXIX - - - - 11 CCCXXXVlI 85 96 - - - -
CCXC
CCXCI
-
-
-
-.
-
-
-
-
-
-
26
33
CCCXXXVlII
CCCXXXIX
11
135
82
38
25
-
-
129,1
-
134,1 .
--
CCXCII
CCXCIII
-
-
-
-
-
- -
Mog.4
-
40
49
CCCXL
CCCXLI
136
26
39
132
-
-
-
127,2
...
132,2
--
CCXCIV - - - - 50
-
CCCXLII 29 - -
-
- - -
CCXCV - - - 204 207 CCCXLIII - 48 16,2 20,2 -
CCXCVI - - - 216 219 - CCCXLIV 1 70 30 255 262 -
CCXCVIIl - - - 217 220 - CCCXLV - 47 - - - -
CCXCVlI
CCXCVIlR -
-
-
- -
-
232
233
235
236
-
-
CCCXr.VI
C:C:CXLVH
34
110
-
125
-. 157,2
...
162.2
-- -
~
stammende Legendarium (Hss. 40-41) umfa6t Vitae, Passiones, la Bibliotheque nationale 38, 1 (París 1903), S. 367-369. - Vgl.
Miracula und Sermones. Das Ms. enthalt in einem Nachtrag aus K. KasTER, Elisabeth von SchOnau. Werk u~~ Wirkung im
der ersten Halfte des 13. lhs. einen sonst nicht belegten Brief Spiegel der mittelalterlichen handschrijtlichen Uberliejerung, in
Hildegards: E pistula domine H iltigardis ad inclusum F. de Archiv jür mittelrheinische Kirchengeschichte 3 (1951), S. 264f.
huiueltum (hier Ep. CCXLIX). Nach einer Mitteilung von H. Diese in Himmexod entstandene Hs. (95 Bl.) entMlt, nach
Pretsch (Zwiefalten) ware mit F. ein im Necrologium Zwijaltense einem unter der Uberschrift Liber Origenis De singularitate
(MG Necr. I, 252) zum 24. Mai erwahnter Fridericus m. et clericorum überlieferten Werk (Pseudo-Cyprian., vgl. P L 4, Sp.
inclusus gemeint. 835-870) und 5 Augustinus-Texten, zwei von einer Hand des 13.
lhs. geschriebene Stücke Hildegards. Es geht um den Brief an
Werner von Kirchheim (f. 62V-63r; PL, Nr. 52, hier Ep. CXLIXR)
Ma München, Bayerische Staatsbibliothek, Cod. lat. 22.253. und das Schreiben De sacramento dominici corporis (f. 63v; P L,
Pergament. 12. lh. Nr. 43, hier Ep. CCXCVIIR). Es fehlen die Uberschriften und
Beschreibung: Catalogus codicum Latinorum Bibliothecae Regiae auch die Anfragen. Hiernach folgt auf f. 64r-94v ein Teil der
Monacensis II, 4 (München 1881), S. 34 Visionen Elisabeths von SchOnau, dem sich 26 Verse des Ma
Der Kodex (Windberg 53; 213 Bl.) entMlt Verschiedenes, u.a. gisters Serlo von Wilton (ed. J. OBERG, Stockholm 1965, Nr. 80,
auf f. 105-2°5 die Vita Bernardi Clareuallensis. Nach Texten S. luf.) anschlie6en. Auf dem letzten Blatt (9sr;.. von einer
der Elisabeth von Schonau (f. 47: Visiones Elysabeth Sconau Hand des frühen 13. lhs.) steht dann, mit der Uberschrift
giensis a. I1S6, f. 75. Reuelatio eidem jacta de resurrectione Scriptum domine Hildegardis ad Elisabet, noch ein Brief Hil- •
Marie et de exercítu XI milium uírginum) folgt auf f. 87r-89r degards (nach dieser Hs. herausgegeben von H. Omont in seÍner
die Visio Hildegardis contra Kataros, d.h. die Ep. CLXIXR dieser obengenannten Beschreibung, S. 369 und von J. May in Hilde
Ausgabe. Als Antwort auf dieses Schreiben (vgl. über die eigen gard von Bingen '[Kempten/München] 19I1, S. 512-514). Das
artige Kombination Vorbem. 2, S. 150) findet man f. 89r-90r die Schreiben findet sich auch in den Hss. Trier, Stadtbibl. 771/1350
Responsio Elysabeth de eisdem, in Wirklichkeit eine Verschmel (s. unten) und B, f. 41v-42r; in diesem letzten Ms. wird es an
zung von zwei Briefen Elisabeths (ed. ROTH, S. 741'1., Nr. XX Hazzecha von Krauftal gerichtet. Das Adressatenproblem wurde
XXI; hier Ep. CCII und CCIII). Nach einigen Texten Eckberts oben, S. XVII, bei der Besprechung der Ep. CLXI (nach B)
von Schonau stehen, ohne Anfragen, noch zwei Schreiben Hil und CXCVIII (nach Pe) skizziert.
degards an Abt Adam von Ebrach: auf f. 103r-v die Ep. Die Hs. Pe war U.E. Vorlage für dieselben Hildegard-Briefe
LXXXVI, auf f. 103v-I04r die Ep. LXXXVR/B dieser Ausgabe (hier also Ep. CXLIXR, CCXCVIIR und CXCVIII) im Samme1
(fragmentarisch ). band
Pe Paris, Bibliotheque Nationale, Nouv. acquis. lat. 760. Ta Trier, Sta.dtbibliothck, Codo 2397/Z343. Pergamcnt. Ende
Pergament. 12./13. clCH IZ. .Jh!4.
Beschrcilmng: H. OMONT. Notices el Extraits des manuscrits de Bo!;chrnibung: I':hw gcolllUtE' B(!!4(~hrnibun~ orhin1!etl wir in dan
XLIV EINLEITUNG EINLEITUNG XLV
kenswerter Weise von P. Petrus Becker OSB (St. Matthias zu geschriebenen Zeilen wenigstens zwei Hande unterscheiden zu
Trier). konnen, die auf Zwiefalten und den Rupertsberg hinweisen (88).
Der Kodex, der aus der Abtei St. Matthias in Trier stammt, Es sind foIgende Schriften vorhanden: f. lI6r: der auch in
enthalt in der Hauptsache Augustinus-Schriften oder Auszüge Z (Nr. 9, f. z8v) aIs "Brief" überlieferte Text mit dem Incipit
daraus. Am SchluB (f. I60v-I62V) steht, von einer anderen Hand, Primus sonus ita permansít (hier Ep. CCCLXXIV; S. auch
die wohl noch dem I2. jh. angehOrt, Hildegards Brief gegen die Vorbem. 1, S. I58f., zu der Nr. 4); - das Carmen Mons superat
Katharer (ohne Anfragebrief; hier Ep. CLXIXR; vgL Vorbem. saltus (auch Z, f. 93V; vgl. Vorbem. 1, S. 161, mit Anm. 91); - f.
2, S. 150). Die Überschrift Visio Celestis ist von spaterer Hand lI6v-lI7v mit Fortsetzung auf f. IZOr-IZIr, Z. 8: Ad clericos
angebracht worden. Die Hs. zeigt eiI,l,ige Abweichungen auf, die sacerdotalis ojjicii Hildigardís, d.h. der Brief Z, Nr. 63 (hier Ep.
eine gewisse Selbstandigkeit in der Uberlieferung verraten. CLXXR; cfr PI 5, S. 337-339); - f. IZIV, Z. 6 mit Fortsetzung
auf f. lI8r: Guntero Spirensí ePiscopo Híldigardis, der Brief Nr.
5 in W (hier Ep. XLlR; cfr PL 15, I7zA-D); - f. lI8r: ein u.w.
Tu Trier, Stadtbibliothek, Codo 66z/835. Papier. 15· jh.
sonst nicht belegtes Stück, mit dem Incipit Qui homini dedit
Beschreibung: G. KENTENICH, Beschreibendes Verzeichnis der
cibum Vorbem. 1, S. I6z, Anm. 92); - f. n8v-lI9r: ein
Handschriften der Stadtbibliothek zu Trier, 6. Heft, Z. Abt.
neumiertes Lied: Kyrie eleison. O uirga mediatrix (vgl. Sym
I9ro), S. 6-7.
phonia 18 red. B. NEWMAN, S. 124]: Alleluia! O uirga mediatrix);
Dieser von verschiedenen Handen des 15. jhs. geschriebene f. lI9r: zwei Paragraphen untereinander, von denen der erste
Sammelband, der aus dem Kloster S. Maria ad Martyres in ¡
jedoch die Fórtsetzung des zweiten darstelIt; es handelt sich •
Trier stammt, enthalt u.a. Werke Bernhards von Clairvaux, ¡ um eine in der Vita S. Hild. in einem Brief an Abt Gedolphus
Augustinus' und Bonaventuras. Auf f. II9r-Izor steht die Kor von Brauweiler benutzte BeschworungsformeI (s. Vorbem. 1, S.
respondenz zwischen Eberhard von Bamberg und Hildegard ,,1 162, mit Anm. 95'); - zwei Zeílen mit einer FormeI gegen
(PL, Nr. 14; hier Ep. XXXI-XXXIR). Auch dieser Zeuge scheint ¡ ¡ BlutfluB, die auch in einem Brief an SibylIa von Lausanne (hier
in einer einigermaBen selbstandigen Weise eine ziemlich alte ':j Ep. CCCXXXVIII; Hss. F M W Z) und in der Vita S. Híld, (PL
11
Tradition zu vertreten. ~ ;,1\ lI9D; vgl. Vorbem. 1, S. I6z, mit Anm. 93) benutzt wird; - f.
II9r-v: der Brief an Bernhard von Clairvaux (hier Ep. I); der
Text, der der al ten, richtigen Tradition (wie M und Z) folgt,
Wa Wien, Osterreichische Nationalbibliothek, Cod. IOI6 bricht am SchluB der Seite lI9v ab; f. I2Ir, Z. 9 - I21V, Z. 5,
(theol. 382). Pergament. 13. und 2. Halfte des 12. jhs. mit den Ietzten 5 Worten am unteren Rand: Hildigardis ad
Beschreibung: M. DENIS, Codices mss. theol. Bibl. Palat. Vindob. congregationem puellarum suarum, ein teilweise mit Brief Z, Nr.
Lat. I, 2 (Wien 1794), Nr. DCXXX. - Tabulae codicum mss. in 71 und M, Nr. 31 vergleichbarer Text (hier Ep. CXCII; vgl.
Bibl. Palat. Vindob. asseruatorum 1 (Wien 1864 [1965]), S. 176. Vorbem. 1, S. 161).
- H.]. HERMANN, Die deutschen romanischen Handschriften (Be Die Wichtigkeit dieses nicht umfangreichen und nicht beson
~~hreibendes Verzeichnis der illuminierten H andschriften in ders gepflegten, aber u.E, auch für die Genese der Symphonia
Osterreich, NF II; Leipzig 19z6), S. 310. - O. MAZAL, Byzanz und interessanten Zeugen wurde in Vorbem. 1, S. I6If, betont.
¡JI diu'Iun llnn·~t!lU1líBjK g('ol'dnet (~II, von m!!lII'OI'<l1l ){opiHtnn (NRChuRK 1m unterM
tempore (Ep. CCXXIlIR. partim, vgl. PL 49. 25 6B- 257C . jüngeren Tradition (Korrespondenz mit Bernhard von Clair
Magistri et prelati ... in zelo suo discutiat) (94). vaux);
4. f. 37r-v: Ex epístola s. Hildegardis ad Cünradum regem qui f. 66r-67r: Ep. LXXXII und LXXXI, als Frage von und
fuit antecessor Friderici imperatoris de futuris temporibus Antwort an Eberhard von Eberbach vorgestellt; Ep. LXXXI
(Ep. CCCXIR. partim, vgl. PL 26, 185C-186B: Tu in quadam ist unvollstandig (Z. 1-19);
parte ... amplius non erubescas). - f. 67r: Ad quendam epíscopum de indiscreta obiurgatione sub
5. f. 37v-39v: Ex hac uisione scire poteris, quare tribulationes ditorum (Fragment; Ep. XVIR, 13-25);
iste eueniant (Ep. CXLIXR, vollstandig. An Werner von - f. 67r-68r: Epístola eius ad quendam de discretione spirituum
Kirchheim. Vgl. PL 52, 269B-271D). (Ep. CCXCVIR; vgl. PL 128, 354A-355C);
6. f. 39v-40r: Ex epístola s. Hildegardis (An Hillinus von Trier. - f. 68r-v: Ad quendam (sic!) quod nimia et indiscreta abstinentia
Ep. XXVIR, 15-19). utilis non sit (Ep. CCXXXIV; vgl. PL 98, 319D-320B, in
7. f. 4or: 1tem ex epistola eius: planete clericos et claustrales Wirklichkeit nicht an Mechtildis, sondern an Jutta von Wech
significant (Ep. LXXVIlR, 125-133. An Abt Helengerus vom terswinkel) ;
Disibodenberg). - f. 68v: Ad quandam quod discreta abs~fnentia bona sit (Ep.
8. f. 4or-v: Item ex epístola eius (An ihre Mitschwestern, Ep. CXLR, Fragment des Schreibens an die Abtissin von "Elostat",
CXCIII, partim, vgL P J, S. 362-363: O filie mee, audite ... eos P L 44, 214C-D: Quicumque agrum corporis ... faciat te templum
excribabit). uite).
9. f. 4ov: Ex epístola s. Hildegardis ad Eugenium papam quando Dann werden auf f. 68v-70V noch drei Texte, die schon im
Treueris celebrauit concilium (Ep. n. 22-28). Pentachronon begegneten, wiederholt: vgl. oben Nr. 13a, b und
10. f. 40V-4Ir: Ex epístola s. Hildegardis ad Anastasium papam C.
(Ep. VIII, 55-75, iniquitatum). AnschlieSend findet sich al.~J f. 7ov-82r Hildegards Explanatio
Il. f. 4Ir-v: Item ex quadam epístola (An Abt Adalbert von Regulae S. Benedicti mit der Uberschrift: A quibusdam monachis
Ellwangen; Ep. XCIR, partim; vgl. PL 62, 283A: Nunc enim rogata est ut aliqua eis de regula sancti Benedicti rescriberet,
sunt tempora ... me inuenias et uiues). quibus hoc rescripsit (96).
12. f. 41v-42r: Item uisio eiusdem (De Catharis. Ep. CLXIXR, Aus dem Inhalt der übrigen Teile dieser Hs. ist hier zu
partim; vgl. PJ, S. 348-349: Mense Julio ... deludere cepit). erwahnen, daS in einem anderen Kontext noch zwei Briefe
13. f. 42r-44r: Per uitulum et leonem monachi et clerici designati Elisabeths von Sch6nau an Hildegard vorhanden sind: auf f..
sunt I Ex libro epistolarum de conuersis (An den Prior von 126r-127r stehen die Ep. CCII und CClIl (ed. ROTH, XX-XXI,
Eberbach. Ep. LXXXIVR, Exzerpte: a) 172-189, b) 208- 21 4, S. 74-75).
c) 225-284). Gebeno hat mit seinem wohl als zisterziensische Arbeit zu
14. f. 6Ir-v: 1tem quando magnum scisma futurum sit ex epístola
S. Hildegardis ad Treuerenses (Ep. CCXXIIIR; vg1. PL 49,
(96) Milglicherweise sind die zusatzlichen Brieftexte, die Wiederholungen und
25 6D ; Kommentar zum Satz H oc, inquid, muliebre tempus
die Explana/io der Benediktus-Regel Bcstandteíle einer Sammlung, die sich
non tamdiu durabit quamdiu hucusque perstitit). Gebeno mr Auswahl angelegt hatte; so dürften sie zusammen mit seinem Werk
Wir glauben, daS auf f. 61V das eigentliche Pentachronon als Restbestand üherliefert worden sein. Aufjeden Fall findet sich diese erweiterte
abschlieSt (95). Doch folgen in der Hs. noch weitere Brieftexte Fassung der Geheno-Tradition auch in mehreren anderen Hss. Wir erwahnen:
Hildegards: - c1m 2619 (1;. Jh.; CaJaI. «Hid. 13ibl Reg. Mon. 1, 2, S. 20: Sp&llÚ/m fotNrorNm
f. 61V-64v: Ep. CCLXXVI-CCLXXVIR, eine Anfrage von Zi J'fllJl0rNm... Accedunt complures Hildegardis epiSlolae et ad eam datac, uelut Bcrnhardi,
sterzienser-M6nchen mit Hildegards Antwort (P L 144, 38oA Eberhardi...; f. 49V-:>7: Hildegardis meriptt.tm de "'!lIla S. 13medi"'). - Zürich,
381B, aber vollstandig in der Hs.); Zentralbibl., Cad Caro C In (a. I27;; L.C. MOHLBBRG, Katalog dI' Hss. dI'
f. 64v-66r: Ep. IR-I, in dieser Reihenfolge, also nach der ZlfltralbibJ. Zilrich 1, S. 144-146: f. 5r-52v: Pmlachronon; f. ~2v-67: Epittol4, HiJá,gardis.
wie dm 324). - París, Bibl. Mazarine, Cad. 1646 (13, Jh.; A. MOLINIBR, Catal.
dlJ manllSerils dI la 13ibl. ~rine II, S. 143-146: f. 1-72: Penladmlflon; f. n-84:
Explanatio RtgNlal S. 13lmdidi, wie clm 324; f. 8:>: Visio &IIiNldam monadJi Citlmi'I/slt
ordinis; die Hs. stammt aus Deutschland). - París, Bíbl. Nat., lat. 3;22 (im I;.
(94) Für die Briefe, die rucht in diesem ersten Band vorliegen, verweisen wir Jh. im Besitz von Clairvaux; Calai. g"'lr. d,1 mM/Nlmb lal. V, S. 18:> 'x88: NX): r.
noch auf die bestehenden Ausgaben. Gebeno, Spt&IIlNm folllrorNm I""PO""",; f. XX'-1,%: R'ttripJN'" d, rrgNIa S. 13""didl. wie
(95) Der Abschnitt 14 steht nicht mehr in der Hs. Wien 96;, die f. 42Va mit dm 324; f. 13I-I;9v: Vlsio t'lillUdillft IIIM_I, wie Mnarine 1646. Ee wetden 1m
cinem Tel<1 a\l~ dem U)() (PL. 13d. x97, Sp. 9xoC) endet. Kau.log. S. x87. noch El weitcre veNlodto Hu. dcr !Ubl. Nat. Imgcgcben).
1)
L EINLEITUNG EINLEITUNG LI
bezeiehnenden Traditionszweig über rnehrere ]ahrhunderte ein Briefes werden ausführlieh irn oben, S. VIII sehon erwahn
weit verbreitetes Interesse angeregt, so d~ diese Auswahl oder ten Aufsatz von K. Bund behandelt (102).
Auszüge aus ihr eine Art selbsUi.ndige Uberlieferung gekannt
haben. Doeh gehort dieser Aspekt nieht zurn Gebiet unserer B. Die Ausgaben
Ausgabe, sondern vielrnehr zur detaillierten Erforsehung der
Rezeption Hildegards, bei der z.B. aueh die Benutzung von Es hat bisher nur Teilausgaben des hildegardisehen Brief
Gebenos Text in Heinriehs von Langenstein E pistola de schis weehsels gegeben.
mate (97) zu untersuehen ware (98). l. Der alteste Druek wurde 1566 vorn Presbyter ]USTUS
BLANCKWALT in Koln besorgt: Sanctae H ildegardis abbatissae
Ein gleiehartiges, sieh aus den groBen grundlegenden Über in Monte S. Roberti apud Naam fluuium, prope Bingam, sanc
lieferungsbestanden isolierendes und intensives Naehleben, dern tissimae uirginis et prophetissae, Epistolarum Liber: Continens
die Gebeno-Tradition wohl nieht frernd ist, hat Hildegards sog. uarias E pistolas summorum Pontificum, Imperatorum, Patriar
Brief an den Kolner Klerus gekannt (99). Der Text ist in ver charum, Archiepiscoporum, Episcoporum, Ducum, PrinciPum,
sehiedenen Fassungen auf uns gekornrnen: vollstandig (wenig et aliorum Plurimorum utriusque secularis et Ecclesiastici status
stens unserer Meinung naeh) in W, urn bedeutende Naehtrage Magnatum ad S. Hildegardim, et eiusdem sanctas ad easdem
verrnehrt in der jüngeren Tradition (z.B. in R und Wr), aus responsiones: Item eiusdem S. Hildegardis alia quaedam, quae
zugsweise irn Pentachronon (s. oben den Inhalt von Gb, Absehnitt sequens page!la indica bit, Ad confirmandam et stabiliendam Ca
2), in Verbindung rnit anderen Gebeno- und Hildegardtex tholicam nostram fidem et religionem Christianam, moresque in .
ten (100). Zudern gibt es aueh die Versifikation des Briefes, den Ecclesia instruendos et emendandos, apprime utilia: Nunc pri
Heinrieh von Avranehes auf Grund der jüngeren Tradition zu mum in lucem edita ... , Coloniae apud Haeredes lohannis Quentel
einer Prophetia S. H ildegardis de nouis fratribus, einer Prophe et Geruuinurn Caleniurn.
zeiung wider die Bettelorden, urngestaltete (101). Wie Blanekwalt (irn Druek ist der Narne "Blanekvualt" ge
Wir haben uns in dieser Edition darauf besehrankt, die altere sehrieben) selbst bezeugt, war die Vorlage die heute als "Rie
Überlieferung (naeh W) rnit der jüngeren (naeh R und Wr) und senkodex" bezeiehnete Hs. R: "Quae ego nuper rnanibus propriis
rnit der sieh auf die jüngere Tradition stützenden Gebeno ex arehetypo quod in Monasterio in Monte S. Roberti prope
Fassung zu vergleiehen. Viele Hss., sowie das Naehleben des Bingarn sanete adseruatur, deseripsi". Doeh hat der Herausgeber
nieht den ganzen Briefbestand des Riesenkodex veroffentlieht.
Sein Bueh enthalt nur eine Auswahl. Naeh einer an den Erzbi
(97) Vgl. darüber F. JüRGENSMEIER, a.a.O., S. 2S7f.
sehof Daniel von Mainz gerichteten Dedikation, einer aus Tri
(9 S) Oft werden Hildegards Schreiben in solchen Hss. mit der Überschrift thernius übernornrnenen Lebensbesehreibung Hildegards und
ProplNtia versehen. AIs Beispiel sei hier der Brief der Seherin an Werner von einigen dern Dorninikaner-Mystiker ]ohannes Tauler zugesehrie
Kirchheim angeführt (Ep. CXLIXR; PL 52, 269B-27ID). Er steht als isolierter benen Vaticinia folgen (S. 1-99, in genau derselben Anordnung
Hildegard-Text mit dem Titel PropINtia Hiltiegardis de e/,rias et rtlligiosis auf f. 171V wie in R) 78 Briefe (Anfragen und Antworten) (103). Dieser
17 2r der Hs. Trier, Stadtbibliothek, 71S/273 (15· Jh.; Provenienz: Sto Matthias durehlaufenden Serie sehlieBen sich noeh andere, in R nicht in
zu Trier). Nicht nur die Überschrift, sondern auch die Varianten erlauben es, derselben Weise gruppierte Texte an (104). Es sind, rnit Über
diesen Zeugen wie einen AusH¡ufer der Gebeno-Fassung zu betrachten. sehriften, die nieht irnrner rnit denen unserer neuen Ausgabe
(99) Hier Ep. XVR; PL 4S, 244A-2BB. Ob der Brief auch ursprünglich an
die Kolner gerichtet und tatsachlich eine Erwiderung der Anfrage des Dekans
ü bereinstirnrnen:
Philipp von Heinsberg war (Ep. XV; PL 4S, 243C-244A), ist unsicher. Vgl. - S. 99-I03: R, Nr. 95-96; PL 41
oben, S. vuff. - S. I04-I06: R, Nr. 197-198; PL 42
(100) Ein deutliches Beispiel der letzten Moglichkeit bietet die Hs. 33 19 der
Bibliotheque Nationale in París, f. 41-9IV. Vgl. Cata/. génér. des manllSmts latins V,
S. ISof., wo die vielen Abweichungen gegenüber der herkommlichen Gebeno (102) Erscheint in Mitt,JIat,inisÚNs JahrbllÚJ 23 (1988). - Wie gelllgt, hat dcr
Redaktion angegeben werden. Verfasser - anders IIls wir - den Riesenkodex IIls Grundlllge fUr die Textge8tlllrung
(101) SchlieBlich ist in dieser Beziehung noch die wohl aus dem 13· Jh. des Briefes Hildegards genommen.
stammende Reuelatlo de fratribllS qllahlor ordinllm gegen die Mendikanten, die weder (103) In der Ptllrologia Latina sind CI die Nummern X bil 04°. FUr die Reihenfolge
Hildegard noch Gebeno zugehOrt, zu erwahnen. lnc.: InSllrgent gentes... ; Expl.: dicser nllch den neuen FOflchungwergebni..cn uI1tcnchledenen StUcltc In der
...qllam ;pse prtlStartl dignehlr. Amen. Vgl. z.B. Stuttgart, Codo HB 91, 15· Jh., f. 333 v vorlicgendcn Edition verweiacn wir Auf die KOllkord.nun am Ende der Blinde .
335 r in J. AUTENRIETH - V.E. FIALA, Di, Htlndsthriftm d,r Wllrtt,mbtrgiulNn (xo.¡) Die An/(llbc in 1.!dJ1/J., S. x6o, Anm. to4: •... BI.nck"'.lt....den HerAuI~bcr
úlnd,¡blbllolbt/t¡ SINlIgRrt (2. Reihe, 1, Xi Wlelbaden x968), S. x66. der erlten 040 IIdefe de. RlelCnkOtlex..... I.t 11'(1 etwaa irraführ.nd.
LU EINLEITUNG EINLEITUNG LIU
- S. I06-I09: R, Nr. 235-236; PL 43 in der Patrología Latina (PL), Bd. I97, Sp. 275C-278C. In der
- S. I09-II5: R, Nr. I83-I84; PL 44 und R, Nr. I85-I86; PL 45 hier vorliegenden Edition sind es die Stücke CLXXIX,
- S. II5-II6: R, Nr. 145-146; PL 46 CLXXIXR, CLXXX und CLXXXI.
- S. II7-I55: Ad praelatos Moguntinenses propter diuina per illos
interdicta in der Fassung von R, f. 308v"-3I7ra; PL 47 4. Drei Briefe, die die Korrespondenz mit dem Konvent von
S. I56-I7I: R, Nr. 267-268; PL 48 Brauweiler darstellen, sind der Vita S. Hildegardis zu entneh
- S. I7I-I79: R, Nr. 269-270; PL 49 men. Es sind die Nr. 60 (Frage und Antwort) und 6I in PL I97,
- S. I79-I8I: R, Nr. 27I-272; PL 50 Sp. 278D-282A. Die Patrología beruft sich auf den Text der AA.
- S. I8I-I95: R, Nr. 273-274; PL SI SS. Sept. V, S. 693-694. Die Briefe werden hier nicht ediert,
- S. I95-I99: R, Nr. 275-276; PL 52 weil sie künftig in der neuen von M. KLAES (Essen) vorbereiteten
- S. 200-205: R, Nr. 277-278; PL 53 kritischen Ausgabe der Vita S. Hildegardis zu lesen sein werden.
- S. 206-229: R, Nr. 24I-242; PL 54 Vgl. hier die drei in der Ziihlung, nicht mit ihrem Text vertre
- S. 229-247: R, Nr. 279-280; PL 55 tenen Nummern LXVIII-LXIX.
S. 248-272: R, Nr. 264: Ad congregationem sororum suarum,
mit der ESA und einem Appendix De Víta S. Roberti. Un 5. Die Lücke, die die Auswahl Blanckwalts aus R, also auch
vollstandig; vgl. BLANCKWALT, S. 272: "Reliqua hue spectantia die Bibliotheca Patrum Lugdunensis, hinterlassen hatten, ist
seriptor prae festinatione quadam importuna ex originali spiiter auf Grund einer jetzt verschollenen, in dieser Edition
archetypo excerpere non potuit" (105). Vgl. PL, Sp. I065-I082. mit der Siglé Hm bezeichneten Himmeroder Hs. ausgefüllt
- Es folgt noch, S. 273-333, die Vita S. Hildegardis in drei worden: man findet noch 83 Briefpaare und eine Anfrage in E. .
Büchern, nach R, f. 317ra-327vb. MARTENE - U. DURAND, Epistolae uariorum ad S. Hildegardem
cum eiusdem ad eos responsis, in Veterum Scriptorum Amplissima
2. Diese Ausgabe von Blanckwalt war Grundlage für die I677 Collectio II (Paris 1724), Sp. 1012-II33. Es handelt sich um
in Lyon erschienene Edition: Maxima Bibliotheca Veterum Pa Briefe, die alle auch in der Hs. Wr und bis auf zwei (107) auch
trum et Antiquorum Scriptorum Ecclesiasticorum, primo quidem in R stehen. Die PL hat die Stücke unter den Nummern 62 bis
a Margarino DE LA BIGNE ... in lucem edita, deinde ...in Uni I45 übernommen (108). Weil die handschríftlíche Vorlage fehlt,
uersitate Coloniensi doctorum studio disposita, hac tandem edi haben wir Martenes Edition den Wert einer Hs. zugemessen;
tione Lugdunensi ... locupletata ... , Tomus XXIII, S. 535b-6ooa. doch kann die Ziihlung der Ausgabe nicht die ursprünglíche·
Es ¡st ganz deutlich, daB diese sog. Bibliotkeca Patrum Lug sein, und es sind zweifellos auch die jedem Brief vorangehenden
dunensis hier die Einrichtung von Blanckwalt einfach übernom Argumenta nicht original. Diese Inhaltsangaben werden ¡m
men hat (106). Einige Notizen sind angepaBt worden. Es heiBt Apparat nicht erwahnt.
z.B. nicht mehr: Nunc primum, sondern Nunc tertio in lucem
edita. Die Vita S. Ruperti endet S. 600b wie bei Blanckwalt, 6. Auf diesen hier vorangestellten Teileditionen beruht die
doch wird ein neuer Hinweis hinzugefügt: "Reliqua hue spec Sammlung der von 1 bis CXLV numeríerten Briefe in der
tantia inuenies apud Surium die I5. Maij in Vita eiusdem S. Ausgabe von J.-P. MIGNE, S. Hildegardis Abbatissae Opera omnia,
Roberti". in Patrologiae Cursus completus, Ser. lat., Tom. I97 (París 1882
(31952]), Sp. I45A-382C (= PL). Sie enthalt insgesamt, Anfragen
3. Vier Briefe, von denen drei nur in der Hs. London, British und Antworten zusammengeziihlt, 279 St(;~ke (109).
Library, Codo Add. 17292 (= P), ein vierter auch in B überliefert Einige Bemerkungen zum Inhalt dieses Uberlieferungszeugen
sind, wurden nach P ediert im Commentarius praeuius de S. und zu der Weise, in der er in unserer Edition benutzt wurde,
Hildegarde der Acta Sanctorum Sept. V (ed. J. STILTING, I755), sind hier am Platz.
S. 661-663. Die Texte stehen als die Nummern 56 bis 59 auch
(X07) Die Korrespondenz mit Gertrudis von Stl\hleck, Nonne in Sto Thcodor
(105) Am Ende deI Ausgabe, S. 334f., steht eín NachtIag: SII_aIÍfII Vita S. zu Bamberg. Vgl. da.zu Vórbt",. 1, S. 148·I~0.
BlrIhtu tI S. Robtrti ~ bis filM lIIpra folio 212 d, impf'Olliso ab,.,,,,,,pi opomit... hit obil,r (108) Auch hier verweieen wir fUr die Numerierung in der vorliegenden
1I fIIrti", 1111111 -",,_ti /lit() .dittllJ. AUlgabe a\.lr die Konkord_n:r,en _111 Bnde der Blinde,
(x06) Alao mehr ,la die 40 eraten Brlefe de. R,ielcnkodex, wle Im.n QUS Behlh., (109) Ole N\l.mmern 8. 9. 41. 54, ", 56, '" '18. ,1,1, 6. und X-45 hUelen In der
S. r60, AMI. X4 vtnlehen !t6nntt. Pl. kein Palu.
LlV EINLEITUNG EINLEITUNG LV
Eine Anzahl von Stüeken, deren Briefeharakter nicht auf der sind zu erwahnen: S. 328-440: Nouae Hildegardis uel ad Hil
Hand liegt, haben in P L eine selbstandige Stelle bekommen. degardem epistolae (I-XXXII); S. 518-582: $anctae Hildegardis
So steht der Text der Solutiones, die auf Anfrage Wiberts von epistolarum noua et altera series (XXXIII-CXLV) (112). Als
Gembloux und der Monehe von Villers gesehrieben wur Grundlage hat Pitra vor allem die Zeugen R (im ersten Teil
den (110), nicht im Briefkorpus; es wird in PL bei der Nr. 54 der Briefe), W und Wr (im zweiten Teil) benutzt. Seine Absieht
(Sp. 276) auf den eigenstandigen Abdruek naeh der Bibliotheca war, die Lüeken in den ihm bekannten Ausgaben auszufüllen
Patrum Lugdunensis hingewiesen (vgl. Sp. 1°37-1054). Ebenso und die in der Hs. W neu entdeekten Stüeke zu verOffentliehen.
ist die Nr. 55 (Sp. 276), die sieh auf die ERB bezieht, naeh Pitras Bezeichnung "Hildegardis uel ad Hildegardem epistolae"
derselben Ausgabe von 1677 gesondert ediert worden (Sp. ist etwas irreführend. So gehOren die (jeweils naeh Pitra) Nr.
1053-1066). Die ESA, die Hildegard ihren Mitsehwestern vor XXII (S. 396f.), XXV (S. 4°°-404), XXVI (S. 4°5-407), XXVII
gelegt hat, steht nieht unter den Briefen, sondern, noehmals (S. 4°7-414), XXVIII (S. 414f.), XXX (S. 434-438), XXXI (S.
naeh dem Druek von I677, auf Sp. 1066-1082. So sind aueh 438f.) und XXXII (S. 439f.) nieht in das eigene hildegardisehe
die V SR und die V SD eigens herausgegeben worden (Sp. 1081 Sehrifttum. Aueh die Briefe (naeh Pitra) Nr. CLXIV und CLXV
1°92 bzw. 1093-1II6; naeh den AA. SS. Maii III [1680], S. seheiden aus.
503-509 bzw. Iulii II [1721], S. 581 -597) (111). Welche Sehreiben für unsere Edition in Betraeht kommen,
Obwohl die erste Briefserie in PL (Nr. 1-55) über die Biblio ist aus dem Apparat, sowie aus den am Ende jeden Bandes
theca Patrum Lugdunensis (1677) auf Blanekwalts Rezension aufgestellten Konkordanzen ersiehtlieh. Wie es bei PL der Fall
(1566) der Hs. R zurüekgreift, ist der Wortlaut dieser Zeugen war, sind aueh die von Pitra (PI) verfaBten Argumenta deor
nieht immer ganz identiseh. So hat Blanekwalt, S. 2, im Brief Briefe hier nieht im Apparat verzeichnet worden.
an Papst Eugen II!. (Ep. II, 1 unserer Ausgabe) das richtige
forma; die Bibl. Lugd. und PL dagegen sehreiben femina. So 8. F. HAUG hat in seinem Aufsatz Epistolae sanctae Hildegardis
findet man bei Blanekwalt, S. 72, aueh die richtige Lesart secundum codicem Stuttgartensem, in Revue bénédictine 43 (1931),
foramen, wahrend in der Bibl. Lugd. und in PL formam steht 5.59-71 den Inhalt der Ausgaben von Migne und Pitra mit dem
(Ep. 1, 59 unserer Ausgabe). Andererseits steht indoctus (Ep. der Hs. Z vergliehen (113). Zum groBten Teil ist diese Arbeit ein
1, 24), anstatt indocta, nur in PL. Wir haben nicht jeden kritiseher Apparat zu diesen Editionen. Doeh sind da aueh
Untersehied zwisehen diesen drei eng verwandten, sích einige Briefe zum ersten Mal herausgegeben worden. Wir ver
sehlieBlieh doeh auf dieselbe Quelle stützenden Ausgaben o. weisen im besonderen auf die Nummern XII, LXIV, CXXXIII,
verzeichnet. Es genügte u.E., mit der Sigle PL* anzudeuten, CXXXIV, CCXLVII, CCLXI, CCLXXVIII, CCCXXI, CCCXXIII,
wo der Text in der Patrologia von seiner ersten gedruekten CCCXLV, CCCLVII und CCCLVIII unserer Ausgabe.
Vorlage, der nieht so leieht zugangliehen Edition Blanekwalts
(PL im Apparat), abweieht. 9. F.W.E. ROTH hat in seinem.. Bueh Die Visionen der hl.
Bei den Briefen PL, Nr. 62-145 bedeutet PL*, daB die Patro Elisabeth und die Schriften der Abte Ekbert und Emecho von
logia nieht mit Martenes Transkription der Hs. Hm (s. oben, Schonau (Brünn 1884), S. 70-75, 178-179 die Korrespondenz
Nr. 5) übereinstimmt. Hildegards mit Elisabeth von SehOnau herausgegeben. Die ge
- Die Argumenta, die in P L den ersten 61 Briefen vorangestellt nauen Angaben über diese Texte wird man in unserem Aufsatz
werden, begegnen weder in den Hss. no eh in den früheren Der Briefwechsel zwischen Elisabeth van Schonau und Hildegard
Ausgaben. Sie werden hier im Apparat der Tituli nicht er von Bingen, der künftig in Instrumenta Patrística 23 erseheinen
wahnt. wird,' finden.
7. Einen wichtigen Teil der Hildegard-Briefe und Texte, die 10. Zur Unterstützung ihrer Argumentationen h:aben M.
¡m allgemeinen zu ihrer Brieftiteratur gereehnet werden, findet SCHRADER und A. FÚHRKÓTTER in ihrer grundlegenden Arbeit
man in lB. PITRA, Analecta sanctae Hildegardis, in Analecta Die Echtheit des Schrifttums der heiligen Hildegard von Bingen.
sacra VIII (Monte Cassino 1882 [1966J). Folgende Abteilungen Quellenkritische Untersuchungen (KolnjGraz 1956) auf den Sei
ten 105-108 (Bernhard-Briefe), II2-II4, II7-II8, 120 (Papst C. Das Verhaltnis der Handschriften
briefe), 126-131 (Kaiserbriefe), 135-137 (das Grafengeschlecht
von Stade) und 143 (Ludwig von S1. Eucharius in Trier) die Was den Ursprung der groBen Sammlungen angeht, haben
einschlagigen Texte veroffentlicht (114). Hinweise darauf finden wir schon angedeutet, welchen Entwicklungsgang man sich
sich hier im Apparat. dabei vorzustellen hat. In Vorbem. I, S. 144ff. wurde am Beispiel
der in den Hss. gut vertretenen Korrespondenz zwischen Tenx
II. Was den Briefwechsel zwischen Hildegard und Wibert von wind von Andernach und der Rupertsberger Meisterin (Ep. LII
Gembloux betrífft, ist zu bemerken, daB Wiberts Schreiben hier LIIR) gezeigt, wie sich in der Anfrage vor allem inhaltlich, in
nicht aufgenommen worden sind. Sie wurden neulich ediert von Hildegards Antwort vor allem sprachlich eine Evolution vom
A. DEROLEZ, Guiberti Gemblacensis Epistolae 1 (CCCM 66; Turn ursprünglichen Konzept bis zu einer gesauberten bzw. geglat
hout 1988), S. 216-250 (Wiberts Ep. XVI-XXII) und 254-257 teten Redaktion durchgesetzt hat. Auch ist deutlich geworden,
(Wiberts Ep. XXIV). wie sich der Briefbestand der systematisch angeordneten Kom
pilationen von der Idee des Zeugen M(u) heraus über Wr(u)
12. Die Korrespondenz zwischen Hildegard und Tenxwind bis zum Riesenkodex (R) entwickelt hat (116).
von Andernach ist eingehend von A. HAVERKAMP besprochen Selbstverstandlich ist es nicht moglich, diese These an jedem
worden: Tenxwind von Andernach und Hildegard von Bingen. einzelnen Bríef zu prüfen. Doch sind weitere Belege hier sicher
Zwei "Weltanschauungen" in der Mitte des I2. jahrhunderts, in am Platz.
Institutionen, Kultur und Gesellschaft im Míttelalter (Festschrift Wichtig, weil es sich um einen der auBergewohnlichen Falle
für Josef Fleckenstein, hrg. von L. FENSKE, W. RÓSENER und handelt, in denep auch ein Zeuge der alten Tradition (hier
TH. ZOTZ; Sigmaringen 1984), S. 515-548. Eine Edition der zwei weiter auch Vet.) die beiden Komponenten des Paares enthalt,
Bríefe findet sich im Anhang, S. 543-548 (vgl. hier die Ep. LII ist der Briefwechsel zwischen Hildegard und Bernhard von
LIIR). ClairvauxjEp. I-IR), in dem abermals die Manipulationen der
jüngeren Uberlieferung (hier weiter auch Rec.) zutage treten.
13. In seinem Aufsatz Problemata Hildegardiana, in Mittella Dem Inhalt nach wurde eine Bitte um Rat der Seherin, so
teinisches j ahrbuch 16 (1981), S. 127-129 hat P. DRONKE den wie sie in Veto (Z., f. 31V-32V; M, f. 6rr-62r; fragmentarisch Wa,
Text der Beschworungsformel in der Hs. B, f. 2rr bespro f. II9r-v) begegnet, in Rec. (Wr, f. 61v -62r R, f. 342rQ·b) zu
Q Q
;
che n (115); auch sind da noch, S. 129-131, drei Briefe aus derselben einem historisch versetzten und nicht fundierten Responsum.
Hs. (hier Ep. CCCLXXIX = B, Nr. 14, CCLXVIII = B, Nr. 36, umgestaltet. Umgekehrt andert sich Bernhards original e und
CCCLVI = B, Nr. 43) zum ersten Mal ediert worden. Weitere 14 ziemlich freibleibende Antwort (Vet.: Z, f. 32v-33r) in ein spon
Schreiben stehen in P. DRONKE, Women Writers of the Middle tanes, verehrungsvolles und ausführ1iches Komplimentschreiben
Ages. A Critical 5tudy of Texts from Perpetua (t 203) to Mar (Rec.: Wr, f. 6rr -va ; R, f. 341vb-342ra). Dies ist der erste und
Q
guerite Porete (t I3IO) (Cambridge 1984), S. 25°-264. Es handelt wichtigste Aspekt, in dem sich Veto und Rec. unterscheiden. Der
sich um das erste Schreiben Hildegards an Wibert von Gem Trennungspunkt liegt in der Vorlage von Wr, namlich Volmars
bloux (hier Ep. CIIIR), den Brief B, Nr. 56, der auch in R steht bis II73 fortgeführte Kompilation Wru (111).
(hier Ep. XXIII), den Brief Nr. 43 (Ep. CCCLVI), der schon Sprachlich ist die Evolution - soweit die beiden Traditionen
in Problemata Hildegardiana stand, und (zum ersten Mal ediert) sich hier noch überprüfen lassen - allmahlich verlaufen. Man
folgende II Stücke aus der Hs. B: Nr. 3 (Ep. CCCLXXVII), 19 vergleiche(1I8) Ep. 1, 1: Z und Wa fangen mit O uenerabilis
(Ep. CCCLXXXII), 28 (Ep. CLXI), 37 (Ep. CCCUV), 38 (Ep. pater an, Wr und R setzen diesen Worten den Satz 1 n spiritu
CCCLV), 34 (Ep. CCCXXXI), 30 (Ep. CCXVI), 42 (Ep. CCXCIII), mysteriorum (Dei) tibi dico voraus; das macht auch M e
44 (Ep. CXVIII), 48 (Ep. CCCIX) und 12 (Ep. CCXVII). Mu), der jedoch inhaltlicht zu Veto gehort; - 1, 7 solJicita
ZWa] constricta RWr und M; apparuit ZWa] appa
ret RWr und M; - 1,8 numquam uidi Z Wa] non uideo RWr
und M; 1, II ut credam Z Wa] qualiter ea dicam R Wr
(U4) Die Briefe aus der Ha. B (Ne. 3~. hice Rp. CCCXVI und Ne. 2X, hice (xx6) Vgl. Vorbf... 1, S. X47ff. und VnrbI",. .2, S. n8ff.
CCXVn) sind inFAt/J., S. x;of. h%W. 143 ~m erlten Mal edicrt wordcn. (m) Vgl, darllber Vorhl",. z, S. nBf.
und M; - 1,25 quasi dubitando ZWa] tibi non dubitans Hss. scheidet W aus. Man kann den ersten Brief in W (f. Ir-9v)
de te Wr und M, tibi de te non dubitans R. Es gibt noch mit dem Text in Z (f. 5Ir-53v), M (f. 72r-75v), Wr (f. II9va
andere Stellen im selben Brief, aus denen hervorgeht, daS M(u) 122ro) und R (f. 393rb-395rb) vergleichen (122): PI, S. 341, 14
sich nicht inhaltlich, sondern zweifellos sprachlich dem Wortlaut exspirauit W] arripuit eett.; S. 341, 19 lender W] pleniter
von Ree. anschlieSt. Es ist zu bemerken, daS die neueren eett.; S. 342, 2 v.u. uelut W] eari eett.; S. 343, 9-8 v.u. Waeh
Lesarten von M und Wr manchmal gegen die noch rezenteren - Nam eett.] am. W. Ein anderes Beispiel bietet Ep. VIII (123):
der Hs. R zusammengehen, z.B. 1, 25 (s. oben); 1, 48 erigens VIII, 53-54 malum - qu.~nda eett.] am. W.
mundum in saluationem Z, erigens homines in saluatio Doch konnen einige Uberlegungen zu einer annehmbaren
nem Wr und M, alios homines in saluationem erigens R. Vermutung führen. Man kennt den ursprünglichen Umfang von
W nicht: vor dem ersten Blatt mu8 wenigstens eine jetzt
Bevor weitere Beispiele zur Illustration des Entwicklungs verlorene Lage vorhanden gewesen sein und auch zwischen den
gangs angeführt werden, sei hier die Stelle der Sammlung Wa, l Lagen 11 und 111 ist Text ausgefallen (124). Wenn man nun
die nicht nur im soeben besprochenen Teil mit Z zusarnmengeht, feststellt, daS die 13 Briefe, die M und W, wenn auch in anderer
angegeben. Wie aus der Beschreibung des Inhalts (119) hervor Anordnung, gemeinsam haben (125), zu den Nummern 1-13, d.h.
geht, enthalt Wa (f. u8r) ein anderswo nicht belegtes Stück; genau zu den heutigen Lagen 1, 11 und 111 dieser letzten Hs.
weiter gibt es Texte, die in Z, aber nicht in W, und die in W, gehoren, so ist es nicht abwegig, zu vermuten, daS mehrere
aber nicht in Z stehen. Wir halten die Bestandteile der Auswahl andere alte Schreiben, die in M zwischen den gemeinsamen
in Wa für Kopien aus eigenstandigen, noch nicht eingeordneten Stücken begegnen, ursprünglich auch in den jetzt vermi8ten
Vorlagen, die den Original en gleichzustellen sind. Blattern von W. gestanden haben. Beachtet man dazu noch, •
daS M und W gegenüber Z manchmal gleiche Lesarten haben,
Gleichartige sprachliche Anderungen wie die, welche im Brief die auf eine Evolution in der Textgestaltung hinweisen und von
an Bernhard die Fassung von M(u) vom wohl das Urkonzept denen die meisten auch in die jüngere Tradition vorgedrungen
vertretenden Manuskript Z unterscheiden, finden sich auch in sind (126), so muS man daraus schlie8en, da8 die Hs. Mu in einer
Duplikaten in dieser letzten Hs. Ein Beispiel bietet die Ep. XII engeren Verwandtschaft mit W als mit Z gestanden hat.
an Bischof Hartwig von Bremen (120): XII, 1 O lauda bilis Es ist noch das Verhaltnis zwischen Z und W etwas genauer
persona Z] Tibi dieo in spiritu mystiei dani: Tu es zu umschreiben. In Eehth., S. 67f. wurde deutlich gezeigt, da8
lauda bilis persona M und Z im Duplikat (gleichartig Wr die eine Hs. direkt nicht von der anderen abhangig ist, da8 bei
und R); - XII, 6 det tibi Deus Z] Deus del tibi M R Wr und gemeinsamen Briefen die eine nicht von der anderen abge
Z im Duplikat; - XII, 38 salute Z] sanitate M und Z im schrieben sein kann. Durch weitere Überlegungen kommen die
Duplikat. Doch gibt es auch Falle, in denen die Lesarten des Autoren derselben kritischen Untersuchungen zu folgendem
Duplikats in Z nicht mit M(u) übereinstimmen, z.B. in Ep. Schlu8: "Die gemeinsamen Briefe der Hss. von Wien und Zwie
XIIIR(IZI): XIIIR, 1 O quam magnum miraeulum Z und falten sind eine Abschrift von der gleichen Vorlage; sie enthielt
Duplikat in Z] H ee in spiritu tibi die o : O quam mag die auf Faszikeln oder Einzelbliittern niedergeschrieben
nu m . .. M (gleichartig R W r). worden waren. Diese Tatsache führt zu dem RückschluS, da8
Wir mochten die Anfertigung der Duplikate auf Vorlagen die Vorlagen von W und Z die Konzepte oder ersten Rein
zurückführen, die nicht in der Hauptredaktion von Z benutzt schriften der Hildegardbriefe darstellen. Eine Zwischenschicht
wurden, aber schon vor Mu vorhanden waren. ist kaum anzunehmen, da diese den Kopisten nicht auf losen
Bliittern vorgelegen hiitte, sondern in einem Sammelband. Ein
Wie es um die Verhaltnisse der Hss. zueinander steht, ist oft
nur annaherungsweise zu bestimmen. Welche Rolle hat z.B. W
gegenüber M(u) gespielt? AIs absolute Quelle für die anderen (I2Z) Der Text wird in dieser Ausgabe a1s Ep. CCCXLIV erscheinen. Wir
verweisen hiet noch auf die Edition PI, S. 34f-345 (AJ 1a6&Nlal'llllJomiIl6l).
(123) Hss.; Z, f. 5~¡r-56r; M, f. 77v-79r; Wr, f. 4,Vb-46vb; R, f. 329vb·330v".
und W. f. 9V-I2V.
(II9) S. oben und Vorl1em. 1,. S. 16If. (I24) Vg1. EebJh., S. 6I.
(120) Hss.: Z, f. 2YV'30V, mit Dupl. f. 50r-v; M, f. 58v-59r; R, f. 333rb-v'; (I25) Vgl. darübet die Beschreibung von M, oben, S. xxv, Anm. 66.
Wr, f. 49rb. (126) Vgl. dazu die Beispiele \lue dem Btief Hildegllrds \In 'relllf.wlnd von
(l:tX) HS8.; Z. f. 15rv, mit Dupl. f. 39v ¡ M, f. '9f-V j R, f. 3Bv··b ; Wr, f. Andernllch (El". LlJJ\) In Vo";'.-. 1, S. 146, ¡\nm. t7 und den l/pp. (t)fMp. dlent
49rh·v h• E(lition.
LX EINLEITUNG EINLEITUNG LXI
solcher ist aber nicht aufweisbar. Somit dürfen wir die Briefe schem und stilistischem Gebiet ist dieser Sekretar nicht uner
von W und Z als Abschriften der Originaltexte ansprechen." (S. laubt korrigierend vorgegangen, doch hat er manchmal nach
7I ). eigenem Belieben das Material zum Zweck seiner Hildegard
Diese Behauptung glauben wir nuancieren zu müssen. Oben Laudatio umgestellt und angepaBt. Eine groBe Neuerung war
wurden schon einige Lesarten erwahnt, die W und M gegenüber ¡i¡ die systematische Einführung von Anfragebriefen, die zum über
Z kennzeichnen. Wir führen hier noch einen Brief an, in dem í groBen Teil vorher nicht belegt wurden und nicht selten Echt
W sich deutlich von Z unterscheidet: Ep. CXXIII, an Abt b heitsfragen wachrufen. Auf Volmar folgte als Kompilator Wibert
Manegold von Hirsau (Z, f. 56v; W, f. 3Iv-32r; hier wird noch f: von Gembloux, der letzte Sekretar der Seherin, der bis etwa
auf die Edition PI, S. 524f. verwiesen). Man vergleiche: PI, I II79 für den Riesenkodex dasselbe Verfahren und, bis auf einige
dulcissime Z] O dulcissime W (mit Wr R); e kristi W (mit
Wr R)] om. Z; kanc ollam uidi Z] ollam uideo W (mit
Wr R); 2 non Z] uix W (mit Wr R); pos sum intueri Z]
possum uidere W (mit Wr, uidere possim R); ibi W (mit
I Ausnahmen (129), denselben Briefbestand übernahm. Sein wich
tigster Beitrag bestand darin, daB er einige Schreiben aus den
J ahren nach II73 hinzufügte und vor allem mehrere sprachliche
GHi.ttungen vornahm.
Wr R)] om. Z; 2-3 parum Z] aliquantulum W (mit Wr R);
3fractum Z] contritum W (mit Wr R, contrarium irrtüm Zusammenfassend kann man den Werdegang der Überliefe
lich PI). rung in den besprochenen Hss., so wie er unserer Meinung nach
Es genügt nicht, wie übrigens in Ecktk., S. 68 suggeriert wird, verIaufen ist. wie folgt skizzieren. Man wird darüber einig sein,
soIche textlichen Differenzen der Unachtsamkeit eines Kopisten daB Z die Fassung der Originale, die an die Adressaten gesandt
zuzuschreiben. Wenn man noch andere Beispiele, wie die Ant wurde, wiedergibt. Das trifft im Globalen auch für die Zeugen .
wort an Tenxwind von Andernach (Ep. LIIR; s. oben) betrachtet, W und M(u), die ebenfalls die Urform vor sich hatten, zu. doch
muB man doch notwendigerweise bei bestimmten Briefen eine lassen sich in beiden gelegentlich Abweichungen erkennen, die
andere Vorlage für W als für Z unterstellen. Es gibt auch eine anscheinend zur Verdeutlichung oder zur Nuancierung des Tex
andere Moglichkeit, der wir uns eigentlich mehr zuneigen: die
beiden Hss. konnen auf dieselbe Quelle zurückgehen, doch muB
I
. ¡
tes angebracht wurden. Bei M(u) kommt noch dazu, daB hier
zum ersten Mal das Prinzip der chronologischen und hierarchi
man in diesen Fallen einem Bearbeiter schon eine gewisse schen Anordnung eingeführt wurde. Die Tendenz der besseren
~rtitiative zumuten. Wir haben darauf hingewiesen, daB derartige Formgebung hat sich bei Volmar auch in bestimmtem MaBe in
Anderungen auf sprachlichem Gebiet die jüngere Tradition der Hs. Wru durchgesetzt; seinerseits muBte dieser Kompilator,
ankündigen. Bedenkt man nun, daB Volmar für die Entstehung allein schon wegen der erst von ihm veroffentlichten, verarbei
der Briethss. Mu und Wru, die identische oder gleichartige teten und aus der alten Tradition nicht bekannten Texte, auch
Neuerungen aufzeigen, verantwortlich war (127), so ist man be über Originale verfügen konnen. Das auffalligste Kennzeichen
rechtigt zu fragen, ob hier in W nicht schon sporadische Ein seines Kodex stellen jedoch nicht die Sprache und die Stilistik
griffe des Sekretars Hildegards zu~age treten. dar, sondern die historischen und inhaltlichen Manipulationen,
Wie es dann zu der jüngeren Uberlieferung gekommen ist, die Jahrhunderte lang das Bild der Korrespondenz Hildegards
wurde in Vorbem. I, S. I44ff. und Vorbem. 2, S. II8ff. ausführlich verzerrt haben. SchlieBlich hat Wibert sich in R vor allem die
beschrieben. Der Kern der systematisch eingerichteten Hss. sprachliche Glattung als Ziel g~setzt. DaB ihm, gleich wie den
Wr(u) und R ist in der kleinen Sammlung Mu zu finden, in der anderen Mitarbeitern an der Uberlieferung im Rupertsberger
einerseits eine Anzahl von Briefen chronologisch und hierar Kreis die Quellen zur Einsichtnahme vorlagen, ist wohl nicht
chisch angeordnet, andererseits jedoch die historische Tradition anzuzweifeln (130).
und das Wesen des WortIauts gr~rtdsatzlich noch respektiert Es scheint uns nicht angebracht, zu versuchen, diese doch
wurden. Der Bruch mit der alten Uberlieferung, zugleich auch
oft mit der geschichtlichen Authentizitat, hat mit der Abfassung
von Volmars spiHestens II73 beendeten Kompilation Wru, deren
Abbild uns in W r vorliegt (128), stattgefunden. Auf grammati X5 2 gezeigt wutde, zweifellos füt die verlorene Fassung ein. Ein anderer AusUlufer
der Redaktion WI'JI muB die Himmeroder Hs. Hm (x,. Jh.) gewesen sein. Wlr
konnen sie nicht eingehend besptechen, weil sic nur Nm Teil im Druck von
Martene überliefert ist (s. VílrlIf",. 1, S. X42f.). An eínigen Stellen scheint ihr
(1!1.7) Vgl. Vílrbt",. 1, S. 152 und VílrbIm. 2, S. xx8ff. WottlAut leicht von dem cler n•. Wr abNweichen.
(128) Wr stammt RUS dem 13. Jh. und hRt nlcht den Wert elnet ~))h(')tokopie" (129) Vgl. Vílrt.tllll. 1, S. 147'1",
des verschollenen Kodex WNI, l)och 8tehl Wr 111ft <l.ntel, wie in Vo,*,,,,, 1, S. (130) Val.l/í,*,•. .a, S. 1~2, Anm. 20A.
LXII EINLEITUNG EINLEITUNG LXIII
immer wieder durch Eigenheiten gekennzeichneten Textzeugen oder R abMngig. Sie schlieBt sich naher der Hs. W r als R an:
in den schlichten UmriB eines Stemmas einzufangen. app. comp., 7 autem om. R; 12 tale om. R; 33-34 diuidendus
non est R; 34-36 quando habuerunt] anderer Satzbau R.
Es muB hier noch kurz Gebenos Pentachronon hinsicht1ich AuBerdem vertritt sie u.E. eine altere Tradition: app. comp.: 7
seiner Quelle untersucht werden, weil es für eine inhaltlich zwar forma om. RWr; 24 omnia ab eo RWr; 40 in se habet
beschrankte, aber materiell weit verbreitete und geistig ein RWr; 50 quod] ut RWr; 57 procedat RWr; 70 ad - se
fiuBreiche Tradition verantwortlich ist. inclinant RWr; 120 scilicet sonum RWr; 133 pomorum
Bisher wurde allgemein angenommen, daB der Riesenkodex sunt RWr. Diese Beispiele weisen vor allem darauf hin, daB
oder eventuell eine Kopie davon dem Eberbacher Abt als der Text in Wr und R stilistisch etwas geglattet wurde.
Vorlage gedient hat. Ein Vergleich zwischen den Hss. Gb, R und - In Ep. XLR folgt die Hs. F, bis auf zwei Ausnahmen (app.
Wr führt jedoch zu der Annahme, daB Gebeno Volmars Kom crit. 21 und 32-33), die keine weiteren SchluBfolgerungen er
pilation oder eine Abschrift davon, auf jeden Fall aber ein moglichen, der alten Tradition.
früheres Stadium als das der Hs. R gekannt und benutzt hat (131). - In den Ep. ~X.XXVR/B und LXXXVI folgt Ma eindeutig
Wir verweisen hier beispielsweise auf folgende Stellen in den derselben alten Uberlieferung wie Z. Doch ist die Hs. wohl
Apparaten, an denen Gb sich gegen R einer früheren Lesart nicht von Z abMngig; man vergleiche Ep. LXXXVR¡B, app.
anschlieBt: app. comp. Ep. 1, 8 (cum); 10; 13-14 (uixi - secura); crit., 19 arefacere uoluit] arefecit Ma; 20 non] tunc non
18; 25; 26 (de tua pietate); 28 (dicere homines); 30 (monstraui Ma; 23 eburneum] de ebore factum Ma; Ep. LXXXVI, 9
mea); 33 (te uid~'); 34; 35; 39 (dicam - audíuí); 39-40 (de paradisi om.·Z. ..
lectum) usw. Ep. VIII, 61-62 (quod expellis); 70 (Audi ergo); Für die Falle, .in denen ihre Uberlieferung sich nicht auf
72 (omnibus his). - app. crit. Ep. LXXVIIR, 206 (atque); 209 Briefe des ersten Bandes dieser Edition bézieht, werden die
210 (dicetur Sancto); 214-215 (quomodo - precaueant). hier im letzten Abschnitt genannten Hss., zusammen mit an
Es handelt sich in der Hauptsache um sprachliche Verbes deren Mss., die überhaupt nicht hierher gehoren, besser an
serungen, die noch nicht in Gb und erst in R begegnen. anderer Stelle besprochen.
Die übrigen für diese Edition nütz:~ichen Hss., die nur einen D. Die Einrichtung der vorliegenden Ausgabe
oder einige Briefe mit den groBen Uberlieferungszweigen ge
meinsam haben, lassen sich nicht immer leicht eingliedern. Die Gruppierung der Briefe
Was Ep. XXIII angeht, kann man annehmen, daB R
(auBerhalb des eigentlichen Briefkorpus) und B unabhiingig Verschiedene Faktoren der Überlieferungslage lassen eine von
voneinander sind, aber dieselbe Vorlage gehabt haben (die auf vornherein vorgegebel).e Einteilung der Texte nicht zu.
dem Rupertsberg vorhanden war). Eigenfehler von B: Ep. XXIII, Eine erste Schwierigkeit liegt darin, daB die verschiedenen
15 nec] ne B; 29 expedit] excedit B; 32 merito om. B; 79 Hss. keinen identischen Briefbestand enthalten, daB also kein
reseruat] resonat B; 80 quam Plurimum B; 102 infirmi Manuskript einen festen Leitfaden für das Ganze der Edition
tatem B u.a. Eigenfehler von R: 35 quem] quam R; 62 bieten kann. AuBerdem sind die Hss. Z und W wohl ohne
scilicet om. R; 85 cum angelis am. R; 140 subtiliter besonderen organisatorischen Bedacht zusammengestellt wor
profundam om. R; 144 superioribus R. - Gemeinsame den. Der Zeuge M zeigt den Ansatz zu einer überlegten Samm
Fehler: der Text in 5-6 ist korrupt; 69 habebant B R; 69 quam lung authentischer Texte auf, umfaBt jedoch nur einen ganz
BR; 84 quam BR; 98-99 adaptauít BR; 127 cantica BR; kleinen Teil der umfangreichen Korrespondenz, und dies ohne
143 cythara B R; 160 existat B R. jedes Anfrageschreiben. Die manipulierten Kompilationen (Hm,
- In Ep. XXXIR ist die Hs. Tu anscheinend nicht von Wr R und W r) stellen u.a. wegen der mannigfachen Vertauschungen
sicher keine Basis dar, der man problemlos folgen kann.
Der Versuch, eine chronologische Anordnung einzuführen,
muB an der Vielfalt der nicht genau oder der sogar nicht einmal
(131) Es unterliegt keinem Zweife1, da..B das PmtachrrmOfl sich nicht auf die annahernd zu datierenden Stücke scheitern.
altere, sondern auf die jüngere Brieftradition stützt. Als einfacher Beweis dafur
genügt schol.l die Tlltlache, daS Zitierte Briefe wic z.B. die Schreiben an He1enger
Die schOnste Losu~ w~re gewesen, die gelegentlich von A,
vom Diaihodenberg, 1111 die Trierc( ocler In K6nig KOl.ll.'lld III. in de! alten Führkotter in ihrer Ubcrsetzung der Korrespondenz benutzte
Oberllefcrul1l nlcht vorhllndcn ,Ind. Die Korrelpondenx zwl.chcn Hildc8llrd Methode anzl1wünden llnd jeweils mehrere Schreiben, die mit
und 1!ernlllud vun CI.lrvllult wlrd nll:n Iler KCfll.ehten lla••l.lfllllngefUhrt. <\('nHelbon hiHtoriHdllm Erl:igniH!itm im Zusammenhang fltchell,
LXIV EINLEITUNG EINLEITUNG LXV
in einem kleinen Zyklus zu gruppieren. So kann man z.B. die - Die Gruppe 11 (Ep. XLVI-CCLR) enthiilt den Briefwechsel
Stücke, die über die Angelegenheit der Richardis von Stade mit anderen geistlichen Personen, die mit einem bestimmten
handeln und in denen mehrere Korrespondenten aus verschie Ort verbunden werden konnen. Diese Classis ¡st alphabetisch
denen Orten hervortreten, in einem koharenten Dossier zusam von Albon bis zu Zwiefalten eingerichtet worden. Zwischen den
menbringen (132). Doch laBt sich die übergroBe Mehrheit der Orden und zwischen Regularen und Weltgeistlichen wurde nicht
Schreiben nicht in ein solches Verfahren einpassen. unterschieden. Wo e~. moglich war, ist die Hierarchie (z.B. Abt,
Aus diesen Gründen war es notwendig, für die Ausgabe eine Propst, Monch oder Abtissin, Priorin, Monialis), sowie die Chro
neue Anordnung der gesamten Briefe zu bedenken. 1m nologie beachtet worden.
BewuBtsein, daB unserem Vorschlag zu einer nicht .ganz kon
ventionellen Gliederung unvermeidlich subjektive Uberlegun Zur Classis III (Ep. CCLI-CCCX) gehOren Briefe, die Hil
gen anhaften und daB andere Editoren nach anderen Kriterien degard offenbar von Geistlichen empfangen und an Geistliche
geurteilt hiitten, haben wir uns schlieBlich doch für folgende, gerichtet hat, deren Name gelegentlich bekannt ist, die man
etwas flexible Unterteilung in Classes entschieden. jedoch geographisch nicht bestimmen kann. Auch hier ;.yird eine
~nordnung nach der Hierarchie (zunachst Abte und
Grundsatzlich bleibt eine erste Gruppe (Ep. I-XLVR) der Abtissinnen usw.), doch ist eine genaue Bezeichnung, z.B. bei
Korrespondenz mit Papsten, ErzbischOfen, Bischofen und den der Benennung praelatus, nicht immer moglich. Manchmal weiB
hochsten kirchlichen Würdentragern vorbehalten. Dabei werden man auch nicht, ob mit der Titulierung sacerdos in der Adresse
die Papste chronologisch, die Erzbischofe und BischOfe (hie vielleicht ein Priester-Monch gemeint ist. Wenn es keine anderen
rarchisch) alphabetisch nach dem (modernen) Namen ihres Kriteríen gibt, wt:rden die Schreiben nach ihrer Reihenfolge in
Sitzes eingereih t. der betreffenden Hs. gruppiert.
Schon hier waren u.E. einige Nuancen notwendig.
Die Edition fangt mit den Bernhardbriefen ano Der Grund In der Classis IV (Ep. CCCXI-CCCXXXI) folgt die Korres
für Bernhards Ehrenplatz ist die Tatsache, daB der Briefwechsel pondenz, die ohne Zweifel mit adligen Laien geführt worden
mit dieser groBen Personlíchkeit des zwolften Jahrhunderts ist. Diese Serie ist nach dem Rang vom Konig (Konrad 111.)/
zugleich auch als Beginn und Autorisation von Hildegards .. ¡ Kaiser (Friedrich 1. Barbarossa) bis zum Ritter aufgesteIlt
offentlichem Wirken betrachtet werden kann. worden. Es ist nicht unwahrscheinlich, daB auch andere Laien,
Nach dem letzten Brief an Eugenius 111. (Ep. VI) steht das die lateinische Briefe Hildegards empfangen haben, also eine
Schreiben an Bernhard von S. Clemente und Gregorius von S. bestimmte Bildung bekommen hatten, ebenfaIls zum Adel ge
Angelí, weil diese beiden Kardinale im Namen des genannten horten (133). Doch werden wenn diese Qualifikation nicht
Papstes aufgetreten sind. ausdrücklich erwahnt wird, in den folgenden zwei Serien unter
gebracht.
Der Brief des Dekans Philipp von Heinsberg (Ep. XV) ist in ¡,
die Schriften der Erzbischofe aufgenommen worden, weil der 11
I - Die Gruppe V (Ep. CCCXXXII-CCCXLIII) enthalt den
selbe Philípp spater dieses Amt in Koln bekleidet hat (vgl. Ep. Briefaustausch mit weltlichen Personen, die man mit einem Ort
XVI und XVII). in Verbindung setzen kann (alphabetisch von Andernach bis
Ebenso wird Arnold, der Propst von St. Andreas in Koln, Trier).
wegen seiner spateren erzbischoflichen Würde in Trier in diesem
Abschnitt behandelt (Ep. XXIX). - In der Classis VI (Ep. CCCXLIV-CCCLVI) findet sich Kor
- Auch das Schreiben an die Mainzer Pralaten (Ep. XXIII) respondenz mit geographisch nicht zu bestimmenden Laien.
gehort u.E. in diese Kategoríe; als es verfaBt wurde, fungierte - Es gibt auch Schreiben, deren Inhalt und Angaben den
die Mainzer Kurie als Stellvertreterin des in Rom weilenden Leser über die Identitat des Korrespondenten (z.B. ob Kleriker,
Erzbischofs Christian 1. ob Laie) voIlig im ungewissen lassen. Diese Stücke stehen in
SchlieBlich ist auch die Korrespondenz mit Odo von Soissons der Abteilung VII (Ep. CCCLVII-CCCLXXIII).
(Ep. XXXIX-XLR) in der ersten Classis untergebracht worden,
weil dieser Magister II70 zum Kardinal-Bischof von Tusculum
ernannt wurde. (133) Vgl. den Kommentar in DRONKE, Wo",m Writm, S. x92 (zu Brief 43 in
der Hs. B, hier Ep. CCCLVI, !ln eine Witwe): "...That this widow la sent !ln
- In den sog. Briefhandschriften begegnen Texte, deren ty daB hier nur zwei Schreiben aufgenommen worden sind, aber
pischen Briefcharakter man anfechten kann. Sie bilden die die gefalschten Briefe der Papste Eugenius IIL und Anastasius
Classis VIII (Ep. CCCLXXIV-CCCXC).
Es ist hier eine Erganzung zu Vorbem. 2, S. 152ff., wo dieser ¡ IV. (139) sind in der Tat die einzigen Stücke, deren Unechtheit
bewiesen ist (140). Wie aus unseren Vorbemerkungen I und 2
Aspekt behandelt wurde, anzubríngen. Auch die Nummer 17
der Hs. B (hier Ep. CCCLXXXI) scheint vielmehr als ein aus
einer spontanen Vision (134) entstandener Traktat zu betrachten
zu sein, der vielleicht als Predigt gegen die Katharer vorgelesen,
aber nicht als Brief versandt wurde (135).
r
!
hervorgeht, stellen sich bei mehreren Anfragebriefen Authen
tizitatsprobleme. Doch genügen diese Zweifel nicht, um die
betreffenden Texte jetzt schon in die Spuria zu verweisen
AuBer dem Problem' der allgemeinen Gruppierung stellt sich
auch noch die Frage, wie man bei der Anordnung 1er einzelnen
Noch zwei Teile der in R mit Unrecht zu einem Ganzen
Stücke in den Serien vorgehen muB, wenn die Uberlieferung
verschmolzenen Schreiben Ad praelatos l.\1oguntinenses konnen
nicht einstimmig ist. Wir haben versucht, einigen (in bestimm
nicht ohne weiteres als Epistolae betrachtet werden. - Teil 7
ten Zweifelsfallen nicht konsequent durchführbaren) Richtlinien
(nach Echth., S. 159, Anm. 13; vgl. PL ; hier Ep. zu folgen.
CCCLXXXVIII) ist eine Vorschrift in Bezug auf die Kommu
Wenn es hinsichtlich der Adresse keine Widersprüche gibt
nion bei Kranken mit Brechreiz. Es gibt keíne Anrede. Immerhin zwischen der alteren Tradition, die fast ausschlieBlich Ant
ist es moglich, daB der Text einem Priester zugesandt wurde. -
worten enthal t, und der jüngeren Überlieferung, die in der Regel
Teíl 11 (nach Echth., S. 159, Anm. 13; .ygl. PL 234D-243B; hier sowohl Anfragen wie Antworten hat, wird selbstverstandlich
Ep. CCCLXXXIX) enthalt fromme Uberlegungen, manchmal
die Struktur des .Briefpaares beibehalten. Dann bekommt die .
in der Form eines Gebets. Rogatio eine Nummer, der in der Responsio der Kennbuchstabe
AIs Anhang zu dieser Serie haben wir noch einige líedartige
R (d.h. Responsum) beigefügt wird. Dasselbe gilt von Briefpaa
Texte abgedruckt, die in der jüngeren Tradition (R und Wr)
ren, die nur in den Hss. der jüngeren Tradition stehen, falls die
nebst deutlich erkennbaren Symphonia-Auszügen wie Bestand
Adressen identisch sind.
teile eines Briefes überliefert werden. Wír haben darüber in
- Wenn der Korrespondent in Rec. ein anderer ist als in Vet.,
Vorbem. I, S. 154 (Nr. 5) und S. 16of. gehandelt. Diese Stücke erheben sich Fragen. Der Widerspruch zwischen den Angaben
sind hier eigentlich nur ediert worden, weil sie anderwo wohl
der manipulierten Sammlungen (Hm, R, Wr) und den ursprün
keine Aufnahme finden konnen. glichen Adressen der frühen Hss. kann in verschiedener Weise
Die Classis IX ist einigen Werken, die man gern als eigen entstanden sein. Liegt z.B. in Hm, R, Wr eine authentische
standige Texte betrachten mi:ichte und auch nicht sosehr im Anfrage mit dem richtigen Namen des Absenders vor, und
Rahmen der Korrespondenz zu zitieren pfl.egt, vorbehalten wor wurde dann, um ein Briefpaar bilden zu ki:innen, in der Antwort
den. Es handelt sich um die anscheinend auf Anfrage verfaBten ein Adressenwechsel durchgeführt? Oder wurde die Identitat
E xplanatio Regulae S. Benedicti und Solutiones XXX VIII quaes des Korrespondenten, in Hinsicht auf die Tendenz der neuen
tionum (136); weiter um die u.E. nur nachtraglich in die Brief Kompilation, in den beiden Schreiben geandert? Oder wurde
literatur eingeschalteten Exptanatio Symboli S. Athanasii, Vita vielleicht in Hildegards Responsio, wiederum zu einem bestimm
S. Ruperti und Vita S. Disibodi ten Zweck, der Adressat durch einen anderen ersetz, und wurde
Weil sie auf Texten Hildegards beruhen, waren hier auch noch dann eine passende Rogatio erdacht? Gibt es auch Briefe, in
Wiberts von Gembloux Überarbeitungen von zwei Schriften denen es sich um einfache Versehen handelt (142)?
(als echte Briefe der Seherin kann man sie nicht ohne Bedenken Wir sind der Meinung, daB in diesen Fallen, in denen Ur
bezeichnen)(I38) zu edieren: De excellentia beati Martini und sprüngliches und Bearbeitetes durcheinanderkommen, die in
eine Visio über humilitas, oboedientia und abstinentia (bei Pitra, der jüngeren Tradition systematisch durchgeführte paarweise
S. 415: Visio S. Hildegardis ad Guibertum missa). Struktur von Anfrage und Antwort nicht beibehalten werden
- Die Classis X enthalt die Spuria. Es kann wundernehmen,
(139) Vgl. Echlh., S. I:uf.
",riJa
(134) Vgl.: A ";"'1116 INmi1l1 ad mibl1ld"m 111/: toada nlm. (140) Es ist hie:r nicht von den die Urform entstelle:nden Anpassungen und
(135) Vgl. auch R, f. ;I2r-313v und P.&hth., S. 159, Anm. 13, Nr. 9· Zusammenstdlungen mancher Briefe die: Rede. Dl8 sind Elemente, die 1m
(136) Vgl. Vorbolm. .2, S. x,of.
Apparnt Ilngegeben werden.
(t~7) Vgl. Vorb./m, r, S. I,6'l~1l IIncl¡(\'1.
(X4X) Vg1. Vorl1tm. 1, S. %12.
EINLEITUNG LXIX
LXVIII EINLEITUNG
teilung einzuführen. Die Bearbeitungen Volmars und Wiberts
~ann. Wir haben versucht, die Folgen der Schwankungen in der
Uberlieferung moglichst konsequent in der Anlage der Edition von Gembloux sind noch unter Hildegards Aufsicht entstanden,
gehoren also zusammen mit den Urtexten zum authentischen
zu verarbeiten.
hildegardische~ Schrifttum. Daher wurde den Lesarten, Ein
Z.B. (es handelt sich immer um Anfrage und Antwort in
schüben und Anderungen, die die jüngere Tradition von der
nur um die Antwort in Vet.): 1st der Name (oder die
alteren unterscheiden, ein eigener Apparat (der sog. apparatus
des Korrespondenten nicht identisch in Rec. und Vet., so
comparatiuus) zugeordnet. Andererseits sind offenbare Fehler
beide Briefe eine eigene Nummer. Die durch Veto gesicherte
und handschriftliche Besonderheiten in den apparatus criticus
Antwort steht zuerst, die sog. Anfrage folgt entweder unmit verwiesen worden.
telbar nach der ihr in Rec. zugewiesenen Responsio oder an
Noch einige Bemerkungen: - der apparatus comparatiuus wird
einer geeigneteren Stelle in derselben Serie (143). Wenn auSer
nur benutzt, w~nn es einen Gegensatz zwischen der alteren und
dem N amen des Korrespondenten auch die geographische Be
der jüngeren Uberlieferung gibt. Wiberts in der Hauptsache
nennung in Veto und Rec. nicht übereinstimmt, werden die
stilistische Modifizierungen an Volmars Text werden nicht in
Briefe nach der alphabetischen Anordnung des Ortes getrennt.
einem gesonderten Apparat vermerkt. Diese Entwicklung in
1m allgemeinen ist hie~ auch auf die im Apparat verzeichneten
nerhalb der systematisch geordneten Kompilationen kann einem
Kommentare, die die Uberlieferungsprobleme verdeutlichen
Sonderstudium vorbehalten bleiben. Wo nur die altere oder nur
k6nnen, hinzuweisen. die jüngere Tradition vorhanden ist, werden also jeweils alle
textkritischen Angaben in einer einzigen Rubrik untergebracht.
Die Überschriften Für die Textgestaltung der nur in den spateren Sammlungen
Hm, R und Wr überlieferten Stücke wurde, wenn es sich nicht
Das sporadische Fehlen von Überschriften und vor allem die
um einen offensichtlichen Fehler handelt oder wenn R und Hm
in der Tradition 6fters auftretenden Dívergenzen und Fehl
nicht gemeinsam gegen Wr ühereinstimmen, in der Regel die
angaben in den Títulí und den Salutationes haben uns zu einem
Lesart dieser letzten Hs. übernommen.
einheitlichen Verfahren genotigt, das den jüngsten Forschungs
Es ist nicht immer eindeutig, ob bestimmte Varianten in den
ergebnissen Rechnung tragt. .. apparatus comparatiuus oder in den apparatus criticus geh6ren.
Es ist wichtig, hier zu be tonen, daS die Uberschriften in dieser
Ab und zu stellt sich die Frage, oh die Bearbeiter bewuSt
Edition nicht handschriftlich bezeugt, sondern von uns neu
eingeführt worden sind (144). Auf diese Weíse war es auch mog eingreifen wollten oder sich einfach geirrt haben. In einigen
lich, eventuelle Unsicherheiten z.B. mit einem Fragezeichen oder Fallen wird der Leser also vielleicht eine andere L6sung bevor
zugen.
einer allgemein gehaltenen Formulierung schon in den Titeln
Wie schon gesagt, werden die in den früheren Ausgaben den
anzudeuten. Briefen vorangehenden Argumenta im Apparat der Tituli nicht
verzeichnet.
Die Apparate Die Ausgaben werden im Apparat nur dann ausdrücklich mit
ihrer eigenen Sigle erwahnt, wenn ihre Lesarten von denen ihrer
Die Eigenart der Überlieferung der Hildegard-Briefe erfordert
handschriftlichen QueIle abweichen. Wenn z.B. Blanckwalt und
auch eine besondere Einrichtung der Apparate. Das gangige PL ihrer Vorlage R genau folgen, impliziert die Sigle R auch
Verfahren, mit dem die Quellen bzw. die Tituli und die abwei
diese beiden Editionen. Um welche Hss. und welche entspre
chenden Lesarten angegeben werden, genügt hier u.E. nicht. chenden Ausgaben es sich jeweils handelt, ist aus dem ersten
Zunachst einmal muSte der Leser über die jeweilige Tradi Apparat jeden Briefes zu ersehen.
tionslage, sowie, wenn moglich, über den historischen Kontext
Briefes kurz informiert werden. Dazu wurde in einer
ersten Abteilung auf die benutzten Handschriften, Editionen Die Orthographie
und betreffenden Kommentare hingewiesen.
Weil die Vielzahl der Abwandlungen in den verschicdenen
Ebenso war es notwendig, im kritischen Apparat eine Zwei
gleichwertigen Manuskripten es nicht erlaubt, eill(~ konsequ(lnte
mittelalterliehe Schreibweise durchznfi1hren, ist die ()rthogra~
phie normalisiert worden. Der Díphthong allloé wllrde als e
(143) Vgl. :I:.B. Ep. LVI und Ep. LX; im Appuat wird auf die vermeintlichen gC5chriehe-n. Au('h mf.wnnl\llwn, wl<' z.B, l?upn'tus, fijnd v(trdn~
Beziehungen zwisehen den Briefen hingewiesen.
LXX EINLEITUNG
oder Ruppertus vermerkt werden. Wenn es nur eine Hs. gibt, BIBLIOGRAPHIE
wird bei nomina propria ihre Form (z.B. Binga, Pinguia) über
nornmen. AUSGABEN: s. EINLEITUNG, n.B.
ALLGEMEIN:
W LAUTER, Hildegard-Bibliographie. Wegweiser zur Hildegard
Literatur
1 (Alzeyer Geschichtsbliitter, Sonderheft 4; Alzey 1970);
II (Alzey 1984).
LITERATUR:
Briefw. Hildegard von Bingen. Bríefwechsel. Nach den altesten
H andschriften übersetzt und naeh den Quellen erlautert von A.
FÜHRKÓTTER (Salzburg 19651, 19902).
H. BÜTTNER, Die Beziehungen der heiligen Hildegard von Bingen
zu Kuríe, Erzbischof und Kaiser, in Uníversitas. Dienst an
Wahrheit und Leben (Festschrift für Bischof A. Stohr 2; Mainz
1960), S. 60-68 ..
H. DELEHAYE, Guibert, aMé de Florennes et de Gembloux, XIle
et XIIle siecles, in Revue des Questions historiques 46 (1889),
S. 5-90; Nachdr. in H. DELEHAYE, M élanges d'hagiographie
grecque et latine (Subsidia hagiograPhica 42; Brussel 1966), S.
7-8 3.
DEROLEZ, Guiberti E pistolae = Guiberti Gemblacensis E pistolae
quae in codiee B.R. BRUX. 5527-5534 inueniuntur I-II, ed. A.
DEROLEZ, collab. E. DEKKERS et R. DEMEULENAERE (CCCM
66-66A; Turnhout 1988-1989).
DRONKE, Poet. Indiv. = Poetic Individuality in the Middle Ages.
New Departures in Poetry. IOOO-IISO (Oxford 19701, London
19862), S. 150-192.
DRONKE, Problemata = P. DRONKE, Problemata H ildegardiana,
in Mittellateinisches Jahrbueh 16 (1981), S. 97-131.
DRONKE, Women Writers = P. DRONKE, Women Writers of tke
Middle Ages. A Critical Study of Texts from Perpetua (t 203)
to Marguerite Porete (t I3IO) (Cambridge 1984), S. 144-201;
306-315; vgl. Ausgaben.
Eehtheit = M. SCHRADER - A. FÜHRKÓTTER, Die Echtkeit des
Schrifttums der heiligen H ildegard von Bingen. Quellenkritiscke
Untersuchungen (Beihefte zum Archiv für Kulturgeschichte 4;
KOln Graz 1956).
FÜHRKÓTTER - CARLEVARIS, Sciuias = Hildegardis Sciuias I-n,
ed. A. FÜHRKÓTTER, collab. A. CARLEVARIS (CCCM 43-43A,
Turnhout 1978).
FÜHRKOTTl1R, Das Leben - Das Lcbcn der heiligen Hildegard
berichtet vfln den M linchen GottfritJd und Theodcrt·ch. Aus dem
¡ Lateinischen i/,lJwrsl!tzi 1md kommenti¡'rt von A. FÜHRKÓ'j"l'ItH
(Salr.burg 11)80i ).
In apparatibus notis et indiciis solitis usi sumus. Notandum est in margine Epo I
titulorum litteram a. idem ac anno, litteras a.a. idem ac ante annll1ll, litteram c. coddo: Gb (f. 65r-66r); M (f. 6xr-62r); R (fo 342r·-b); Wa (fo II9r-v; fragm.);
idem ac arca ualere. Wr (fo 6Iv'-62r"); Z (f. 3IV-32V)0
edd.: PL 29, 189C-I9CD (cfr R); Echlh., po 105-107; efr HAUG, po 61, n. 12.
C01ll1ll0: Echth., p. I04-IIO; Vorbe1ll. I, po 167; Vorbe1ll.2, p. 1410
~.
20 flamma comburens, docens me hec profunda expositionis. Sed
45 in peregrinum mundum. Nunc autem surgens curro ad te. Ego
tamen non docet me litteras in Teutonica lingua, quas nescio,
dico tibi: Tu non es mobilis, sed semper erigens arborem, et
sed tantum scio in simplicitate legere, non in abscisione textus. uictor es in anima tua, non tantum te ipsum solum sed etiam
Et de hoc responde mihi, quid tibi inde uideatur, quia horno erigens mundum in saluationem. Tu etiam aquila es aspiciens
sum indocta de ulla magistratione cum exteriori materia, sed '1 in solem.
25 intus in anima mea sum docta. Vnde loquor quasi dubitando. 5° Oro te per serenitatem Patris, et per eius Verbum admirabile,
Sed audiens de tua sapientia et de tua pietate consolabor,
et per suauem humorem compunctionis, Spiritum ueritatis, et
quia non ausa sum ulli homini hec dicere pro eo quia multa
per sanctum sonitum, per quem sonat omnis creatura, et per
schismata sunt in hominibus, sicut audio dicere homines, nisi
ipsum Verbum, de quo ortus est mundus, et per altitudinem
cuidam monacho, quem scrutata sum in conuersatione proba Patris, qui in suaui .uiriditate misit Verbum in Virginis uterum,
30 tioris uite. Et illi monstraui omnia secreta mea, et consolatus
55 unde suxit carnem sicut circumedificatur mel fauo. Et ipse
est me certe, quod hec magna et timenda sint.
sonitus,. uis Patris, cadat in cor tuum et erigat animum tuum,
Volo, pater, propter amorem Dei, ut me consoleris, et certa
ut non torpeas -otiose in uerbis istius hominis, dum omnia
ero. Ego te uidi supra duos annos in hac uisione sicut hominem
requiras a Deo, uel homine, uel secreto ipso, dum transeas per
aspicere in solem et non timere, sed ualde audacem. Et ploraui,
foramen anime tue, ut hec omnia cognoscas in Deo.
.35 quod ego tam ualde erubesco et tam inaudax sumo Bone pater
et mitissime, posita sum in animam tuam, ut mihi reueles per 43/45 radice - mundum] efr Gen. I5, I3. 51 Spiritum ueritatis] efr Ioh.
hunc sermonem, si uelis ut hec dicam palam, aut habeam I4. I7·
silentium, quia magnos labores habeo in hac uisione, quatenus
app. Grit.: 14 secura IX securam t:lJrr. Wa 22 in 2 o"'. Wa, s. Rn. Z abscissione flPP. Grit.: 42 Ergo] Rtt. go s. lin. Z 43 de l. Rn. Z 44 surgente l. Rn. Z
PI. * 24 indoctuR PI." 29/30 problltionia W,. 30 Et iIIi "JI. d'lIJnl ;n ipse in 1IIarg. Z 46 non 0111. PL 48 etiam] autem PL 50 admirabile
W" illa R (mi i1Jj PI.•) 31 hec + I'IU. ;n I,xlrl. hec magna'et timenda sint s. ras. Z 54 uiritati M 56 uia l. lin. Z tuum 2 S. Rn. Z 58 dum) tum
ill .1/'1/. 1. 111111 Pl. 35 1'lIm2 D",. 11 PI. * 59 fr.mlmen] fornlllm PL"
6 EPIST. I, 60 - IR, 13 EPIST. IR, 14 - n, 10 7
60 Vale, uale in anima tua, et esto robustus in certamine in Deo. suppliciter postulamus, ut nostri memoriam habeas apud Deum
Amen. 15 et eorum pariter, qui nobis spiritali societate in Domino iuncti
sunt.
IR
n
BERNARDVS ABBAS CLAREV ALLENSIS AD HILDEGARDEM a. II46-U47
HILDEGARDIS AD EVGENIVM PAPAM a. II48
Dilecte in Christo filie Hildegardi, frater Bernardus, Clareual
lis uocatus abbas, si quid potest oratio peccatoris. o mitis pater, ego paupercula forma scripsi tibi hec in uera
Quod de nostra exiguitate longe aliter quam nostra ses e uisione in mystico spiramine, sicut Deus uoluit me docere.
conscientia habeat, sentire uideris, non nisi humilitati tue cre O fulgens pater, in tuo nomine tu uenisti in terram nostram,
5 dimus imputandum. Minime tamen ad litteras caritatis tue sicut Deus predestinauit, et uidisti de scriptis ueracium uisio
rescribere dissimulaui, quamuis id breuius omnino quam uellem 5 num, sicut uiuens lux me docuit, et audisti ea in amplexibus
negotiorum multitudo compellat. cordis tui. Nunc finita est pars scripture huius, sed tamen eadem
Congratulamur gratie Dei, que in te est, et ut eam tamquam lux non reliquit me, sed in anima mea ardet sicut eam ab
gratiam habeas et toto ei humilitatis et deuotionis affectu infantia mea habui. Vnde nunc mitto tibi litteras istas in uera
10 studeas respondere, sciens quod Deus superbis resistit, humilibus admonitione Dei. Et anima mea desiderat, ut lumen de lumine
autem dat gratiam, quod in nobis est, hortamur et obsecramus. 10 in te luceat, et puros oculos tibi infundat et spiritum tuum .
Ceterum, ubi interior eruditio est et unctio docens de omnibus,
quid nos aut docere possumus aut monere? Rogamus magis et
Ep.II
codd.: eb (f. 40V; fragm.); M (f. 54v-55r); R (f. 328ra-b); Wr (f. 43 ra ' b);
Z (f. 49r).
Ep. IR edd.: PL 1, 145C-146C (cfr R); Echth., p. II2-II3; cfr HAUG, p. 65, n. 61.
codd.: eb (f. 64v-65r); R (f. 341vb -342ra ); Wr (f. 6rr b-v'); Z (f. 32v-33r). ca",,,,.: Echth., p. II2-U3; Voroe",. 2, p. 120, c. annot. 134·
edd.: PL 29, 189A-C (cfr R); Echth., p. 1°7-108; Bernardus Ciar., Opera - ed.
J. Leclercq-H. Rochais, VIII, 1977, ep. 366, p. 323-324; cfr HAUG, p. 62, n. 13.
co","'.: Echth., p. 104-IIO; Vorbe",. 1, p. 167; Voroe",. 2, p. I4I. n, Tit.: Ex epistola sancte Hildegardis ad Eugenium papam quando Treueris
celebrauit concilium eb Eugenio apostolico Hildigardis M Eug. apostolico
Hild. R Epistola sancte Hildig. ad Eugenium papam Wr Eugenio apostolico
IR, Tit.: Epistola sancti Bernhardi ad sanctam Hildegardem eb Bernardus Hild. Z
Clareuallis abbas H. R Epistola s. Bernardi abbatis in Clara Valle ad sanctam
Hildig. Wr Rescriptum Bernhardi abbatis ad Hildehardam Z
IR, 16 (app. comp.) Multum - assidua] Iac. 5, 16.
app. &ril.: IR, 1 Hilcicgarcii filie Gb H. Z Hild. R Wr Hildcgarcii PI. H. app. &ril.: n, 1 forma) fcminll PL- 4/5 uiKionum in ",ar¡,. Z !I ea in]
Z Ikrnhllnlul GIr 3/4 "ollHcientia ReHe Wr 13 Ilut l n",. Wr c¡¡m PI.. 7/8 e~tn ptNl mca Wr 8 ptNl i,tu "dd. mcas M 10 tibi o",. PI.
~l
I
I1
8 EPIST. n, II - III, 1 EPIST. III, 2-27 9
exsuscitet ad OpUS scripture istius, quatenus anima tua inde ceci sunt ad uidendum, et surdi ad audiendum, et muti ad
coronetur, quod Deo placet; quia multi prudentes de terrenis loquendum in nocturnis insidiis mortiferi laquei latrocinantium
uisceribus spargunt hec in mutationem mentium suarum prop morum. Quid dicit? Gladius radiat et circuit, occidens illos, qui
ter pauperem formam, que edificata est in costa et que est 5 praue mentis sunt.
15 indocta de philosophis. O qui in tua persona es fulgens lorica et prima radix in nouis
'1 \
Tu ergo, pater peregrinorum, audi illum qui est: Fortissimus
rex in palatio suo sedit, et magnas columnas coram se stantes
¡ nuptiis Christi, et in duas partes diuisus, in partem hanc, quod
anima tua iterata est in mystico flore, qui socius est uirginitatis,
! I
habuit, aureis cingulis precinctas et multis margaritis et pretio et in partem hanc, quod ramus es Ecclesie, audi illum, qui
sis lapidibus ualde ornatas. Sed regi huic placuit, quod paruam 10 acutus est in nomine et fluit in torrente, tibi dicentem: Oculum
20 pennam tetigit, ut in miraculis uolaret, et ualidus uentus illam de oculo non abicias, et lumen de lumine non abscidas, sed sta
sustinuit ne deficeret. in plana uia, ne de causis illarum animarum accuseris, que in
Nunc iterum dicit tibi qui est lux uiuens in supernis et in sinum tuum posite sunt, nec permitte eas in lacum perditionis
abysso lucens, nec latens in abscondito audientium cordium: demergi per potestatem conuiuantium prelatorum.
Prepara scripturam hanc ad auditum me suscipientium, et fac 15 Gemma iacet in uia, sed ursus ueniens et illam ualde elegan
25 illam uiridem in suco suauis gustus et radicem ramorum et tem uidens pedem suum porrigit, eamque leuare uult et in
uolans folium contra diabolum, et uiues in eternum. Caue ne sinum suum ponere. Sed subito aquila ueniens ipsam gemmam
spernas hec mystica Dei, quia sunt necessaria in illa necessitate, rapit et eam in tegmen alarum suarum inuoluit, ac eam in
que absconsa latet et que nondum aperte apparet. Odor suauis cancellos palatii regis portat. Et eadem gemma ante faciem.
simus sit in te, et non fatigeris in recto itinere. 20 regis multum fulgorem dat, unde a rege ualde diligitur. Et rex
propter amorem eiusdem gemme aquile illi aurea calciamenta
III dat, et eam ob probitatem suam ualde laudat.
Nunc, o tu, qui es in uice Christi sedens in cura ecclesiastice
HILDEGARDIS AD EVGENIVM PAPAM a. II48-II53 cathedre, meliorem partem tibi elige, ut aquila ,sis ursum su
25 perans, et ut in animabus tibi commissis cancellos Ecclesie
Qui non silet, hec dicit propter imbecillitatem illorum, qui
ornes, quatenus in aureis calciamentis in superiora ueniens te
ipsum alieno surripias.
Ep. III
I
¡I i
n, 14 edificata - costa] cfr Gen. 2, 22. 16 qui est] cfr Ex. 3, 14; Apoc. I 2/3 eeci - loquendum] cfr Matth. 15, 3I. 24 meliorem - elige] cfr Lue.
~ I
1, 4. ,¡ I 10,42 .
app. co",p.: n, 29 post itinere p. JJI, ",utato initio, annectunt R W r app. co",p.: 7 ante hanc add. scilicet R 8 qui socius est 0111. R 18 ac) ct
R eam o",. R 23 o o",. R 27 post subripias ,p. V, ",utato i/litio, a/l",(III,,1
app. co",p.: In, 1 Qui non silet] Sed ille qui loquitur et non silet R Wr (cfr RWr
ep. JJ, 29)
app. mt.: 6 in 1 ill nu. Z 7 post quod d,/. est M 9 ramus] radix PL
app. mI.: lI, 14 que 2 0111.Wr 16/17 e6t fortisaimus Rex, et in palatio PL 11 non 2] nc: Wr .badnd•• PL 12 I:lluMi.1 CRsibu8 Wr ilIorum R
17 sedit) sed Wr 22 Nunc] hir i"c. Gb 23 nee) ae Wr..R 26 mntra animaN R in anima Pl~ 17 .uum IN/II. Pl.· 18 8uarum l. Ji". Z 22
diabolum i" "'' '1(.. Z 18 .bsconditc: Gil 28/29 Odar If{S. "11111' i" Gh CRm l. Ji". M
I
I
Ep. V
codd.: M (f. 55v-56r); R (f. 328v"·b); W,. (í. 43va-44rb); Z f. 34r-v).
,dd.: PL 1, 147B-148B (cfr R); &bth., p. II4 (fragm.); efr HAUG, p. 62, n.
~I 15·
comm.: &hth., p. II4; Vorblm. 2, p. 120, C. annot. 134.
Ep. IV :(
codd.: R (f. 33ov·'b); W,. (f. 46vb'47r"); Z (f. 34v'35r).
~
,dd.: PL 3, 153B-D (efr R); Eehtb., p. II7-II8; cfr HAUG, p. 62, n. 16. V, Tit.: Item Eugenio' apostolico Hildigardis M Hildigardis apostolico
mmm.: Echth., p. II6-II9; Vorblm. 2, p. 138, c. annot. 242. Eugenio Z uide tito ep. 11 R W,.
IV, Tit.: om. Z Adrianus papa Hildegardi R Epistola Adriani pape ad IV, 19 serpens antiquus] cfr Apoc. 12, 9; 20, 2. 21 ad cribrandos -
s. Hil. W,. potestatem] cfr Luc. 22, 31. 22 multos - electos] cfr Matth. 22,14. 26/27
quod - ascendit] 1 Cor. 2, 9; efr Is. 64, 4.
IV, 4 Gaudemus - Domino] cfr Hah. 3, 18; Luc. 6, 23; Apoc. 19, 7· 5/
6 odor - uitam] 2 Coro 2, 16. 7/8 Que - aromatihus] Canto 3, 6. 18 app. comp.: IV, 19 antiquus 0111. R 28/33 De cetero - innotescet] De cetero
autem commonitoria uerha de te audire desideramus, quia spiritu miraculorum
Vincenti - paradisi] (cfr) Apoc. 2, 7.
Dei imbuta diceris, unde plurimum gaudemus et diuine gratie glori~m damus
RW,.
app. ml1lp.: IV, 1 Eugenius] Adrianus R W,. ante dilecte add. Hildegardi R app. comp.: V,l Oculus] Nam oculus R W,. (ifr ep. 111, 27) 1/2 quasque
8 ex aromatibus 0111. R 18 medio paradisi] paradiso Dei mei R Wr creaturas R
app. eril.: IV, 2 Roherti R Rúperti Wr S late longeque PL 8 animam app. mt.: IV, 19 quoniam] quod W,. 21 apostolorum Z 25 pariter o",.
tuam PL 9 extimemus Z estimemuB 'x cxtimcmus GOrr. R, IX estimus carr. Wr PL
existimcmus PL· Buceenaum Wr bene] lene Z 10,superuacuum W,.
16 religkmi 'x relllliollc (ti"'" l 17 Inciplentihu. W,.
app. tri/.: V,2 ca! S. /i", Z ."t, uigilu "da. et PI.
12 EPIST. V, 3-33 EPIST. V, 34-49 13
super montes, et montes cadunt super ualles. Quomodo ? Subditi Vnde, o pastor ouium, audi hec super antistitem hunc labo
nudati sunt de disciplina timoris Dei, et ideo incitati sunt rabie 35 rantem in fatigatione multorum. Lux dicit: Mystica Dei sciunt
5 uertices montium ascendere, prelatos incusare. Et ipsorum te iudicium super unumquemque secundum meritum illius. Multi
meritas non accusat praua opera sua. Sed dicunt: Vtilis sum, tamen homines uolunt habere scrutinium per zelum suum et
ut sim prelatus utilitate. - Et omnia prelatorum opera habent per ignominiam morum suorum, sed nesciunt iudicium meum.
indigna, quia eos sibi excellentiores esse dedignantur, quoniam Quapropter in estimatione sua supra modum mentiuntur ut
subditi iam sunt nubes nigre, et in femoribus suis non sunt 40 lupi predam rapientes.
10 accincti, sed dispergunt omnia instituta agri, dicentes quod hec Ideo, quamuis horno dignus sit propter sce1era sua iudicari,
uilia sint. Et hoc faciunt, quia uenenosi sunt per inuidiam. tamen mihi non placet, quod horno sibimet ipsi uult habere
Pauper horno magnam stultitiam habet, quando uestimenta iudicium secundum arbitrium suum. Et hoc nolo. Sed tu causam
sua scissa sunt, et ipse semper in alterum aspicit, quem colorem istam discerne secundum materna uiscera misericordie Dei, qui
uestimentum illius habeat et suum a sorde non abluit. Montes 45 a se non separat mendicum et egenum, quoniam plus uult
15 autem transiliunt clauim uie ueritatis, et eorum itinera non misericordiam quam sacrificium.
sunt parata uolare ad montem myrrhe. Ideo obtenebrate sunt Nunc igitur nigri uolunt abluere nigredinem per turpitudinem
stelle diuersa nube. Luna stat, stelle clamant, quod luna cedit. suam, sed ipsi sunt polluti et surdi in fossa iacentes. Illos erige,
Sol illam et illas premit, quia nullus eorum clarescit, sed in et adiuua pusilluin.
turbine implicati sunt.
20 Vnde, o pastor magne et post Christum nominate, prebe lumen
montibus et uirgam uallibus. Da precepta magistris et discipli
nam subditis, montibus iustitiam cum oleo sparsis, et uallibus
ligaturam obedientie, mixto bono odore, et fac illis recta itinera,
ut non appareant uiles soli iustitie. Puros oculos tuos fac, ut
25 ubique oculos habeas. Mens tua puro fonte rigetur, ut cum sole
splendeas et Agnum imiteris.
Paupercula forma tremit, quod in sono uerborum loquitur ad
tam magnum magistrum. Sed, o mitis pater, antiquus uir et
preliator magnificus dicit hec, unde audi: De summo iudice
30 dirigitur ad te, ut graues et impios tyrannos eradices et a te ;¡
eicias, ne stent in magna irrisione sua in tua societate. ií
Esto autem misericors publicis et priuatis erumnis, quia Deus IJ
'"
\
non spernit uulneratos nec spernit dolores trementium se. l.
i
34 pastor ouium] cfr Ioh. lO, 2. 36 iudicium - meritum] cfr Eccli. x6,
9110 in - accincti] cfr Ps. 44, 4. 15 uie ueritatis] cfr Ps. n8, 30; Bar. 13-15. 40 lupi - rapientes] Ez. 22, 27. 43/44 causam - discerne] dr Ps.
4, 13· 16 ad montem myrrhe] cfr Canto 4, 6. 20 post Christum nominate] 42, l. 44 uiscera - Dei] cfr Luc. 1, 78. 45/46 quoniam - sacrificium] cfr
cfr Rom. 15, 20. 24 soli iustitie] cfr Mal. 4, 2. 28 antiquus uir] cfr Dan. Os. 6, 6; Matth. 9, 13; 12, 7.
7, 9 et al.
lil
El'. VII
codd.:M(f. 57v-58r); R (f. 329rb-vb); W (f. 20V-2IV; 22r, mg. inf.); Wr(f.
, \
VII, 13 dierum antiquorum] cfr Deut. 32, 7; Ps. 142, 5. 14/15 non
pauperem] efr Ps. 9. 13; 9, 19; 10, 5; 145, 9. 15 mons - thuris] efr Canto 4,
56 efr 31. 66 braehio - sue] efr Is. 62, 8. '1 6.
app. comp.,' 54 multoties om. R 56 eligunt M R Wr 65 quod] ut R app. comp.,' VII, 1 anle Fons add. V nde propter hane ineptam eonuenientiam
ardeant R 66 eum om. R 67 quod] ut R sint R 71 uult R Wr (cfr ep. VI, 73) uos imitatores] te imitatorem R Wr 2 comprime R Wr
opprimere MR Wr 73 solis] ipsius R post solis (ipsius) ep. VII, mlltato initio, corrige R Wr ae] et R Wr 6 Fugate] Fuga ergo R Wr 8 quosdam
annectllnl R W r prelatos] aliquos eorum R 10 inspice R Wr 11 uester] tuus R Wr 12
per omnes] parans R Wr 14 uestros] tuos R Wr 15 estis] es R Wr
17/18 proeellas - eorum] efr Ps. lO, 7. 33 non - eorporis] efr Ioh. 1, 27.
seeundum regulam saneti Benedieti sub clausura eiusdem loei eum sororibus
meis maneo, et hoc me tam uiuente quam defuncta semper obseruari desidero
RWr VIII, Tit.: Ex epistola sanete Hildegardis ad Anastasium papam Gb Anas
tasia apostolieo Hildigardis M W Z Hildegardis R Epistola s. Hildig. ad
Anastasium papam W r
app. mt.: 18 assimilantur in margo Z dii] dum Blant"kw., dud PL* 19
honorem PI 20 montis om. PL dilate M 21 nos PL * ante propter
add. propter te PL 22 ergo S. lin. W datorem]/itt. torem in margo W 23/ app. comp.: VIII, 3 et qui non] nee R 5 refrenandum R Wr 15 qui om.
24 Sed et - uos in margo inf f 2IV'22r W 23 et 0111. PL sonare] conari PI R
24/27 que! - illam 0111. PL 24 celos] alas PI 25 ornans] sonans PI
eam 0111. PI, ea R eum W uiriditatis materne Wr uiriditatis]/itt. di s.
lin. W 28 posse M 29 hec S. Ii". W; om. Wr 30 uestram l. li". W non app. mt.: VIII, 1 O o",. M 2 es R S anl, ad aJá. et Z 8 abscindis
deeet i" 1IIar¡,. Z hllheatis] lilt. h in ",arg. W 32 denudantcm PI 33 PL 9 bonas l. fi/l. W dulccm au1tum) tt duleem gultum i" lIIarg. Wr 10
corrigRam Z l:orporiH dominici PL 8Ulluem PI" 13 eiUI] l'1li. W 16 tentante. PI. inemptll.m M 18 inttll.]
íntcr PI. 18119 frendentcll credentCl PI.· 19 l:tuNlI.m If'r
i.l~
20 EPIST. VIII, 21-55 EPIST. VIII, 56-87 21
suis mordet. Cur prauos mores in hominibus suffers, qm m magna m uicissitudinem errorum, quia quod Deus destruxit,
tenebris insipientie sunt, ad se queque noeiua colligentes, sicut horno amat.
gallina, que in nocte clamans sibimet terrorem incutit? Qui sic Et tu, O Roma, uelut in extremis iacens, conturbaberis ita,
faciunt, in radie e utilitatis non sunt. quod fortitudo pedum tuorum, super quos hactenus stetisti,
2S Audi ergo, o horno, illum qui acutam discretionem ualde amat, 60 languescet, quoniam filiam regis, uidelicet iustitiam, non ardente
ita quod ipse maximum instrumentum rectitudinis instituit, amore, sed quasi in tepore dormitionis amas, ita quod eam a te
quod contra malum pugnaret. Hoc tu non facis, cum malum expellis. Vnde et ipsa a te fugere uult, si non reuocaueris eam.
non eradicas quod bonum suffocare cupit. Sed malum se superbe Sed tamen magni montes maxillam adiutorii tibi adhuc pre
attollere permittis, et hoc faeis propter timorem illorum, qui bebunt, te sursum erigen tes et magnis lignis magnarum arborum
30 pessimi insidiatores sunt in nocturnis insidiis, plus amantes 65 te fulcientes, ita quod non tota in honore tuo, uidelicet in decore
pecuniam mortis quam pulchram filiam regis, scilicet iustitiam. desponsationis Christi omnino dissipaberis, quin aliquas alas
Omnia autem opera, que Deus operatus est, lucidissima sunt. ornamenti tui habeas, usque dum ueniat nix morum diuersarum
Audi, o horno. Nam supernus Pater ante exortum mundi in irrisionum, multam insaniam emittentium. Caue ergo, ne ad
secreto suo intonuit: O mi fili. Et globus mundi exortus est, ritum paganorum te commiscere uelis, ne cadas.
35 hoc quod Pater intonuit exeipiens, diuersis tamen speciebus 70 Audi ergo illum qui uiuit et non exterminabitur. Mundus
creaturarum adhuc in obscuro latentibus. In ipso autem quod modo est in lasciuia, postea erit in tristitia, deinde in terrore,
scriptum est: Dixitque Deus: Fiat, diuerse speeies creaturarum ita ut non curent homines se occidí. In his omnibus sunt
processerunt.Sic per uerbum et propter uerbum Patris omnes interdum tempora petulantie, et interdum tempora contritionis, .
creature facte sunt in uoluntate Patris. ac interdum tempora fulgurum et tonitruum diuersarum ini
40 Deus autem omnia uidet et omnia prenouit. Sed malum nec 75 quitatum. Oculus enim furit, nasus sapit, os occidit. Pectus
surgendo, nec cadendo quicquam per se facere aut creare, aut autem saluabit, ubi aurora uelut splendor primi ortus apparebit.
operari potest, quia nihil est, sed tantum fallax optio et contra Que uero sequuntur in nouo desiderio et in nouo studio, dicenda
ria opinio computatur, ita quod horno malum operatur, cum hoc non sunt.
quod fallax et contrarium est facit. Sed ille qui sine defectione magnus est, modo paruum habi
45 Misit autem Deus Filium suum in mundum, ut diabolus, qui 80 taculum tetigit, ut illud miracula uideret et ignotas litteras
malum amplectendo cognouit et homini malum suggessit, su formaret, ac ignotam linguam sonaret. Et dictum est illi: Hoc
peraretur per eum, et ut horno, qui per malum perierat, redi quod in lingua desuper tibi ostensa non secundum formam
meretur. Quapropter Deus spernit peruersa opera, uidelicet humane consuetudinis protuleris, quoniam consuetudo hec tibi
fornicationes, homicidia, rapinas, seditiones, tyrranides et si data non est, ille qui limam habet, ad aptum sonum hominum
50 mulationes iniquorum hominum, quoniam ea per Filium suum 85 expolire non negligat;
contriuit, qui spolia tartarei tyranni omnino dispersit. Tu autem, o horno apparens constitutus pastor, surge, et curre
V nde tu, o horno, qui sedes in principali cathedra, Deum citius ad iustitiam, ita ut coram magno medico non accuseris,
contemnis, quando malum amplecteris, ita quod illud non
abicis, sed cum illud oscularis, quando ipsum sub silentio in
55 prauis hominibus sustines. Et ideo omnis terra turbatur per
app. comp.; 60 ardenti R 61 torpore GbR W,. quod] ut R 62 expellas
R 70 Audi ergo] Nune audi R 72 ut] quod GbMWWr omnibus his
R 74 ae] et GbMR Wr 81 post linguaro add. promeret atque ut in (in om.
R) multimodam, sed sibi eonsonantem melodiam R Wr
37/38 Dixitque - proeesserunt] efr Gen. 1 (passim).
90 rapuit, ibi horno omnino in profundum iudicium non cadit, sed IS In pectore ergo tuo quere saluationem aquarum, ne in tur
culpa huius ignoran ti e per flagella tergitur. binem uadas, sed ut in mansuetudine requiescas ad languorem
Ergo, o tu horno, sta in recto itinere, et Deus saluabit te, ita et ad liuorem illorum, qui permixti sunt maceratione diuersorum
quod in stabulum benedictionis et electionis te reducet; et in uulnerum, in hoc imitans Saluatorem tuum, qui te redemit. Et
eternum uiues. Deus non derelinquet te, sed in lumine illius uidebis.
IX X
HILDEGARDIS AD ADRIANVM PAPA M a. IIS4-II59 HILDEGARDIS AD ALEXANDRVM PAPAM a. II73
Qui uitam uiuentibus dat, dicit: O horno, diram duritiam O summa et gloriosa persona, que primum constituta es per
leenarum et fortem fortitudinem leopardorum patiendo susti uerbum Dei, per quod omnis creatura rationalis et irrationalis
nebis et naufragium in captura predarum senties, quoniam in genere suo facta est, tibi specialiter idem Verbum claues
omnibus his datus es in fatigatione ad te currentibus. Habes regni celestis per indumentum humanitatis sue, scilicet ligandi
5 autem intelligibilem intellectum contra seuissimos mores ho atque soluendi potestatem, concessit.
minum, in quibus estuando frenabis capillos currentium equo Tu quoque, excellentissime pater, materia omnium spiritua- .
rum, qui non desistunt currere ad semitas predarum. Sed tamen lium personarum 'exsistis, que tuba iustitie Dei sonant in Eccle
rixando contra te ipsum inclinas te interdum quasi ad probi sia, que uariis ornamentis circumamicta fulget, dum alii aliis
tatem quorundam hominum, ubi celas loculos aliquorum, qui bona exempla uitam sanctorum imitando prebent..Qui et si quid
ro mor tui sunt preliari in planis uiis. Vnde patieris pugna m seuitie 10 rectí agunt, Deo et non sibi attribuunt, et de bonis imitatoribus
preliorum, sed destrues mobilia reliquiarum illorum, qui in suis gaudent, sequentes priores sanctos, qui carnem suam do-
foueam uadunt per asperitatem suam. Attamen uenam habes
Ep. X
cod.: R (f. 33Ira.b).
Ep. IX
edd.: PL 3, IS4A-C (cfr R); Echth., p. 120; cfr HAUG, p. 63.64, n. 39.
IX, 19 Deus - te] cfr Ps. 36, 28. in - uidebis] cfr Ps. 35, 10.
IX, Tit.: o"'. WrZ Hildegardis R Adriano apostolico Hildigardis W
X, 3/5 claues - concessit] cfr Matth. r6, 19. 8 uariis - circumamicta] cEr
(quia R) Deus derelinc¡uet te, sed (quoniam R) lumen ¡llius uidebís RWr (ifr
ep. CXXJIJ)
I1
stitia su mus, eo quod abbas de monte sancti Disibodi et fratres discretioni tue per apostolica scripta mandamus, quatenus
eius priuilegiis et electioni nostre contradicunt, quam semper utramque partem, cum super hoc fueris requisitus, ad tuam
habuimus. De qua semper magna cautela preuidendum nobis presentiam conuoces, et rationibus super electione prepositi hinc
30 est, ne aliquatenus nobis tollatur, quia, si nobis timoratos et inde diligentius intellectis, causam ipsam, iustitia mediante,
religiosos, quales querimus, non concederent, re ligio spiritalis 15 decidas. Et si piedicte sorores de illo monasterio prepositum
omnino in nobis destrueretur. habere non potuerint, facias ut saltem de alio habeant compe
Vnde, domine mi, propter Deum adiuua nos, ut uel electionem tentem.
nostram obtineamus uel alios, ubi possimus, qui nos secundum
35 Deum et utilitaterri nostram procurent, libere queramus et
accipiamus.
Nunc iterum rogamus te, piissime pater, ne petitionem nos
tram et etiam nuntios istos despicias, qui per fidelem amicum
nostrum moniti te petentes ad nos diuerterunt, et hoc quod
40 apud te obtinere querunt, facias, quatenus post finem huius
uite, que ad uesperum iam declinat, in indeficientem lucem
peruenias et dulce m uocem Domini audias: Euge. serue bone et
fidelis. quia super pauca fuisti fidelis, super multa te constituam;
intra in gaudium Domini tui. Inclina ergo supplicationibus
45 nostris aures tue pietatis, et nobis et illis clara dies sis, ut ex
indulgentia tue largitatis communiter Domino gratulemur, qua
tenus et tu in eterna felicitate semper gaudeas.
Ep.XR
15ft7 penitentem - suscepit] cEr Luc. 15. IS-32. 17118 sauciati - confusa] 111.: PL 4. I55D;I56A (cEr R).
cEr Luc. lO, 30-37. 22/23 quoniam - holocaustum] dr I Reg. 15. 22; Os. 6. tomIII.: BdJth.• p. I23; I47; Brilfo., p. II9; VOIÍIfm. 1. p. ISO.
6; Matth. 9. 13; 12. 7. 42/44 Euge - tui] Matth. 25. 2I; 25. 23·
Qui in primo die te uidit, et oculos tibi ad uidendum dedit o laudabilis persona, que necessaria est homini, habens in
cum uolantibus pennis omnis creature, et qui hominem fecit altissimo Deo successionem, quod est pontificale officium, ideo
speculum in plenitudine omnium miraculorum suorum, ita quod oculus tuus Deum uideat, et sensus tuus iustitiam eius intelligat,
scientia Dei in illo claret, sicut scriptum est: Quoniam dii estis cor tuum in amore Dei ardeat, ita ut anima tua non deficiat.
5 et filii Excelsi omnes, ille ad te aspiciat et te ad ipsius uoluntatem 5 Sed sta in summo studio edificare turrim celestis Ierusalem, et
dirigat. det tibi Deus adiutricem, uidelicet dulcissimam matrem mise
Horno tangit Deum, qui nec initium nec finem habet, ubi ricordiam, et esto lucida stella lucens in tenebris noctium
rationalitas in homine Deum imitatur, et quia etiam scientia prauorum hominum, et esto uelox eeruus currens ad fontem
boni et mali Deum ostendit. Sic est rota eternitatis. aque uiue. Respice quia in hoe tempore multi pastores sunt eeci
10 Ipse etiam Deus faciat ut malum iHud fugias, quod in primo 10 et claudi et raptores pecunie mortis, sufloeantes iustitiam Dei.
die incepit et bona uoluntate caret, et quod Deum semper O care, multum est mihi amabilis anima tua pre genere tuo.
contradicit. Faciat etiam in te fenestras, que in celes ti Ierusalem Nunc audi me, cum lacrimis et erumnis prostratam ante pedes
lucent, que sunt pulchra edificia in uirtutibus, et faciat te uolare tuos, quia anima mea ualde tristis est, quoniam quidam horri
in amplexione caritatis Dei, sicut iHe dixit que m Deus perfu bilis horno eonsilium et uoluntatem meam atque aliarum soro
15 derat: Qui sunt hi qui ut nubes uolant, et quasi columbe ad 15 rum mearum et amicorum deiecit in carissima filia nostra.
fenestras suas? Richarde, abstnihens eam de claustro nostro per temerariam
Et iterum: Ego paupercula forma uidi in te lumen saluationis. 1,'!j'
Nunc imple precepta Dei, que gratia Dei tibi dat et que Spiritus
Sanctus te docet.
Ep. XII
codd.: M (f. 5Sv-59r); R (f. 333rh-va); Wr (f. 49rb); Z (f. 29v-30v); Z, iter. (f.
Ep. XI sor-v).
codd.: R (f. 333rb); W (f. 66v-67r); Wr (f. 49ra'b); Z (f. 80v-8H). , edd.: PL 10, 162D-163A (cfr R); cfr HAUG, p. 60-61, n. 9; p. 65-66, n. 64.
edd.: PL 10, 162C-D (cfr R); efr HAUG, p. 69, n. I09· iI \ colllm.: Echth., p. 161-162; Vorbelll_ 2, p. I20; 139.
COIIIIII. : Echth., p. 161-162; Vorbllll. 2, p. I20; 139.
XII, 5 celestis Ierusalem] cfr Hebr. I2, 22. 8/9 ceruus - aquel cfr Ps. 41,
XI, 4/5 dii - omnes] Ps. SI, 6; cfr Ioh. 10, 34. 12 fenestras - Ierusalem] 2. 13 anima - est] efr Matth. 26, 38; Marc. 14, 34.
cfr Dan. 6, 10. 15/16 Qui - suas] Is. 60, 8.
app. comp.: XII, 1 O laudabilis persona] Tibi dico in spiritu mystici .doni: Tu
app. COIIIP.: XI, 1/2 dedit post creature R 2/3 fecit post suorum R 3 ita es laudabilis persona M Z,iter. Sed et in spiritu mystici doni tibi dico: Tu es
quod] ut R 4 clareat R 8 quia etiam 0111. R 11 uoluntate bona Z laudabilis persona R Wr (cfr ep. XI, [9) 3 et om. R 4 anf4 cor add. et R W,.
Deo Wr PL 13 luceant R 14 amplexibus R Wr 18 precepta Dei ita 0111. R 6 Deus det tibi MRWrZ,iler. 7 et esto] Esto etiam R 8
imple R Dei 2 ] ipsius R 19 post docet ep. XII, mulalo initio, annectunt R Wr esto 0111. R 10 et 1 0111. R 11/17 O care - suam o",. R W,.
app. mi.: XI, 1 Qui] litl. ;nit. difICil W 8 Rcientiam Z, a. co"' W 10 app. mi.: XII, t homini] horno Z,/trr. 4 ,mI, ardeat aJti. ulI.lde PL 5
illud s. lin. W 13 )ucellnt .Blllnclew., luceat PL' 15 et qUlRi columbe o",. stal Kit PI. 8 fonte:. Wr 9 in o",. PI..' 11 pro Hlllf.( 13 q\lClnillml
W,. quod Hoflill 16 )~khAr<lc:l R. JI,
Ji
,Ii
inspiciens, lupus rapax est in persona sua, et ipsius anima Hildegardi, magistre sororum sane ti Ruperti in Christo, H<ar
numquam fideliter querit spiritualia. Sed ibi est simonia. tuuigus), Bremensis archiepiscopus et Richardis abbatisse fra
Vnde abbati nostro non erat necesse, sanctam animam pre ter, id quod est loco sororis et plus quam sororis, obedientiam.
destinare in obcecato sensu suo et in ignorantia sua in hec gesta Notifico tibi sororem nostram illam, meam, immo tuam, meam
25 et in tam magnam temeritatem cece mentis. Si filia nostra 5 corpore, tuam anima, uniuerse carnis uiam intrasse, et hono
quieta mansisset, Deus prepararet illam ad uoluntatem glorie rem que m ei contuleram paruipendisse, dum ad regem ter
sue. renum irem, Regi celorum Domino obedisse suo, et sancte ac
Ideo obsecro te, qui sedes super cathedram episcopalem se pie confessam fuisse et inunctam oleo sancto post confessionem,
cundum ordinem Melchisedech, rogans te per illum qui dedit et habita plena christianitate, et claustrum tuum ex toto corde
30 animam suam pro te, et per nobilissimam matrem eius, ut ro lacrimabiliter desiderasse; seque Domino per matrem eius et
dimittas ad me carissimam filiam meam, quia electionem Dei Iohannem committens et signo crucis tertio signato, Trinitatem
non pretereo nec eam contradico ubicumque fuerit, ita ut Deus et Vnitatem confitens in perfecta fide Dei, et spe et caritate,
det tibi benedictionem quam Isaac dedit Iacob filio suo, et certi sumus, IV Kalendas Nouembres obiit.
benedicat te in benedictione quam dedit per angelum suum Rogo ergo te, si dignus sum, quantum possum, quantum te
35 Abrahe in obedientia illius. 15 dilexit eam diligas; et si in aliquo deliquisse uidetur, cum ex.
Nunc audi me, non abiciens uerba mea sicut mater tua et ea non fuerit, sed ex me, saltem lacrimas eius, quas pro recessu
soror tua et comes Hermannus ea abiecerunt. Non facio tibi claustri illius fudit, quarum multi testes sunt, attendas. Et nisi
iniuriam sine uoluntate Dei et sine salute anime sororis tue, sed mors impediuisset, uix habita licentia ad te uenisset; et quia
rogo ut ego consoler per eam et ipsa per me. Quod Deus morte detenta est, me pro ea uenturum, si Deo placet, scias.
40 ordinauit, non contradico. 20 Sed Deus, qui remunerator omnium bonorum est, de bonis
Deus det tibi de rore celi benedictionem, et omnes chori l'
que sibi exhibuisti sola inter omnes et super omnes tam cognatos
II
;',
perfeceris uoluntatem Dei in hac causa. futuro ad omnem uoluntatem tuam te remuneret. Sororibus
;r' tuis de omnibus beneficiis suis gratias referas.
:Ii
'H l ¡
i'
',[
"
21 lupus rapax] cfr Gen. 49, 27. 28/29 secundum - Melchisedech] cfr
:I!',1
Ps. r09, 4; Hebr. 5, 6. 33 benedictionem - suo] cfr Gen. 27, 27-29. 34/ Ep. XIII
35 in benedictione - illius] cfr Gen. 22, r6-18.
28.
41 de rore celi] cfr Gen. 27,
1I
d
,1.
cadd.,' R (f. 333Ca.b); Wr (f. 48vb-49ra).
ed.,' PL ro, 161D-162B (cfr R).
app. comp.,' 17 Quia] sed R Wr 19 post mente add. sua R Wr uolens Jlli XIII, Tit.,' Hertuuigus Bremensis archiepiscopus Hildegardi R Epistola
:1
magister esse 061. R 20 magis - potestatis] potestatem magis uoluptate R. et Bremensis archiepiscopi ad S. Hil. Wr
magis uoluptate potestatem Wr 21 est post sua R Wr anima ipsius R 22
fideliter 061. R Wr spiritalia MRWrZ,iter. simonia est R Wr 23/43 Vnde
eqs 061. R Wr qui qJ. XIII&, mulato initio, annectunl XITI, 5 uniuerse carnis] cfr Gen. 6, 13; Iob 12. 10 et al.
app. mt.,' 23 non s. lin. M 26 Deus] dominus Haug 30 per - matrem] xm, 1 sororum 0111. R Roberti R Rdperti Wr 5 uiam] uitam Wr
pro llohilissimR matre H4Ng 33 Isaac 0111. Z Iacob dedit Z 36 uerba in 5/6 honorem] hominem Wr 6 quam R ('111. PL) 7 icem o",. PL· iret
lIIar¡,. Z 36/37 et HOrclr tua 0111. Hall,ll 37 IIeremallnu8 M 38 salute] Blaflckw. MUCl obediue R al:] el R \1 ~t I o",. PL" 10 CiUH IJ",. PL
Nanal Rte: M '/..ffl~ 17 iIIiuN fuditl iadus c:/fudif R l2 IlrulllRh~tllr R
3° EPIST. XIIIR, 1-18 EPIST. XIIIR, 19 - XIV, 10
31
XIIIR abscidens de illa omnem humanam gloriam. Vnde anima mea
20 magnam fiduciam habet in ea, quamuis mundus pulchram for
HILDEGARDIS AD HARTVVIGVM ARCHIEPISCOPVM BREMENSEM a. II52
mam et prudentiam ipsius, dum in mundo uiueret, diligeret.
o quam magnum miraculum est in saluatione animarum Sed Deus illam plus dilexit. Idcirco noluit Deus amicam suam
illarum, quas Deus ita inspexit, quod gloria eius in ipsis non dare inimico amatori, id est mundo.
obumbratur! Sed Deus facit in ipsis uelut fortis bellator, qui Nunc tu, o care H(artuuige), sedens in uice Christi, perfice
25 uoluntatem anime sororis tue, quam postulat necessitas obe
hoc studet, ne ab ullo superetur, sed ut uictoria ipsius stabilis
dientie. Et ut ipsa semper sollicita fuit pro te, ita et tu nunc
5 sit.
Nunc audi, o careo Sic factum est in filia mea Richardi, quam esto pro anima ipsius, et fac bona opera secundum studium
et filiam et matrem meam nomino, quia plena caritas in anima ipsius. Vnde et ego abicio de corde meo dolorem illum, quem
mea fuit ad ipsam, quoniam uiuens lux fortissima uisione docuit mihi fecisti in hac filia mea. Deus concedat tibi per suffragia
30 sanctorum rorem gratie sue et beatam remunerationem in futuro
me ipsam amare.
ID Audi. Deus eam in hoc zelo habuit, quod uoluptas seculi illam seculo.
non potuit amplecti; sed semper contra eam pugnauit, quamuis
ipsa uelut 60S in pulchritudine et decore et in symphonia huius
seculi appareret. Sed dum ipsa adhuc in corpore maneret, audiui XIV
de ipsa in uera uisione dici: "O uirginitas, in regali thalamo ARNOLDvs ARCHIEPISCOPVS COLON lEN SIS (?) AD HILDEGARDEM a. 1I50·xx~6 (~
15 stas". Ipsa enim in uirginea uirga habet societatem in sanctissimo
ordine, unde filie Sion gaudent. Sed tamen antiquus serpens Arnoldus, Dei gratia Coloniensis archiepiscopus, Hildegardi
uoluit eam a beato honore retrahere per altam generositatem lucerne ardenti in domo Domini de monte sane ti Ruperti, in
humanitatis. Sed summus iudex traxit hanc filiam meam ad se, protectione Dei celi commorari.
¡II I
Si bene ualetis, et omnia que circa uos sunt, diriguntur a
5 Domino, congaudemus. Sed et nos meritis uestris ualemus. Quia
etenim, uti iam diu disposuimus, ad uos minime uenire ualuimus,
in quantum impresentiarum possumus, nos uobis committimus,
Ep. XIIIR manus nos tras in uestras damus, fidem fidei coniungimus, totum
coda.: M (f. 59r-v); R (f. 333v·-b); Wr (f. 49rb-vb); Z (f: 75r-v); Z, iter. (f. nos uobis commendamus.
39 v ). ID Preterea librum quem ipsa diuino Spiritu inspirata scripsistis,
,aa.: PL ID, 163A-D (cfr R); cfr HAUG, p. 63, n. 22; p. 68, n. 91. 'II!
comm.: Echth., p. 161-162; Vorbmt. 2, p. 120; 139. <1\
'1
1
1
XIIIR, Tit.: Bremensi archiepiscopo Hild. M H. Bremensi archiepiscopo
1 Ep. XIV
lIide tito ep. XI R Wr
Hildigardis Z Z,iter.
ji
11
111,
,1'
coda.: R (f. 333vb); Wr (f. 49vb).
ea.: PL II, 163D-I64A (cfr R).
COfItm.: Vorbmt. 2, p. 40.
XIIIR, 14/15 o uirginitas - stas] Hild., Ordo Virlllhlm - ed. P. Dronke, Poet.
Inaiv., p. 185, U. 104. 16 filie - gaudent] cfr Soph. 3, 14; Zach. 2, 10; 9, 9·
XIV, Tit.: 0fIt. R Epistola Coloniensis archiepiscopi ad S. Hil. W,.
app. comp.: XIIIR, 1 ant, O ada. Hec in spiritu tibi dico M V nde et in spiritu
tibi dico RWr (cfr ep. XII, 23/43) 2 illarum quas] hominum illorum qui in 11'
prelatione absque simonia sunt, quos R Wr inspicit R Wr 3 Deus om. R app. comp.: XIIIR, 21 mundo] cOIpore R Wr
1;
6 o care om. R W r Richarde M Wr Z,iter. (R. R) 7 et 1 0m. R W r et "
PHILIPPVS DECANVS CLERVSQVE COLONIENSIS AD HILDEGARDEM ao II63 (?) tatis, quia, dum carnalibus concupiscentiis dediti sumus, spiri
Philippus decanus, licet indignus, maioris ecclesie, totusque negligentiam obliuioni tradimuso
2S Valeat dilectio uestra, et ille uobiscum sit quem toto corde
diligitiso
Epo XIVR
commo: Echtho, po 163, annoto 27; Vorbemo 2, po 14°0 Hane dausulam, alibi
1,
I'1'
j'
¡¡,
XV, Tito: Philippus deehanus eum eeteris dericis Hildo R Epistola
:1
',1'
,a< 3 partis - Maria] ef! Lue. 10, 420 11 Spiritus - spitat] Ioho 3. 80
XIV, 12 siue 1 ] si R est om. R
XIVR, 1/2 sicut petisti post misi R 5 hoc omo R nune tibi PL * nune
2 Hildigardi Wr Ruperto smpnl Roberto R Rl1pp,rfo Wr 3 partis] Parrís
0"'0 BJa",k"" PI.. * S paternam W,. 6 nupcr o",. PL tI mm OJ'1I0 PL 12 sit] nr
XV. t indillniKKirnus PI.. PI.. 19 in uera uiHione ut lIu()let R 2.3 frc(lLlentcr O"" PI.
34 EPIST. XVR, 1-18 EPIST. XVR, 19-47 35
XVR (?) igne, nube et aqua firmaui, et sic omnes terminos terre quasi
20 uenas coniunxi. Lapides de igne et aqua sicut ossa fudi, et
RILDEGARDIS AD PASTORES ECCLESIAE a. II63 (?)
terram de humiditate et uiriditate quasi medullam constitui.
Qui erat et qui est et qui uenturus est, pastoribus Ecclesie Abyssos uelut pedes qui corpus sustinent in fixura extendi,
dicit: Qui erat, creaturam facturus erat, ita quod testimonium circa quos sudantes aque sunt ad firmamentum eorum. Sic
testimoniorum in semetipso habuit, omnia opera sua faciendo omnia sunt constituta, ne deficiant. Si nubes ignem et aquam
sicut uoluit. Qui est, omnem creaturam fecit, et testimonium 25 non haberet, firma coagulatio non esset, et si terra humiditatem
5 testimoniorum in omnibus operibus suis ostendebat, ita quod et uiriditatem non haberet, uelut cinis esset. Et si cetera lu
unumquodque formatum apparuit. Qui uenturus .est, omnia minaria lumen de igne solis non haberent, per aquas non
purgabit et ea denuo in alia uicissitudine iterabit, et omnes fulgurarent; sed ceca essent.
rugas temporum et temporum absterget, et omnia simul semper Rec sunt etiam instrumenta edificationis hominis, que tan
noua esse faciet, et post purgationem ignota ostendet. De ipso 30 gendo, osculando et amplectendo comprehendit, cum ei minis
xo uentus fluit, sic dicens: Firmamentum cum omnibus ornamentis trant; tangendo scilicet quia horno in ipsis manet, osculando
suis posui, nulla ui carens. Oculos enim quasi ad uidendum, quoniam scientiam cum ipsis habet, amplectendo quia nobilem
aures ad audiendum, nares ad odorandum, os ad gustandum potestatem cum eis exercet. Sed et horno nullam licentiam
habet. Nam sol quasi lumen oculorum eius est, uentus autem possibilitatis haberet, si ista cum eo non essent. Sic ista cum
auditus aurium eius, aer odoramentum eius, ros gustus eius 35 homine, et horno cum illis.
X5 uiriditatem sudando ut oris spiramen. Luna quoque tempora
O filioli, qui greges meos pascitis de instanti instructione
temporum dat, et sic scientiam hominibus ostendit. Stelle autem, dominice uocis,. quare non erubescitis, cum omnes creature'
uelut rationales sint, sic sunt, quia circulum habent, sicut etiam precepta, que de magistro suo habent, non deserunt, sed perfi
rationalitas multa comprehendit. Quattuor etiam angulos orbis ciunt? Vos constitui sicut solem et cetera luminaria, ut luceretis
40 hominibus per ignem doctrine, in bono rumore fulgurantes et·
ardentia corda parantes.
Roc in prima etate mundi feci. Abel enim elegi, Noe dilexi,
Moysen ad institutionem legis imbui, prophetas etiam amantis
Ep. XVR
simos amicos meos constitui. Vnde etiam Abel sacerdotium
mJá.: Gb (f. 33v'36r; fragrn.); R (f. 4IOra-4x3rb); W,. (f. x25rb.x29va); W (f. 45 prefigurabat, Noe principale magisterium, Moyses regale nun
app. CQmp. : 48postperfecit adJ. ae Abraham ut fortes planete, cum cireumcisionem 91/92 Oculos - odorabunt] Ps. n3, 5-6. 94 In - oorum] PS, 18, 5.
attulit R Wr 49 ae - planete] et Moyses et eetere stelle R Wr 56 in
sanctitate 0111. R 64 eauerna R 70 loqui de salute sua Wr 75 nee] non
RWr II app. &01IIp.: 96 etiam 0111. R Wr 103 ae] et R 104 et] Re Wr 113
ipsis1illis R
114/115 Apprehendite - iusta] Ps. 2, 12. 123/124 Turbati - est] Ps. 106, app. comp.: 147 post preceperat add. Abraham uero nec propter dolorem cordis
27. 141/142 Abe! - sit] cfr Gen. 4. 142/147 Noe - preceperat] cfr Gen. sui, nec propter amorem filii sui cessauit quin eundem filium suum in holocaustum
6-7; (Ex. 24, IS-I6 ?). 146/147 Sed - preceperat] efr Gen. 6, 22; 7, S· ligaret R Wr 152 conueniente] congruente R 153 non uultis sufferre Wr
157 post iacetis pJura add. R Wr¡ lIide Appendicem I ad cakem hllills 6pislolae (p.
44-4 6) 158 Vnde] Nam R Wr Nam et PL 161/162 in Deo suo laborare
app. comp.: 117 ac] et RWr 122 possint R 124 post est add. Hoc tale R 163 militare R Wr 168 ac] et R
est R W r 126 quod] ut R 138 circumdata smpsi cum PL circumdatus fort.
recte codd. 144/145 super nubem stetit] iussa Dei compleuit R Wr
app. mi,: 147 Deus] Dominus PL 148 }Mt fratribus adJ. suis Wr et D",.
Wr a 2 om. PL 150 rapidis PL 151 ohediant PL 157 in quibus l.
app. mi.: 116 scilicet om. PL * et om. Wr spiritualis PL 125 bonum /ill. W 161/162 in deo suo laborare in deo suo Wr 165 ¡pIDa Gb 167
Wr 126 quoque] namque Wr 128 illa l. /j".W 135 iterum om. PL quia sic cstiH] ideo Gb 168 eorum l. ¡¡". W iIIorum Wr spaliantea Gb
137 el)" om. Wr 140 Sed "¡<:el S. /iI,. W 145 uiclentea o",. PL 170/171 t'omplcbit itl iudir.i" Dei W,. 171 itA 0ffI. PL
40 EPIST. XVR, I72-200 EPIST. XVR, 20I-225 4I
tempore illo cum istud fiet, per quendam populum super uos caloris homines pre multitudine sua infestant. Ipse enim ho
preuaricantes preuaricatores ruina cadet, qui ubique uos per mines istos hoc modo infundit, quod castitatem eis non aufert
sequetur, et qui opera uestra non celabit, sed ea denudabit, et et quod eos castos esse permittit, cum castitatem habere uo
175 qui de uobis dicet: Isti scorpiones sunt in moribus et operibus luerint; unde mulieres non amant, sed eas fugiunt. Et ita quasi
serpentinis. - Sed et q uasi in zelo Domini de uobis imprecabitur: 205 in omni sanctitate hominibus se ostendent ac illudentibus uerbis
lter impiorum peribit. Nam uias uestras in iniquitate uestra dicent: Ceteri homines qui ante uos castitatem habere uolebant,
deridebunt et subsannabunt. ut assum piscem se torrebant. Nulla autem pollutio carnis et
Sed populus iste qui hoc faciet, a diabolo seductus et missus, concupiscentie nos tangere audet, quia sancti sumus et Spiritu
180 pallida facie ueniet, et uelut in omni sanctitate se componet ac Sancto infundimur.
maioribus secularibus principibus se coniunget. Quibus et de 210 Wach! errantes homines qui nunc sunt, nesciunt quid faciunt,
uobis sic dicet: Quare hos uobiscum tenetis, et quare eos uo sicut et illi qui nos in prioribus temporibus precesserunt. N am
biscum esse patimini, qui totam terram in maculosis iniquita alii homines qui eo tempore in fide catholica errant, istos
tibus suis polluunt? timebunt et seruili seruitio eis ministrabunt, et quantum po
18 5 Populus autem qui hoc de uobis dicet, cappatus sub nigra terunt eos imitabuntur. Cumque isti cursum erroris sui hoc
ueste incedet et recto modo tonsus, atque omnibus moribus suis 215 modo compleuerint, doctores et sapientes, qui tunc in catholica
placidum et quietum se hominibus ostendet. Auaritiam quoque fide persistunt, undique persequentes expellent, sed tamen non
non amat, pecuniam non habet, ac in occultis suis tantam omnes, quoniam aliqui illorum fortissimi milites in iustitia Dei
abstinentiam imitatur, quod etiam uix ullus ex eis reprehendi sunt. Sed et quasdam congregationes sanctorum, quorum
190 poterit. Diabolus enim cum hominibus istis est, latitante fulgor e conuersatio sancta est, mouere non poterunt. Quapropter prin- .
eis se ostendens, uelut in constitutione mundi ante ruinam fuit, 220 cipibus et diuitibus consilium dant, ut doctores et sapientes ac
et prophetis aliquantum se similem facit, et dicit: Populus clericos fustibus et lignis coerceant, quatenus iusti fiant. Et in
iocando loquitur, scilicet quod uelut rabida et immunda ani aliquibus hoc complebitur, unde alii territi contremiscent.
malia et uelut muscas ei me ostendam. Sed nunc in pennas Ipsi autem in inceptione seductionis erroris sui mulieribus
195 uentorum fulgurante tonitru uolare uolo, et eos omnibus modis dicent: Non licet uos nobiscum esse, sed quoniam rectos doctores
ita infundere, quod omnem uoluntatem meam perficiant. Et sic 225 non habetis, nobis obedite et quecumque uobis dicimus et
in hominibus istis signa mea omnipotenti Deo assimilabo.
Nam diabolus per aerios spiritus hec operatur, qui propter
praua opera hominum in sufflatu uenti et aeris ita innumerabiles
200 circa quosdam discurrunt sicut musce et culices, qui in ardore
app. comp.: 203/204 uoluerunt R 204 post uoluerint adá. Et iterum intra
\ se dicit: Castitatem et continentiam Deus diligit, quod et ego (et ego om. Wr)
in istis imitabor. Ac (Et R) sic idem antiquus hostis per aerios spiritus eosdem
177 lter - peribit] Ps. 1, 6. homines inflat, ita quod ab incestis peccatis se abstinent GbR Wr 205 ac] et
RWr 212 istos] istos homines GbR Wr 213 seruitio] officio GbR Wr
214 post imitabuntur adá. Tune de conuersatione istorum populus gaudehit,
app. comp.: 172 populum] errantem populum peiorem erranti populo qui nunc quoniarn ei iusti ui.debuntur GbRWr 215 cornp1euerint] confirmauerint
est GbR Wr 174 post sed adá. qui Gb, que Wr 175 ante operibus aáá. in GbR Wr 215/216 catholica fide] fide catholica fideliter GbR Wr 220/221
GbR Wr 177 post uestra adá. ad internecionem (-nitionem) GbR Wr 184 doctores - clericos] eosdern ecclesiarum (ecclesie R) magistros ac (et R) reliquos
post poHuunt adá. lsti enim ebrii et luxuriosi sunt, et nisi eos a uobis abiciatis, spiritales hornines, scilicet subditos eorum GbR Wr 222 post contrerniscent
tota Ecclesia destruetur GbR Wr 185/186 cappatus - tonsus] uilibus cappis add. Sed tamen secundurn quod Helie dictum est (ifr 3 Reg. 19, 18), multi iustorum
que alieni coloris sunt induitur et recto modo tonsus incedet GbR Wr 188 seruabuntur, qui in erroribus istis non confundentur nec (ut Gb) a fundamentis
ac] et R 189 quod] ut R etiam om. R 190 possit R 194 me ei Wr suis destruentur (destruantur Gb) GbR Wr 223 lpsi autem] Seductores autem
195 tonitruo Wr 196 quod] ut R isti GbRWr
app. Grit.: 173 qui] que Wr 174 post sed adá. que Wr 175 qui om. PL app. crit.: 201 pre Ollf. PL' 203 quod Ollf. Gb, s. lino W 204 post unde
que Wr 182 dicent PL tenetis] habetis Gb 183 qui] quia Wr 184 adJ. et PL 207 torquehant Gb 210/211 Wach - precesserunt ;n margo ill!
suis s. lin. W 187 hominibus se s. /ill. Gb hominihus s. lino W 189 W 212 aHí J. /;n. W 213/214 potuerunr Gb 214 aui n",. Gb 215
dcprehendi BII"d 192 aliquantulum Gb 193 ripicla PL" 194 me cis tUl1C s. /in. W 217 illorum) i.tnmm (;8 emum PI. 219 lanctA] recta Wr
Gb 196 itl!. a",. G/I perficient Gb 199 ita l. ¡¡". W 200 quí) 'lue Gb nnn .r. /ill. W QUAJlwl'terJ QUI Wr 220 cM1\1I1I Wr
42 EPIST. XVR, 226-253 EPIST. XVR, 254-275 43
preclplmus, facite et salue eritis. -Et hoc modo feminas sibi
contra Deum pugnare cepit, sed precurrens germen illorum
contrahunt ac eas in errorem suum ducunt. Vnde etiam ipsi in
255 sunt. Sed tamen, post quam ipsi in peruersitatibus Baal et in
superbia tumentis animi dicent: Omnes superauimus.
aliis prauis operibus sic inuenti fuerint, principes et alii maiores
Sed qui sum, dico: Sic iniquitas que iniquitatem purgabit, in eos irruent et uelut rabidos lupos eos occident, ubicumque
23° super uos ducetur, sicut scriptum est: Posuit tenebras latibulum eos inuenerint. Tunc aurora iustitie exsurget, et nouissima uestra
suum, in circuitu eius tabernaculum eius tenebrosa aqua in meliora prioribus erunt, ac de omnibus preteritis timorati eritis,
nubibus aeris. Nam Deus praua opera uestra que absque luce 260 et quasi purissimum aurum fulgebitis et sic per longa tempora
sunt, constituet ad uindictam, in qua se a uobis sine adiutorio permanebitis.
abscondet, quoniam nullus equitatem super uos clamabit, sed Et tunc multi homines mirabuntur quod tam ualida tempes
235 omnes uos iniquos esse dicent. De celo enim lex et doctrina est, tas hanc lenitatem precucurrit. Homines autem qui ante tem
in quibus apud uos habitare debuit, si ornamentum uirtutum pora ista fuerunt, multas et ualidas pugnas contra uoluntates
et redolens hortus deliciarum essetis. 26 5 suas in periculis corporis sui sustinuerunt, de quibus se eripere
Sed malum exemplum in mentibus hominum estis, cum nullus non potuerunt. Sed in temporibus uestris inquieta bella propter
riuulus bone fame de uobis fluit, ita quod nec cibum ad uescen proprias uoluntates et propter incompositos mores uestros ha
24° dum nec uestimentum ad operiendum in respectione anime bebitis, in quibus ad nihilum redigemini.
habetis, sed iniusta opera absque bono scientie. Vnde honor Quicumque ergo pericula ista effugere uoluerit, caueat ne in
uester peribit et corona de capite uestro cadet. Sic iniustitia 27° oculis suis ita contenebretur, quod in retibus erumnarum ista
iustitiam prouocat, et querit ac perscrutatur omnia scandala, rum occupetur. Sed unusquisque, quantum preualebit, per bona
ut scriptum est: Necesse est enim ut ueniant scandala. Verum opera et per respectum bone uoluntatis illa fugiat, et Deus
245 tamen ue homini per quem scandala ueniunt. Nam oportet ut auxilium suum illi prouidebit.
per tribulationes et contritiones praua opera hominum purgen Ego autem tímida et paupercula per duos annos ualde fatigata
tur. Sed tamen multe erumne et illis accumulantur, qui aliis in 275 sum, ut coram magistris et doctoribus ac ceteris sapientibus in
impietate sua miserias inferunt. Infideles autem homines istí, et
a diabolo seductí, scopa uestra erunt ad castigandum uos, quia '1
25° Deum pure non colitis, et tamdiu uos cruciabunt quousque
J¡. ~I
261 (app. aJ11Ip.) Ve - peccauimus] Thren. 5, 16, 269/270 in - contenebretur)
omnes iniustitie et iniquitates uestre purgentur.
Isti autem illi deceptores non sunt, qui ante nouissimum diem
cfr Thren. 5.17. 273 (app. ro11lp.) Adam - inspirauit] efr Gen. 2, 7. Emitte
- terre] Ps. 103, 30. quia caritas est] efr 1 Ioh. 4. 8, conuiuium - est] eEr
uenturi sunt, cum diabolus in altum uolauerit, ut ipse in initio
Matth, 22, 8,
app. C011lp.,' 258 exsurget om. Gb WIj l. lin. R 261 post permanebitis add.
GbR Wr: Nam prima aurora iustitie in spiritali populo tune surget, ut primitus
229 Qui sum] Ex. 3, 14. 230/232 Posuit - aeris] Ps. n, 12. 241/242
eum paruo numero incepit, nee ipsi multas facultates nee diuitias multas (multas
honor - cadet] efr Ps. 8, 6; Hebr. 2, 7. 244/245 Necesse - ueniunt] Matth.
diuitias R) habere uolunt, que animas oecidunt, sed dicent: Ve nobis, quia
18, 7. 253/254 cum - cepit] efr Is. 14, 12 eqs.
peeeauimus (Thren. J, 16). Ipsi namque de preterito timore et de (de am. Gb)
preterito dolore ad iustitiam confortabuntur, quemadmodum angeli in casu
diaboli in amore Dei confortad sunt. Et sic postea in humilitate uiuent, nee
app. comp.,' 227 ac] et R 228 post superauimus add. Qui tamen postea
prauis operibus Deo rebellare eupient. sed a multis erroribus purgad, deineeps
eisdem feminis secreta luxuria commiscebuntur, et ita (ita om. Gb) iniquitas et
in fortissima ui reetitudinis persistent (Hic expl, Gb) 262 Et] sed et R Wr
secta eorum denudabitur GbRWr 234 nullus om. GbRWr ante clamabit
267 propter om. R 268 ad nihilum redigemini] multas tribulationes
add. non GbRWr 235 omnes om. GbR Wr dicent GbRWr 238 nullus
patiemini R Wr 272 per 0111. R 273 post prouidebit plllra add. ·R Wr: "id,
om. GbR Wr 239 fluit] non fluit GbR Wr 240 ante respectione add. recta
Appendicem II ad calcem hl/illS epistolm (p. 46-47)
GbR Wr 244 Necesse - scandala om. GbR Wr 245 scandalum uenit GbRWr
PHILIPPVS ARCHIEPISCOPVS COLONIENSIS AD HILDEGARDEM a. II67-II73 ex occulto Dei quod petimus inquiras, nobisque uerba commo
Philippus, Dei gratia Coloniensis archiepiscopus, Hildegardi sapientia et in thesauro abscondito iuxta ueridicum non est
25 utilitas. Vale.
sorori dilecte, diuino spiramine mirabiliter infuse, illum in ce
lestibus gloriose uidere, cuius amplexibus exoptat iugiter inhe
rere. .
5 Quamuis locorum diuersitas mutui aspectus et desiderabilem XVIR
collocutionis subtrahat gratiam, quod Christi caritas coniunxit HILDEGARDIS AD PHILIPPVM ARCHIEPISCOPVM COLONIENSEM a. II67-II73
semper tamen tenebit animorum uicinitas. Inde est, mater de
.-1
siderantissima, quod in hoc anno, dum transitus uie et gratia In mystico spiramine uere uisionis hec uerba uidi et audiui:
te uidendi diu desiderata occurrit, egritudo et tenuitas tui Nam ignea caritas, que Deus est, tibi dicit: Stella que sub sol e
10 corporis cor meum et multorum in terra nostra te in Christo lucet, quod nomen in parte sua habere potest? Lucida scilicet
amplectentium turbauit et perculit, semper uite tue exoptan nominatur, quoniam per solem aliis stellis amplius irradiatur.
tium sospitatem uereque salutis eternitatem. 5 Sed quomodo deceret quod eadem stella lumen suum ita abs
Complacuit ergo et dignum duximus perquiri certosque reddi conderet, quod aliis minoribus stellis minus luceret? Si enim
de statu tuo, et maxime indicare et notificare tibi, quod turbi hoc faceret, gloriosum nomen suum non haberet, sed ceco
15 nibus et procellis secularium cotidie ita perturbamur, quod nomine nominaretur, quia, quamuis lucida diceretur, lumen eius'
etiam uix aliquando mentis oculos ad celes tia leuare conamur. tamen non uideretur. Miles etiam qui ad prelium sine armatura
Sed quia plurimorum nouit industria te perfusam diuini cha 10 uenerit, ab inimicis suis certissime conculcabitur, quia corpus
rismatis munere, de quo gaudet con ti o fidelis Ecclesie, et nos suum lorica non circumdederat, nec capiti suo galeam imposue
pro modulo nostre discretionis congratulamur, scientes hominem 11
rat, nec clipeo se texerat, unde et in magna confusione capietur.
20 carnis tegmine degentem ac iuxta Apostoli uocem in celo conuer- 1I Tu autem qui lucida stella per episcopale officium appellaris,
et qui de nomine summi sacerdotis radias, lumen tuum, quod
:1;
11
l.
JUi
:\
Ep. XVIR
Ep. XVI
,d.: PL 25, 183D-I84D (cfr R).
¡~
37/39 uiam - impone] efr Eph. 6, 14-n. 42 caritas sum] cfr 1 loh. 4, 8;
4,16.
XVII, Tit. .' Item ad eundem Wr
17 me om. Gb 18/19 et sic scripsr] et R sic Wr 20 propter om. R 201
21 ut rapiens GbR 21 illos] eos PL 22 percuties Wr eis] eius PL* 21 antiqui serpentis]
XVII, 17 oculi columbarum] cfr Canto x, X4; 4, l.
ipsosque] et ipsos R 26 Per eqs. ¿esunl in Gb 28 coram Deo om. Wr
cfr Apoc. 12, 9; 20, 2.
coram2 om. R 30 macerantur Wr 31 quam R admiscerentur PL*
Sic] Sed PL 32 ac] et R 33 et om. R 35 non lueet nobis] nobis
non lueet R nobis lucet PL* 37 ne] non PL* ae] et R 38 galeamque]
XVIR, 49 te l. /i". Wr
et galeam R seutumque] et seutum R 40 Eec1esiae defensor PL 42
ut om. R in om. Wr ae] et R 43 ae] et R 45 pater] putor Wr 46 XVII, 2 eHt) el PI quoniam] quem PI 7.. b.conderunt Impllll1.blconderent
homini5 hec scrihcnti~ R Wr 10 Aoruerint PI .unt] .¡nt PI 11 declcrlnt PI 13 h.huc:rínt PI
52 EPIST. XVII, 22-55 EPIST. XVIII, 1-18 53
uirginitatis suffocauit, quando Filius Dei ex Maria Virgine natus XVIII
est, in quo hortus omnium uirtutum surrexit, quem et episco HENRICVS ARCHIEPISCOPVS MOGVNTINENSIS AD HILDEGARDEM a. II51
pales persone imitari debent. Ipsos etiam excelsum templum
25 per altam doctrinam episcopalis officii ascendere decet, quem Henricus, Dei gratia Moguntine sedis archiepiscopus, Hilde
dum oculos accipitris, id est: non secundum mores huius seculi gratiam suam cum paterno affectu.
facere debent, qui uulnera quidem faciunt que oleo non unxe Cum multa bona et admiranda miracula de te audiamus,
runt. ai 5 pigritie nostre reputandum est, quod te tam sepe non uisitamus
3° Excute etiam te de rusticalibus moribus auaritie, ita scilicet ut possemus. Sed plurimis negotiis impediti, animam ad ea que
ne plus congreges quam habeas, quia auaritia semper pauper eterna sunt uix aliquando et tarde sustollere ualemus.
et egena est nec gaudium egeni habet, cui sua sufficiunt. Aua Vt autem ad id ueniamus ad quod intendimus, notum tibi
ritiam ergo ut stipulam sparge et conculca, quoniam omnes 111' facimus, quod nuntii quidam religiosi cuiusdam nobilis ecclesie
35 Ipsa quia semper mendicat, et uelut paruum habitaculum rustici quam petunt, que apud te in religioso habitu manet, eis secun
est, quod locum non habet ubi honestos mores conseruet. Iuxta dum electionem suam concedatur in abbatissam. Quod et nos
hoc habitaculum sicut tumulus terre iaces, quem uermes fo et auctoritate prelationis et paternitatis nostre tibi mandamus
diendo euertunt, significans quod plurimi episcopi, qui per et mandando iniungimus. ita ut in presenti eam querentibus et
rectam doctrinam mentes hominum eleuare deberent, cogita 15 desiderantibus ad magisterium suum representes. Quod si fe
40 tiones suas in thesauros suos ponunt, nec uerba, que aliis dicant ceris, gratiam nostram deinceps plus quam hactenus experta
aut quibus se ipsos reficiant, attendunt. fueris, senties; sin autem, eadem tibi iterum fortius mandabi
O pater, in ueritate tibi dico quod omnia uerba hec in uera mus, nec cessabimus dum precepta nostra in hoc facto compleas.
Ep. XVIII
"'¡II codd.: R (f. 33Ub-va); Wr (f. 47rb-v·).
:1 11
ed.: PL 5, I:;6B-C (efe R).
1I1I 1
Perspicuus fons qui non est fallax, sed iustus, dicit: He cause Ille qui est, dicit: Tibi dico, qui negligis in multis scrutiniis:
que de potestate huius puelle sunt allate, apud Deum inutiles Celum apertum est de ultione Domini, et nunc dimissi sunt
sunt, quoniam ego altus et profundus ac circuiens, qui sum funes inimicis. Tu autem surge, quia dies tui breues sunt, et
incidens lux, eas nec constitui nec elegi, sed facte sunt in reminiscere quod Nabuchodonosor cecidit et quod corona ipsius
5 coniuente audacia ignorantium cordium. Omnes fideles audiant 5 periit. Et alii multi ceciderunt, qui se temere in celum exal
hec in capacibus auribus cordis, et non in auribus que foris tauerunt. Ach tu cinis, quare non erubescis in altum te spargere,
audiunt ut pecus, quod sonum capit et non uerbum. Spiritus cum debeas esse in putredine? Nunc ergo rabidi erubescant. Tu
Dei dicit in zelo suo: O pastores, plangite et lugete in hoc uero surge, et maledictionem relinque illam fugiendo.
tempore, quia nescitis quid facitis, cum officia in Deo constituta
10 dispergitis in facultates pecunie et in stultitiam prauorum ho
minum, timorem Dei non habentium.
Et ideo maledicta et malitiosa ac minantia uerba uestra non
sunt audienda. Virge uestre hoc modo superbe elate non sunt
in Deo extente, sed in penis presumptionis flagitiose uoluntatis
15 uestre.
Ep_ XIX
-¡i¡¡
JI
Ep. XVIIIR XIX, Tit.: Maguntino Hildigardis M Archiepiscopo Z "ide tito ep. XVllIR
codd.: M (f. 58r-v); R (f. 33IVa); Wr (f. 47V··b); Z (f. 29v). RWr
edd.: PL 5, 156D-I57A (cfr R); cfr HAUG, p. 60, n. 8.
COIIIIII.: Echth., p. 135-136; Briefw., p. 94-95; Vorile1l1. 2, p. 139. I
XIX, 1 qui est] Ex. 3,14; Apoc. 1, 4. 2/3 dimissi - inimids] cfr Ps. 139,
6. 3 dies - sunt] cfr lob 14, 1; 14, 5. 4/5 Nabuchodonosor - periit] cfr
XVIIIR, Tit.: Henrico Maguntino episcopo Hildigardis M Responsum Dan. 4. 6 tu cinis] efr Gen. 18, 27.
Hildegardis R Epistola s. Hildigar. ad eundem Wr Prelatis Z
app. COIIIP.: XIX, 1 Ille - scrutiniis] Sed et ille qui est, o (o 0111. Wr) homo,
app_ C01l1p.: XVIIIR,8 in zelo suo (suo 0111. PL") didt R Wr 12 Et ideo] tibi didt: Audi qui (quae PL) in multis scrutiniis (seruitiis PL) me (me Ofll.
ubi et (et 0111. PL*) RWr et 0111. R ac Wr ac] et RWr 15 post uestre Wr) negligis (dicis Wr) R Wr (PL) (cfr ep. XVIIIR, lJ) 2 de: ultione Dominl
ep. XIX, mutato inítio, annectunt R Wr apertum est R Wr 2/3 inimicis (in inimicis PL) funes (fines Wr) dimissi sunt
RWr (PL) 4 quod 1 ] quia R
Arnoldus, Dei gratia Moguntine sedis archiepiscopus, Hilde o pater, uiuens lumen hec uerba mihi ad te dedit: Quare
gardi, Deo dicate uirgini et magistre in monte beati Ruperti abscondis faciem tuam a me, quasi in perturbatione iracundie
confessoris, gratiam suam cum paterna dilectione. mentis tue propter mystica uerba que a me non profero, sed
Scimus quia Spiritus ubi uult spirat, diuidens unicuique dona secundum quod ea in uiuente lumine uideo, ita quod sepe illa
sua prout uult. Hoc autem dicimus, nihil hesitantes de te. Nam que mens mea non desiderat et que etiam uoluntas mea non
quid mirum est, si ille inspiratione sua te docet, qui quondam querit, mihi ostenduntur; sed ina multoties coacta uideo. Poseo
agricultores et sycomoros uellicantes prophetas constituit et tamen a Deo quod auxilium suum tibi non sit quasi exsilium,
asinam humana uerba proferre fecit. Dona ergo Dei refutare et quod anima tua sit deuota in pura scientia, ita quod respicias
non debemus nec ualemus. Rogamus autem dilectionem tuam in speculum saluationis. Et in eternum uiues.
ro ut precibus tuis ad Dominum nobis succurras, quatenus dies ro Sed et splendidum lumen gratie Dei a te numquam abscidatur,
nostri in timore et in amore Creatoris nostri saltem sint, ita ut sed misericordia Dei te protegat, ita ne antiquus insidiator te
in bonis consummati uitam in longitudine dierum perpetue decipiat. Nunc autem oculus tuus in Deo uiuat, et uiriditas
felicitatis habere mereamur. anime tue non arescat. Lux uiuens tibi dicit: Cur non es fortis
in timore meo? Et quare zelum habes quasi triticum excribres,
IS ita quod superando deicias quod tibi contrarium est? Sed ego'
hoc nolo. Surge ergo ad Deum, quia tempus cito ueniet.
Ep. XXR
Ep. XXIIR
XXI, Tit.: Cunrado archiepiscopo Moguntiensi W XXII, Tit.: Christianus archiepiscopus Hildegardi R Epistola Moguntini
episcopi ad s. Hilo Wr
XXIIR, Tit.: Responsum Hildegardis R Epistola s. Hil. ad eundem
XXI, 2/3 Dies - scíentiam] Ps. 18, 2. 6 Omnia - sunt] Ioh. 1, 3. 11 episcopum Wr
scabellum - sui] efr Ps. 109, l. 11/12 sine - nihil] Ioh. 1, 3. 13/14
Apprehende - fidei] cfr Eph. 6, 16. 17/18 electus - concubine] efr Gen. 16,
15; 21, 2; Galo 4, 22'26. 19 cíngulo - cínge] efr Is. n, ~. 22/23 Erue
XXIIR,2/3 omnis - est!] efr Rom. 13. l.
meam] Ps. 21, 21.
\ Ep. XXIII
COfllfll.: Echth., p. 158, c. annot. 13; Bm.fo., p. 236; Vorbem. 2, p. 134, annot.
218.
XXIII, Tit.: Quod Deus non tantum legendo sed etiam cantando est laudandus,
et de discreta prelati sentencia B Ad prelatos Moguntinenses propter diuina
3 Deo - est] cfr lob 36, 22; Ps. 34, 10; 39, 6; 70, 19; 82, 2 et al. 7/9 nobis interdicta R
16,9·
XXIII, 5/6 cum idem (seíl. sacerdos) a (i.I. mandato, ifr Mil/llJat. Wlfrtlrb. 1,
p. tqs.) magistris nostris nos e cimiterio eicere iussisset smpstl idem a m.
j, j4
XXIIR. 3 enim 0111. R 5 ac] et R 7 ille PL * 11 emendantis R n. n. e c. e. iussissent B cum (s. ¡¡II.) ídem a m. n. n. a c. e. iussissent R cum
15 possis R 16 ut Ofll. R 17 ac] et R ut Ofll. R 18 eum 2 posl eumdem magistri nostri nos I coemeterio nostro eicere iUlsissent PL cum a m.
semetipsum R 19 ac] et R 22 magister ante post R 23 tibi hec R nostrís e c. e. iusse eSlemus Df'rJIÚ:I 7 lolito R Bolita PL 13 et I Ofll. PL
ita quod] ut R anll omníbus adá. nobis PL 24 porriges R 26 ut 14/15 prelumimul R 15 necl ne 1:1 17 I,receptum 0111. PL* 22
XXIII, 30/31 Adam - est] efr Gen. 3, 23· 45/46 qui - permisit] cfr Phil.
2, 8.
59 Psalmis PL 62 scilicet om. R 63 materialium R 69 habebant
BR (corr. PL Dronke) quam BR (corr. Dronkl) 73 horno om. PL* 78
perfundens om. PL 79 beatitudinem] laudem beatitudinis 13 reseruat]
24 dum 0111. B, s. /in. R 25 ante mee del. nostre B 27 Dei] mei fort. recte 11 resonat B 80 quam plurimum B 81 interiori fln. rect, R ele scicntia1
R 29 expedit] excedit B 32 merito om. B 34 contagione PL 35 deficientia in fln. recJ, R 84 etiam o",; B quam B H. (corr. PL lJronkl) 85
quam R 39 obliuionem PL 41 corporis PL 44 antl pereeptionem dll. cum angelis n",. R 87 spiriru OIN. 13, in lNarg. ¡nI. R 88 et 0111. B 89 et
1. I,¡I.1
sacramentum B 50 in om. PL 52 Pingensi PL 53 apud nos o",. PL l'
o",. Dro,,1u 91u.:l] qURln ex PL 92 <¡ulm IX qunnillrn mrr. II Icmu]
54 Iloatris om. PL" 57 tRntummooo fort. red' H. uerhiN /1 93 r.:c:il are Iltu f H.
I
EPIST. XXIII, 95-131 EPIST. XXIII, 132-158 65
64
Quos, uidelicet sanctos prophetas, studiosi et sapientes imitati, spiritus per significationem iubet ut in cymbalis bene sonantibus
95
humana et ipsi arte nonnulla organorum genera inuenerunt, ut et cymbalis iubilationis, et ceteris instrumentis musicis Deus
secundum delectationem anime cantare possent; et que canta laudetur, que sapientes et studiosi adinuenerunt, quoniam omnes
bant, in iuncturis digitorum, que flexionibus inclinantur, adap 135 artes que ad utilitatem et necessitatem hominum pertinent, a
tauerunt, ut et recolentes Adam digito Dei, qui Spiritus Sanctus
spiraculo quod Deus misit in corpus hominis reperte sunt; et
100 est, formatum, in cuius uoce sonus omnis harmonie et totius
ideo iustum est ut in omnibus laudetur Deus.
musice artis, antequam delinqueret, suauitas erat. Et si in statu Et quoniam interdum in auditu alicuius cantionis horno sepe
quo formatus fuit permansisset, infirmitas mortalis hominis suspirat et gemit, naturam celestis harmonie recolens, propheta,
uirtutem et sonoritatem uocis illius nullatenus ferre posset. 140 subtiliter profundam spiritus naturam considerans, et sciens
Cum autem deceptor eius, diabolus, audisset quod horno ex quia symphonialis est anima, hortatur in psalmo ut confiteamur
inspiratione Dei cantare cepisset, et per hoc ad recolendam 1\1 Domino in cithara, et in psalterio decem chordarum psallamus
I05 iI
suauitatem canticorum celestis patrie mutaretur, machinamenta
ei, citharam, que inferius sonat, ad disciplinam corporis, psal
calliditatis sue in irritum ire uidens, ita exterritus est, ut non 1I terium, quod de superius sonum reddit, ad intentionem spiritus,
minimum inde torqueretur, et multifariis nequitie sue commen II¡ 145 decem chordas ad completionem legis referri cupiens.
¡i
tis semper deinceps excogitare et exquirere satagit, ut non Qui ergo ecclesie in canticis laudum Dei sine pondere certe
[1
lIO solum de corde hominis per malas suggestiones et immundas rationis silentium imponunt, consortio angelicarum laudum in
cogitationes seu diuersas occupationes, sed etiam de ore Ecclesie,
percipiendis diuinis sacramentis suspendatis, causas pro quibus v :1 Et ideo, o fideles, nemo uestrum ei resistat uel se ei opponat,
120 hoc faciendum sit, diligentissime prius discutiendo uentiletis. ne in fortitudine sua super uos cadat, et nullum adiutorem, qui
Et studendum uobis est, ut ad hoc idem zelo iustitie Dei, non uos in iudicio eius tueatur, possitis habere. Istud tempus tempus
indignatione uel iniusto motu animi, seu desiderio ultionis tra
hamini, et cauendum semper est, ne in iudiciis uestris circum
ueniamini a Satana, qui hominem a celesti harmonia et a deli
125 ciis paradisi extraxit.
Pensate itaque quoniam, sicut corpus Iesu Christi de Spiritu 132/134 in - laudetur] cfr Ps. 150, 5. 1351136 a - hominis] efr Gen. 2,
Sancto ex integritate Virginis Marie natum est, sic etiam can 7. 137 ut - Deus] efr 1 Petr. 4, n. 141/142 conn.teamur - psallamus] cfr
ticum laudum secundum celestem harmoniam per Spiritum Ps. 32, 2; 91, 4. 149/150 nisi - emendauerint] efr Sapo n, 24. 152/153
Sanctum in Ecclesia radicatum est. Corpus uero indumentum nisi - sollicitudine] cfr Rom. 12, 8. 155 Quis - ce\um] efr Deut. 28, 12.
13° est anime, que uiuam uocem habet, ideoque decet ut corpus Quis eius similis] efr ls. 44, 7; 46, 9; ler. 49, 19 et al.
cum anima per uocem Deo laudes decantet. Vnde et propheticus
132/133 eymbalis bene sonantibus et om. PL" 135 et necessitatem om. B
138 interdum om. PL canticionis B Dronke post cantionis add. 'interdum
98/99 adaptauit BR (con: Dronke) adaptarunt PL 99/100 qui - est] qui PL 139 natura B post naturam add. anime R 140 subtiliter profundam
est formatus B 101 erit B 102 infirmitatem B 106 machinamentum om. R 142 in 2 om. B Dronlce psallamus] pSlllmus B 143 ei smp!; CIIm
Dronke 107 in] ne B 109 exquirere et excogitareforl. recte B 110 de] PL] eius BR cythara BR (&I)n: PL Dronke) 143/144 ante psalterium add.
ex forl. recte B 111 ore] corde forl. recte B PL * 113 atque dulcedinem om. quod B psalterium a/. man. B 144 superioribus R 145 contemplationem
PL" 114 laudationis PL spiritualium forl. recte R 115 forl. desistat PL * referre PL" 147 silentium o",. B 148 glorie sue] suc laudis forl.
smbendum est 116 nobis B 117 ut] et PL os] omnes B laudes om. recle R 149 spoliaucrínt scrijlJ/l spoliauerit 'x spoliauerint B spolilluerant R
Dronke 119 diuinis om. PL 120 discutiendo uentiletis] disuentiletis B 150 emendauerit 13 Propterea qui] Q\li er¡¡o. POS¡'il 1M. CA qui d,/,tis R
121 St] Est PL * est om. R 123 est om. R 127/128 C:llntka 13 R (con: C'oeli ClllUC8 PI. 11111 R~ruJ! /II/t. rrd, 11 1116 MclC'li~ /1 di DIIt. PI,
PL) 131 per 1I()c:em o",. B laucles Deoforl. ,.,dl l! cP MI,. R 157 ¡JI n/W. 1'1.,- 111. l"mllll.A.forl. rrm 1»/1. R
t·
66 EPIST. XXIII, 159 - XXIV, 19 EPIST. XXIV, 20-59 67
muliebre est, quia iustitia Dei debilis est. Sed fortitudo iustitie 20 christiane fidei sacramentis munitum, sicut etiam ante in litteris
160 Dei exsudat, et bellatrix contra iniustitiam exsistit, quatenus tibi insinuaui, apud nos sepultum, a cimiterio nostro eicere nos
deuicta cadat. iussissent, uel a diuinis nos cessare, ego ad uerum lumen, ut
soleo, aspexi, et in illo Deus mihi precepit ne umquam uoluntario
consensu meo eiceretur, quem ipse a sinu Ecclesie in gloriam
25 saluationis deputandum susceperit, quoniam nigredo magni pe
XXIV riculi nobis inde proueniret, eo quod contra uoluntatem eius
ueritatis esset. Si enim iste timor omnipotentis Dei mihi non
HILDEGARDIS AD CHRISTIANVM ARCHIEPISCOPVM MOGVNTINENSEM a. II79 obstitisset, eis humiliter obedissem, et, quemcumque in nomine
tuo, qui dominus et aduocatus noster es, eundem mortuum
o mitissime pater et domine, qui in uice Iesu Christi super
30 iussissent efferre, si excommunicatus non esset, seruandum ius
oues Ecclesie pastor constitutus es, summo Deo et paterne
Ecclesie grata uoluntate concessissem.
pietati tue gratias humiliter agimus pro eo quod litteras pau
Cum autem per aliquod tempus non sine magno dolor e et
pertatis nostre misericorditer suscepisti, et quod pro nobis
tristitia cessassemus, in uera uisione anime mee a summo iudice,
5 tribulatis et angustiatis in misericordia tua litteras ad prelatos cuius precepto resistere ausa non fui, pondere grauissime infir
nostros Moguntiam mittere dignatus es, et etiam pro dulcibus 35 mitatis coacta, ad prelatos nostros in Moguntiam ueni, et uerba
uerbis solite clementie tue, quibus per dominum Hermannum, que in uero lumine uideram, ut ipse mihi precepit, scripta
ecclesie sanctorum Apostolorum in Colonia decanum, ita conso I representaui, quatenus in illis cognoscerent que uoluntas Dei in
late et letificate sumus, quod in omni tribulatione et angustia hac causa esseL Veniam quoque coram ipsis qui tunc aderant"
10 nostra sicut filie ad te dilectum patrem se cure confugimus. amaris lacrimis petens, ab eis flebiliter et suppliciter misericor
Vnde, bone domine, nos famule tue que sedemus in tristitia 40 diam quesiui. Sed cum oculi eorum ita caligassent, ut nullo
tribulationis et angustie, in spiritu humilitatis pedibus tuis respectu misericordie me respicere potuissent, plena lacrimis ab
prouolute, causam intolerabilis doloris nos tri in pura ueritate eis discessi.
lacrimabiliter tibi aperimus, ea fiducia, quod ignea caritas, que ¡ Sed cum plurimi homines super nos misericordia mouerentur,
15 Deus est, tibi inspiret ut cum paterna pietate lamentabilem I licet pro uoluntate sua nos adiuuare non possent, fidelis amicus
'1'
uocem, qua in tribulatione nostra afflicte ad te clamamus,
misericorditer exaudire digneris. .
'
,
45 tuus, scilicet Coloniensis archiepiscopus ad ipsos in Moguntiam
uenit, et quodam milite libero homine assistente, qui sufficien
O mitis pater, cum prelati nos tri Moguntini mortuum iuue .(
tibus testibus probare uoluit quod ipse et predictus mortuus,
nem, ante mortem suam a banno diu absolutum et omnibus :¡ , adhuc in corpore uiuens, cum pariter in eodem excessu fuissent,
pariter etiam a banno, eodem loco, eadem hora, ab eodem
jlt \ 50 sacerdote soluti essent, eodem sacerdote etiam, qui eos absoluit,
presente, ab eis cognita huius rei ueritate, idem presul de te
Ep. XXIV
XXIII, 160 iniusticiam iter. R (co", PL) existat BR (co", PL) 161 post
Christianus, Dei gratia Moguntine sedis archiepiscopus, reue Ecclesie de absolutione ipsius incertum exstitit, uobis interim,
rende et in Christo dilecte domine Hildegardi et uniuersis propter statuta sanctorum Patrum non euitanda, clamorem cleri.
sponsis Christi cum ipsa Deo famulantibus, de uirtute in uir declinare et scandalum Ecclesie dissimulare periculosum nimis
tutem ascendere et Deum deorum in Sion uidere. dI fuit, donec idoneo testimonio bonorum uirorum in facie Ecclesie
j" 35 illum absolutum fui ss e comprobetur.
5 Etsi in admiranda ac laudanda potentia Dei et Saluatoris
nostri clementia mini me sufficientes, immo prorsus indigni si I¡ Proinde uestre, ut dignum est, afflictioni ex intimo corde
mus, tuo tamen ut digni efficiamur, carissima in Christo domina, compatientes, Ecclesie Maguntine rescripsimus in hunc modum
sedulo confisi suffragio, illum gratiarum actione prosequimur, a ut: si bonorum uirorum ueraci assertione de absolutione prefati
quo omne datum optimum et omne donum perfectum descendens, defuncti ei ostensum fuerit, diuina uobis officia celebrari pre
40 cipimus, rogantes et obnixe sanctitati uestre supplicantes qua
ro utpote a Patre luminum, cui in anima tua digne complacuit, et "
eam uero et inestimabili lumine suo illustrauit, cuius gratia tenus, si ex culpa nostra uel ignoran tia uos in hac parte moles
preueniente et subsequente collatum est sancte deuotioni tue, tauimus, petenti ueniam non subtrahatis misericordiam, et
cum Maria ad pedes Domini sedere, et superne Ierusalem uisio Patrem misericordiarum pro nobis exorare dignemini, ut sanos
nibus uacare. :\ et incolumes nos uestro sancto conspectui et Ecclesie
45 Maguntine representet, ad honorem Dei et ecclesie uestre et
salutem anime nostre. Conseruet uobis Dominus sanitatem et
sanctitatem.
Ep. XXIVR
E(berhardus), Iuuauensis Ecclesie Dei gratia minister et ar o tu persona, que in uice Filii Dei uiuentis es, statum tuum
chiepiscopus, licet indignus, Hildegardi sorori et magistre de nunc uideo uelut duos parietes quasi angulari lapide coniunctos,
sancto Ruperto in Pinguis, quicquid ualet peccatoris oratio, et quorum alter ut candida nubes apparet, alter aliquantum um
post huius carnis tropheum ad amplexus celestis sponsi cum brosus, sic tamen quod nec candor ille huic umbrositati, nec
prudentibus uirginibus introire. eadem umbrositas huic candori se intermiscet. Parietes isti
Ego peccator in ualle lacrimarum positus, multis seculi tur labores tui sunt, animo tuo coniuncti, ubi ex altera parte intentio
binibus et procellis attritus, intus timores, foris pugnas passus, et suspiria tua per angustam uiam ad Deum in candore anhelant,
obnixe tuam postulo dilectionem ut pro me preces fundere et ex altera circuitus laboris tui aliquantum in umbrositate ad
digneris, quatenus diuina misericordia sue pietatis uiscera super populum tibi subiectum pertinet, ita tamen quod candorem
ro me aperiat et ab omnibus tribulationibus clementer eripiat, quia la intentionis tue uelut domesticum habes et quod umbrositatem
et imperator pro schismate quod nunc in Ecclesia est, nobis secularium laborum uelut quoddam tibi alienum inspicis, nec
uim inferre conatur. hec sibi intermisceri permittis, et ideo fatigationem in animo
Meminisse etenim debet caritas tua, uirgo Deo digna, quia, tuo frequenter habes. Nam intentionem tuam ad Deum et
cum essem apud Moguntiam in curia eiusdem imperatoris, laborem tuum ad populum non habes uelut unum. Sed tamen
1; sanctis orationibus tuis attentius me commendaui, pro eo ut 1; cum bona interitione ad celestia anhelas, et cum populum in •
per tuam intercessionem status uite mee profectum haberet in Deo procuras, in una mercede coniungi possint, sicut et Christus
Domino et felicem consummationem. Vnde etiam pollicita es celestibus inhesit et tamen ad populum se inclinauit, ut scriptum
paruitati mee ut, acceptis litteris meis, secundum quod Dominus est: Dii estis, et filii Excelsi omnes; dii scilicet in celestibus, et
dignaretur tibi reuelare, non graueris mihi res cribe re. Huius filii Excelsi in procuratione populi.
20 pollicitationis debitum requirit paruitas mea a tua sanctitate. 20 Tu ergo, pater, labores tuos fonte sapientie perfunde, quem
Vale, uirgo Dei, et memento mei. Quicquid tamen illud est due filie hauserunt, que regalibus uestibus circumdate sunt,
quod rescribis, pone sub sigillo. uidelicet caritas et obedientia, quoniam sapientia cum caritate
o'· omnia ordinauit, plurimos ríuulos educendo, ut dicit: Gyrum celi
XXV, Tit.: Archiepiscopus Vuauensis (sic) Hild. R Epistola Iuuacensis XXVR, Tit.: Responsum Hildegardis R Epístola s. Hil. ad eundem
archiepiscopi ad s. Hil. Wr archiepiscopum Wr
XXV,4/5 celestis - introire] cfr Matth. 2;, la. 6 in ualle lacrimarum] XXVR, 18 Dii - omnes] Ps. 81,6; cfr Ioh. lO, 34. 23/24 Gyrum - sola]
cfr Ps. 83, 7. 7 intus - passus] cfr 2 Coro 7, ;. Eccli. 24, 8.
XXV, 1 E(berhardus) scripSll E. R H. rubr., sed e. in margo inl. Wr uuauen XXVR, 3 aliquantulum PL 7 per om. PL * 8 aliquantulum PL 10
sis R (eorr. PL) 2 Hildegardis PL* 3 Ruperto scrips/l Ruberto R (Rober quod om. R 11 tibi PL 14 tamcn om. R 15 ct] ut Wr 16 Deum
to PL*) Ruperto Wr Pingís R 14 Moguntiam scripsi CJ/m PL] Mogon Wr pOSBunt R 18 a,,1I Dii adJ. Ego dixi PL 20 11,,1, pater add. o PL
tia m R Wr curia] curro PL * 19 gtauarcris PL * 22 sigillo sub a. mrr. 21 qui R Wr (fDrr. PL) uc.tihu. jJMl aunt PL 23 ut IX ct s. U". fDrr.
Wr Wr
i¡
.:ml \
Ep. XXVI
cadJ.: R (f. 334v·-b); Wr (f. SIra b ).
ed.: PL 13, 166C-167A (efr R).
48 Qui est] Ex. 3, 14; Apoc. 1, 4. 48/49 qui - perserutatur] efr 1 Coro
2, XO. XXVI, 3 Agnum - ierit] cfr Apoc. 14, 4. 4/5 infirma - eonfundat] 1 Coro
1, 27. 8 meHora - uiciniora] cfr Hebr. 6, 9.
12 fructus - dulds] cfr Canto 2. 3.
11 uere uitis] cfr Ioh. l.
14 poculi - inebriads] cfr Canto 5. l.
1'.
25 autem] quidem R 26/27 eircumamictio PL 29 me S. lin. R 30 16 gratis 1 - dare] cfr Matth. 10, 8. 16/17 lucernam - absconderc] efr
ut om. R 31 tuo S. lin. R iaeebo Wr 32 ae] et R 33 ante amicitia Matth. 5, 15; Marc. 4. 21; Luc. n. 33. 22 de - uinaria] cfr Canto 2, 4.
adJ. a Wr et om. Wr 35 ae] et R non ut] ut non Wr clarissimam
PL 40 Et - sapientia] O pater, sapientia iterum (uerum PL) R simis Wr
40/41 patrisfamiilias PL" 41 mite] inuite PL sed] et R 43 terge] XXVI,2 c1ariuimae PI.· 4 ..pltntiA WrPL· ! sibiJ t1bi /)1. 14
tinge PL 44 ae) et R tene o",. PL 46 quod1 quia R <¡Unl <I\lo<! PI.· 15 qUllquM\ICrll.lm fon. "'N PI.· 20 (:onNoque luil .",. PI.
74 EPISTo XXVI, 23 - XXVIR, 10
EPIST. XXVIR, II-36 75
uoluptatis abundantia etiam in hac uita mirabiliter debriaris, prima mulier nutum primo uiro in deceptione fecit. Sed tamen
guttas aliquas ad me peccatorem per presentium latorem stillare uir pIures uires habet quam mulier perficere possit. Mulier
25 scripto digneris, tum propter eum qui tibi ea posse prestitit,
autem est fons sapientie et fons pleni gaudii, quas partes uir
tum eapropter, ut ueritatis experientia comprobetur, quod quo ad perfectum ducit.
rundam auribus de gratia tibi celitus infusa rumor dubitanter 15 He, he, tempus hoc nec frigidum nec calidum est, sed squa
infert. lidumo Post hec tempus ueniet, quod in magnis periculis et in
Ille igitur qui cepit in te opus bonum, consummet in uita timore, iniustitia et ferocitate uirorum uiriles uires proferet.
30 uiuentiumo
Deinde error errantium errorum flabit, sicut quattuor uenti qui
in magnis periculis fama m suam effundunt.
20 Nunc autem, o pastor, audi quod iustitia Dei te continet,
XXVIR quoniam gratia Dei in uanum te non constituit. Sed cum bona
HILDEGARDlS AD HILLINVM ARCHIEPISCOPVM TREVERENSEM a. II52 (?) opera facere incipis, cito fatigaris; cum uero ad symphoniam
uocaris, ita quod ad orationem consistis, ilico aresciso
Sapientia sonat, dicens: Nunc squalidum tempus muliebris He, he, qui in uice Christi es, iterum audio Quidam rex
forme est. Oi, oi, Adam nouum testamentum omnis iustitie et 25 quandam urbem in magnis honoribus habuit, quam tribus uiris
radix omnis seminis hominum fuit. Postea in genere ipsius uirilis de suis hominibus commendauit, ita ut curam illius in custodia
animus surrexit qui in tres turmas exiit, uelut arbor que se in haberent. Primo autem turrim commisit, secundo planitiem
5 tres ramos extendit. Prima turma talis erat, quod filii Ade urbis, tertio murum ipsius cum propugnaculiso Tu in turrim.
elegerunt quicquid possibilitas eorum habuit; secunda autem positus es, populus tuus in planitiem urbis, clerus autem tuus
quod homines in temeritatem homicidii surrexerunt; tertia uero 30 super murum eius cum proppgnaculiso Quod si murus urbis
quod fecerunt quicquid in idolis et similibus erroribus uoluerunt. impugnabitur et planities illius depredabitur, tu tamen turrim
Nunc arbor hec arida est, ita quod mundus in multis periculis eius custodi, et talis esto ne tota urbs destruatur, et non
10 euersus est. Tempus enim istud ad tempus illud respicit, quando dissipabituro
Species columbe te docet, et uerbum Dei non caret in te
35 scientiao Nunc ergo uigila ac in uirga terrea constringe, et doce
~oo atque uulnera tibi commissorum unge, et in eternum uiues.
Epo XXVIR
coddo: eh (f. 4or; fragmo); R (fo 334vb-335rO); W (fo 48v-49v); Wr (f. 5rrb
XXVI, 29 cepit - bonum] cfr Philo 1, 60 appo COlllp.: 16 et 01110 R 20/21 quod - constituit] quoniam gratia Dei in
uanum te non constituit, unde iustitiam ipsius contine R 21 Sed 01110 R 271
28 commisit posl propugnaculis R
R 35 ac] et R et 01110 R 36 atque] et
0
XXVI, 23 inebriaris PL * 26 comprobet R 29 bonum opus R appo mIo: 13 fons 2 lo lino Z 15 He] hit ;n~o Gb hoc tempus Gh 17 in
iustitia WrPL ferodtatem Gb 18 fiabit IX Itabit lO", W 19 ¡am.m]
appo mIo: XXVIR, 1 Sapientia] litio ¡nito deficil Z 3 hominum So I¡no W posl
fiammam Wr 20 Nunc N/lo dll1llll ÍII Gil 21 non BtII. Wr 22 post facere
fuit raso W 4 in tres] inter PL arbor in IIIatgo W 6 jJIJIl quicquid d,i in
rlllo W facere incipi.] ¡..da PL 23 Ild oratlonem) ador..tionem W 24
idolis W póssibilitatis Wr 6/7 secunda - 8urrexerunt 01110 Wr 7 temeritate ¡terum SO I¡". R 27 /HUI ucundo .do autem Wr 21 posl terdo .ti. ..utem
PL 10 illud] istud PL Wr 29 planitie Pl.· 31 ¡¡Jlul] elul PI. umen] ..utem PL
76 EPIST. XXVII, 1-24 EPIST. XXVII, 25 - XXVIIR, 8 77
XXVII 25 Et scimus quod Deus in loco sancto suo apud uos salutem
operatus, obsessam misericorditer liberando uisitauerit plebem
ARNOLDVS ARCHIEPISCOPVS TREVERENSIS AD HILDEGARDEM a. II69
suam. Vnde ut modum liberationis obsesse nobis rescribatis, et
sepius uerum lumen aspiciendo, sepius nobis aliquid gratie
Arnoldus, Dei gratia Treuerorum Ecclesie humilis electus, salutaris per litteras uestras impertiamini, et ut manus uestras
dilecte in Christo cognate sue Hildegardi de sancto Ruperto, 30 ad petram refugii pro nobis interpellando, exemplo Moysi leue
salutem et dilectionem ab eo qui est salus et dilectio. tis, dum nos contra Amalech in ualle mundane miserie pugna
Amicitia cognatione celestis est, quia senium ei non obest, sed mus, attentissime rogamus.
5 confert, et ubi uera est, stare nescit, sed in aliquo crescit et
Cum hec coram abbate sancti Eucharii fideli et dilecto nostro
proficit cotidie. Cum autem ab ineunte etate ulnis ueri amoris rescriberentur, ipse opitulando dulcedine sua uerba nostra
nos amplexati sumus, miramur cur uos adulatorem plus uero 35 condiuit. Volumus ergo, ut per ipsum rescriptum uestrum nobis
amico diligatis, cum dicit propheta: Oleum autem peccatoris non transmittatis.
impinguet caput meum. Fratrem nostrum, prepositum sane ti
10 Andree, hic adulatorem uestrum reputamus, nos autem uerum
amicum intelligi uolumus. XXVIIR
Quia uero prouentum nostrum gaudii uestri materiam esse
scimus, ideo per Dei gratiam prospere nos rediisse uestre dilec HILDEGARDlS AD ARNOLDVM ARCHIEPISCOPVM TREVERENSEM a. II6<}
tioni significandum duximus. Sed quia nihil est beatum alicui
15 quod ipse pro pena reputat, coram Deo et uobis dicimus quod !I;! o tu arbor es a Deo constitutus, quemadmodum Paulus dicit ¡
dignitas, ad quam. uocati sumus contra nostram, teste Deo, Omnis potestas'a Deo est, quia secundum summum magistrum
uoluntatem, numquam -ut fieri solet nos allexit, numquam per inuocationem nominis sui Clmnis potestas nominata est, unde
permulsit, et ideo hoc, quia nostra inscientia, nostra fragilitas in illa arbor uiriditatem honoris nominis sui habet. Quod autem
suam deflet insufficientiam, suam deplangit infirmitatem. Sed 5 absque Deo est et quod sinistra operatur, tibi non assit, ne in
20 quia nescimus, cuius uocatione simus ad tale ministerium, hoc cadente morbo superbie cum primo angelo, scilicet Satana, qui
maxime anxietatem nobis infligit. Si ex Deo es se sciremus, contra Deum honore m furtim rapere uoluit, cadas, que m multi
crederemus quod qui cepisset in nobis opus bonum et perficeret, secundum uoluntatem suam rapiunt, non curantes quoquo modo
cum necessitate magis quam uirtute ad sacerdotium promoueri ,,"
proponamus.
Ep. XXVIIR
codd.: R (f. 339va-34or'); Wr (f. 58rb-vb).
I
• ¡, ,d.: PL 24, 182A-183B (cfr R) .
I &0111111.: Briefo., p. 52-54.
Ep. XXVII
codd.: R (f. 339rb-vA); Wr (f. 57vb-58rb). XXVlIR, Tit.: Responsum Hildegardis R Epistola s. HiJ. ad eundem
,d.: PL 24, 181B-D (cfr R). episcopum Wr
XXVII, Tit.: Episcopus Treuirorum H. R Epistola Treuirorum episcopi XXVII, 25 Deus - suo] Ps. 67, 6. 25/26 salutem operatus] cEr Ps. 73,
ad s. Hil. Wr 12. 26/27 uisitauerit - suam] cfr Luc. 7, 16. 29/32 manus - pugnamua]
cfr Ex. 17, 5-13.
XXVIIR, 2 Omrus - est] (cEr) Rom. 13, l. 517 ne - cadas] cEr Is. 14, 12
XXVII,8/9 Oleum - meum] Ps. 140, 5· 22 qui - pediceret] cfr Phil. 1,
15·
6.
!:, Caue etiam, ne tibi bona que tibi in animo uel in opere tuo
nominis sui positus es, qui impium diabolum non attendit qui
r\ sunt, quasi a te sint,. sed Deo attribuas, a quo omnes uirtutes
ideo impius nominatus est, quia nullum bonum amauit, uide ne
quemadmodum scintille ab igne procedunt, et esto memor quia
in thesauris pecunie glorieris, que in fine malitiosa est, quia " cinis es et in cinerem reuerteris, et exhibe debitum honorem
40 post tricesimum annum uelut post annum unum deficit; sed
10 Deo de donis suis que in te cognoscis. Qui enim sibi ascribit
exsulta in monte Sion, ubi adiutorium Altissimi eternale in
eternitate est et omnis spiritus laudat Dominum.
Ep. XXVIII
cod.: B (f. sov-su).
C011lfll.: Echth., p. 82-83.
9/10 sine - nihil] Ioh. 1, 3. 21/22 Iustitiam - dixi] PS, 39, n. 30/31 1I 1
scutum - induere] cfr Eph. 6, 14-17. 38/39 ne - glorieris] cfr Ecc1i. 31, 8.
I XXVIII, Tit.: Exhortatio ad humilitatem B
XXVIII, 8/9 esto - reuerteris) cfr Gen. 3, 19; Iob 34, x~; Ps. 102, 14.
enim R 22 dixi] dilexi PL Quid PL se non R 24 in iustitia PL XXVIIR, 43 etiam] autem PL 44 post iuatitie II1id. Dei R tUOR ¡" lIIa'R.
28 sed] se PL * 30 Nunc 0111. R 31 quod] ut R 33 alfil misericordia Wr 47 le] et R SO/S1 Sed - operare] Tu quidem hool opera ~tudio.iu.
Ep. xxx
1,:1 1 cod.: W (E_ II7v-II8r).
I ed.:PI r58, p. 573 (efr W).
Ep. XXIX
comm.: Briefw., p. r89.
codd.: Hm (teste Mart. 28, r048); R (f. 358va); Wr (f. 82r b -v a).
III
comm.: Vorbem. 2, p. 148; Bin/., p. XI; efr ep. CCCXXVI huius editionis.
XXX, Tit.: Eberhardo Babergensi episeopo W
XXIX, Tit.: Arnoldus prepositus Hildegardi R Epistola prepositi sancti XXIX, 9 nee 1 - abseondas] efr 2 Esdr. 4. 5; Iob 3I , 33.
Andree in Colonia ad s. Hil. Wr XXX, 5/6 sieut - exiuit] efr Gen..12, r-s. 6 omnía - emít] cfr Matth.
I3, 44·
EBERHARDVS EPISCOPVS BAMBERGENSIS AD HILDEGARDEM a. II63'II64 HILDEGARDIS AD EBERHARDVM EPISCOPVM BAMBERGENSEM a. II63·n64
Eberhardus, Dei gratia Babinbergensis Ecclesie episcopus, Qui est et quem nihil latet, dicit: O pastor, non arescas in
licet indignus, Hildegardi, uenerabili sorori et magistre de sancto dulci fluento odoris balsami, quod est uiredo que prebenda est
Ruperto, deuote dilectionis obsequium et eterne beatitudinis stultis mentibus, que non habent ubera materne misericordie
meritum. que sugant. Que hec non habent, deficiunt. Prebe ergo tuis
) Superna fauente gratia tue sanctitatis preconium circum 5 lampadem regis, ne in asperitate dispergantur, et surge uiuens
quaque auribus populorum dulciter resonat, ita ut uere possimus in lumine.
dicere quia Christi bonus odor sumus Deo. Sed et quoniam Nunc autem, o pater, ego paupercula forma ad uerum lumen
Dominus de celo prospexit super filios hominum, ut uideat si prospexi, et, secundum quod ibi in uera uisione uidi et audiui,
quis intelligat aut forte habitantem in te requirat, huius bone quod tibi exponi petisti ita expositum non uerbis meis, sed ueri
10 opinionis tue flagrantia odorati, ad Dominum qui in te ueneratur 10 luminis, cui numquam ullus defectus est, in hunc modum trans
et consulitur, ex toto corde occurrimus. Quod enim multis mitto.
prestitisti, uni mihi non denegabis. Nam cum de curia impera In Patre manet eternitas. - Hoc tale est: Eternitati Patris nec
toris per te transiremus, quia Spiritu Sancto imbuta es, tue abscidendum nec addendum est, quia eternitas manet in si mi
caritati exponendum commisimus: In Patre manet eternitas, in litudine rote que nec incipit nec finem habet. Sic in Patre est
15 Filio equalitas, in Spiritu Sancto eternitatis equalitatisque IS eternitas ante omnem creaturam, quia semper et semper eter:
connexio. - Quod et nunc, secundum quod Deus tibi reuelauit, nitas fuit. Et que est eternitas? Deus esto Eternitas autem non
expositum uidere desideramus. est eternitas, nisi in perfecta uita. Ideo Deus uiuit in eternitate.
Dominus tecum sit, ut et nos orationibus tuis adiuuemur. Vita autem non procedit de mortalitate, sed uita est in uita.
Arbor enim non floret, nisi de uiriditate, nec lapis est sine
20 humore, nec ulla creatura sine ui sua. Ipsa etiam uiuens eternitas
non est sine floriditate.
Quomodo? Verbum Patris omnem creaturam in officio suo
protulit. Et sic Pater in fortissima ui sua otiosus non est. Vnde
Ep. XXXIR
eodd.: R (f. 33sra'336rb); Tu (f. II9r-I20r); Wr (f. S2ra·S3v").
todJ.: R (f. 335ra); Tu (f. II9r); Wr (f. )Iv b-)2r"). COf1lf1l.: Briejw., p. 66.
app. comp. : XXXIa, 7 autem om. R forma o",. R W,. 12 tale o",. R 20
etiam] enim WrPL
XXXI, 3 Roberto R Rúperto Wr dilectionis] deuotionis PL eternum
Wr 9 in te om. Wr 10 fraglantia R Wr flagrantiam PL 11 corde pm.
R Wr 13 sancto spiritu Tu sancto in matg. Wr 14 ad In Patte 19.1. u,rbum app. mI.: XXXIP•• 5 in o",. PL 12 "'''DI. de primo i" "'.'1.. TII 13
Questio ill matg. adJ. R 15 equalitatis eternitatisque Tu 16 tibi deus Wr abscindendum PL 14 Sic] Sed Wr 16 autem s. Nit. TII 17 eternita. ill
18 ct ut PI.. "'.'1..
1M uluitJ nune PI.
IlIIli ~
84 EPIST. XXXIR, 24-55 EPIST. XXXIR, 56-86 85
Deus Pater nominatur, quia ab eo omnia nascuntur. Et ideo semetipso scientiam magni operis habet, quod postea in uerbo
25 etiam in Patre manet eternitas, quia ipse ante principium Pater suo profert, ita quod illud in bono rumore procedit.
fuit et eternus ante inceptionem fulgentium operum, que omnia Pater enim ordinat, Filius autem operatur. Nam Pater omnia
in prescientia eternitatis apparuerunt. Quod autem in Patre in semetipso ordinauit, et ea Filius in opere compleuit. Et lumen
manet, hoc ita non est sicut causa in homine est, que aliquando 60 est de lumine ante euum in eternitate, quod erat in principio.
dubia est, aliquando preterita, aliquando futura, aliquando noua, Et hoc est Filius, qui ex Patre splendet et per quem omnes
30 aliquando uetus, sed semper stabile est quod in Patre est. creature facte sunt. Et etiam Filius tunicam de homine induit,
Pater claritas est, et illOl. claritas splendorem habet, et splendor quem de limo formauerat, que ante corporaliter non apparuit.
ille ignem, et unum sunt. Quisquis hoc in fide non habet, Deum Sic omnia opera sua Deus coram se ut lumen uidit, et quando
non uidet, quia de eo abscidere uult quod est, quia Deus non 65 Fiat dixit, unumquodque secundum genus suum tunicam induit.
est diuidendus. Opera etiam que Deus condidit, quando horno Tunc Deus ad opus suum se inclinauit, et sic in parte ista
35 illa diuidit, integram proprietatem nominum suorum non habent equalitas etiam ad hominem in Filio Dei manet, quoniam ipse
sicut antea habuerunt. humanitatem induit, sicut et opera Dei corpora sua induerunt.
Claritas est paternitas ex qua omnia nascuntur et que omnia Deus enim omnia opera sua presciuit que patrauit, unde in
circumdat, quia de ui ipsius sunt. Nam et eadem uis hominem 70 humilitate humanitatis se inclinauit ad hominem, quia diuinitas
fecit et in ipsum spiraculum uite misit. Sed et horno in eadem tam perfecta est, quod nihil o in homine non parceret quod
40 ui efficacem effectum habet in se. Quomodo? Caro de carne et contra bonum pugnat, nisi humanitatem induisset, quoniam
bonum de eo quod bonum est in bona fama emittitur, et in omnia per iPsum jacta sunt et sine ipso jactum est nihil. Omnes
bono exemplo in alio homine augetur. Ista et carnaliter et
enim res uisibile$ et palpabiles atque gustabiles per ipsum facte .
spiritaliter in homine sunt, quia aliud de alio procedit. Horno 75 sunt, et has omnes in aliqua nec¡essitate hominis preuidit, quas
uidelicet. opera sua ualde diligit, quia de scientia sua in actu dam scilicet ad amplexionem caritatis, quasdam ad timorem,
45 sunt. Sic et Deus uult ut sua uis per omnia genera se ostendat, quasdam ad scientiam, quasdam ad disciplinam, quasdam ad
quia opus eius sunt. cautelam cuiusque cause.
Et splendor oculos dat, et splendor ílle Filius est qui oculos Et sine iPso jactum est nihil. Hoc nihil superbia est. Illa enim
dedit, cum dixit: Fiat. Tunc omnia in uiuenti oculo corporaliter 80 opinio est, que in se respicit et que in nullum confidit. Nam
apparuerunt. Et ignis hec duo uocabula penetrat, qui Deus est, ipsa uult quod Deus non uult, et semper hoc computat quod
50 quia possibile non esset quod claritas splendore careret. Et si
o··
ipsa constituit, atque tenebrosa est, quia lumen ueritatis des
istis ignis deesset, claritas non claresceret, nec splendor fulgeret.
I
pexit et quia incepit quod perficere non potuit; unde nihil est,
In igne enim fiamma et lumen latent; alioquin ignis non esset. 11 quia a Deo nec facta nec creata est. Ipsa in primo angelo incepit,
In Filio equalitas. - Quomodo? Omnes creature ante euum in 85 cum ille fulgorem suum inspexit et opinionem iniit, et non uidit
Patre fuerunt, ipso eas in semetipso ordinante, quas postea de quo eundem fulgorem haberet, sed in seipso dixit: Dominus
55 Filius perfecit in opere. Quomodo? Scilicet sicut horno qui in '¡
"ti
63 quem - formauerat] efr Gen. 2, 7. 65 Fiat] Gen. I (passim). 73
:11
1
omnia - nihil] loh. I, 3. 79 Et - nihil] loh. I, 3. 84/88 Ipsa - est] cfr
48 Fiat] Gen. (passim). Is. I4, I2-I5·
38/39 hominem - misit] efr Gen. 2, 7. I
"
1'1
'1
app. comp.: 24 quia] quoniam RWr omnia ab eo RWr 33 quia 2 ] app. comp.: 57 quod] ut R procedat R Wr 58 enim om. R 59 Filius
quoniam R Wr 33/34 diuidendus non est R 34/36 quando - habuerunt]
integram proprietatem nominum suorum non habent, quando horno illa diuidit
\
1I 1
ea R 62 induit de homine R 64 Deus omnia opera sua R
hominem (hominem o",. Wr) se inclinauit R Wr 82 atque] et R
70 ad
83 quia
R 40 in se habet R Wr 44 uidelicet om. R Wr SO quod] ut R Wr om. R
app. mi..' 27 prescientia IX presentia s. lin. carr. Wr 30 est! om. PL 33 app. mt. .' 59 al/t, ordinauit IIdd. omni¡¡, R 63 appll.ruerll.t PL 66 se s.
de] ab PL ahscindere PL 38/39 Nam - misit o",. Wr 41 in 2 ] id PL * lin. Tu 68 sicut] sic Wr 70 humll.nitati PL" 71 nichil Wr non flrl.
4S al/Ir lua IIdd. et PL per 6X in l. lil/. carr. Tu poli genera add. 8ua PL mI, o",. Wr 76 ad 1 o",. Wr arnplc:xionc:. Wr 77 quudam ll.d .cientiam
51 istiM) lste PL al/t, clareRceret IIdd. non claritas Tu 53 111/1/01. de
o",. R 79 nihil 2 ] merito 1N 80 in~ /IItI, Wr 85/86 auum - fulgorc:m a",.
Nccundo ," "'M'N.. "liI L. Wr
,'. Viuens lux ostendit mihi hec, et dixit: Dic ad hominem illum:
Vidi quasi pulchram formam uirtutis, que fuit pura scientia.
Ep. XXXII
codá.: R f. 339ra); Wr (f. 57rb-va).
,d.: PL 23, 180A-C (cfr R).
XXXII, Tit.: Episcopus de Beuez Hildegardi R Epistola episcopi de Beuez Ep. XXXIlR
ad s. Hil. Wr codá.: R (f. 339r"-b); W (f. 27r-v); Wr (f. 57V·-b); Z (f. 42r).
,áá.: PL 23, 180C-ISIA (cfr R); cfr HAUG, p. 63, n. 29.
indumenta ipsius quasi pallium sericum. Habebat quoque super ter merita istius iusti, qui inter beatos et iustos, qui sancti sunt,
5 humeros suos episcopale pallium simile sardio. Et hec aduocauit connumeratus est.
pulcherrimam amicam regis, uidelicet caritatem, dicens: Veni 5 Et eadem sapientia de eo dicit: Per quattuor elementa uenti
mecum. - Et uenientes pulsabant ambe ad ianuam cordis tui, eleuentur, et hoc cum laudibus in populis sonent quod in
dicentes: Tecum habitare uolumus. Caue ergo ne resistas nobis, clamanti uoce orationis precucurrit. Nam cum iusti peregrina
sed esto fortis ad resistendum uitiis et secularibus causis ac tionem dolorum pertransierint et ad beatitudinem peruenerint,
10 uicissitudinibus illorum uentorum, qui in turbinibus sicut malus in quibus testamentum criminosorum criminum per infidelita
fumus ascendunt, et uelut aqua que in tempestatibus uolat. Hec 10 tem et per illusionem contra Deum et contra iustitiam eius non
sunt inquietudines mentium hominum in iracundia et in aliis inueniebatur, iusto merito gratia Dei in illis laudanda est. lustus
similibus. Non habe silentium in tedio, sed uox tua sit sicut enim iste hec suspiria habuit, que per speculatum oculum
tuba resonans in cerimoniis Ecclesie, et oculi tui sint puri in cherubim ad thronum Dei ascenderunt.
15 scientia, ita quod non sis piger tergere te ab indigno puluere
oneris tui. Nam plenus es guttis noctium. Et persuasio superbie
sic locuta est tibi: Ne abluas te. Sed nos hoc nolumus. Volumus XXXIV
autem ut queque tenebrosa de te abstergas, et non sis timidus AMALRICVS EPISCOPVS HIEROSOLYMITANVS (?) AD HILDEGARDEM a. II57-nn U)
de multis terroribus inimicorum tuorum qui non recte nec bene
20 loquuntur de te. O miles, habe nos tecum atque da nobis
A., Dei gratia et ordinatione Hierosolymitanorum seruus et .
habitaculum in corde tuo, et perducemus te ad palatium regis inutilis episcopus, Hildegardi, dilecte filie et magistre de monte
nobiscum. sancti Ruperti in Pinguis, scilicet in Moguntino episcopatu,
:1
?
1
I
humillimam orationem et salutem in Christo.
XXXIII A multis per longa terrarum spatia partes nos tras adeuntibus
HILDEGARDIS AD GERONEM EPISCOPVM HALVERSTADENSEM a. II60-II70 ~
'.'I 5
et genua sua ad sepulcrum Domini flectentibus multoties per
cepimus, quod diuina uirtus per te et in te operetur, unde ipsi
In uera uisione hec uerba uidi et audiui, de sapientia ad gratias indefessas prout possumus humiliter offerimus.
.' 11:
Ad te igitur filiam dilectissimam sermo nobis iam diu fuit, sed
Ep. XXXIV
XXXIIll, 16 plenus - noctium] eft Canto 5, 2. GIKiJ.: R (f. 338v"-b); Wr (f. 56v"-57rO).
nos Wr 19 non] nec R 20 habe nos tecum atque 0111. R XXXIV, Til.: Episcopus letosoHmitllnorum Hildegatdi R Epistola le
rosolimitanorum episcopi .d l. Hildig. Wr
5mbl"JIIIII ,si 7 ueniente W pulsllbllt PL" 8 ergo miliar¡. Wr rcsitas XXXIV, 1 A.) 1. R 2 inudU. "". Pl.." 3 RUJ:lC'rti Strip.t1l R()h~rti /{
W. lill. •2 s. 1m. Z 10 uicilaitudinia PL· que Wr 13 sit DIII. PL" 18 Rl'lpcrti Wr l'ln¡j. R. 7 in te: el J:lC'r Ir. 1( 10/11 J:lC'nllul (ruatr. 1'1..
,ii,;1
Ep. XXXVI
codd.: R (f. 337rb); W (f. 30V); Wr (f. 55rO); Z (f. 44r-v). ¡I
,dd.: PL lB, 174D-175A (cfr R); HAUG, p. 64, n. 41. ¡i Ep. XXXVII
COIIIIII.: Vorbelll. 2, p. 140; cfr ep. XLIV huius editionis. :1 1
1I codd.: R (f. 337rb-v'); Wr (f. 55ra.b).
tll
ed.: PL 19, 175B-C.
COIIIIII.: Vorbem. 2, p. 140.
XXXVI, Tit.: Responsum Hildegardis R Hermanno episcopo Constan
tiensi Hild. W Epistola s. Hil. ad eundem Wr Episcopo Constantiensi
(litt. ign... cfr Echth., p. 12) Z XXXVII, Tit.: Episcopus Leodicensis Hildegardi R Epistola Leodiensis
episeopi ad s. Hil. Wr
XXXVR,7 mammona iniquitatis] Luc. 16, 9. 8/9 artam - angustam] cfr
Matth. 7, 14· app. COIIIP.: XXXVI, 7 et 1 ] ae WWr 14 in eternum uiues R Wr
I
XXXVI, 3/4 inimieus - tuo] cfr Matth. 13, 25. !1
11II app. &rit.: XXXVI, 7 abscinde PL 8 Nam quando] Namque PL
app. &rit.: XXXVR, 4 tui 0111. PL' 5 illi R illi us PL 6 zelus ZPL 8
XXXVII, 1 H(enricus) s&ripsi] H. Wr RudolfuA R Leodicensium R
uitam PL' 12 Quare] Quid PL 13 columnam ex montem s. lin. CON: Z
(Leod¡~.nAium PI.) 2 Ruperto "",ps~ Ruherto R (Roherti PL) Rtil,crto Wr
app. &rit.: XXXVI, 3 :¡;yzaniam Wr Pin¡¡i~ R 6 mali. n",. 1)1.. ' 12 nt:irlncham PL
96 EPIST. XXXVII, I4 - XXXVIIR, I5
EPIST. XXXVIlR, I6 - XXXVIII, 9 97
15 consolationem per te percipiam, et ut intercessionis tue obtentu quatenus anima tua uiuat, et ut amantissimam uocem illam
uel ultimam eterne quietis sortiar mansionem. audias de summo iudice: Euge, serue bone et fidelis, et ut anima
tua in hac parte fulminet sicut miles in prelio fulget, cum socii
eius ipsi congaudent, quía uictor exstitit.
XXXVIIR 20 Vnde tu, o precessor populi, pugna in bona uictoria, et sic
errantes corrige et sic pu1chras margaritas de putredine ablue,
HILDEGARDIS AD HENRICVM EPISCOPVM LEODIENSEM a. 1q8-II53 preparans illas summo Regi, et sic mens tua assidue in bono
Viuens lux dicit: Vie Scripturarum directe sunt ad excelsum
montem, ubi crescunt flores et pretiosissima aromata et ubi
I
'1 2S
studio anhelet has margaritas ad montem istum reuocare, sicut
eas donum Dei primitus instituit. Nunc te Deus prategat et
animam tuam de eterna pena liberet.
codd.: M (f. 6or); R (f. 337V··b); Wr (f. ssrb_va); Z (f. 33v-34r). codd.: R (f. 338ra'b); W,. (f. s6rb).
edd.: PL 19, 17SC-I76A; cfr HAUG, p. 62, n. 14. ed.: PL 21, 177B-D (cfr R):
'.
XXXVIIR, Tit.: Admonitio Hildigardis ad episcopum Leodicensem de claustro XXXVIII, Tit.: Episcopus Bragensium R
XXXVIIR, 12 benus - redoleat] cfr 2 Coro 2, IS. XXXVIIR, 17 Euge - fidelis] Matth. 2S, 21; 25, 23.
XXXVIII, 5 Deum - glorificamus] cfr Luc. 23, 47 et al.
app. comp.: XXXVII, 15 per te consolationem R
XXXVIIR, 1 ante Viuens add. O R 2 crescunt post pretiosissima Wr, post app. comp.: XXXVIIR, 21 sic om. R
Deus te R 24 prirnitus om. R Wr Nunc 0111. R
aromata R 4 ante non add. dudum R W,. 6 ipse om. R 10 Sed om. R
codd.: M (f. 79v-80r); R (f. 338rb_va); W (f. 12v-13v); Wr (f. 56rb_va); Z (f.
XXXVIIIR, 3 peremptionem populi] cfr Gen. 7. 4 primus - derideret] 10 cum - fugit] cfr loh. 10, 12. 15/16 sapientia - intelligitur] efr Eccli.
cfr Gen. 3.
51, 18-19_ 16/17 Adam - derisit] efr Gen. 3. 18/19 ubi - protulit] efr
Gen. 7-9
XXXIX XXXIXR
Hildegardi sancte ac Dei amice, sponse Christi, v., Wessio In uera uisione mysteriorum Dei scribo, uidendo et audiendo
nensis calamus confractus, forma mali, esca diaboli. et sciendo in uno modo: Tu autem, o horno, similis es nubi que
Scriptum est: Non habentes tegumenta, amplexantur laPides. progreditur et regreditur et que in hac utraque parte aliquan
Sed hoc, proh dolor! tempore ablati sunt de uia lapides qui uie tulum lucida est, et per quam tamen sol sepius obnubilatur, ita
¡ 5 quod diutius exspectatur quando luceat. Et scriptum est: Quía
5 iniquitatis obsistant, cesserunt montes qui super peccatores
~
cadant, colles qui profugos Christi operiant. Denudata sunt ecce qui elongant se a te peribunt. Hoc est: Qui diem bone scientie
apud Deum turpia hominum facta in suo cursu medium iter habent, sed in alienam suscitationem inutilitatis respiciunt ac
habentia, nulloque mediante certatim in lapidem offensionis et in uarietates tenebrarum, que auxilium in rationalitate non
:
petram scandali impingunt. querunt sed uane sunt, arescunt, nec uiriditatem in Deo habent.
:1 10 Adam enim, cum plenus innocentie sanctitatis fulgeret, in pre
ro Ex quibus et in quibus, mi domina, ego desperatus cotidie
huic impingens petre, contritus et confractus, adhuc de Dei ,Ii uaricatione deprehensus est, ita quod in preuaricatione precep
misericordia sperare presumo. Per ipsam itaque Dei misericor torum Dei periit, cum diadema innocentie, scilicet pulcherrime
diam uos adiuro ne me uobis innitentem abiciatis, nec spernatis filie regis, ab eo abscisum est.
per eum qui propter nos sperni dignatus est. Obtestor uos per Nunc mentem tuam ad bona restaura et aspice in fontem
aque salientis, et non require diuersas causas in aliena domo, •
I
15 pretium sanguinis Iesu Christi, dilecti sponsi uestri, de cruce
fluentis, per quem uos subarrauit et sponsam assumpsit: uerbis ;I
II 15 quia unaqueque causa que utilis non est, arescet, quoniam a
presentium de me narrantis pias aures inclinetis, et apud ipsum Deo plantata non est. Mens tua pura sit in Deo et in esurie
sponsum uestrum sollicitantes, quid sit quod me totiens ad se iustitie Dei, ac in recto itinere, et Deus suscipiet te.
clamantem de profundis nequitiarum et de luto fecis eripere Vnde labores, quos propter Deum incepisti et quos facis, tibi
20 dedignatur, si sperare ulterius ueniam, si spiritum contribulatum 20 sufficiant. Sed mentem tuam et cogitationes tuas, quantum
et cor contritum mihi largiri uelit, domi!}á, intenta prece exquire. potes, ad Deum dirige. Orationes quoque meas ad Deum semper
Litteris mandans que uidentur, demanda. Vale. Iterum atque pro te fundam.
iterum hec eadem iterans, per Christum ne dimittatis adiuro.
Ep. XXXIXR
Wr (f. ro6vb-ro7ra).
Ep. XXXIX
corid.: Hm (teste Mart. 72, II08); R (f. 377ra-b); Wr (f. ro6v·- b).
ODa SVESSIONENSIS AD HILDEGARDEM (?) a. II48-II49 (?) agitur, exigat humiliationis formam.
Domine Hildegardi, eximie uirgini Christi, v., Parisiensis hu habentes quedam a te pe ti mus, scilicet, quoniam plurimi conten
milis et indignus magister nomine et loco quo fungitur, oratio 30 dunt quod paternitas et diuinitas Deus non sit, quid inde in
nem et quicquid tante sanctitatis et nobilitatis persone celestibus sentias nobis exponer e et transmittere non difieras.
Ezechias - offendit] cfr Is. 39. 2-8. 14/15 per! - profecerunt] cfr 1 Cor. 10, ¡(¡ji app. C011lp.: XLR, 2 uicissitudinum R Wr 5 Sed 0111. R
quod Deus non sit. Et quoniam creatura initium habet, ex hoc Ep. XLI
28 qui est] Ex. 3, 14; Apoc. 4, 8. 29 Ego - sum] Ex. 3, 14. qui est]
Ex. 3, 14; Apoc. 4, 8. plenitudinem habet] cfr Col. 1, 19. XLI, Tit.: Episcopus Spirensis Hil. R Epistola Spirensis episcopi ad s.
Hildigard. W,.
app. comp.: 16/21 A quodam - Deus est] quomodo in uera UlSlone edoeta
sum quid paternitas et diuinitas sit, quoniam ego (ego om. R) a te pereepi hoc XLR, 43/44 de - deleberis] cfr Prou. 3, 18; Apoc. 2, 7; 22, 14 et al.; Apoc.
plurimis necessarium esse, quatenus in uera fide roborentur. Nam (Nam om. R) 3, 5·
ad uerum lumen uidi et didid uigilanter et aperte uidendo et (quod Hm) non
XLI, 4 bonus - es) efr 2 Cor. 2, 15. 12 pro - interpelles) cfr Rom. 8,
per me in me requirendo quod paternitas et diuinitas Deus est HmR Wr 21
34; Hebr. 7, 25·
potestatem hanc R 25 et 3 om. R 27 ac] et R 28 Nam om. R paternitas
est Wr 28 anl, paternitas adá. et Hm Wr 29 Et] etc. PL * 32/33 uult XU, 1 ('jonttrul R 2 diler.tc-. o",. /{ slIncti o",. W,. Roberti R.
habcr('. FPT 36 est2 ] et PL* nee excuti s. lin. Z 37 ellcribari Z PingiH R. 8 I\c)ttrlll1llllClmlm PL 12 intcrpellAI R Wr (,,,,. N.')
Ep. XLIR
«Jdd.: M (f. 79r-v); R (f. 336rb-vo); W (f. 15r-r6v); Wa (f. I2IV fIlSr); Wr (f.
XLII XLIII
HILDEGARDIS AD GODEFRIDVM EPISCOPVM TRAIECTENSEM c. a. II63 GODEFRIDVS EPISCOPVS TRAIECTENSIS AD HILDEGARDEM a. a. II73
Serena lux dicit: Lex dat uitam, et tenebre schismata, et Godefridus, diuina fauente gratia Traiectensis episcopus, unice
nocturnale tempus tristitiam. Horno qui uitam habere cupit, sue, singulari sue, speciali sue sorori Hildegardi, magistre so
schismata non habeat. Quomodo? Quasi Deus non sit, scilicet rorum de sancto Ruperto, salutem ab eo qui mandat salutem
fecisti. - Sed tamen qui hoc facit, circulum, id est prosperitatem 5 Soror carissima, ex quo primo te cepi in Christi caritate
seculi, interdum querit. Et quis eam illi dabit? Nemo, ni si ut diligere, numquam memoria tua, super mel et fauum dulcis
tempus temporum in prosperitate aliquando surgit, quia Deus mihi, animo meo potuit excidere. Cogit enim me in tuam dilec
hominem fecit, et aliquando euanescit, quoniam de Deo dubitat. tionem uirtus Dei que habitat in te, que operatur per te, que
Sed ct nocturnale tempus contristari decet, quia cum horno per familiarem pre ceteris illi sponso reddit te, qui eternaliter saluat
ro proprietatem desiderii et uoluntatis sue in peccatis nigrum quasi IO omnes sperantes in se. Et quoniam caritas diffusa est in corde
noctem se implicat, cum tristitia sepe circumdat, quia nullam tuo, rogo te in caritate qua in omnes abundas, ut omni diligentia,
spem ad gaudia operum suorum habet. omni conamine studeas Deum pro me exorare, quatenus in hoc
Vnde, o miles Christi, legi Dei subiace quantum eam uidere seculo oneribus peccatorum meorum merear alleuiari.
potes, ct uirgam correctionis in manu tua secundum precepta Dominus te illuc perducat, ubi est felix eternitas, eterna
I5 legis Dei tene, ita quod in eternum uiuas, et sic nocturnales I5 felicitas, iucunda tranquillitas, sine fine iucunditas. Vt sitiens
tempestates istas fuge quia Deus sic uult, et ad animalia illa fontem, sic tua rescripta desidero.
que undique oculos habent aspice, ita quod in omnibus rebus
tuis ad Deum uideas, quatenus carus Dei filius nomineris.
,'.
I
"II!
Ep. XLIII
Ep. XLII
cod.: W (f. l08r-v). XLIIIR, Tit.: Responsum Hildegardis R Epistola s. Hil. ad eundem Wr
ed.: PI x39, p. 565'566 (efr W).
XLIII, 3/4 qui - Iacob] cfr PS, 43, 5. 6 super - dulcis] efr Ps. x8. xx.
XLII, Tit.: G. Traiectensi episcopo Hildigardis W 9/10 saluat - se] efr PS, x6, 7. 10/11 caritas - tuo] cfr Rom. 5, 5. 15/
16 Vt - desidero] efr Ps. 4x, 2"3.
a. a. II73
Rex, et benedicam nomini tuo in seculum et in seculum seculi.
Nunc tu, pastor, prouide ne in puerili tempore, quod Deum monte sancti Ruperti, uisionibus Dei delectari presentibus et
Ep. XLIV
Ep. XLIIIR
comm.: Vorbtm. 2, p. 40; efr ep, XXXVI huius editionis.
episcopi ad s. Hil. Wr
episcopi ad s. Hil. Wr
XLIIIR. 9/10 in - Ade] cfr Gen. 3· 11/12 terrarn - inundauit] cfr Gen.
7. 25 bonus odor] cfr 2 Coro 2, l5· XLIIIR, 28 quod] quia R 29 et l om. R 30 populo om. PL et o",.
5 Benedicta gloria Domini de loco sancto SUD, que te sibi a 5 Deo gratias agimus, qui te lucernam clarissimam aureo can
teneris annis tuis mancipauit famulam. Ego autem, tamquam delabro imposuit et lucis sue claritatem longe lateque per te in
si cecus iter uidenti monstrare uelit, caritati tue suggero ut domo sua clarescere fecit. Quapropter, soror et filia dilectissima,
gratiam istam cum humilitate cognoscas, attendendo prophe :1 ex radiis quibus te solem iustitie indubitanter illuminari cre
tiam illius antiqui Balaam, qui licet nouissima sua in contrarium dimus, nubila mentis nostre, que nos opprimunt ex ingruenti
10 populo Dei direxerit, memorabile tamen est in uisione sua, cum
dixit: Qui cadit, et sic aperiuntur oculi eius, humilitatem pro
fecto in uisione significans. Doctor quoque gentium dixit: N e
magnitudo reuelationum extollat me, et cetera. Hec itaque magis
I
:1
10 tribulationum turbine et diuersarum cogitationum inundatione,
depelli obnixe exoramus.
Plurima quidem sanctitati tue necesse haberemus insinuare,
fiducia mei afIectus ad uos dicta sint quam presumptione doc- 11 autem uoce per presentem latorem tibi presentialiter loquimur,
20 tum uestrum habere non merui; quod nunc saltem merear, oro. ,1'1 1
HILDEGARDIS AD CVNRADVM EPISCOPVM WORMATIENSEM a. a. un
Tu persona es sedens super cathedram Christi et uirgam
ferream in manu tua habens ad regendum oues tuas. Aspice •
XLV
autem ad solem iustitie et ad plurim~s stellas, que sunt genera
CVNRADVS EPISCOPVS WORMATIENSIS AD HILDEGARDEM a. a. 1173 uirtutum, ita ut non deficias in cibo uite, quia bonus pastor est,
5 qui semper in bonis operibus floret et qui in recta uiriditate
Cunradus, Dei gratia Wormatiensis Ecclesie indignus licet oues suas pascit. Hoc tibi det ille, qui in prima die sonuit, et
quio deuotionem.
.'.
I~·,
'1
El'. XLVR
coáJ.: R (f. 336vb'337r8); Wr (f. 541"b_v").
El'. XLV
eJ.: PL 16, 173B-D (efr R).
&0111111.: Binl., p. XIU.
coád.: R (f. 336v··b); Wr (f. 541"a.b).
Iti.: PL 16, 173A·B (efr R).
j'
&0111",.: Bifll., p. XID. III
~ormaciensis
Wormaciensem episcopum Wr
XLV, Tit.: Episcopus Wormaciensis Hildegardi R Epistola
episcopi ad sanctam Hildig. Wr
XLV, 5/6 lucernam - candelabro] efe Ecdi. 26, 22. 8 solem iustitie] cfe
Mal. 4, 2.
XLIV, 5 Benedicta - suo] Ez. 3, 12. 9/10 Balaam - direxerit] cfr Num. ! XLVR, 1/2 uirgam - regendum] cfe PS. 2, 9. 3 solem iustitie] cfe Mal.
22-24. 11 Qui - eius] Num. 24, 4. 12/13 Ne - me] 2 Coro 12, 7. 4, 2. 4 ut - uite] cfr loh. 6, 27. 617 qui - peocessit] efr Gen. l.
XLIV, 6 tuis 0111. PL 7 iter] ter PL * uellet PL 9 illis PL * XLV, 8 quibus] qui PL * iIluminare flrt. "'16 PL 9 incongruenti R
antiquam PL 10 populo Dei om. PL 16 ad uos in presenti R 18/ 13 ea explicl.re (Ixpliuff l. lin.) R 15 exAl.gitamur Wr
operatur et non secundum spiritum, de sancta edificatione cadet. fiduciam cogitando in Filium Dei. Sed tamen dubitas cibum
Qui uero proprietatem uoluntatis sue abscidit de se, celeste iHum frangere, quem tu ipse comedere uis indictante mente
edificium cum margaritis et pretiosis lapidibus ac optimo auro tua. Quomodo et quare circuis diuersa cribrando et undique
ornat. 5 aspiciendo, ubi inueniatur res illa que in cerimonia sit? Quare
20 Tu itaque talem te fac ut lapis pretiosus fias, et ut in summa facis hoc? Deus edificat in quacumque bene et iuste operante
Ierusalem orneris. causa. Surge ergo ad lumen, et in eternum uiues. Nam Deus
,'o
,.i
: ¡
Ep. XLVI
codd.: Hm (teste Mart. 18, 1037); M (f. 8Ir); R (f. 355V··b); Wr (f. 78vb).
7/8 qui - suscitabit] cfr ICor. 15, 52. 9/10 tabernaculum - habitat] cfr XLVI, Tit.: Wolfardo abbati de Album Hildigardis M Responsum Hil
Ez. 37, 27; Apoc. 21, 3. 10/11 in quo - habet] cfr Ioh. 14, 23. 15 celestem degardis R Epistola S. Hit ad eundem Wr
Ierusalem] cfr Hebr. 12, 22. 15/16 qui - spiritum] cfr Rom. 8, 4; 8, 13.
17/21 celeste - orneris] cfr Apoc. 21, 18-21.
app. comp,.' XLVI, 3 tu o",. H",tt Wr
Impossibile est quod cinis immobilis sito Aspice ad me et semper (' Hec sacrosancta dicta, per os superne sapientie edita, multorum
10 require unguentum medicine in die et in turbine, et in eternum relatione ueridica in te fore cognoui et credo completa. Quod
uiues. Puram legem cole et dubietatem fuge, et Deus saluabit enim sacris Scripturis testantibus inuenio, fidelissime teneo,
10 quod omne uerbum impossibile non sit apud Deum. Igitur
te.
I famam quam rumore uulgante agnoui, quamuis sanctas tuas
reuelationes non uiderim, ueram esse non dubitaui. Scio itaque
in ueritate quod, quia fiduciam tuam in Domino posuisti, ideo .
ueritatem ipsius' intellexisti, et quia fidelis illi in dilectione
15 acquieuisti, donum diuine reuelatiónis et Spiritum celestis
consolationis suscepisti, et pacem electorum Dei acquisisti.
Nunc uero, quia omnipotentis Dei misericordia amplior est
in te inuenta quam in ceteris mortalibus, ideo non temptando
neque superbiendo, sed solius Dei gratiam simpliciter per te
20 deprecando supplex rogo, ut memor sis illius uocis dominice:
,'. Vnum ex meis pusillis nolite contemnere. - Considera ergo ne
liUeras mee pusillanimitatis contemnas, sed per amorem lesu
Christi preces meas te oro clementer exaudias, et ut pro delictis
Ep. XLvn
eoJJ.: Hm (teste MaIt. n, IO.p:); M (f. Su-v); R. (f. 356v·-b); Wr (f. Sor"); Z
,JJ.: PL S2, 304B-C (efr Hm); efr HAUG, p. 67, n. S5. GOdJ.: Hm (teste MaIt. 60, 1089-1090); R. (f. 37Ivb-372rb); Wr (f. 99vb·loorb).
&0lil111.: VotWlII. 2, p. 147; efr ep. CXIV huius editionis. ed.: PL I21, 344D-345C (efr Hm).
25 meam subleues, et negligentias meas admonere digneris per in opere tuo eapere. Val de bona sunt desideria que turrim
litteras tue correptionis. Valde enim mihi est optabilis correptio edifieant in altitudine suauitatis boni odoris. Vnde gaudent
tue dulcissime caritatís. Ergo indignum me iudico munere tue angeli Dei propter opera faeture digiti Dei, que opera Deum
charte amantissimo, sed credulitatis mee mercedem a te recipere 10 gustant, rumpendo cibum nequitie peecatorum.
cupio. Credo enim per Spiritum, per quem cuneta preterita, Nune tu, o miles, esto fortis in prelio quamdiu uiuis in corpore
30 presentia et futura perspicis, etiam tibi patere secreta mei cordis. tuo, quia inimicus tuus non fatigatur et pugna non defieit. Talia
Vere numquam uidi mihi diem dulciorem, quam ut ad tuam sint opera tua, ut mitissimus Pater super te gaudeat et ut
presentiam peruenirem. Mallem namque nudis pedibus incedere uerbum eius animam tuam clarifieet, et ut igneus amator un
pro sola uerborum tuorum auditíone, et nimis iucundum mihi 15 guentum salutis tibi infundat et uiriditatem floris sapientie.
esset atque optabile, si uel tuas excellentíssimas uisiones, uel
35 aliquas tue beatitudinis litteras mererer percipere.
Omnipotens Pater per uirtutem sui Filii Domini nos tri Iesu ALTENA
Christi et per cooperationem Spiritus Sancti incolumem te longo
tempore dignetur conseruare ad correetionem sancte sue Eccle XLIX
sIe. ABBATISSA AD HILDEGARDEM a. i. llH
HILDEGARDIS AD GODEFRIDVM MONACHVM a. II52'II53 thena ct peeeatrix penitens ad pedes Iesu eum Maria sedens,
Lux uiuens dicit: O horno, riuuli fluunt de me ad uiriditatem Congratulor uestre beatitudini, omnium feminarum dilectis
mentís tue. Sed tamen mens tua est ligata et etiam acuta per sima, que, sicut in delieiis euidentissimis probari potest, quem
uicissitudinem morum in tenebrositate dispersi uenti. Et occulte diligit anima uestra, quantum mortalibus possibile est, inuenis-
Ep. XLIX
Ep. XLVIIIR codd.: Hm (teste Mart. 38, 1060); R (f. 362ra.b); Wr (f. 86vb-87ra).
codd.: Hm (teste Mart. 60, 1090); M (f. 65r); R (f. 372rb ); Wr (f. 100rb); Z ed.: PL 99, 320C'32IA (efr Hm).
(f. 57V).
comm.: Vorbem. , p. 145.
Althena ad s. Hil. Wr
app. comp.: XLVIIIR, 2 tamen om. R 3 Et occulte] Occulte etiam R 4 app. comp.: XLVIIIR, 9 Dei2 ] ipsius R
interdum om. R 5 Vultus autem] Sed uultus R
tis, et iamiam cum ipso in secreto cordis cubículo feliciter uacans Ipse namque rugit uelut leo, quando primum angelum in casu
gustastis et uidistis, quoniam suauis est Dominus. 5 ipsius imitantes in infernum proicit, ita quod ibi omnem inius
10 Quodque ita esse perpendo, oportet me equanimiter ferre, titiam frendentibus dentibus a se depellit, et ita radix fortitu
quod multo iam tempore per litteras uestras uisitare me uobis ~I dinis est. Omnes autem qui eum fide confitentur et bono opere
tam deuotam neglexistis. Credo enim quod, si uel ad momentum tangunt, ad se trahit, et ob hoc omnia quasi leo uincit. Nunc
aciem mentis ab intuitu dileeti uestri refleetere atque pedem 11 audi me admonentem te.
extra habitaculum quietis mouere possetis, minime omitteretis, 11
'!
15 quin sepius me per nuntium uestrum consolari faceretis, qui et
me de status uestri qualitate letificaret et de meo uobis referret. ALTWICK (OUDWI]K)
Nam et si non dabitur mihi dileetam faciem uestram ultra in
hac uita uidere, quod sine lacrimis non possum dicere, leta L
tamen semper de uobis ero, quippe quam ut propriam animam
SOPHIA ABBATISSA AD RILDEGARDEM a. XX64' I1 70
20 statui diligere. Quapropter oculo orationis uidebo uos, quousque
perueniamus illuc, quo et nos inuÍcem eternaliter uidere et
Beate memorie Rildegardi de saneto Ruperto, S(ophia), solo
dileetum nostrum facie ad faciem in decore suo mereamur
nomine abbatissa in Altuuich Traiectensis Ecclesie, introire
contemplari.
chorum lumine luminum illuminatum.
Quia nullus hominum ualet mundanis concupiscentiis renun
5 tiare et ad supernam patriam omni intentione anhelare, ni si ei
XLIXR 111,1 desursum daturr1 fuerit Christi iuuamine, ideo religioni uestre
RILDEGARDIS AD ABBATlSSAM a. a. II73 intimare cupio quid, Deo instigante ét Spiritus sui gratia coo
perante, conceperim in animo meo. Dominus noster, qui non
o tu que magistra es in fulgore salientis fontis, quod est in uult aliquam de ouibus suis esse erraneam, sed sicut bonus
uice Christi, audi: Ecce uicit leo de tribu luda, radix Dauid. Roc 10 pastor cupit omnes reuocare ad salutis eterne uiam, inspirauit
tale est. Filius enim, splendor sanete diuinitatis, uelut radix est. cordi meo, ut puto, quatenus onus regiminis, quod grauiter
,',
Ep. L
Ep. XLIXR ·1 codd.: Hm (teste Mart. 39,1061-1062); R (f. 362V8); Wr (f. 87rb-v8).
coJd.: Hm (teste Mart. 38, Io60-I061); R (f. 362rb); W,. (f. 87r8.b). ed.: PL lOO, 321C-322A (cfr Hm).
i ad s. Hil. W,.
I
XLIXR, Tit.: Responsum Hildegardis R Epístola s. HP. ad eandem
abb(atissam) W,.
XLIXR, 4 rugit - leo] efr Apoc. 10, 3 et al. 4/5 primum - proícit] cfr
XLIXR, 4 lpse - leo] et ípse }anquam leo rugit R quando] quin Hm cum
XLIX, 8 cubiculo] periculo Hm 9 gustatis R uídetís HmR ,20 om. R 9 post te ,p. CCLXXXVl hMill1 ,ditiDnis, "'MI,,#o ;nilio, annlelMlI1 H", R Wr
LR !
Hildegardi, magistre de sancto Ruperto in Pinguis, O., c., V.
HILDEGARDIS AD SOPHIAM ABBATISSAM a. n64-II70 peccatores, nomine tenusque sacerdotes, et tota congregatio •
fratrum in cenobio beati N. in Amerbach degentium, cum ful
In uera uisione mysteriorum Dei hec uerba audi: O filia de gentissima lampade ad eternas nuptias intrare.
latere uiri orta, et figura in edificatione Dei formata, quare 5 Lux uiuens, omnis boni operatrix, cui omnis anima uitalis et
tabescis, ita quod mens tua in uicissitudine nubium uolat, quas ad decimum numerum preelecta sit cooperatrix, etsi eadem in
tempestas circumducit, sic quod interdum ut lux lucet et iterum sua puritate inueniatur, tamen iuxta sensum accipientium a
5 statim obscuratur? Sic est mens tua per strepitum morum
illorum, qui non fulgent ante Deum. Sed tu dicis: Volo requies
,11:
,', !
1I1 Ep. LI
codJ.: R (f. 393ra-b); Wr (f. Il9ra-va) .
•d.: PI 6, p. 339-34° (efi R).
Ep. LR
comm.: Vorbem. 2, p, 149-r50; efr ep. CCCXLIV huius editionis.
cmIJ.: Hm (teste Mart. 39, 1062); R (f. 362V·-b); W (f. 33r-v); Wr (f. 87v"-b).
eJ.: PL roo, 322A-C (efr Hm).
LI, Tit.: Quidam sacerdotes Hildegardi R Epistola o.ev. sacerdotum ad
s. Hil. Wr
LR, Tit.: Responsum Hildegardis R Sophie abbatisse de Altuuich
Traiecti Hildigardis W Epistola s. Hil. ad eandem abbatissam Wr
LI, 3/4 cum - intrare] cfr Matth. 25, I-ro. 5 omnis anima vitalis] eft
Eccli. r6, 3I.
L, 20/21 Melius - decidisse] Gregorius M., Regula pastoralis, 3, 34 - PL 77,
II9A; cfr 2 Petr. 2, 21.
app. t:rJmp.: LR, 10 Dei] tuum R 12 tibi ualde R 13 secularis] singularis
HmRWr 15 adiuuet te HmRWr
app. t:rJmp.: LR, 4 iterum] interdum Hm R W r S statim om. HmRWr
dotes qui clamare et ueritatem cum correptione loqui deberent, comm.: Vorbem. l, p. 144-146.
difficilia uobis per angelum diuinitus ad scribendum reuelari, et pro posse nostro perscrutantes subtilius, nil in eis tale quod
10 queque uobis agenda non deliberatione humana, sed ipso edo reperimus.
cente ordinario Tanta namque, o sponsa Christi uenerabilis, consuetudinis
Aliud etiam quoddam insolitum de consuetudine uestra ad uestre nouitas exiguitatis nostre modulum longe incomparabi
nos peruenit, uirgines uidelicet uestras festis die bus psallendo 40 liter excellit atque non modicam admirationem nobis incutit.
solutis crinibus in ecclesia stare, ipsasque pro ornamento can Igitur nos tantillule profeetibus uestris debita dilectione intime
15 didis ac sericis uti uelaminibus pre longitudine superfidem terre congaudentes, de hac re tamen aliquid a uobis certius experiri
tangentibus, coronas etiam auro contextas capitibus earum cupientes, litterulas nostras sanetitati uestre placuit dirigere,
desuper impositas et his utraque parte et retro cruces insertas, humiliter ac deuotissime obsecrantes, quatenus cuius auetoritate
in fronte autem agni figuram decenter impressam, insuper et 45 talis religio defendatur, dignitas uestra in proximo non dedig
digitos earundem aureis decorari anulis, cum primus pastor netur nobis rescribere. Valete, et in orationibus uestris memores
20 Ecclesie talibus in epistola sua contradicat, sic admonendo nostri estote.
dicens: Sint mulieres cum uerecundia se componentes, non in
tortis crinibus, neque aura, neque margaritis aut ueste pretiosa.
Preterea, et quod his omnibus non minus mirandum nobis LIIR
uidetur, in consortium uestrum genere tantum spectabiles et
HILDEGARDIS AD CONGREGATIONEM MONIALIVM a. 1I48'II~O
25 ingenuas introducere, aliis uero ignobilibus et minus ditatis
commansionem uestram penitus abnuere. Vnde nos plurimum
Fons uiuus didt: Mulier intra cubiculum lateat, ita quod
obstupefaete sub magne dubitationis incertitudine titubamus,
magnam uerecuni:liam habeat, quia ¡¡nagna pericula horribilis
dum in animo tacite reuoluimus ipsum Dominum in primitiua
lasciuie serpens in illam sufflauit. Quomodo? Forma mulieris
Ecclesia piscatores modicos et pauperes elegisse, ac beatum
30 Petrum conuersis postea ad fidem gentibus dixisse: In ueritate
comperi, quod non est personarum acceptor Deus; uerborum
insuper Apostoli non immemores ad Corinthios dicentis: Non
multi potentes, non multi nobiles, sed ignobilia et contemptibilia
huius mundi elegit Deus. Omnia quippe precedentium Patrum
35 instituta, quibus cunetos spirituales maxime informari condecet,
Ep. LIIR
codd.: Hm (teste Mari. 55, 1080-1082); M (f. 66v-67V); R (f. 369r'·va); W (f.
22V'25v); Wr (f. 95vb'96va); Z (f. 35v-36v).
21/22 Sint - pretiosa] (cfr) 1 Tim. 2, 9. 30/31 In . Deus] Act. 10, 34; edd.: PL II6, 337B'338C (cfr Hm); HAVERKAMP, p. 546'548 (efr R WZ); efr
efr Rom. 2, II. 32/34 Non - Deus] (efr) 1 Cor. l, 26'28. HAUG, p. 62, n. 19.
comm.: Vorbem. I, p. I44-146.
app. comp.: 9 uobis per angelum] et rata (rara Hm) uobis HmR Wr 10 ipso]
Deo HmR Wr 12 insolitum om. HmRWr 13/14 psallendo - ipsasque om. LIIR, Tit.: Responsum Hildegardis (Hiltegardis Z) RZ Congregationi
HmRWr 15 ac sericis] quibusdam HmRWr 15/16 pre - tangentibus om. Andernacensi Hildigardis MW Epistola s. Hil. ad eandem mag(istram) Wr
Hm R Wr 16 aura] decenter HmR Wr 17 cruces] angelicas imagines
HmRWr 19 aureis] quibusdam HmR Wr 19/21 cum dicens] Que omnia,
ut credimus, ad amorem superni sponsi ducitis, cum iustum sit ut Hm R Wr app. comp.: LII, 36 perscrutantes] insectantes Wr persectantes Hm R subtilius
25/26 aliis - abnuere om. Hm R Wr 26/28 V nde - reuoluimus] Quod nos om. HmRWr 36/37 nil - reperimus] uestra etiam (enim Wr) iusta et sancta
plurimum etiam (etiam plurimum R, etiam om. Hm) admirantes (admiramur omnino esse (esse omnino R) scimus Hm R Wr 41 debita dilectione om.
Hm), scimus tamen uos hoc rationabili causa facere (agere Wr), cum non ignoratis HmRWr 43 litteras HmRWr 44 cuius] eius HmRWr 45 defendatur]
HmRWr adaugeatur Hm R Wr
app. comp.: LIIR, 1 quod] ut R . 3 illam] primam mulierem Hm M R W Wr
app. eril.: 9 nobis fort. recte Z ad scribendum] adscribendum Hm ascribendum
PL * 11 ordinare Z 13 psallentes Hallg 16 etiam] ex HaIIg contectas
app. eril.: LlJ. 42 ~ uobis r. /in. Z certiuR a uobis Wr
~I~'
Matth. 19, 6.
38/39 Habentes - suis] Apoc. 14, l. 39 Sequuntur - ierit] Apoc. 14, 4.
app. &omp.: 4 radíauit post radice R 6 post altera 1 add. parte HmMR WWr 55/56 Deus - potens] Ioh 36, 5.
(cfr in altera parte scilicet R) 9 inde om. Hm M R W W r V nde] Sed Hm M
WWr VndePaulus]PaulusenimR 10/11absconsumHmMRWWr 11
!,
Ijl. app. comp.: 31 in spiritu sancto coniuncte sunt R 31/32 in aurora] aurore
post fuit add. sic dixit MW; hec attendit HmRWr 12 hec om. HmR Wr 14 i!
post uiri add. sui HmMRWWr sub] ad HmMRWWr 18/19 Et hiems Hm M R W W r 34 per2 om. R 35 claram significationem] in clara signifi
1"
sui floris] Illa enim pulcritudinem floris illius aufert et uiriditatem sui floris 1, catione HmMRWWr 38 Habent HmMRWWr 41 quod] ne R non
tegit R 18 floris illius HmMWWr 20 numquam] nondum R 20/21 om. R et om. HmMR WWr 43 sunt] essent HmM R W Wr 44 ante
hedos add. et RWr 45 discrepant] dissipent MRWWr (dissipet Hm) 49
mulier non debet R
permanet R
26 permanet - uirge] in plena floriditate floris uirge
'Ii quando om. R 50 discernit - celo] populum suum in terra sicut et in celo
1,1
discernit R 51 etiam om. Hm R Wr 53/55 amat - interimunt] principes et
nobiles in persona elationis amat, sed cum ipsam interimunt, illos odit R 54
app. erit.: 4 formatu Z 5 hoc om. Z 6 experte] ex parte Hm Wr 10 11 1 ipsorum om. HmMWWr (cfr R) 55 Et om. R
reuelarit PL * 13 proprii in margo Wr 14 illum Wr 15 dicit Hm 16 ¡II,
1
J¡
13° EPIST. LIIR, 57 - Lln, 4 EPIST. Lln, 5 - LIIIR, 2 131
que gustum habent in iUo, sicut Filius Dei dicit: Meus cibus est Quomodo me, domina dilectissima, ab aspectu et colloquio
ut faciam uoluntatem Patris meio Vbi humilitas est, ibi Christus uestre dulcedinis, mihi omni mellis sapore gratioris, tamdiu
semper epulaturo Et ideo necesse est ut illi homines discernantur, subtraxisse potuerim, uel interim litterulis saltem uisitasse uos
60 qui plus uanum honorem quam humilitatem appetunt, cum hec distulerim, memetipsum satis admirari nequeo, totumque id
uident que illis superiora sunt. Morbida etiam ouis abiciatur, ne paruitatis mee desidie deputoo Vestram etiam pietatem huius
totus grex contamineturo ro modi mea inconcinnitate, quod absit, offendisse ualde timeo, et
Deus bonum intellectum hominibus infundit, ne nomen ipso merito, quippe quem antea nec uoce, nec habitu, nec facie,
rum deleaturo Bonum enim est, ne horno montem apprehendat, necdum etiam fama agnitum, ut primum ueni, quod factu
65 quem mouere non poterit, sed in ualle subsistat, paulatim perdifficile est, gratia uestri benignissime recepistis et statim
discens quod capere potest. uestri coUoquii participatione, quod magnum duco, recreare
Hec dicta sunt a uiuente lumine et non ab homineo Qui audit, I5 dignata estiso
uideat, et credat unde sint. Verum quia penitet, ignoscetiso Animus enim meus numquam
non promptus fuit, facultas uero defuit. Promitto igitur, si quid
uere promittere possum, me, si Deus facultatem dederit, quan
AUGSBURG tocius emendaturumo Interim autem in orationibus uestris pro
20 Deo mei miserrimi peccatoris memor esse digneminio
Lln
VDALRICVS CANONICVS AD HILDEGARDEM aoaoII7°
LIIIR
Domine Hildegardi, religione, sapientia, disciplina, moribus, HILDEGARDIS AD VDALRICVM CANONICVM ao ao II70
postremo omni utriusque hominis uirtute plenissime, iHe suus
per omnia V(dalricus), in sexta cum Martha laborare, in septima ~
,), Qui uita est, hec uerba ostendit mihi dicens: Horno, tu similis
~ I
redintegrari, in octaua cum Maria iucundario es aque que mouetur in tempestate, et que iterum deinde manet
r
;1:, ,
,~ Epo LIIIR
~ coddo: Hm (teste Marto 59, 1089); R (fo 37IVb); W (fo 30r); Wr (fo 99vb); Z
(fo 59r)0
Epo LlU eddo: PL 120, 344C-D (cf-r Hm); cfr HAUG, po 68, no 890
codJo: Hm (teste Marto 59, ro88-I089); R (fo 37IV·-b); Wr (fo 99v·-b)0
eJo: PL 120, 344A-B (efr Hm)o
LUIR, Tito: Responsum Hildegardis R 6dalrico canonico Augustensi Hildo
W Epistola So HiL ad eundem Wr ca(.. o) margo absciso Z
LlU, Tito: Sacerdos quidam Hildegardi R Epistola V. ad so HiL Wr
LUR, 57/58 Meus mei] (cfr) Ioho 4, 340 61/62 Morbida - contaminetur]
!~I
; I
!i LlII, 16/17 Animus promptus] cfr 2 Coro 8, II et alo
¡Ii
efr Regll/a S. BeneJicti, 28, 8 - CSEL 75. po 85 o LUIR, 1 Qui uita est1 cfr Ioho II, 25; 14, 60
LlII, 3/4 cum - iucundari] efr Luco 10, 39-4°0 ¡II:
appo compo: LlHR, 1 Homo omo HmRWr
"
1.1[[,1 Hildc:¡¡ardillf. HmR 2 1)lenissimell)rohHtissime Wr al)po ,.,.il.: 1.11111, 1 mllll c",""dll HIfI 2 "1u~~II.J(o Z dc:.ilulc /11/10 11",
'.iiÍ!¡,.
i '
•
I .
132 EPIST. LIIIR, 3 - LIV, 8 EPIST. LIV, 9 - LV, 19 133
in tranquillitate. Victoria tibi dicit: Libenter ingrederer ad te, deficis in uiribus, non autem in uoluntate. Vnde et gratía Dei
sed tu cedis me, quando faciem mentis tue abscondis, ita quod 10 ad te resplendet.
5 dubius es, non habens uolantes pennas in securitate, ubi non es
in amplexione contemptus mundi.
O miles, cito ueniet tibi resurrectio, si puluerem cineris a te LV
excutis, dicens: Si non possum stare in sole, uolo tamen me ABEAS AD HILDEGARDEM a. a. II66
abstrahere de luto pulueris et uestem meam abluere de uicis
10 situdine morum huius seculi. Tunc columba dabit tibi unguen Floribus uirtutum sanctarum redimite Hildegardi, gloriosis
tum, et uulnus tuum terget. Nunc surge, et uiue in eternitate. sime ancille Christi de Pinga, N., humilis et indignus prouisor
fratrum in Eberbutde, pro studio boni propositi denario diurno
euangelico remunerari.
AVERBODE 5 Gratías immensas referre non cessabo Deo, qui uestre persone
celsitudinem tamquam lucernam ardentem et lucentem, n(;m
LIV modio subtectam, sed super candelabrum posuit, qui angelica
HILDEGARDIS AD ANDREAM PRAEPOSITVM a. a. II66 uisitatione et Spiritus sui gratia uestram reuerendam sanctita
tem tueri ac consolari non desistit, qui etiam bonam famam
10 opinionis uestre non solum in regione Germanie, sed etiam in
Secreta lux dicit: Tu exterritus es quasi de uento, et dormitas
in ligno uiriditatis mentís tue. Sed horno qui uiriditatem inte nostris atque aliis mundi partibus longe lateque uelut bonum
rioris cordis sui habet, in excelso parietis edificat. Pastor autem suum odorem respersit, ut merito cuÍn Apostolo dicere possitis:
qui ouile pascit, non habens intrinsecus adiutorium in necessi Christi bonus odor sumus Deo in omni loco.
5 tatibus ouilis sui, sed fatigatus fugit, illi pastoralis cura non Et nos congratulan tes tanto pietatis uestre culmini, dicere
proderit; unde idem faciat se similem oui et non pastori. 15 compellimur: Quam pulchra Jacta es in deliciis, filia princiPis;
Tu, horno, es sicut undans in aquis, qui uix liberatur ne exsultabimus et letabimur in te, memores uberum tuorum super
dimergatur, ita quod ubique prudentiam inspicis, sed tamen uinum. In quibus nos infirmi inuenimus quod fugamus, et fortes
quique ac robusti secundum a Deo datam uobis sapientiam
solidum cibum sumentes, dicere irreprehensibiliter possint: La-
Ep. LIV
codd.: Hm (teste Mart. 17, 1036); R (f. 355rb-v8); W (f. 96r); Wr (f. 78va);
Z (f. 4 sr-v).
edd.: PL 78, 300D (cfr Hm); efr HAUG, p. 64, n. 47.
comm.: Vorbem. 2, p. 144; efr ep. CCXXIX huius editionis.
i
~I
Ep. LV
:1 1 codd.: Hm (teste Mart. 12, 1029-1030); R (f. 353v··b); Wr (f. 76ra-v·).
LIV, Tít.: Responsum Hildegardis R Andree preposito de Eberbutde ed.: PL 730 295A-C (cfr Hm).
111 comm.: Vorbem. 2, p. 144.
Hildegardis W Epistola s. Hil. ad eundem Wr Andree preposito de I
Eberbutde Hildig. Z
r;
app. trit. .' LIIIR, 3 ingredere Hm 10 morum post seculi Wr 11 terge ! LV,l sanNorulll f(", 2 Blllga }/IWR N."I n. R H. Wr 3 Ebcrhurde
R HIW EhC'.rl)uthdc R 5 nun I:ClMUh<> r~l'erre Wr 6 l'~hitudinc R et
IIlCClllcrn (1111. /'/IW 12 oc!on1m M\llIm Wr
app. <TiI.,' LlV. 1 dixit Wr cxterritus] litJ. ex '. li". Wr
l~'i!1
:Ii
.1
134 EPIST. LV, 20 - LVR, 3 EPIST. LVR, 4 - LVI, 3 135
20 bia tua distillantia myrrham primam, et: F auus distillans labia ipse Deum despexit. Sepe autem uideo in felicitate hominis,
tua, o sponsa Deo dilecta. Ciuitas enim in monte uirtutum 5 quem Deus ualde amat, quod he pene se illi obiciunt, quia
collocata abscondi non potestis, quia columnam immobilem et inimicus felicitatem illius cognoscit ac eum in hac tempestate
inconcussam in medio Ecclesie sue Dominus uos constituit, ut opprimere uult, ut cum eo cadat. Sed ipsum de sinu Dei rapere
inter erumnosa huius mundi discrimina plebs sua, suo sanguinis non ualet. Attamen angustia et tribulatio illi ab elementis
25 pretio redempta, per uos discat quid appetere, quid cauere occurrunt, in illa tamen temperantia quod Deus eum obseruat.
debeat, et exemplis bonarum uirtutum uestrarum instructa de lO Sicut autem Ecclesia nouam genituram noue prolis in sanguine
die in diem proficiat, et de uirtute in uirtutem non segniter Christi suscepit, ita oportebat et decuit dotem Spiritus Sancti,
ascendens uidere possit Deum deorum in Sion. scilicet aquam sanguini Christi coniungi, quia etiam tabes in
Obtentu igitur precum uestrarum confisus, etsi dignus non sanguine cuiusque hominis est.
30 sim coronam laborum percipere, saltem sit mihi primum fugisse
supplicium. Vestris igitur orationibus studiose me commendo,
quia magnis peccatis sepius Dei pietatem offendi. Vale, domina BAMBERG (ST. MICHAEL)
dilectissima, et pro me indigno Dominum exora uerbisque a
Deo tibi datis saluta. LVI
HILDEGARDIS AD ABBATEM a. II69'II70
LVR
In ignea admonitione predestinatum est, quid uiua uoce po
HILDEGARDIS AD ABBATEM a. a. II66
pulus iste auditurus sit, quod de torrente lapide haurietur in
Iacula que in incredulitate et in contumelia malitiosorum
obscuritate mysteriorum Dei. Sed te uideo in intentione tua
uerborum ueniunt, similia periculoso uento sunt, qui repente ad
Ep. LVR
Ep. LVI
codd.: Hm (teste Mart. 12, 1030-103I); R (f. 353vb); W (f. 67r-v); Wr (f. 76v8);
codd.: Hm (teste Mart. 3, IOI7); R (f. 349r8); W (f. 45v-46r); Wr (f. 70V·-b).
Z (f. 8Ir).
ed.: PL 64, 284C-D (cfr Hm).
app. comp.: LVR, 4 aurem] enim RWr 6 ac] et R 13 post est add. Sed
LV, 20/21 Fauus - sponsa] Canto 4, IX. 24/25 suo - redempta] cfr Apoc.
et (et om. Hm) admoneo (moneo R) te, o pater familias in monte Sion, ut fadas
5, 9· 27/28 de - Sion] cfr Ps. 83, 8.
quod sis tuba canens strenue in spiritali populo tui gregis, ut non defidat in
caritate et in obedientia, et in eternum uiues (uiuens Hm). Et (0111. R) iterum
(om. R) in temetipso (add. etiam R) undique habe oculos (oculos habe R) ad
app. comp.: LVR, 3 hie] hec HmRWr aspiciendum (aspiciendam Wr) iustitiam et ueritatem, ita ut (add. in Wr) anima
tua semper uigilet (uigiles Wr), ne in strepitu huius seculi impediaris HIIIR Wr
app. comp.: LVI, 1 quid] quod HIM R Wr 3/4 Sed - aliquando] Video enim
LV, 20/21 distillantia - tua om. Hm 24 sanguine HIIIWr 25 pretio om.
app. erit. : LVR, 1 Iacula] litt. init. dificit W incredulitate1litl. in s. lin. W r app. tril.: LVR, 5 ualclcr nllll. Z 6 eum ""'. Wr 8 \Jalet) p<>!!:N! Wr
2 ante ueniunt add. ad animum Wr 11 et] ut Wr 22 IMIll'unC' H.wN Wr (mi unguini PL·)
,1
136 EPIST. LVI, 4 - LVII, 12 EPIST. LVII, 13-49 137
aliquando ut auroram rutilantem, sed tamen laborem et angus tanti ponderis, quod se amplius mouere non possint. - Tunc
5 tiam interdum et in temetipso et in aliis habentem, ita quod etiam temperantia dixit: Et ego rete coram uia eorum expan
inde tam fortiter fatigaris, quasi ignores quid facere possis. 15 dam, ut si iniustas semitas ire uoluerint, per rete impediti non
Nunc autem nobilissimum Patrem familias te admonentem possint. - Sed misericordia dixit: Ego annuntio quod sapientia
audi: Vigila strenue et surge in lumine, ut uirgam ipsius honeste celum et terram in magna gloria constituit, et quod discretio
in die feras. Nam si exterior horno in flagello Dei aliquando ad pulchritudinem oculorum omnia ad uidendum et ad cognos
10 fatigatur, interior tanto fortior exsurgit de fortissima ui, que te cendum bene distinxit, et quod temperan tia dulcia et aspera in
sustentare uult in circueunte rota gratie sue. bonum cibum conuertit, ita quod et comedi et glutiri possunt.
Sed et uersatilem gladium habeo, cum quo aufero omnia aspera
per que homines lacerantur, et omnia montuosa que transire
LVII non possunt, et hec ita explano, quod et pusilli et magni, fortes
HILDEGARDIS AD ABBATEM et debiles ipsa pertransire et tolerare ualent.
Nunc, o tu diligens et sollicite pater, istas rationes ad te dictas
In serena luce hec uerba audiui: Sapientia et discretio ad intellige, atque summa iudicia et iustitias Dei filiis tuis cum
inuicem dixerunt: Quam adiutricem nobis queremus? - Et ad misericordia strenue ostende et cum magno timore, quia, cum
inuicem sibi responderunt: Temperantiam. Sed et misericordia ipsi bella malorum operum inceperint et cum ea in plateis
de nostro officio salutem populis annuntiet. - Et sic sederunt. uoluntatis sue perficere uoluerint, tunc oculos intentionis eorum
5 Tunc sapientia dixit: Quid faciemus, quod bella et bella inter cum sole iustitie obscura et cum nube disciplinalis correptionis,
filios hominum sunt? - Et differentia respondit: Cum filii ho quia spiritu celestes et corpore secundum Christum sunt, et
minum in plateis sibi occurrunt, ita quod semetipsos interficere prohibe ne animas suas exstinguant, multa merita in celestibus
uolunt, tunc oculos eorum cum sole obscura, et ego cum nube. habentes. Et exhibe illis scutum defensionis de sole iustitie, et
Et disseramus eis quod Deus in angelicis consuetudinibus eos armillas ac armaturas obedientie de nube discipline, de quibus
10 edificauit, et deinde corporales post se. Et cur modo animas se tamen uix expedire possunt pre grauedine peccatorum. Sed
suas suffocent, cum tanta merita habeant? Et tu da illis scutum et rete correptionis coram eis expande, compellens eos rectam
de sole, et ego armillas ferreas atque alias armaturas de nube uiam ambulare, quia Deus celum et terram in magna gloria
constituit et suauia ac dura ita temperauit, quod pati poterunt.
Atque misericordiam imitare que omnia ita explanat, quod
40 superari ualent. Sed et tempora temporum discerne, ac mollia
corpora filiorum tuorum inspice secundum uerbum Dei, ubi
dixit: Misericordiam .uolo et non sacrificium, et sicut etiam
Ep. LVII
Apostolus dixit: Quibus lacte opus est et non solido cibo. Atque
CfJdd.: W (f. 84v-86r); Z (f. 87r-88r).
cum oleo eos unge, ne per amaritudinem defi,ciant et ne per
,dd.: PI 100, p. 55°-551 (cfr W); cfr HAUG, p. 70, n. 127.
45 ignorantiam errent.
comm.: Briejlll., p. 136; cfr Einl., p. XIII-XIV (ep. LVI).
Nunc igitur, o fili Dei care, prouide ut templum tuum cum
,J beneuolentia luceat, et ne mens tua in uicissitudine nubium
LVII, Tit.: Abbati de sancto Michahele in Babenberch Hild. W Abbati
' 1111
I
quasi in inquiete bellorum circueat, sed cor tuum in purissimum
de sancto Michah(ele) in Babenberch Hild. Z fontem constitue, et in dulcissimo amore eum amplectere.
app. &rit.: LVI, 4 aurora Hm S et 1 om. Hm 11 gratie sue om. Wr 16 misericordia IX misericordialn ttlrr. Z 20 itll S. H". W 25 tltal) certu
PI 28 I)JateaN Z 40 lupe,rllrt p. mrr. Z 4V43 Mi.eril:ordlllln - dixit 1"
LVII, 1 ante In lIerIJ. eras. W SIIb 116ri1. discretio lI,riI. Iras. W 10 coporales marK,. W 47 el t. 11". Z 48 tncl"II:'ICl l'&1li.... ) inri. illquietatc h'rl",,,JNIII "1
Z post se] partes PI drnllne"1 (JI
13 8 EPIST. LVIII, 1-29 EPIST. LIX, 1-23 139
LVIII LIX
In uera uisione hec uerba uidi et audiui: Vita uidet et mortem In purissimo fonte uidi, et hec uerba audiui: Quidam horno
superat, sicut paruus puer Dauid Goliath superauit. Et mons in uenit in hortum suum, ut uideret si flores ibi florerent et si
alto aspicitur, et uallis iacet et interdum in uiriditate sua flores I¡ aromata ibi crescerent. Et dixit: Descendi in hortum nucum, ut
Nunc, tu horno, intellige. In quadam domo uiri duo sedebant, 1I reuertere, reuertere, ut intueamur te.
quorum alter miles fuit, alter uernaculus. Et ad eandem domum Hoc est: Filius Dei de corde Patris descendit et in amaritudine
multis scrutationibus contra regem dixeritis. Et rex de uobis et apostoli germinauerunt, quando preceptum Dei audierunt et
dixit: Qui sunt squalidi isti? Et quis sum ego? - Ideo nunc illud impleuerunt, si cut dictum est: !te in orbem uniuersum et
audite consilium nostrum ad uictoriam uestram. Ego humilitas predicate. Et ibi inspexit si floruissent uinee. Tunc etiam ardens
uitam in incarnatione Filii Dei uidi et mortem c9nculcaui. Opera sol quosdam infudit qui propter amorem Dei sanguinem suum
15 autem obedientie mons sunt, et beneuolentia uallis cum floribus, 15 fuderunt, ita quod martyres effecti spnt, et sic in istis germi
cui tribuli et spine in multis tempestatibus uitiorum sepe ac nauerunt mala punica. Et hoc modo per aliam uitam quam in
currunt. Et in domo cordis tui, o horno, sedet miles, scilicet primo Adam acceperint, reuersi sunt, atque aliud nouum genus
obedientia, et uernaculus, scilicet superbia, et ad ianuam mentis hominum apparuit, quod ante natiuitatem huius hominis non
Ep. LVIII
eoáá.: W (f. 8Iv-82.v); Z (f. 89r-v).
,dd.: PI 93, p. 547-548 (cfr W); cfr HAUG, p. 70, n. 12.9·
.1
LIX,3/5 Descendí - punica] Canto 6, 10. 5/6 R.euertere - intue.mur]
LVIII, Tit.: Dimoni priori de Babenberch W Z Canto 6, 12.; cfr app. ctit. 10/11 toS - germinauerunt] cfr Os. 14, 6. 12/
13 Ite - predicate]cfr Marc. x6, ¡5. 19/20 Reuertere - Sunamirla] Canto 6,
12; cfr app. ctit. 22 Reuertere - te] Canto 6, 12.
LVIII, 2 paruus - superauit] cfr I Reg. 17, 49. 29 marte morieris] Gen.
2,17·
clare uidit et in publicanis et peccatoribus acute audiuit, atque recte uidendo et super magistrum uestrum iniuste iudicando.
25 in uera uiduitate locuta est. Quomodo? Quando Deus natus est, 60 Quod si magister uester cum cedente uirga in inquietudine uobis
oculi Ecclesie in uirginea natura aperti sunt, et in inuocatione minatur, humiliate uos ad illum humili deuotione, dicentes:
peccatorum et penitentium acutissima aure audiuit, atque in Pater, pater, hec pati non possumus, unde precamur ut parcas
uera uiduitate uerba locutionis clamando protulit, sicut scrip nobis. - Et tune etiam cum inclinato capite consilium aliorum
tum est: Aque multe non potuerunt exstinguere caritatem, nec magistrorum in humilitate querite, et hoc etiam cum magna
30 flumina obruent illam, quia uirginei flores circulum ardentis rote
in carnea natura reliquerunt, post exempla Agni in uestigio
J 65 discretione et disciplina facite, ne coram superno magistro
accusemini.
~
uirginitatis ambulantes atque pompam et diuitias ac terrenas O dilectissimi filii, nunc uidete in quali studio primum plantati
causas huius seculi relinquentes. Et omnia genera ista, sicut sitis, et cauete ne uosmetipsos inuicem seducatis. Deus autem
genera aquarum multarum, caritatem in illis corrumpere non in aureum numerum uos computet, et ardens sol Spiritus Saneti
35 potuerunt. Vnde etiam scriptum est: Et dilatabitur cor tuum 70 in omnibus bonis uos plantet.
quando conuersa juerit ad te multitudo maris, jortitudo gentium
uenerit tibio Inundatio camelorum operiet te, dromedarii Madian
et Epha. LX
O Ierusalem, magna dilatatio in corde tuo erit in innumerosis
ABBAS AD HILDEGARDEM a. II~II'I1C\l ('
40 ornamentis, cum fortissima uis in sole uirginitatis in te diffun
detur, sicut mare alias aquas precellit, et cum communis popu 11;
Domine Hildegardi, summo Regi desponsate et sororum de
lus in uera abscisione gladii uerbi Dei seculum relinquet in
sancto Ruperto 'magistre, B. de sando Michaele in Babenberch
magnis criminibus et preuaricationibus, ut camelus oneratus
abbas immeritus, quicquid ualet oratione et deuotione.
atque in omni lasciuia dromedariorum morum et uitiorum.
In amore ipsius qui sanguine proprio nos redemit uos feruere
45 Nunc ergo audite et intelligite, o dilectissimi filii Ierusalem,
S audimus, quem etiam iuxta modulum nostrum, ut munera uobis
qui in ista uocatione estis et qui in cauerna macerie sicut
columbe sedetis, tunica Christi induti, qui assumpsit quod ante !lli collata perpetuo custodiat, obnixe flagitamus. Magno autem
cordis desiderio presentiam uestram desideramus. Verum pec
non habuit, cum humanitatem induit, sed tamen in deitate
catorum obstaculis prepedientibus huc usque id adipisci ne
permansit. Secundum illum ergo ambulate, qui dixit: Non sicut
quiuimus. Per ipsum ergo quem amatis, dulcedinem uestram
50 ego uolo, sed sicut tu uis, Patero Et ita auream ligaturam
10 quam intime exoramus ut Domini misericordiam pro me im
obedientie habentes, nunc ergo imitatores illius estote in speculo
ploretis, quatenus flagellum misericordie sue, quo me tetigit et
magistri, quia sicut horno faciem suam in speculo uidet, sic in
55
magistro uestro faciem Dei uidetis; et benedicite illi, dicentes:
Domine et magister, exemplum quod dedisti nobis sequ~mur.
Numquid non uidetis nec cogitatis de primo perdito angelo,
Ir
oí:r'
cotidie me tangit, taliter temperare dignetur, ut et hic salutem
et in futuro misericotdiam et gratiam inuenire merear.
uenerabili, L., licet indigna, abbatissa in Babenberch dicta, una lO nubes obtegeret, creatura se finiri timeret.
cum omnibus sibi commissis a Deo, quicquid ualet humilium Tu, filia Dei, agrum hune te esse eognosee, quia propter
deuota et frequens oratio. beneuolentiam tuam amplexionem eum populo habes, ita quod
5 Beatitudini uestre in Christo congaudemus, quantum pro ipse uerba et opera tua capere potest. Ideo cum ipso laborare
modulo nostro ualemus, quod Dominus, qui uos presciuit et sibi non fugias, nec propter uaeans otium delinquas, quia sepe
preelegit, nostris temporibus spiritu prophetie illustrauit ac 15 inutiles herbe in otiositate crescunt.. Tu quoque ostensionem
repleuit. Nos ergo precipue in hoc Christus letificauit, quod non firmamenti tibi propone, ne lumen rationalitatis tue ob nigras
solum ad hoc uos ex femineo sexu preuidit et predestinauit, nequitias, fallente diabolo, abscondas, quasi uix uiuas, ac in his
lO uerum multos gratia sua per doctrinam illuminauit. Quapropter omnibus in disciplina filias tuas eonstringe, quia quemadmodum
grates permaximas ipsi pro uobis referimus, et humili suppli puer timet quod uirga percutiatur, ita magíster ab omnibus
catione deposcimus ut que in uobis cepit, clementer perficiat, 20 timeri debet. Afflictionem autem in his ne timeas, sed cum hac
donec ad eterna perducat. premia tua in eterna uita auge, ita ut spiramina Spiritus Sancti
Petimus igitur obnixe ut nos in eonsortium fraternitatis uestre lit in te fluant.
!
15 digne mini reeipere, et nos sancto conuentui uestro studeatis
eommendare et eommonitoriis litteris uestris nos confirmare.
Valeat dilectio uestra.
;,:JII
i
tnl
Ep. LXIR
Ep. LXI
codd.: Hm (teste Mart. 49, I072-I073); R (f. 365Va); Wr (f. 9IfO - b). codd.: Hm (teste Mart. 49, I073); R (f. 365vo'b); Wr (f. 9rrb-va).
ed.: PL no, 330C-D (efr Hm). ed.: PL no, 33IA-B (cfr Hm).
9 preuidit et predestinauit] cfr Rom. LXIR, 2/3 pro - laborat] efr Matth. 20, I (?).
LXI, 6 presciuit] efr Rom. 8, 29·
8,29·
LXIR, 3 laborauir Wr 4/5 Cur autem] Et cut R 7 facit ff", 9
quatenus 0111. R ostcndcret H",' 11 hune agrum R csse o",. R 14/
LX, 16 commendari ex commendare CO"' Wr
¡: 15 sepe posl otiositate R 15/16 Tu - tibiJ 08tensionem firmamenti tibi etillln
LXI, 1 Hildigardi Rae] et Wr 2 Babemberch Hm 3 ualent R 4 R 16 tue i/1 ",arp,. Wr .lb nigru] obni¡¡:rcl R Wr 17 II.bscondcn8 R le]
deuota - oratio] uota R 5 gaudemus Wr congaudeamus PL* 8 precipue et R 17/18 omnihul hiN R 18 In IIINc-lplinl n",. Wr, ptlfl 11118 R 20
posl Christus R 12 qui Wr elche! .r, J¡n, l( 20/21 ':\ltn hle-] nUI1 C'M /IN' 1I1!.. R
1
144 EPIST. LXII, 1-23 EPIST. LXII, 24 LXIIR, 17 145
LXII renti, sed heu! minime inuenienti, se inueniendum manifestet,
25 et sub umbra illius quem desidero me quandoque sedere faciat.
GERTRVDIS MOKIALIS AD HILDEGARDEM p. a. II6I
Vale.
Hildegardi, matri sue sibi in Christo allectissime, G<ertrudis)
illa sua et uere uota sua, quod oculus non uidit, nec auris
LXIIR
audiuit, nec in cor hominis ascendit.
Quid scribam uel quid dicam tam unice tamque in Christo HILDEGARDIS AD GERTRVDEM MONIALEM p. a. Il61
5 dilectissime matri, penitus ignoro, quia ipsa uis amoris omnem
sustulit mihi scientiam locutionis. Immo etiam uinum meroris, o filia Dei, in pura scientia fidei hec uerba ad te dicta audi:
quo diuina absentia tua me inebriari fecit, in tantum me afflixit, Vox turturis audita est in terra nostra. Hoc est de Filio Dei, qui
ut non solum dictandi, uerum etiam uiuendi mihi fastidium contra carnis iura ex integra terra carnis Marie Virginis natus
generarit. Melius enim mihi fore crederem numquam te uidisse, est. Flores omnium uirtutum et ornamenta omnium pigmen
10 numquam te erga me tam benignam tamque materna uiscera 5 torum processerunt, que in se odorem suauitatis uirtutum ha
gerentem sensisse, quam per tanta locorum spatia late separata buerunt. Hortus enim harum uirtutum in peregrino filio surrexit,
sine mora lugeo te quasi perditam. qui ad patrem suum, scilicet omnipotentem Patrem, in se reuer
Spero autem in Deo meo - et ideo meo, quia nihil habeo sus peccata sua confitendo cucurrit, quem ipse osculo humani
carius eo - quod numquam cenulentam huius corporis deponere tatis Filii sui suscepit.
15 me sinat formulam, priusquam dulci tua uisione ac mellifiua II lO Et tunc uox turturis auditur, cu!ll propter amorem Dei
tua collocutione me fecerit letificatam. Quod si, peccatis meis mundum cum uoluntate nostra relinquimus, ut etiam turtur
exigentibus, non euenerit, tamen in hoc, ut pietati eius confido, pre ceteris uolatilibus solus manet cum socium suum amittit.
spem meam non frustrabit quin me ibi te concedat uidere, ubi Sic tu etiam, carissima filia, fecisti quando pompam huius mundi
numquam ab ipsius separe mur uisione. reliquisti. O quam pulchra calciamenta tua, filia regis, fuerunt,
20 Quid plura? Rogo autem te, mater allectissima, ut eum, in 15 cum propter amorem Dei artam et angustam uiam spiritalis
cuius amplexibus iugiter commoraris et sub cuius umbra uelut uite intrasti ! Vnde, o filia Sion, gaude, quia in medio cordis tui
hinnulus a feruore temptationum et uitiorum requiescis, pro me Spiritus Sanctus habitat. Considera enim quod consolator tuus
deprecari digneris, quatenus mihi adhuc erranti et eum perqui í,
!
til1
ijl'
Ep. LXIIR
codd.: Hm (teste Mart. 57, x086-I087); Wr (f. 98vb_99Ca).
Ep. LXII ,11111 ed.: PL u8, 342B-D (efr Hm).
codd.: Hm (teste Mart. 57, 1086); Wr (f. 98v·-b). comm.: Vorbem. I, p_ I48-I50.
ed.: PL !I8, 34ID-342B (efr Hm).
(Omm.: Vorbem. I, p. 148-150.
LXIIR, Tit.: Epistola S. Hil. ad eandem G. Wr
•
()
,¡¡¡lIU
146 EPIST. LXIIR, 18 - LXIII, 12 EPIST. LXIV, 1-21 147
sicut lilium inter spinas te constituit, cum pompam et diuitias BASSUM
huius seculi, quas Filius Dei spinas nominauit, habens, spirita
20 lem uitam elegisti. Tu etiam sicut rosa in Iericho in passionibus LXIV
conuersionis tue rutilabas. HILDEGARDIS AD RICHARDEM ABBATISSAM a. II5I-II52
Nunc autem de te gaudeo, quia in te completa sunt que de
te audiui et desideraui; et tu mecum gaude. Ego autem in uera Audi me, filia, matrem tuam, in Spiritu tibi dicentem: Dolor
optione opto ut murus pretiosis lapidibus et margaritis ornatus meus ascendit. Dolor interimit magnam fiduciam et consolatio
25 fias in conspectu Dei, et in laudibus omnis celestis exercitus
nem quam habui in homine. - Amodo dicam: Bonum est sperare
fias. Gaude igitur et letare in Deo tuo, quoniam in eternum uiues. in Domino quam sperare in princiPibus. Hoc est: Horno debet
5 aspicere in altum uiuum sine ulla obumbratione amoris ac
LXIII debilis fiducie, quam aerius humor terre per breue tempus habet.
Horno sic uidens in Deum, ut aquila in solem oculum ponit. Et
HILDEGARDIS AD CONGREGATIONEM MONIALIVM a. II57"II70 ob hoc horno non attendat ad altam personam que deficit sicut
Hos cadit. Hoc transgressa sum propter amorem nobilis hominls.
In prescientia Dei sunt bona et mala, atque contradictio. Deus Nunc tibi dico: Quotienscumque hoc modo peccaui, Deus
10
bona perfecit et malum contriuit, atque contradictionem cor
peccatum illud aut in aliquibus angustiis aut in aliquibus do- ,
repsit. In uobis autem sit bonus numerus beatitudinis que Dei
loribus mihi ostendit, sicut et nunc de te factum est, sicut ipsa
est, quoniam secularem pompam conculcastis; et idcirco etiam
seis.
5 nequitiam obliuionis Dei abicite. Sed et in uobis semper sit
Nunc iterum clico: Heu me, mate~, heu me, filia, quare me
estas illa, que facit oriri rosas et lilia atque alia pigmenta dereliquisti sicut orphanam? Amaui nobilitatem morum tuorum,
15
Spiritus Sancti, ita quod in uobis non crescant inutiles herbe,
et sapientiam et castitatem, et tuam animam et omnem uitam
que sunt squalidi mores qui ad superbiam et ad uanitatem
nutum faciunt. tuam, ita quod multi dixerunt: Quid facis?
!I Nunc plangant mecum omnes qui habent dolorem similem
10 Nunc uero esto te in amplexione illa que de uirtute in uirtutem
dolori meo, qui habuerunt in amore Dei talem caritatem in
proficit, ita ut, cum ad ianuam sponsi pulsaueritis, cum gaudio 111, 20 corde et in mente sua ad hominem, sicut et ego habui in te, qui
suscipiat uos.
in momento illis raptus est, sicut et tu mihi abstracta es. Sed
;1111
Ep. LXIII lID
cod.: W (f. 45r-v). Ep. LXIV
,d.: PI 56, p. 53°-531 (cfr W). codd.: M (f. 65v-66r); Z (f. 30v-3If).
etid.: HAUG, p. 61, n. 10 (cfr Z); E&hth., p. 137 (cfr Z).
tRI:
I com"'.: Echth., p. 136-137.
LXIII, Tit.: Congregationi sororum in Babenberch Hild. W
LXIV, Tit.: Ricardi electe in abbatissam in loco qui dicitur Birsim Hildigar
LXIIR, 18 sicut - spinas] Canto 2, 2. 18/19 diuitias - nominauit] efr Luc. 1, dis M Richarde V(irgini) Z
8, 14. 20 sicut - lericho] efr Ecdi. 24, 18. 24 murus - omatus] efr Apoc.
21, 18-21. 26 Gaude - ¡etare] (efr) Thren. 4, 21. ·¡III LXIV, 1 Audi - filia] (cfr) Ps. 44. II. 3/4 Bonum - principibus] Pa. XI7,
LXIII, 1 prescientia Dei] cfr Act. 2, 23; 1 Petr. 1, 2. 10 de - uirtutem]
9. 9 B.os cadit] efr Is. 40, 7; 40, 8; lae. 1, XI. 14/15 quare me dereliquilti)
cfr Ps. 83, 8. 11/12 cum - uos] cfr Matth. 7, 8; 25, 11-12; Luc. 12, 36. I
PS. 21, 2; cfr Matth. 27. 46; Marc. 15, 34. 15 sieut orphanam] cfr Ioh. 14.
18. 18/19 dolorem - meo] cfr Thren. l. 12.
LXIIR, 19 seculi huius Hm 20 etiam] autem Wr 22 del] ad Wr 23
autem] uero Hm
It
LXIV. 2 interemit M l Clt o",. M 6 pcr breue] pcrbreue Z (1). llOJth.
~
LXIII, 1 preseientia] litt. ti l. lin. W 3 bonus] litt. us s. ras. W 4 -',,- 7 s()te Hlfll,( 8 Itterlll' 11.... 18 l,tlnlilUnt H... · 19 dol()rl II1II. Hlfll,(
quonillml quando PI 12 susc:ipiatl lilt. e l. lin. W 21 iIIi\IS M 1:1'1 Cll 1-1.",
148 EPIST. LXIV, 22 - LXV, 6 EPIST. LXVI, 1-18 149
precedat te angelus Dei et protegat te Filius Dei, et custodiat BONN
te rnater ipsius. Esto memor misere matris tue Hildegardis, ut
non deficiat felicitas tua. LXVI
QVIDAM PRAEPOSITVS AD HILDEGARDEM a. a. II73
BISCHOFSBERG Hildegardi, sponse Christi et magistre probatissime sororurn
de sancto Ruperto in Pinguia, H., prepositus in Bunna indignus,
LXV seruitium cum omni deuotione.
HILDEGARDIS AD QVENDAM MONACHVM a. a. II70 Si Dorninus solus potens, solus bonus, solus pius, solus mise-
S ricors, uoci cuiuspiarn peccatoris, quod fide teneo, aurern sue
Qui secreta nouit, dicit: Mens tua similis est flato uenti per maiestatis acclinare dignatur, indefesso cordis et oris mei cla
inquietudinem cordis tui, sicut sol interdum apparet et interdum more pro uobis pulsatur. Testor nempe secretorum omnium
in tempestatern uadit. Sed rapina holocausti in te non sit, quia cognitorem Deum: Ex quo primum de bonitate uestra, fama
Deus illud tibi dabit cum uoluerit. prodente, audiui, quam postmodum in uobismet ipsa probaui,
S Caue autem ne sis fugitiuus a gratia Dei, quoniam ipsa te ID totus in uestram dilectionem pronus fui. Vos quoque omnium
perdere non uult. :I eorum que abinde hactenus uel bene dixi, uel bene gessi, si
ii dignamini, participem statui. Idipsum igitur a uobis et spero et
,1 quasi quodam debito, magis autem pro Dei amore et uestra
bonitate exigo. .
:1" i
,j-I IS Postremo nec ignis, nec ferrum, nec aqua, nec alterius cuius
,
libet timoris aut periculi instantia, sed nec ipsa mors uestre
integritatem dilectionis anime mee aut imminere in quoquam,
aut submouere ullo modo poterit. Vale te.
I
,1
.,1
i¡:
,I
Ep. LXVI
1I codd.: Hm (teste Mart. 33,1°53-1°54); R (f. 360ra-b); Wf (L 84V·-b).
ed.: PL % 3ISA-B (efe Hm).
comm.: Vorbem. 2, p. 148.
Ep. LXV
cod.: W (f. 4Iv-42r). 11
LXVI, Tit.: Prepositus in Bunna Hildegardi R Epistola prepositi in Bunna
ed.: PI 53, p. 52 9.
ad s. Hil. Wr
:11
LXV, Tit.: Item euidam monaeho de Biseoues Hild. W
'1 LXVI, 4 solus - pius] efr Iudith Xl, 6; 2 Maeh. 1, 2S; 1 Tim. 6, 15; Apoc.
i I
¡i I
I5, 4· S/7 aurem - clamore] efr " Reg. 22, 7; Is. 30, 19; Jac. 5, 4. 718
secretorum - cognitorem] cfr Dan. 13, 42.
LXIV, 22 preeedat te angelus] efr Ex. 23, 23. f 1S ignis - aqua] cfr Eccli. 39, 3I.
H~
LXV, 3 rapina holoeausti] cfr Is. 61, 8. Ii
'1" Lxvr, 1 Hildigltrdl R 2 RobertoR Ml'pcrto Wr B.l C. R 6 corde
fI", 9 t1u:lm I tluoniam H", 10 fuI) rugi R 12 statui] constitui H",
I~
LXV, 1 decreta PI flato WPI] jort. fiatui smIH"dllfll 1St 5 quoniam] et I MIt. W,. 13 quaal t»IIf. K 17 Mllt l. Ji". Wr 18 11110 modo] aiJlomodo
qultlulo PI 1<
ISO EPIST. LXVIR, 1-20 EPIST. LXVIR, 21 - LXVII, Ir 151
LXVIR grandine sicut iram, et litem sicut pluuiam non habes; sed
per bona opera in desiderio supernorum claudicas. Et ob hoc
RILDEGARDIS AD PRAEPOSITVM a. a. II73
desiderium tuum cum timore Dei in bono opere purifica, et
hoc modo Deum osculare, dicens: Inclina, Domine, aurem tuam,
o horno, qui seculum diligis et qui illud in uoluntate tua 25 et exaudi me, quoniam inops et pauper sum ego. Cum enim per
habes, in comprehensione morum tuorum tempestati similis es,
osculum amoris Dei bona opera Deum tangendo facis, statim
que raro pura est et que etiam non multum periculosa est.
Roc tale est: Tu se pe in rebus tuis a consolatione alienus es, ipse aurem suam in desiderium et orationem tuam inclinat, et
5 et interdum per tedium et per tristitiam, et interdum per
,
i!L, acliutorio add. del R etilm o",. Wr 30/31 In te hcx: R
Hm ut a1ll. R intrem post tua R 13 Et per hec) Per hec omnia R I'¡i
meOR 0111. Wr 16 desiderem posl tuam R ut 0111. R 17 IIscendam post LXVl.I, 6 in"] non PI • ,:orrapüolIl. 1:" wrreprlullcs corr. W 9
uirtutC'.1l1 R 18 Sed et o",. R post tua add. c:tillm R similis nubi H1II lullTloniti()llI:m!"dtrllrtl.trIIlUf\t!n J>J 10 ulue f. lill. W
--------
152 EPIST. LXVIII - LXX, 3 EPIST. LXX, 4-34 153
BRAUWEILER Cunctorum spiritalium Deo largitori charismatum toto cordis
bus suos olim consolatus est dicens: Ecce ego uobiscum sum
usque ad consummationem seculi. His licet nos indigni inuenia
10 mur promissis, eis tamen sic uestri cordis, cooperante Spiritu
LXVIIIR
Sancto, recognoscimus inflata precordia, ut, quamuis idiota
HILDEGARDIS AD GEDOLPHVM ABBATEM c. a. II69 condendi libros aliaque mira perplura faciendi, hisque. qui im
presentiarum sunt stupendi, celestis mirabiliter aspiret har
monia, et ante incognita mortalibus per uos ftant manifesta.
LXIX 15 Et quid mirum? Iam enim, iam, inquam, ut uere Christi
GEDOLPHVS ABBAS ET MONACHI AD HILDEGARDEM c. a. II69
sponsa et immaculata innixa super dilecto uestro, cuius leua
sub capite uestro, et eius dextera amplexatur uos, qui uos' in
suum cubiculum duxit suaque uobis secreta excellenter rese
BURGUND (BELL,EVAUX, CHERLIEU, CLAIREFON rauit. Vt in his uos confortet Dominus sedulo uobis optantes,
20 quatenus uobis aliqua de nostro statu diuinitus reuelari nobisque •
TAINE, LA-CHARITE, BITHAINE)
insinuare curetis humillime deposcimus.
LXX Sed hec mulier, presentium latrix, femina nobilis est et cuius
dam amantissimi uiri uxor est. Hec deuotione multa uenit ad
QVINQVE ABBATES AD HILDEGARDEM a. a. II57 te hu milis et pedestris, cum in equis et multo comitatu posset
25 uenire. Causa autem hec est aduentus eius: iam multo tempore
B. Belleuallis, G. Cariloci, A. Clarifontis, R. Caritatis, G. Be sterilis permansit, cum tamen primum pueros genuerit; sed illis
thanie dicti abbates, Hildegardi preelecte Christi sponse, florere mortuis, et alios non gignens, dolore uehementi afficiuntur ipsa
in gratiam et collaudare canticum. et mari tus eius. Hinc est quod ad te ancillam et familiarem
Christi confugit, habens ftduciam quod meritis et orationibus
30 tuis obtineas apud Deum, ut possit adhuc fecundari et bene
dictum fructum uentris in prolis procreatione exhibe re Christo.
Inde est, quod nos ab ipsa et a marito eius rogati, rogamus te
ut in hac petitione pro ipsis stes apud Deum, et quod desiderant
mereantur obtinere.
Ep. LXVIn - LXVIIIll - LXIX
Has epistolas edendas curabit Monika Klaes in libro de Vila S. HiItkgartJis
qui mOl!: publicabitur.
Cfr PL 60-61, 27SD-2S2A; B";'¡"', p. 54-55; Vonr-. 1, p. 162.
Ep. LXX
::[11
8/9 Ecce - seculi] Matth. 2S, 20. 16 innixa - ilestro] cfr Canto S, 5.
il' 16117 cuius - uos 1] c& Canto 2, 6; S, ). 17118 uos2 - duxit] cfr Canto
LXX, TiI.: Quidam abbates Hildegardi R. Epistola quinque abbatum ad ;:1 3, 4· 30/31 bencdictum - ucntris] c& Deut. 28, 4; Luc. 1, 42.
s. Hil. Wr
t
lIe]et R 41 ~ Ollf. Jll'r 42 (11I1Idllll R 110 1m dllf. JI", lit irltl 'lula
sit - fabrorum om. Wr 25 anl, que 2 addo et R UVr 54 <Id I!;rAtic 11", 61 l:ol1C!lIh 11",
156 EPIST. LXXR, 62 - LXXI, 9 EPIST. LXXII, 1-19 157
auxilium de Spiritu petit, ut hec omnia bonis operibus impleat. ;1 1 LXXII
Ipsa enim in tabernaculis sonat, ubi sancti per edificia illa
fulminant que sibi in hoc seculo preparauerunt. ABBAS AD HILDEGARDEM c. a n,o (1)
o
65 Vos autem, o filii Dei, uoci bonorum uos adiungite, ubi iusti
sunt, et Deus suscipiet uos quoniam uos uult, et in eternum W, Dei gratia licet indignus Bosonisuille abbas, Hildegardi,
Quod uero matronam Dei adiutorio fecundari petitis, hoc in in uita eterna est.
Dei uoluntate et potestate est, quia ipse nouit ubi prolem Quoniam in tribulationum procellis portum salutarem omni
70 concedat et ubi prolem auferat, quoniam non secundum uisum 5 bus ad te confugientibus gratia Dei te donauit, idcirco et nos
hominum, sed secundum interius iudicium iudicat. Ego enim, periclitantes manus ad te supplices extendere non dubitamuso
quoniam rogatis, pro ipsa Deum orabo, sed ipse faciat quod Presenti igitur litterarum cautione tibi insinuamus quod Eccle
inde pie et misericorditer fieri disposuit. siam nostram, que per Dei misericordiam annis multis in magno
Epo LXXI
LXXR, 62 adimpleat Wr 6S iussi Hm 68 Dei] cum R 69 et om LXXII, 1 W.] 1.. Wr Dei ¡ntia /lRfI W. R :2 Hue in margo Wr 7
Wr 70 concedat - prolem omo Wr et om. Hm 72 rogastis Hm
o
il.
11"
II.,!'·' igitur] ergo Wr 10 aRpeni! Wr U el nOM Wr 12/13 conuenturn
14 eorum Clffrc:natl Wr 1& I,.ruine 1-1",
l
toturn nmo Wr 18 el potl omni.
LXXI,9 NRcriflcario!1is PI 1/"" 0"'0 R 19 V.lelto It
158
EPIST. LXXIIR, 1-19 EPIST. LXXIII, 1-21 159
fructuum a Deo benedictus est et super quem nigra nebula eos. Et iterum in alio modo dictum est: Amen dico uobis : N escio
uenit, que eum ualde ledit ac fructum suum peiorem priore 10 uos.
facit. Hoc est tedium et malignitas que in corde illius sunt qui O ue irrisioni, et o ue errori illorum qui uolunt dicere quod •
bonum scit et perficere potest, sed in utraque parte, scilicet contradictio diseordie mala non sit, que se contra celum exal
15 tedii et malignitatis, mentem suam oecupat et sic a bono opere tauit et in infernum cecidit, ita quod 0mnia elementa turbauit
impeditur. ac subuertit. O floriditates uirge, audite quod seriptum est:
Fili Dei, ista fuge, et in fructuoso agro igne Spiritus Sancti I5 Letare sterilis que non paris, erumpe et clama que non parturis,
operare, antequam dies illa ueniat quod plus operari non ua quia multí filii deserte, magis quam eius que habet uirum. Et
¡
I
Ep. LXXIII
41
cad.: W (f. 44r-45r).
ed.: PI 55, p. 530 (efr W).
,
COfllfll.: A. FOHRKOTIER, Das Leben der heiligen Hildegard, 2:r980, p. 155, annot.
:11
LXXIIR, Tit.: Responsum Hildegardis R Epistola s. Hil. ad eundem LXXIII, 3 uenenum aspidum] efr Deut. 32. 33; Ps. 1;. 3; 139. 4; Rom. 3.
I
abb(atem) W r 13. 5/9 Ite - eos) Matth. 21. 2-3. 9/10 Amen - uos] Matth. 25. 12. 15/
16 Letare - uirum) Ga!' 4. 27; cfe Is. H. 1, 17/18 Sur~ - eat) Is. 60. l.
LXXIIR, 12 peiorem priore] efr Matth. 27, 64· 5. 21/24 in cornu - 8uiB] cfr :¡ ~eg. 22. 1 eqs.
7
II
LXXUR.2 tuo in 11Iarg. Wr aliqua] aqua Wr 6 suspiriis Wr LXXIII. 1/2 el Mtllturlm) RtRlutum pr 3 nune! noc PI 4 et) \1(',1 PT
hotninil)us 0111. H", 8 ad Deum ~11I. R Deus 0111. W,. 12 ac] et R 18 S in s. li/l. W 11 nohlnt ti" ("11"1: 111) 12 dll<:nrdie! miNtrlcnrd¡.C' PT
16 que) qui PT
~,i
'"
160 EPIST. LXXIII, 22 - LXXIV, 20 EPIST. LXXIVR, 1-19 161
peccatis suis. Modo autem festinanter currite ad me, et afferte HILDEGARDIS AD CVNONEM ABBATEM a. a. II55
25 mihi uitulum sacrificii.
o magna stultitia in homine illo est qui se ipsum non corrigit,
sed qui querit quid in alieno sin u sit, et crimina illa que in eo
DISIBODENBERG inuenit non celat, secundum modum in impetu decurrentium
aquarum. Qui hoc facit, audiat responsum istud a Domino: O
LXXIV horno, quare dormis in sonitu gustus bonorum operum que
coram Deo quasi symphonia sonant? Et cur petulantiam las
CVNO ABBAS AD HILDEGARDEM a. a. II55 ciuie non abnegas per scrutinium do mus cordis tui? Sed in
Cuno abbas de monte sancti Disibodi, licet indignus, Hilde uulneribus suis, ubi ad me non aspicis errantem ouem ad gregem
gardi, domine et matri sue dilectissime de monte sancti Ruperti, ro reportantem. Et ideo de domo cordis tui mihi responde bis ~t
gratia Dei tantillum quod est. de ciuitate quam feci et quam in sanguine Agni ablui. Et quare
Quia uariis hinc inde prepeditus occupationibus per aliquod non times frangere hominem quem non creasti? Tu non ungis
tempus supersedi inuisere, salutare uos et alloqui, accepta nunc cum, ita quod nec eum tegis nec celas, sed in nimietate illum •
opportunitate temporis, eo me attentius orationibus uestris corrigis. Nunc tempus deficiendi tibi adest, sed Deus, qui te
committo quo me, proh dolor! inueterari potius in augmento 15 creauit, te perdere non uult. Hee ergo intellige.
delicti quam in aliquo profectu iustitie recognosco. Quod autem, o· pater, petisti ut tibi scriberem, si aliqua de
Sed quoniam sanctitas uestra in eo qui non fallit nec fallitur beato Disibodo, sub cuius patrocinio es, uiderem et intelligerem,
10 plurima secreta Spiritu uidet, peto ut, si qua de patrono nostro hec de ipso in uisione spiritus audiui, uidi et intellexi secundum
beato Disibodo Deus uobis reuelauerit, mihi aperiatis, quatenus modum hune:
cum fratribus meis illi ex hoc deuotissimas laudes referre non
differam.
Sed et quia negligentiam que in me est, nulla mee possibili
15 tatis manu de me excutere possum, suffragium tam uestrum
quam ceterarum filiarum Dei uobiscum conuersantium deuoto
corde requiro. Et non solum paruitatis mee personam, uerum Ep. LXXIVR
etiam commissos mihi fratres et locum nostrum orationibus coJJ.: R (f. 346vb-347rb); W (f. 42r-44r); Wr (f. 68ra •b).
omnium uestrum commendo, sicut etiam cum apud uos sum, eJ.: PL 38,203C-204C (cfI R).
com",.: Vorbt",. I, p. 162'163.
20 uiua uoce sepius facere soleo.
' ,!
,,' LXXIVR, Tit.: Responsum HildegaIdis R <A)bbati de monte saneti
.1 Dis(ibodi) W Epistola S. Hil. ad eundem abb(atem) Wr
I
1·,1
,
I
¡Ii
LXXIVR 7/8 in maxíllis - percutis] efr Iob 16, II. 9110 errantem -
Ep. LXXIV [" reportantem] efr Luc. 15, 4-6.
codJ.: R (f. 346va'b); Wr (f. 67vb-68ra. ,f
eJ.: PL 38, 203A-B (efr R).
Ii' 13 quod] ut
l'
app. comp.: LXXIVR, 2 qui o",. R 4 Domino] deo R Wr
,Ii app. eril.: LXX IVR, 1 O 0111. Wr /Uf" magna add. quam PL ilIo homine
l'
:!;
Wr 2 lila i" "'' r;¡¡. Wr 5 I)(morum nperum Otll. PL 7 domus in margo
inucterari] inueniri Wr 8 aliqua PL' 9 quoniam] quia PL non] nee 13 rcgiN] rep' R,' ('1)1•• PI. U tr: I,r.rdr.re eqs. post epistolam in codice
~I
PL' 10 Npiritu in ",arx. Wr uides Wr 14 et o",. PL flq",nf'''' SI/pp'. W (",J, .....) 11 IIMI fIIIt. "l.. '
!
162 EPIST. LXXIVR, 20 - LXXV, 7 EPIST. LXXV, 8 - LXXVI, 13 163
20 o mirum admirandum...ut primum surrexisti. Et: anima mea ita commota fuisset quasi ante tempus moritura
essem, si illic permansissem.
o uiriditas digiti Dei ...qui te rapiat. Sed et: ro Nunc illis qui ibi in deuotione me susceperunt, salus et
benedictio sit, sed aliis qui illic capita sua super me mouerunt,
o presul uere ciuitatis ...hoc modo imitantur. Deus gratiam suam secundum misericordiam suam porrigat.
He, he, o mater mea, in lugubri molestia me suscepisti!
Tu autem, o pater, qui hec a me paupercula forma petisti,
talem te in conspectu Dei fac ut, cum tempus in hoc seculo tibi
25 defecerit, tempus tuum feliciter in eternitate prolongetur, ita LXXVI
ut in saluatione iustorum appareas. HELENGERVS ABBAS AD HILDEGARDEM e. a. II70
1111
Ep. LXXV
Ep. LXXVI
codd.: R (f. 347rb); Wr (f. 68r b-v").
ed.: PL 39, 204C-205A (cfr R).
LXXV, Tit.: Abbati de monte sancti Dis(ibodi) W
app. cril.: LXXIVR, 20/22 Textus homm tnum carmiNum in libro qui ~mphoNia LXXV, 9 esset PIlO qui S. lin. W 13 post suscepisti lima fae - appareas
iNscribitur repenuNtur; uide ed. B. NewmaN, 1988, p. 180-188, Nr. 41, 42, 41 epistola, pt:alCld,n#s (LXXWR, /in. 24-26 huills ,di/ionis) add. PI
hoc Wr forma om. PL *
23 hec] /
11
,"
LXXV], 2 amplectente Wr 4 temporali]lc:mporari Wr 7 olio] tedio
LXXV, 2 uirgnm] liti. r s. lin. W 3 Et o",. PT 5 atque s. liN. W R 8 et l o",. R !lmere] pudore R his¡ in Pl.'t 11 ¡llorum] aliorum
intcndebant] I¡JI. a t. lin. W 6 fugerem]lnonl.surgerc:m PI PI.. 13/14 denarium - nuptiíM O"" Wr
1;
¡ li·
,i ",
16 4 EPIST. LXXVI, 14 - LXXVIR, 8 I EPIST. LXXVIR, 9-36 165
; f
decreui. Verum nunc, mater mI, m dominicis nuptiis spiritale ferox est in impietate tamquam ursus, et ferocltatem illam
15 uinum omnino defecit, quia feruor monastice religionis pene 10 recusat atque ad solem iustitie, qui pius et clemens est, anhelat,
deperiit, quia mater Iesu ibi non est, nec ipse Iesus, nec discipuli hic Deo placet, ita quod Deus iUum super precepta sua consti
eius aduocantur; et ideo omnia diuersa contra nos grassantur. tuit, dans uirgam ferream in manus ipsius ad erudiendum oues
Itaque non est opus longa uos protrahi uerbositate, presertim suas ad montem myrrhe.
cum imperitus sim sermone atque scientia. Scio, mater mi, scio Nunc audi et disce, ut in gustu anime tue super his erubescas,
20 quod a planta pedis usque ad uerticem non est in me bonitas. 15 qui aliquando mores ursi habes qui sepe in semetipso occulte
Consolationis igitur uestre scripta humilitati mee dirigite, ut· murmurat, et etiam interdum mores asini, ita quod non es
nomen uestrum habeat in Sion liber uite eterne. Valete. prouidus in causis tuis, sed tediosus, sed et etiam in aliis
1I quibusdam rebus inutilis; et ideo malitiam ursi aliquando in
1I impietate non perficis. Item mores etiam habes aliquorum uo-
LXXVIR 20 latilium que nec de superioribus nec de infimis sunt, ita quod
superiora ea uincunt et quod infima illa ledere non possunt.
HILDEGARDIS AD HELENGERVM ABBATEM c. a. 1170
Ad huiusmodi mores nobilis Pater familias respondet: He, he,
hanc uicissitudinem morum tuorum nolui, ita quod mens tua
In spirituali UlSlOne que a Deo est, hec uerba audiui: Valde de iustitia mea murmurat, sic quod rectum responsum de ea
necessarium est homini qui animam suam in desideriis ipsius
25 non queris, sed quandam murmurationem in te abscondis se- •
inuenire uult, ut mala opera carnis perdat et beatam scientiam cundum murmurationem ursi. Cum autem bonum intellectum
habeat quomodo uiuat, ita etiam quod anima eius sit domina in te habes, tune modicum oras, et iterum deinde tedium habes,
5 et caro ancilla, secundum quod psalmista dicit: Beatus homo ,1
ita quod orationem tuam non perficis, sed uiam quam corpus
quem tu erudieris, Domine, et de lege tua docueris eum. Et quis tuum sapit libenter facis et eam a te totam non abscidis. Sed
11
est horno iste? Scilicet ille qui corpus suum habet sicut anciUam
3° et aliquando desideria tua ascendunt ad me in aliqua parte que
et animam suam sicut dilectissimam dominam. Nam quí etiam J non est ex toto sancta in opere, sed tantum iacens uelut in
I'1 opinione fidei. Tales tamen aliquando elegi de uicissitudine
I
"
morum suorum, ut sonum intellectus ipsorum audirem, quid in
Ep. LXXVIR
semetipsis reputarent; ubi tamen inutiles inuenti sunt et ceci
1I
codd.: R (f. 347rb-va); W (f. 39v-4u); Wr (f. 68va-69ra); Z (f. 9u-v). 35 derunt. Nunc autem mens tua non derideat opus quod Deus
edd. : PL 39, 205A -D (cfr R); cfr HAUG, p. 70, n. 134. facit, quia nescis quando gladio suo te percutiat.
1
ii(;1
LXXVIR, Tit.: Responsum Hildegardis R Cuidam abbati de monte beati
I
Dis(ibodi) Hild. W Epistola S. Hildi. ad eundem Wr Cuidam abbati Z 10 solem iustitie] cfr Mal. 4, 2. 12 uirgam ferream] cfr Ps. 2, 9; Apoc.
2, 27; 12, 5; 19, 15. 13 montem myrrhe] cfr Canto 4, 6.
LXXVI, 14 mi] mea PL* 16 quia] quoniam R est] erat Wr 17 app. mi.: 9 iIfItl ferox add. corpore Wr 12 manu PL 15/16 quí 2
diuersa] aduersa R 19 atque] et PL 21 igitur] ergo PL* 22 eterne asini o",. Wr 19 etiam afll. Wr 20 infimis] inferioribu8 Wr 22 Hei hei
uite R Vale Wr
PI. 25 11,,1, IIbscondis add. non Wr 27 tune o",. PL orll'1 errll' B¡""t.b!
J"
IIPP. mI.: LXXVIR, 3 carnia o"'. PL 4 quomodo] modo Wr uiuatque curas PL· 29 totaln i te Wr absdndiH PI. 32 clegi t. Jil/. H 34 III"~'
Wr 4/5 Hit o",. R. pos¡ IUlcill1l tllppl. PL inucnti adá. et ¡am Wr 35 tUI< l. "". Z
·.ti í
i .1 !..'
1
166 EPIST. LXXVIR, 37 - LXXVII, 13 EPIST. LXXVII, 14-40 167
Ego autem paupercula forma uideo in te nigerrimum ignem nissime inter nos et in nobis persensimus, dum omnis odii et
contra nos accensum, sed eius in bona scientia obliuiscere, ne 15 inimicitiarum fomenta per pIures iam annos inueterata omnes
gratia Dei et benedictio ipsius a te recedat in tempore officii unanimi consensu abiecimus, et in uere caritatis unitatem ple
40 tui. Dilige ergo iustitiam Dei, ut a Deo diligaris, et fideliter niter quasi in uno corpore et anima conuenimus.
crede mirabilibus ipsius, ut eterna premia percipias. Eapropter sanctitatis uestre dilectionem obnixis precibus pul
samus, ut predicti splendoris diuina gratia uobis collati inspectu,
20 per quem uestre caritati dausa et ceteris mortalibus absconsa
LXXVII oculis cordis uestri reserantur - quoniam ex debito debetis, quia
HELENGERVS ABBAS AD HILDEGARDEM c. a. 1I70
cum sororibus uestris a nobis quamuis corpore sed non spiritu,
ut ueraciter speramus et scimus, egressa estis - si ueraciter in
uera caritate, que est initium omnium bonorum, conuenerimus,
H(elengerus), Dei gratia seruus in monte sancti Disibodi et
25 uel si qua radix alicuius dissensionis inter nos adhuc lateat
prouisor ouilis dominici, licet indignus, cum tota congregatione
manifestetis; sed et de aliis quibusque maioribus, ut de mino
fratrum suorum, uenerabili matri, domine Hildegardi de sancto
ribus admissis taceamus, que diuine maiestatis oculis contraria
Ruperto, radio diuine splendoris, ultra humani sensus capaci
5 tatem, quod uerissime scimus, illustrate plenissime, donis sep cognoueritis, nobis scriptis manifestare uelitis.
Super hec unanimi consensu ianuam uestre caritatis oppor
tiformis Sancti Spiritus abundare ac sitientibus pocula de eodem
30 tune et importune pro descriptione gestorum ac uirtutum, •
fonte causa diuine remunerationis ministrare. necnon et uite patroni nos tri necnon et uestri, beatissimi Disi
Quia, mater dilecta, omnipotentis Dei Sancti Paraditi Spiritus
bodi, in cuius dOl]lO ab ipsis cunabulis nutrita estis, pulsamus,
instinctu necnon et iussione, qui uult omnes homines saluos fieri
uestreque pietatis aures intime commonemus atque obnixis
lO et ad agnitionem ueritatis uenire, nuper uestram sanctitatem ad
precibus indefesse profusis expetimus, quatenus etiam memoria
nos uenisse cognouimus, eidem Paradito prout possumus, licet
35 uestre beatitudinis per hoc in laudibus eiusdem patris nostri
non condigne ualeamus, gratias incessanter referimus, quia, ut habeatur, ut quicquid Deus de ipso uobis reuelauerit, nobis
ueraciter fateamur, illustrationis eius ardorem et tactum ple
aperiatis.
Omnipotens Pater eterne misericordie mentem uestre caritatis
lumine sui fulgoris inflammet, et obnixe desiderantibus pocula
,j 40 ad refocillandum subministret.
1
Ep. LXXVII
,
-1
LXXVII, Tít.: Epistola Henriei (GOrr. PL) abbatis et eonuentus montis saneti
Disibodi HIII (teste Mari.) Helengerus abbas saneti Dysibodi Hild. R Epis
tola abbatis de monte sancti Disibodi ad s. Hil. W r
_Ll
1.,
:I.,\
eius narrauerunt, nox mortis ipsis scripta est, quia uitam ne- I 45
Sed et Abraham et Moyses quasi duo planete incarnationis
20 glexerunt et quoniam opera Dei noluerunt, unde etiam ad Filii Dei erant, quemadmodum et planete uelut flamma ignis
nihilum computati sunt. Tunc Deus magnum hoc consilium .;
J . sunt. Abraham enim Christum preuidit, Moyses uero opera in
creaturis fecit, scilicet boues et oues atque hircos offerendo et
habuit in semetipso, quotl fortitudini sue nu11a aduersitas ca
dentium preualeret, atque preuidit quod in feminea natura opus in oblatione carnis creature oblationem Filii Dei presignando.
Roc definitum est, quando Virgo unicornem cepit et quando
I 5° Deus eburneam turrim, sicut decuit, fecit, quod purum uirginale
opus est; in qua opus magni consilii perfectum est, uidelicet
quod Deus horno est. Nam quia mulier, audito uerbo serpentis,
Ep. LXXV1IR totum mundum obumbrauit, mor s illam intrauit, et sicut infans
codd.: Gb (f. 33r-v; 40r; fragm.); R (f. 425v"-427V'); Wr (f. 145Ca-vb;' 159vb- :11 55 debilis facta est, atque omnis creatura de imbecillitate illius in
16Ifa ). I
ed.: PI II, p. 352-357 (efr R). L fortitudine et in honestate sua debilitatem incurrit.
i
comm.: Vorbtm. 1, p. 155; 164-165.
I
LXXV1IR, Tit.: Congregationi sancti Dysibodi HiL R (prooemium Vitae S.
Disibodi praemittit PI) Epistola s. HiL ad eundem abbatem Wr
31 mors - occidit] cfr Gen. 4, 8. 32 quasi lac sugentes] cfr Deut. 33, I9.
33 Noe - edificauit] efr Gen. 6, 14 eqs. 35 Abraham - fecerat] cfr Gen.
LXXV1IR,2/3 Lucifer - ceciderunt] cfr Is. 14, ll. 16/17 hominem 17, 26. 36 antiqui serpentis] efr Apoc. I2, 9; 20, 2. 40 Moyses - sctipsit]
fecit] cfr Gen. 1, 26-27; 5, 3. 18 stelle - laudauerunt] efr Dan. 3, 63. 20/ cfr Ex. 24. 51 eburneam turrim] cfr Canto 5, 14; 7, 4
21 ad - sunt] efr Sap. 9, 6.
,~
:rl
mortificationis carnis cum Abraham operabantur, et in suaui ;Ii 190 uero cum diabolica turba ad aquilonem tendit.
odore regule cum Moyse pompam seculi relinquentes, propter Audite ergo: Ignominia que uirtutum inimica est, uno pede,
humilitatem incarnationis Iesu Christi se uiles ad seculum fe si mili pedi arietis, inter uos ambulat ubi ad genua incuruati
cerunt. estis. Sed probum militem attendite et illum imitamini qui, cum
160 Sed postea pallida nubes uane glorie atque superbie super coram inimieis suis super genua ceciderit, gladio tamen se
ignem bonorum operum istorum ascendit, quemadmodum nubes 195 defendit, et ita, multoties resumptis uiribus, laudabiliter surgit.
solem obnubilat, ita quod uix uidetur, et ideo quedam témpes Studete itaque ut inimicos uestros gladio occidatis. Gladius
tates super eos uenerunt que eos strauerunt; sed iterum ali enim uester obedientia est et regule precepta, inimici autem
quantulum surrexerunt, sic uidelicet quod propter pallidam 1
,1
uestri sunt inobedientia et regule preceptorum negligentia, atque
superbia et obliuio conuersationis uestre, a quibus hoc modo
200 deuicti estis quod etiam uix super genua statis.
145 sicut - aquarum] cfr PS. 41, 2. 145/146 de - ascendentes] efr Ps. 83,
8. 149/150 lapides - sapphirum] cfr Ez. 28, 13. 152 de - ascenderunt]
cfr 145/146. 155 filie Sion] efr Canto 3, II.
180/182 Samaritani - adorauerunt] efr Os. 10, 5; (Ps. 43, ax; 80, 10).
235 occidet, quod uobis nondum accidit. Et ideo etiam in omnibus codd.: Hm (teste Mart. 81, II23); R (f. 388rb'va); Wr (f. II2Vb-Ix3r&).
periculis uestris defensionem ipsius habuistis. Sed cum proprie ed.: PL 142, 373C-374A (efr Hm).
app. comp.: 44 uelut om. HmRWr 45 aspexi R 46 se] et R 60 ipse app. comp.: LXXVIIIR, 80 post HU adJ. piscantes Hm R, piscatores Wr 87
om. HmR Wr 61 ae] et R 62 ae] et R 63 ae] et R tuum om. HmRWr 88 quod] ut R
app. comp.: LXXIX, l/S Os - te illllI,dlHlt 'Pistola. CCXVIII bNiIIs ,a;Ii(JII;1
app. &rit.: 43 per s. lin. Z 47 suscitatione Hm 49 in om. Hm post HmRWr 1 post Os atId. enim H... Wr
sagittas adJ. suas Wr 58/59 qui eolles aut s. lin. W 59 lingua HmR lingue
Wr 64 benedictio s. lin. W 66 illorum] eorum Wr 67 p~orum in
",atg. Wr 69 aggregabuntur R 70 hominum om. Wr 73 ~tis eiusdem app. &rit.: LXX VIIIR, 79 herum] uerum U,. 80 pi.ce:. /HII, W'r 82 non
Wr 75 sic in ...a'l. Wr S. Ji". W 86 te: s. /1". W 89 te J, /J". W'
JJ ,.
i', ,
:!¡
180 EPIST. LXXIX, 2 - LXXX, 13 EPIST. LXXX, 14 - LXXXR, 12 181
tua ascendat. Et ita Dominum Deum tuum adora, ac indue et orationum solatium quod mihi promiserunt, nequaquam me
loricam atque militare contra bacchantia uitia lasciuiam fu 15 morie ipsarum depereat, quoniam et ego, quantum Dominus
giendo et auaritiam non amplectendo. Deus autem quem occulte dignatur, modis omnibus feci et facio quod eis, teste Deo,
5 inuocas, in amore suo suscipiet te. .1 spopondi. Confido etiam quod, uita comite, non cessabo pro
uobis omnibus deprecans, ut gratia Dei que uos tam large
preuenit, iugiter uos prosequatur et conterat Satan sub pedibus
LXXX I 20 uestris, ut et mea paruitas salutem quam non mereor, uobis
exorantibus, obtinere ualeat.
MORARDVS MONACHVS AD HILDEGARDEM a. a. II73 De ceteris, que uobiscum secretius contuli, cum opportunum
I
fuerit, scripto me certificare curabitis. Vale te in Domino semper.
Hildegardi, amantissime et in Christo honorabili singulariter
matri et domine, M., monachus et sacerdos indignus, modicum
id quod esto
LXXXR
Si gloriari oportet, immo quia gloriari licet in Domino, conue
5 nit et me gratulari non in memetipso, sed in Domino qui mee HILDEGARDIS AD MORARDvM MONACHVM a. a. 1I73
indignitati talem apud uestram sanctitatem familiaritatis gra
tiam concessit, qualem mea humilitas nec mereri potuit nec I Care fili, parabolam hanc audi quam in uera uisione uidi.
sperare presumpsit. Vnde primum diuine miserationi, deinde Quedam nobilis et pulchra domina cubiculum ex auro orna
uestre dignationi grates ex intimo corde referens eo quod tam tum habuit, que frequenter duas puellas elegantes uultus ha
lO presentem me benigne habueritis quam et absentem uestra I!
,;i bentes secum habitare elegit. Multe autem turbe dominam hane
salutatione dignum duxeritis, denuntio beneuolentie uestre, qua uidentes, faciem eius laudauerunt ae eum illa habitare uoluerunt.
tenus omnes consorores uestras et dominas meas uice mea Quibus ipsa dixit: Munera que uobis plaeent, uobis dabo, quia
salutare dignemini atque easdem commoneatis ut fraternitatis nec mihi ncc uobis prodesset ut simul essemus. Nobilitatem
I \ enim et pulchritudinem meam uulpibus et canibus et in irri
¡:
:1: siones dare nolo. - Sed quedam rugosa mulier, rubea et nigra
lO faeic, huic nobili domine assimilari uoluit ac nobilitatem et
I
pulchritudinem ipsius indigne tulit. Hec eadem rugosa mulier
super montibus ambulat, et in regionibus ac in omnibus loeis
Ep. LXXX
codd.: Hm (teste Mart. 74, lila); R (f. 377 ya . b); Wr (f. I07rb_ya). el
,1
Ep. LXXXR
LXXX, Tit.: Morardus monachus sancti Dysibodi Hild. R Epistola M. codd.: Hm (teste Mart. 74, I=); R (f. 377yb-378ra); Wr (f. I07Va-b).
LXXIX, 2 Dominum - adora] cfr 4 Reg. 17, 36. 2/3 indue loricam] cfr LXXXR, Tit.: Responsum Hildegardis R Epistola S. Hil. ad eundem
Is. 59, 17; ler. 46, 4; Eph. 6, 14; 6, 17; I Thess. 5, 8. mo(nachum) Wr
JlJ
1.,.1:
182 EPIST. LXXXR, 13-33 EPIST. LXXXI, 1-15 18 3
currit, laudem et honorem querens. Et nemo illi dat, sed omnes EBERBACH
dicunt: Ista inquieta et indisciplinata a diabolo est, et ab
l; omnibus abigenda est. LXXXI
Quedam etiam mulier mercatrix de omni arte ad se collegit
que oculis pulchra ad uidendum sunt, et studebat ut ea ignota HILDEGARDIS AD RVTHARDVM ABBATEM a. II'3-UH
et mirabilia hominibus in uisu et in auditu faceret. Postea uero
crystallum pulchram et nimis puram ad ignem solis posuit, que Qui est, dicit: Serena lux uidet stabulum et statutum pran
20 de sole sic accendebatur quod lumen omnibus dedit, unde etiam dium cuiusque congregationis que officium in ministerio suo
ipsa omnes artes suas in moderatione habuit. habet, cibum refectionis in recta moderatione distribuens, ne
Nunc, fili mi, primam mulierem et puellas eius attende, sed fidelibus sibi adherentibus letitia anime desit. Pastoralis uillicus
mulierem rugosam omni studio fuge; mulierem autem merca ; debet fortissimis mentibus gladium in uagina dare et suauibus
tricem ad te collige. Prima enim mulier caritas est cum puellis moribus sagittas in pharetra ostendere, et capaci beneuolentie
2; suis, uidelicet beneuolentia et largitate; sed rugosa mulier, ru aromata medicinarum tribuere. Nigri autem tyranni flagella
beam et nigram faciem habens, amor secularis est, quo turpi occisionis portant. Probus miles sine tedio derisionis pugnat. Et
studio lasciui homines ad inuicem se complicant. Mulier uero suauis sensus sufficientiam in communi bono labore captat, ac
mercatrix philosophia exsistit, que omnem artem instituit et lO epulantes mores in rectitudine precincti sunt in omnibus uir
que crystallum, id est fidem, inuenit, cum qua ad Deum perue tutibus, ita quod famem habent iustitiam perficere. Sed seuis
30 nitur. simi et a nobile matre misericordia peregrini simplices oues que
Ego in Deum confido quod cum his partem habeas, quoniam I
,i!
in atriis domus regis sunt, iugulant. Heu, heu, qui sic in occisione
in ignea crystallo munera passionis et resurrectionis Domini [1 insaniunt, de domo regis, nisi peniteant, peregrini sunt quia
Deo obtulisti. :II!ji l5 oues Domini dispergunt.
j Ep. LXXXI
codd. .' Gb (f. 66v·67r; fragm.); M (f. 80r); R (f. 344ra'b); W (f. qr-l;r); Wr
(f. 64rb·va); Z (f. 28r).
11: edd. .' PL 3l, 19;B-D (efr R); efr HAUG, p. 60, n. 3.
"
LXXXI, Tit. .' Epistola sanete Hildegardis ad Ebirhardum Gb Ruthardo
Eberbacensi abbatí Hildigardís (hidigardis W) M W Responsum Hildegar
dis R Epístola S. Hil. ad eundem abbatem Wr Nerneshemensi abbati
in ras. Z
LXXXI, 1 Qui est] Ex. 3, l4; Apoc. l, 4. 1S oues - dispergunt] cfr Ioh.
lO, l2.
app. eril. .' LXXXI, 1/19 Qui - Sancti] bIIH p.rs ,JilJ", rrptrih4r i" Gb,.f. 66,,- 67'
15 abitienda Wr 19 et] ac Wr posuit soHs Wr 20 quod] ut R .5 mentibuI - NUIlUlbuI DItI. PL* IURuil.imi. BJ.nrAulI 6 beniuolentia
daret R 21 ipsa o",. Wr 25 suis 0111. HIII mulier rugosa H", 27 Wr 8 prnl PWbUN ",,¡J. autcm 7. l,unllAt C:;. 11 famen M 12 nollilí
se ad ¡nuicem Wr 31 posl Ego add. autem HIII Deo Wr forjo I1fh Gil PI., rnilCrh:()rd¡lU~ .PI.. 13 tll l l. 4" W
il
Ep. LXXXII
codd.: Gb (f. 66r-v); R (f. 343vb-344ra); Wr (f. 64ra.b).
ed.: PL 3r, r94D-r95B (cfr R).
¡¡ I
CfJmm.: Vorbem. 2, p. 141-142.
Jiti¡
LXXXII, Tit.: Epistola Ebirhardi abbatis de Ebirbach ad sanctam Hildegar
dem Gb Abbas de Eberbach Hildegardi R Epistola abbatis de Euerbach I
ad s. Hil. Wr
1
I
Hildegardi, quam sibi Dominus elegit in famulam et pluri 111 Mystica Dei me dicere iubent hec in umbra uisionis Dei: Vos
Eberbach, ín numero prudentium uirginum cum uera lucerna uoluistis. Interea ualida tempestas superuenit. He, he, languorem
et ardenti lampade cum fidelium animarum et supernorum qui est in lumbis uestris, sicut dicit probatus seruus Dauid:
5 ciuium sponso feliciter introire ad nuptias. 5 Tata die contristatus ingrediebar, quoniam lumbi mei impleti sunt
Spiritus Domini quos elegit sibi et predestinauit numquam illusionibus, et non est sanitas in carne mea. Et ideo oculí uestri
deseruit, sed cogitatum ipsorum in paterna mansuetudine enu languent pre inopia.
triuit. Ita uos felicem animam et beatam elegit sibi organum et Cauete ergo ne felicitatem illam que in predestinatione Dei
uas electionis sue. in uobis es se uidetur, retrorsum abiciatis per nimietatem bel
10 Dilecta in Domino, obedire debemus materne admonitioni IO lorum temeritatis, quia, cum Deus faciem primi angeli uelut
uestre, quia ueritas Domini per uos loquitur. Admonitiones enim ualde elegantem et fulminantem lapidem fecisset, ille temeri
uestras libenter percipimus, precamurque humili petitione ne tatem iniit, unde gloria ipsius in ipso periit, quoniam nuBa bona
quod in nobis corrigendum est nos celetis, sed ut Domino qui desiderauit. Et Deus claritatem illius in alia uinea plantauit. Et
uobis multa secreta reserat placuerit, nobis id insinuare studea- quia Deus societatem cum malo non habet, prouidete ne specialis
15 tis. Angelus consilii et fortitudinis, qui semper circa uos est, 15 gratia Dei a uobis moueatur in opere-antiqui serpentis, quoniam
conseruet et custodiat uos sanam et incolumem. ille gaudet in semetipso et dicit: Voluntatem meam inuenio curo
sicut illi propter superbiam suam ablatum est. Qui enim inter
20 dum labuntur et iterum surgunt, non carebunt hereditate gratie
Ep. LXXXIIIR.
codd.: Hm (teste Mart. 78, III8-III9); R (f. 387ra'b); W (f. 36r-37r); Wr (f.
IIU a - b); Z (f. 82r).
edd.: PL 139, 369B-370A (cfr Hm); cfr HAUG, p. 69, n. II5.
Ep. LXXXIII
codd.: Hm (teste Mart. 78, III7-=8); R (f. 386vb-387r"); Wr (f. IIOVb-UU a ). LXXXIIIR, Tit.: Congregationi in Eberbach H. R Cuidam congregationi
ed.: PL 139, 369A-B (efr Hm). Oberbacensi Hildigardis s.l W Epistola S. HiL ad eosdem fra(tres) Wr
in Eberbllch ad s. Hil. Wr ¡II LXXXIIIR, 5/6 Tota - mea] Ps. 37, 7·8. 15 antiqui serpentis] efe Apoc.
11
LXXXIII, 1 Hildigardi R Wr domine quam sibi Hm quam dominus sibi I'1'!' app. mi: LXXXIIIR,.3 noluiltil W ulllid.¡ ualdc Hm 5/6 quonillm
R in om. Wr 1/2 plurimo Wr 3 prudentum R Wr 8 ante organum meal la1lt/i", '''l. iniJ. '""i~1 W 11 lapldemJ lampldem H", Ilmpidem 11",.
add. inHm 10 in Domino] dominllHm 16 incolumen Wr postincolumem 1:2 iniir p. mrr. W U BI 1IIfI. H. K J)C:UR o",. H",R W'rZ 111 del
reedificat Deus in eis radicem prime inceptionis sacrificii uirtutis dubitamus munera, pieque caritatis et pie compassionis non
Et dico uobis qui plantatio Dei estis: Super locum uestrum 15 Vnde pietatis uestre largitatem suppliciter exoramus ut, quia
25 mystica Dei dicunt hec: Numquam delebo te, cum mihi non pro peccatoribus redimendis ac saluandis natus est Dominus ex
resistis in impia temeritate que non desiderat ablui, uelut etiam carne beate Marie semper Virginis, amore ipsius Domini nostri
ostendit temeritas diabolice artis, ut predietum est. Sed in omnipotentis, nos tri Conditoris ac piissimi Redemptoris, nos tri
benedietione Abrahe lux uiuens te benedicit. misereamini participesque orationum uestrarum facere nos dig
20 nemini. Insuper etiam obnixe rogamus, ut litteras quas de
secularibus et idiotis ad spiritalem conuersationem conuersis,
LXXXIV quos nos conuersos dicimus, Spiritu Sancto uos scripsisse au
diuimus, nobis benigne transmittere non dubitetis, quatenus
PRIOR AD HILDEGARDEM c. a. II69 mirifica opera Dei et uoluntatem eius in ipsis uideamus et,
25 quantum poterimus, bono affectu bonorum operum illa se qua
Dei dileete Deique eleete Hildegardi, domine uenerabili, A., mur et compleamus. Valete.
prior totaque congregatio fratrum, in thalamo summi Regis
~¡
Deo dignissima sanctitatis uestre odorifera et suauissima
LXXXIVR
5 opinione sepe audita, nos inertes et indigni ineffabili spiritus
letitia sumus gauisi pro eo quod Dei ómnipotentis gratia et :!!1 HILDEGARDIS AD PRIORÉM C. l. nlSQ
misericordia uobis tanta sue largitatis contulit dona mirifica.
:h:1
';11
Patet luce clarius quod uos diligat Dominus in hominibus ipsum '1 Ego paupercula in leeto egritudinis plus quam biennium
diligentibus, quoniam tam digna, tam grata, tam amabilis, tam :1 iacens, hec uidi, et uocem de celo ad me sic dicentem audiui:
ro uenerabilis estis eis omnibus in quibus habitat, ut eum in uobis Ad spiritalem populum quem Deus in prescientia sua cum
esse, uobiscum manere null?s ambigat. Cui uero uirtutum tanta miraculis prophetie secundum quod ipsi placuit presciuit, que
5 uides et audis scribe, hoc modo incipiens: Deus quedam uirtuosa
opera que in sanetis et in eleetis suis operatus est, per quattuor
Ep. LXXXIV
I
!1I'
CQt)d.: R (f. 4I5y··b); Wr (f. I32fb_ya).
codd.: Gh (f. 42f-44f; itero 6Bv-70V; fragm.); R (f. 4I5Vb_4IBvb); Wr (f. I;2V'
13 6ya ).
LXXXIV, Tit.: Meffridus prior in Eberbach Hild. R Epistola A. prioris ed.: PL 51, 260B-268C (cfr R).
ad s. Hi!. Wr "
11,
C01ll1ll.: Einl, p. XIV-XV.
iI
LXXXIIIR, 24 plantatio Dei] cfr Is. 6I, 3.
cfr Gen. 2B, 4; Ga!' 3, I4·
27/28 in benedictione Abrahe] 1 LXXXIVR, Tit.: Ex libro epistolarum de conuersis Gb
monachos Hildeg. R Epistola s. Hi!. ad eundem priorem Wr
Ad Griseos
I!
app. C01llp.: LXXXIIIR, 27 ostendit post est R Sed 0111. H1II R W r LXXXIVR, 3 in prescientia sua] cfr 1 Petr. 1, 2.
app. trit.: LXXXIIIR, 28 benedicat Wr LXX~IV. 12 sUllt beneficia R 13 pieque] et pie R cariu.tís ¡" "'' 1',1.
LXXXIV, 1 dei electe dei dilecte R Deique] Dei PL A] M. R 2
Wr et piel pie J{ piaeque PL 15 Ilrgitatcm ,uf't'liciter in "''''R.
i"f. Wr
25 bono) toto(art. mil R (ifr Hz. JI, ~) 26 VRle R
posl fratrum add. in Eberbach R S in effabili Wr 6 Deus R omnipotens
PI. 8 post PRw add. cnim R I.X XX IV ... 1 Illf¡' hiennlllm _d. pe,r 11 6 in~ am. R
ti'
l·
9 Ezechieli] cfr Ez. 1, 5 eqs. 12/13 In - retro] Apoc. 4, 6. 18/19 42 ignis - est] cfr Deut. 4, 24; Hebr. 12, 29. 47 fortitudinis - precinxit]
Deus - est] cfr Deut. 4, 24; Hebr. 12, 29. 23/24 Qui - urentem] Ps. 103, 4; cfr Ps. 92, l. 58 in preseientia sua] efr 1 Petr. 1, 2. 61 in Abtaham] efr
efr Hebr. 1, 7. 30 spiraculi - misit] efr Gen. 2, 7· Gen. 22, II eqs. in Iaeob] efr Gen. 31, 11-13. 62 Balaam - est] efr Num.
22, 28-3°. 72173 in - retro] Apoc. 4, 6.
sancta que Deus in hominibus illis operatur qui ad ipsum et ad IrO Cum enim horno seculo abrenuntiando Deo seipsum obtulerit,
75 thronum suum respiciunt; per fidem oriens, per spem auster, mundum accusat, ita quod ille in omnibus sibi inutilis sit, et
per recordationem lapsus qui in primo parente factus est, sic mentem suam eleuat, quemadmodum Daniel dicit: AsPicie
occidens sunt, quasi retro exsistentibus atque per prouidentiam bam in uisione noctis, et ecce cum nubibus celi Filius hominis
oculos inante ad aquilonem dirigentibus, ne bellator aquilonis ueniebat, et usque ad antiquum dierum peruenit. Quod dicitur:
cum cadente morbo superbie et cum ardente flamma incestus II5 Cum mentem meam ad celestia sursum eleuarem, aspiciebam
80 eos corruere faciat. Cum oculis itaque istis quos undique habent, in plurimarum consideratione aduersitatum, quod omnia su
ad Deum anhelare debent, ne a fide exstinguantur et ne a luce perna et diuina miracula que Deus in angelicis spiritibus ope
separentur, et ne sic aquiloni appropinquent, ut morte eterna ratus est, per Filium suum in hominibus presignaret. Et ita
suffocentur. Istud quippe est in circuitu sedis, quoniam oriens idem Filius usque ad antiquum dierum peruenit, quia Filius
et auster et occidens Deum ostendunt, sed aquilo totus ab ipso 120 Dei Deus et horno est, et ita Deus et horno unus est Deus. Deus
85 superatus uelut scabellum pedum eius subiectus est. enim horno est, et horno iste Deus est. Sed et bona opera
Et deinde scriptum est: Et animal primum simile leoni, et hominum et laudes angelorum se coniungunt, et unum in Deo
secundum animal simile uitulo, et tertium animal habens faciem sunt.
quasi hominis, et quartum animal simile aquile uolanti. Quod His quoque cucullatis hominibus turba uirginum associatur,
dicitur: Animal hoc primum cucullatos homines significat, qui 125 que uirum cum amore et diuitiis ac totum mundum relinquunt.
9<' primi in fortitudine leonis se omnino a seculo abstrahunt; unde Sicut enim uirgo deliciis huius mundi ablata esse debet, ne
etiam et illis igneis qui occultis Dei uelut uestimento cooperti ubera uoluptatis seculi sugat, sic etiam turba cucullata a mundo
sunt et qui faciem Dei semper inspiciunt, assimilantur. Vestitus relicta esse debet. ne ulla officia secularia cum illo exerceat. Et
enim istorum non a seculo est, sed mirabiliter a Deo, quemad ut uirgo a uiro relicta est, ita quod sub cura et potestate ipsius
modum Deus in illis ordinauit qui hunc primitus ostendendo et 130 non est, sed sicut libera ab eo est, sic etiam monachus a mundo
95 docendo protulerunt. Nam cuculla eius ab angelicis spiritibus relietus illi subiugatus non sit, sed liber ab illo maneat. Virginitas
presignata est, qui in faciem Dei et non in alium aspiciunt; et quoque solem significat qui totum mundum illuminat, quía Deus
latitudo eius ad similitudinem tendit nubis, quoniam et angeli ~
uirginitatem sibi adiunxit, que uiro relicto illum genuit quem
multoties in nubibus uisi sunt et quia etiam uestis innocentie radius diuinitatis perfudit, qui et omnia regit. Rex namque qui
Ade quasi lucida nubes erat. Homines itaque isti cuculla caput 135 cuneta regit, Deus est, et illi uirginitas coniuncta est, quando
100 suum tegunt, ne ad sinistram uel ad dexteram declinantes recte Deus et horno de Virgine natus esto Sic astitit regina a dexteris
coram se impetu spiritus gradiantur, Deum semper inspicientes, eius in uestitu deaurato, circumdata uarietate, quoniam diabolo
ne de bonis operibus reuertantur. 1", repugnans astitit uirginitas uirtuti diuinitatis in opere fulgente,
Hec omnia in obedientia quam Filius hominis per seipsum ubique comprehensa multitudine diuersarum uirtutum. Diui
ostendit, fieri debent, quatenus precepta magistrorum c~m ti 140 nitas quippe uirginitatem sibi desponsauit, cum primus angelus
105 more Dei obseruentur, ita ut etiam, sicut horno a uoce tonitrus ad sinistram partem cecidit, et tunc etiam populum saluationis
formidat perire, sic etiam peccata timeat. Nam sicut leo ceteras in Adam sibi elegit, quem dexteram suam nominauit, de quo
bestias in fortitudine precellit, sic isti in fortissima ui diuinitatis po pulo uirginitatem sibi adiunxit, que maximum opus protulit,
ceteros homines precellunt, quoniam, quamuis homines sint, non quia, ut Deus per uerbum suum omnia creauit, ita uirginitas
sicut homines uiuunt. 145 per calorem sancte diuinitatis Filium Dei genuit. Sic uirginitas
83 in circuitu sedis] Apoc. 4, 6. 85 scabellum - subiectus] cfr Ps. I09, I 112/114 Aspiciebam - peruenit] Dan. 7, 13· 136/137 Ilstitit - uarietate1
et al. 86/88 Et - uolanti] Apoc. 4, 7. (cfr)PS, 44, 10.
74 ilIis] istis R et] at PL * 77 sunt om. R 83 post est add. quasi R 110 seipsum deo R 111 quodJ ut R 113 ui8ionr.J UiHU Wr 114
84 et! om. R 85 eius] ei R 87 animal secundum Wr 87/88 quasi Quid PL' 116 consideratione plurimarum R 120 el' deuRJ deuN e.t R
faciem R 88 Quid PL 97 tendit in margo Wre nubis tendit R 98 125 ac] et R 126 mundi huiuR R 1271128 lIherll. - IIr o",. Wr 129
in l1ubibus multociens R 101 ante impetu add. in R 103 semetipsum PL * ut o"'. PL· quodl ut R. 130 CNt 1] sit R sed n•. PI,. 135 i11~ /lI.·
lOS etiaro lit R tonitrui .PL 106 perire forroidat R 144 po.rl II A .dd. et R
I
"
tatis uos conuertent, ne amodo in tanta latitudine permaneatis
quanta hactenus fuistis, quemadmodum etiam ueterem legem
Virginitas quippe uetera sufIert ac noua sustinet, et ipsa radix Deus a consuetudine sua in 'spiritalem uitam mutauit et ut
et fundamentum omnium bonorum est, quia semper et semper unamquamque priorem institutionem ad utiliora purgauit. In
cum illo fuit qui sine initio et sine fine esto Nam natura hominis J 190 primo enim ortu Deus Ade concessit terram colere, Abel sacri
lOO que propter peccata perdita fuit, per illam in saluatione reuixit, :1 ficare, Noe edificare, et hoc usque ad summum sacerdotium
cum per alienam naturam peccata hominibus abstraxit. quod in Christi incarnatione exortum est, quod prius Abraham
Secundum autem animal, simile uitulo, in clericali habitu per circumcisionem, Moyses per legislationem prefigurabat. Sed
diuino sacrificio insistentes ostendit, uidelicet hos qui uineam hec omnia idem Filius Dei postea in humanitate sua perfecit,
Domini Sabaoth circumfodiunt et agrum preceptorum Dei 195 unde et ad homil}em intelligenda sunt. Post ruinam enim Ade
165 arando ubique euertunt, et hos etiam qui angeli Domini exer Deus tam in hominibus quam in angelis ordinationem suam
cituum nominantur, qui ob hoc quoque cingulo castitatis cingere recte presignauit.
se debent, ne in uanitatem carnalium uoluptatum uadant, sed Nequaquam autem deceret ut sacerdos oflicia agricole, disci
ut agrum cum aratro strenue euertant. Circumcisionem quoque pulus oflicia magistri coleret, cum agricola sacerdotem, disci
sobrietatis habebunt, quoniam per ipsos peccata hominum 200 pulus magistrum imitari in timo re Dei et humili patientia
r¡o abluuntur, et hoc in miseric0rdia fiet, quia in semetipsis peccata debeat. Omnipotens enim Deus in operibus suis cognoscitur,
sentiunt. quemadmodum in Adam operari incepit, cui terram colere et
Hec itaque duo predicta genera, uidelicet hominum illorum homines procreare dedit, quia et ipse Deus omnia creauit, et ut
qui per leonem et per uitulum designati sunt, aliud quoddam per sacrificium Abel Filium suum pro redemptione populi sa
genus hominum ad se trahunt, quos ipsi conuersos uocant, 205 crificandum presignauit, et sicut per Noe qui arcam edificauit,
175 quorum plurimi se ad Deum in moribus suis non conuertunt quod in spiritali populo magistri constituendi essent prefigu
152 Rota - uidit] cfr Ez. I, 15-16. 164 Domini Sabaoth] cfr ler. IX, 20
et al. 165/166 Domini - exercituum] cfr Is. 5I, 15; ler. 32, IS et al. 190 Ade - colere] cfr Gen. 3, 17. 190/191 Abe! sacrificare] cfr Gen. 4,
4. 191 Noe edificare] cEr Gen. 6, I4 eqs. 192/193 Abrahllm - circum
cisionem] cfr Gen. 17, 23-24. 193 Moyses - legislationem] cfr Ex. 20.
147 ante sunt add. facta PL post Sed add. et R 151 constringet PL
155 operatur R 157 ac] et PL 158 et 1 ] ac R est omnium bonorum
PL 160 que 0111. PL * 163 hos uidelicet R 165 ubique in 1IIarg. Wr 177 anll de add. Ex libro epistolllrum de conuersis Gb, atId. lIe Wr de l.
166 ob] ab PL 166/167 se cingere R 167 uanitate PL 170 fiat PL lino Wr 178 fuimus] sumus Wr post fuimus IlliJ. nos Gb lut] et Wr
172/189 Hec - purgauit] haec pars etia1ll reperitur in Gb, SIIb tit.: Per uitulum et 180 recte non Gb 181 constituir PL 182 Domini] dei Wr 184
leonem monachi et clerici designati sunt (f. 42r),. Ex quadam epistola sancte
Hildegardis de 'conuersis; per leonem et uitulum significantur monachi et clerici
diem Gb ' 185 uesui) nOltri PL
Wr 195 hominel R
191 .Ieerdotum PL"
enim] aurem R
194 idem 1"_,,.
200 lmitlri /HIII pAtlentil R Del
(f. 68/1) 172 itaque 0111. Gb duo 0111. PL predicta] praeclara PL uidelicet 0111. PI.. 203 proc:reare]l'rDcurare PI. 208'214 Nunc: - ludicetll] IMN fltIrs
0111. Gb 173 per2 0111. GbR 175/176 ueraciter non conuertunt Gb ,1111", "p*rllNr ¡" Gil 208 ."" rIIllRiml .JJ. () G'
I
I96 EPIST. LXXXIVR, 2IO-245 EPIST. LXXXIVR, 246-280 I97
210 nec in die nec in nocte operatur, quoniam nec Deo nec seculo I bonum quod in humilitate et paupertate inceperunt ad finem
beatitudinis non perducunt.
ad perfectum seruiunt, et eos ab ignorantia ista excitate uelut
bonus pigmentarius hortum suum ab inutilibus herbis purgat, Quod autem tria cornua in capite habet, quorum duo simili
in uobismetipsis autem secundum ordinem uestrum preuidentes tudinem cornuum bouis habentia iuxta aures sunt, in hoc tres
et iuste intelligentes ne iniuste iudicetis. Inconueniens itaque 250' uitas hominum in principali commercio stantes designat, ita
215 esset ut leo, uitulus, horno et aquila in significationibus suis sibi
,1 quod due effigiem in agro dominico laborantium et uerbo Domini
inuicem aduersarentur. Sed unumquodque istorum alteri iusti auditum prebentium simulant; tertium uero in medio frontis
tiam in figura ueritatis impendat. Sol etenim cum luna et stellis exsistens, cornui capricorni assimilatur, quoniam hoc in forti
totum mundum bene et ordinate illuminat. Vnde et isti qui per tudine fiducie sue spiritales homines istos manifestat qui in
Filium hominis ad curationem hominum signati sunt, sanare, 255 squalore capricorni altitudinem illam, in qua nullatenus per
220 ungere et baptismum sanctificare cum humili obedientia pos manere possunt, ascendere satagunt. In hac etenim altitudine
sunt. Nam omnis sacerdos qui a Deo unctus et nominatus est li, ceteros spiritales populos, ut Pharisei publicanos, spernunt et
sacerdos, uulnera peccatorum ungere et curare cum iudicante uelut inutiles despiciunt, et se etiam officialibus quibusdam
iustitia poterit, quoniam officium hoc a Deo habet; et ideo illud causis regionum adiungunt, quatenus per illas aliis duobus
implere non negligat. 260 cornibus meliores et excellentiores habeantur, et ut etiam ita
225 Et ego paupercula et indocta feminea forma quandam bestiam ;! altitudinem sanctitatis pre ceteris ascendere uideantur. Nam et
uidi, cuius facies et anteriores pedes similes urso erant et cuius seculari sollicitudini se adiungunt et multiplicem locupletatio
reliquum corpus similitudinem bouis ostendebat, excepto quod nem comprehendunt, uelut totam terram laboribus suis euer
posteriores pedes eius similitudinem pedum asini habebant et tant, ac per hoc .1atitudinem diuitiarum plus quam deberent
quod cauda carebat. Tria autem cornua in capite habebat, 26 5 capiunt, in similitudine quoque iuuenis huius illud facientes, cui
230 quorum duo similitudinem cornuum bouis habentia iuxta aures Filius Dei dixit quod quecumque haberet uenderet et daret
erant, tertium uero in medio frontis exsistens cornui capricorni pauperibus; et ille abiit merens, quia et diuitias seculi et uitatn
assimilabatur. Facies uero eiusdem bestie ad orientem, posterior eternam habere uolebat, quod difficile erat ut fieret. Homines
autem pars eius ad occidentem uersa fuit. ~
enim isti celum et terram simul habere uolunt, quod impossibile
Quod sic intelligendum @st: Bestia hec, cuius facies et ante- 27 0 est, quoniam in comprehensione et possessione diuitiarum absque
235 riores pedes similes urso sunt, bestiales mores laten ter habentes superbia elationis et absque proprietate uoluptatis nequaquam
quosdam homines ostendit, qui quidem mansuetudinem uer stare possunt, sicut etiam impossibile esset quod horno in
borum prQferunt, sed in exemplo uestigiorum suorum, ubi inante cacumine uerticis alicuius montis staret et tempestate ualidi
ad rectitudinem incedere deberent, temeritatem et duritiam uenti quassatus non caderet. Amorem quoque hunc et timorem
peruersitatis demonstrant. Cuius reliquum corpus similitudinem 275 non habent quos egenus habet, qui manum suam ad auxilium
240 bouis retinet, excepto quod posteriores pedes eius similitud.inem et ad eleemosynam porrigit. Sed in stultitiam asini se inuoluunt,
pedum asini habent et quod cauda caret, quoniam idem hoÍnines
iugum Dei ut bos se ferre simulant, cum tamen in subsequen
\ qui magnis oneribus se onerari patitur quousque sub eodem
onere succumbit, quoniam iugum spiritalis uite et sollicitudinem
tibus exemplis mores asini qui sub pondere cadit in se mani seculi habere uolunt, sed in ipsis stare non possunt, et idcirco
festant; nec se caudam habere demonstrant, quia in ipsis deficit 280 ut asinus cadunt. Vnde et facies eiusdem bestie ad orientem,
245 quod Dominus iubet hostiam cum cauda offerri, scilicet quoniam
245 Dorninus - offerri] cfr Leu. 22, 23. 257 ut - publicanos] cfr Luc. 18, II. 265/268 in - uolebat] cfr Matth.
19, 20-22.
11
.
I9 8 EPIST. LXXXIVR, 28I-3I5 EPIST. LXXXIVR, 3I6-349 I99
posterior autem pars eius ad occidente m uersa est, quia, cum aqua una multe aque diuiduntur, quemadmodum et Deus aquas
attendere spiritalem uitam uidentur, seculari quoque inherent, in totum orbem terrarum diuisit.
in hoc perditos angelos imitantes, qui in semetipsis confidentes Isti quoque seculares homines semetipsos semper inspiciunt,
de celesti gloria corruerunt. et considerant quid sint et qualiter uiuant, et quomodo sibi
285 Et tertium animal, habens faciem quasi hominis, seculares 320 peccata abstrahant. Et sic uiuentes in timore Dei, in terrenis
homines istos significat qui opera sua cum sollicitudine corporis sunt et celestia non dimittunt. Nam Deo in semet ipsis immolant
et anime faciunt, et tamen bona intentione ad Deum ascendunt, cum eum adorant, ita quod ipsi uelut luna fulminant cum ad
quasi cum pennis uolent, quia queque bona desideria sicut radius ipsum intimo corde suspirant. Sed cum in peccatis ut luna
solis ex corde iusti emittuntur, unde et uelut pennata uidentur. defecerint, ilico per penitentiam resurgunt, quemadmodum etiam
290 Sed et ad obseruanda precepta legis et sacerdotis currunt et ad 325 luna post defectum suum per solem resurgit. Ipsi etiam dor
dandas eleemosynas in misericordia mouentur, atque in terram miunt inter medios cleros penne columbe deargentate, quoniam
aspiciunt, quomodo in illa crescant, ac in genitura prolis se ubi, ne peccent, dormiunt in medio magistrorum uolantium, in
pulueri terre pares estimant, peccatores se nominant, et ita in simplicitate pure scientie sunt. Et hoc faciunt, cum de inceptis
seculari uita magis penam quam uoluptatem carnalis gaudii peccatis declinant et cum de peccatis quiescunt, quemadmodt;lm
295 habent, sicque ad magistros suos, scilicet sacerdotes, perueniunt, 330 ales caput inter medias alas suas ad quiescendum declinat,
faciem suam qua peccata gustabant mutantes, atque per gratiam I1 uidelicet celestia amantes et in terrenis causis peccata sua per
Spiritus Sancti in penitentia peccata sua confitentes. Et sic penitentiam confitentes. Vnde et beati mortui sunt, qui in Do
,1
renouantur, ut scriptum est: Renouabis faciem terreo Quod di mino moriuntur, quia, cum seculariter secundum legem uiuunt,
citur: O Deus, in nouo Spiri tu renouabis uoluntatem hominis ! I o quam magnum. miraculum in ipsis est, quod sic uiuendo et
300 qui peccare studebat, ita quod eum de malo studio ad bonum ¡ I 335 quod per amaritudinem penitentie peccata relinquendo homines
desiderium conuertes. Nam per penitentes faciem terre renoua exsistunt! Sed et sic animali quod faciem hominis habet similes
bis, cum horno sentit et scit se peccatis ita inuolutum quod de erunt, quoniam, cum terrena peccata fecerint, eis per peniten
peccatis se continere non potest quin peccet, et tamen ad tiam se opponunt ac eis alieni fiunt, quemadmodum etiam
renouationem penitendo se conuertit. Si enim horno non pec natura animalium nature hominis aliena est. Itaque in scientia
305 caret, non renouaretur. 34° bonorum operum deargentati apparent, quia simplices mores
Quidam etiam alio modo renouantur, uidelicet cum peccata
propter penam penitentie fugiunt, ita quod peccare non que
runt; et quidam alio modo, cum peccata que in se sentiunt et
que facere possent, propter amorem uirtutum deuitant, unde et
310 sic renouationem per Spiritum Sanctum accipiunt. Sicut enim
r
r1
infantis, qui peccatum nescit, habent, cum ipsi peccatum nec
amplecti nec pascere uolunt. Cumque in simplicitate hac fulgere
student, tunc posteriora dorsi eorum in pallore auri apparebunt,
quia posteriora eorum in quibus in peccatis prius fortes erant,
345 cum peccare consueuerant, nunc retro proiecta in timore Domini
terra in tempore uiriditatis non omittit quin fructum afferat, sapientiam demonstrant, quoniam in bonis actibus deaurata
et sicut in tempore sicco pallescit et arescit et deinde iterum resplendent.
ad uiriditatem suam redit, sic etiam Deus hominem posuit ut
in operibus suis in semetipso renouetur. Scriptura namque in
315 omnibus operibus hominis recte diuidenda est, uelut etiam ex
L Quartum uero animal, simile aquile uolanti, quosdam homines
de peccatis se continentes ostendit, qui ex prefatis secularibus
325/326 dormiunt - deargentate] (cfr) Ps. 67, 14. 332/333 beati - moriuntur]
(cfr) Apoc. 14, 13. 343 posteriora - auri] Ps. 67, 4.
283/284 perditos - corruerunt] cfr Is. 14, 12. 298 Renouahis - terre] Ps.
103, 30.
316 una aqua R aquas] aqua PL * 320 in 1] eum R 323 aflt, intimo
add. ex R 327 dormiunt ne peeeent R 329 de peceatis] eis R ah eis PL
282 spiritalem uitam attendere R 283 semetipsos R 289 iusti in margo 330 alis R caput _. Wr 332/333 aunt posl moriunlur R 333 quia]
Wr penna PL * 291 dandas] diuidendas PL 292 ae] et R 293 ante qui PL 'eum 0111. PL 334 quam masnum] c:¡ullntum J>L 336 aie fIIII. PL
peeeatores add. et R 295 sieque] et sic R 298 renouabantur PL * terre faties Wr 337 terrena - d.] terreni. peceati" PI. 338 le] et R 340
0111. R 300 quod om. PL eum] eum R (sed eum PL) 302 quod] ut R dellr~nt"te Wr 341 .,,;, pc:c:utum Z d4. oce: W, 346 dCliurNti Wr 349
302/303 de peccatis am. R 303 possit R nMtendtmt Wr
200 EPIST. LXXXIVR, 350-385 EPIST. LXXXIVR, 386 - LXXXV, 2 201
35° ad continentiam surgunt, uelut in Maria Magdalena factum est Et sic etiam in pleno desiderio cum pretiosis lapidibus bonorum
que omnia peccata sua abiciens, ea pro luto computauit, et ita operum celestem Ierusalem ornant. In leta quoque uita precep
optimam partem elegit et in aurora sanctitatis consedit. Sed in torum Dei non dormiunt, sed semper in nouitate desiderii anime
Veteri Testamento multi propter tedium seculi huius peccata uelut canens tuba sonant, quod sunt ardentia suspiria que in
relinquebant et multi etiam propter amorem iustitie de peccatis 39°
nocturna obscuritate in peccatis nati ad Deum habent, quando
355 se continebant. Nunc autem in nouo sole, scilicet in Christo eum in timore et amore cognoscunt, dicentes quod ipse sanctus
Iesu, continentes nominantur, quia insimplicitatem infantis qui est qui omnia creauit et quod sanctus est qui numquam mortalis
peccata nescit, uertuntur, cum ipsi peccata repudiant et cum ea fuit, et quod sanctus est qui infernum confregit et ab illo electos
in uoluntate nesciunt. In duabus enim partibus ad celestia suos eduxit. Beati namque homines bene operando et Deum
ascendunt, quoniam cum bona intentione et cum sancto deside 395 laudando numquam cessabunt, et cum operad cessauerint, post
360 rio ea que sursum sunt pre ceteris qui seculum prius non finem tamen uite sue a laude Creatoris sui non desistent.
cognoscebant, diligunt, et quia uelut aquila que pre aliis uola Ego autem paupercula forma, ab infantia mea debilis et
tilibus altiora petit, sic sursum uolant quod ita in candorem infirma, in mystica et uera uisione ad hane scripturam coacta
uite eterne conuertuntur, quod de illa saturari non possunt et sum, eamque in graui egritudine in lecto iacens, Deo iubente et
quod hoc per ardorem ueri so lis conculcant, quod prius peccatis 4°° adiuuante, conscripsi, quatenus illam prelatis et magistris qui
super omnia diligunt, proximo suo in necessitate sua assistunt codd. : R (f. 342ya); Wr f. 62Ca -b ).
et ita in fortitudine Dei super omnia uolant, cum cuneta terrena ed.: PL 30, 190D-19IB (efr R).
Ep. LXXXVR/A
codd.: R (f. 343ra-vb ); W (f. 64r-6sr; fragm.); Wr (f. 63ra_~r·); Z (f. 84V
8sv).
,di/.: PL 30, I92D-194C (cfr R); cfr HAUG, p. 69, n. II9; DRONKE, M,djl1lal
Latin 1, p. 68, annot. 1 (cfr R, partim).
comm.: Vo,v,m. 2, p. 141.
.' 11
LXXXVRjA, Tit.: om. W Ade abbati de Ebra Z uid, lit. 'P. LXXXVB(IJ
RWr
LXXXVR/A, 5/6 Solem - tenebat] cfr Apoc. 1, 16. 10/11 Tecum - te]
Ps. 109, 3.
ii
19 Fiat - est] (efr) Gen. 1, 3. 28 in - sunt] efr Lue. 10, 42. 32 Dixit
- meis] Ps. 109, 1. 36 ex antiquo dierum] efr Dan. 7, 9; 7, 13; 7, 22. 41/
42 Crescite - terram] Gen. 1, 2S. 79/80 Samson - perdidit] efr lud. 16, 17 eqs.
app. comp.: 21 quod] ut R 22 possis R 29 ae] et R 31 ae] et R app. comp.: 49 prostrauit R 50 quod 1 ] ne R non om. R quod 2 ] ut
34 terra integritatis] integritas p. corr. R 38 quia] et R 39 etiam om. R ipsa om. R 52 quia] quod R 52/53 eleuauit quod huroanitas] in
R quod] quia R humanitate R 55 oeulus earitatis R 59 atque] et R 63 Nunc autero
om. R 74 ac] et R 76 eum uero] sed eum R 77 hominum om. R Wr
•
!.
dederis responsum. Gloria quoque Salomonis per stultitiam Tune ab aquilone tortuosa imago nigris crinibus ac. horribili
mulierum euacuata est. Vide etiam cum sollicitudine ne per facie exiens, et ab oriente pulcherrimus iuuenis candidis crinibus
uicissitudinem harum cogitationum tuarum uiriditas quam a ac plena et amabili facie procedens, ad ipsum hortum uenerunt.
Deo habes arescat. Sed ornamenta auri et pretiosi lapidis, que Et tortuosa imago ad iuuenem illum dixit: Vnde uenis? - Qui
8) caritas et humilitas in te habent, obserua. Sed te etiam propter 10 respondit: Ab oriente ad hortum huius sapientis uiri uenio, quia
armillas, quas sapientia tibi dedit et propter quas populus tibi magnum desiderium ueniendi ad illum habui. - Et illa tortuosa
accurrit, da gloriam Deo, et cum populo labora; et ita cum sole imago dixit: Audi me: Periculosus uentus et grando, ignis ac
permánebis. pestilentia super hortum illum uenient ac eum arefacient. - Sed
iuuenis ille respondit: Non sic, non sic erit, quia hoc nolo, sed
1) purissimum fontem educam et hortum illum irrigabo. - Et
LXXXVR/B tortuosa imago respondit: Wach, wach, hoc tam possibile est
a. a. n66
uelut hoc ut locusta durum lapidem transfoderet. - Et sic imago
HILDEGARDIS AD ADAM ABBATEM illa in dolo suo hiemem super hortum illum induxit ac aromata
et flores illius arefacere uoluit. Sed prefatus iuuenis officium
Qui est, dicit: Sol micat et radios su os emittit. Quidam autem 20 suum in citharis suis colens, illud non uidebat. Et cum deinde
uir amicus solis exsistens hortum habuit, in quo multa aromata hoc uidisset, in magno sono solem aduocauit ut in signo tauri
et multos flores in magno studio plantare desiderabat. Et sol ueniret et denuo uiriditatem estatis super hortum illum addu
in igne radiorum suorum calorem super aromata et super flores ceret. Ac ita cornu eburneum et cornu de ceruo sumptum tollens,
illos misit, atque ros et pluuia illis humorem uiriditatis dedit. tortuosam imagine m illam ad terram per ea prostrauit. Et tune
25 ad uirum illum cuius predictus hortus erat, dixit: In te amodo
tam negligenter non confidas, quin hortum tuum tanta muni
tione circumdes ut nigerrime aues in tempestatibus eum non
arefaciant.
Ep. LXXXVR/B Nunc tu, o pater, qui per summam uocationem in uice Christi
cotid.: Ma (f. I03v-I04r; fragm.~; R (f. 342Va-343ra); Wr (f. 62rb-63ra); Z (f. 30 es, hec uerba ad te dicta intellige. Audi ergo: Gratia enim Dei
92r-93r).
uelut sol micat et dona sua sic interdum emittit, uno uidelicet
edd. : PL 30, I9IB-192D (cfr R); cfr HAUG, p. 70, n. 13 6 .
modo in sapientia, altero in uiriditate, tertio in humiditate.
C011l11l.: Vorbe11l. 2, p. I4I.
Sapientia autem in pinguem naturam cadit, uiriditas uero ma
gnos labores subintrat, et humiditas in duram amaritudinem
LXXXVR/B, Tit.: Ade abbati de Ebera Hildegardis Ma Responsum 35 uadit. Sed tu, uir amicus gratie Dei, hortum populi habes, in
Hildegardis R Epistola s. Hildi. ad eundem Wr Item abbati de ~bra Z quo per uicem Christi multa bona desideria et multa bona opera
1
' I studiose plantare desideras. Et gratia Dei in uirtute donorum
iI
suorum efficaciam bone uoluntatis super desideria et super opera
LXXXVR/A, 81/82 Gloria - est] efr 3 Reg. n, I-n. illa emittit et rore ac pluuia fontis aque uiue uirescere facit.
LXXXVR/B, 1 Qui est] Ex. 3, 14; Apoc. 1, 4· 1
1
l'I
'~i
i l
codd.: Miz (f. 103r-v); R (f. 338vb-339ra); Wr (f. 57ra-b); Z (f. 9Iv-92r).
Sed et tu, pater, nos audi: Vt stella matutina in lumine suo CO"''''.: Vorbe",.2, p. 141; cfr ep. XXXIV huius editionis.
app. &rit.: 41 proteruie] propter me PL 44 ille] illud PL* 45 quia] qui app. mt.: LXXXVI, 1 Viue:ns] /ill. i"il. dljieil .z 2 ramis o",. Wr 3 HliA
Wr 47 audiunt Z ac] et PL 51 ante misericordia adJ. in Wr 52 o",. Ma S concurre:runt Mil PL" IlIaN DIfI. Z 7 Re 11 Ilttlue: Wr 8/9
cachinnantia PL tam o",. PL 65 hoe PL * admonemus Wr 69 et eedcle:rllt R uit. Mil 9 (lanllla¡ ~",. Z 10 HuiN f. /i". Z 14 t:~dclcrlt 1'1..
audi o"'. Miz 71 uitam tibi Ma (ifr R) 18 ill1'clllf!endH r,al1 illlClll¡ltllr W,
_.JL
20 Nunc tu, O pater, qui es in uice sacerdotis huius, anima tua Noscat dilectio uestra quod ideo pauculas litteras uobis misi,
fluat sicut aqua fecit que de petra in uirga Moysi effluxit, ita quia sanctitati uestre satis digna excogitare nequiui et etiam
quod uerba tua incredulis cordibus potum saluationis dent, tremula mente tali tanteque persone quicquam scribere uix
atque dies que in anima tua lucet, crescat in multitudine presumpsi; sed neque me dignum ad hoe existimaui. Proinde
uirtutum. Video autem te in anima tua sollicitum in uia que si, salua gratia uestra, audeo, genu flexo tremens orationibus
25 ad Deum tendit. Sed cum mens tua in turbinem ierit propter uestris in uisceribus Iesu Christi me quamuis sordidum committo,
uicissitudinem laborum tuorum et aliorum, tunc columba te ro quantumque cooperante gratia pro modulo desidie mee potuero,
perfundet atque simplicem turrim ante conspectum Dei te uestri uestreque familie in Christo libentissime memor ero; et
faciet. si corpore absens sum, corde et dilectione, Deo teste, uobiscum
O prouisor, propter sollicitudinem illam quam ad nos habuisti, sumo
30 hec de misericordia uidi et intellexi, et ideo gratia Spiritus Nune ergo in memoria uestra me reseruate, ac Christo et
Sancti te muniat. 15 sancte Marie, prout de uobis confido, assidue me eommendate
atque uerbis consolationum uestrarum secundum diuinam os
tensionem me consolari studete. Gratia Spiritus Sancti uobiscum
LXXXVII sit.
QVIDAM MONACHVS (NOTARIVS?) AD HILDEGARDEM a. a. rr66
LXXXVII, 1 Christi oliue] cfr Ps. 51, 10; ler. II, 16.
tua om. Wr
LX XX VII. 6 Ilntaque PI.· 15 de D",. H", R
LXXXVII, 1 ae] et R Hildigardi Wr N.] T. R tlpp. mI... I.XX XVIIK/ .... 1 My.r¡c:um] IIt1. ¡"II. J'/U,I W
212 EPIST. LXXXVIIR/A, 5 - LXXXVIIR/B, 7 EPIST. LXXXVIII, 1 - LXXXIX, 5 21 3
Video quod Deus faciem suam a te non ,abscondit, sed cum LXXXIX
codd.: Hm (teste Mart. 71, lI07}; R (f. 377ra); W (f. 66r-v); Wr (f. I06r b -v");
Z (f. Bov).
Ep. LXXXVIII
Hildigardis Z
Ep. LXXXIX
.1111i\1; I
JllllliL
214 EPIST. LXXXIX, 6-41 EPIST. XC, 1-6 21 5
inspiratione Dei neque in sapientia scit omnia, neque dicit, nisi XC
quantum Deus uult illi in miraculo ostendere.
Illud autem lumen quod in uera uisione in anima tua aspexi, HILDEGARDIS AD QVENDAM MONACHVM a. a. II70
LXXXIX, 14 Dominus - sunt] Ps. 93, II. 27 Verbum - est] cfr Ioh. 1,
14. 28/29 Filius - te] Ps. 2, 7. XC, 1 te - prescit] cfr Rom. 8, 29; IX, 2. S populi - abicient] dr 1 Reg.
8, 7.
CONCORDANTIAE
11
:' ¡
"
220 CONCORDANTIAE CONCORDANTIAE
221
XXIX
. '1
iI
il
i
CXLVII, 568-569
eLVIII, 573
XXXIII
XXX
XCIV, 315A-B LXVI
'1
XCIV, 315C-316A LXVIR
Ir
XCIX, 320C-321A XLIX
¡
XCIX, 321A XUXR
C, 321C-322A L
e,322A-C LR
CX,33°C-0 LXI
CXX,344A-B UII
eXX,344C-0 LIlIR
CXXVII, 351O-352B XL
I. Zur weiteren Verantwortung der Ausgabe VII-XXI Hildegardis ad Hartwigum archiepiscopum Bre
II. Die Überlieferung XXII-LXX mensem . . . . . . .
27-28
.!
BIBLIOGRAPHIE LXXI-LXXIII '! ~ Hildegardis ad Hartwigum archiepiscopum Bre
mensem . . . . . . . . . . . . . . . . .
30 -3 1
SIGLEN 2
Ep. XIV
degardem . . . . . . . . . . . . . . . .
31 -3 2
Ep. XIVR
CLASSIS I
Ep. I
Hildegardis ad Arnoldum archiepiscopum Colo
sem . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
3-6
Ep. XV
Ep. IR
Philippus decanus clerusque Coloniensis ad Hil
Bernardus abbas Clareuallensis ad Hildegardem
degardem . . . . . . . . . .
32-33
6-7
Ep. II
Ep. XVR (?)
7-8
Ep. III
Ep. XVI
Ep. IV
Ep. XVIR
49-5 1
Ep. VI
Hildegardis ad Philippum archiepiscopum Colo
Hildegardis ad Eugenium papam
14-16
niensem . . . . . . . . . . . . . . . . .
51-52
Ep. VII
Ep. XVIII
Ep. VIII
':i 53
Ep. XVIIIR
Ep. IX
guntinensem . . . . . . . . . . . . . . .
54
Ep. X
Hildegardis ad Henricum archiepiscopum Mo
Ep. XR
Ep.XX
S. Andreae in Colonia . . . . . . . . . 25
d(~ganbtrl . . . . . . .. ,.....,
56
:11111111
&
Ep. XXI
Ep. XXXI
Ep. XXII
Ep. XXXIR
Ep. XXIIR
,¡II Ep. XXXII
Ep. XXIII
Ep. XXXIIR
Ep. XXIV
i ,:
Hildegardis ad Christianum archiepiscopum Mo
Ep. XXXIII
guntinensem . . . . . . . . . . . . . . .
66-68
.•1
Hildegardis ad Geronem episcopum Haluersta
densem . '. . . . . . . . . . . . . . .
9°-9 1
Ep. XXIVR
degardem . . . . . . . . . . . . . . . .
68-69
Amalricus episcopus Hierosolymitanus (?) ad
Hildegardem. ........... .
9 1 -9 2
Ep. XXV
degardem . . . . . '. . . . . . . . . . .
Hermannus episcopus Constantiensis ad Hilde
70
gardem . . . . . . . . . . . . . . . . .
93
Ep. XXVR
uauensem . . . . . . . . . . . . . . . .
Hildegardis ad Hermannum episcopum Constan
71 -7 2
tiensem . . . . . . . . . . . . . . . . .
93-94
Ep. XXVI
1I Ep. XXXVI
tiensem . . . . . . . . . . . . . . . . .
94-95
Ep. XXVIR
Ep. XXXVII
, I
',:
1
1,1 Henricus episcopus Leodiensis ad Hildegardem
95-9 6
rensem
74-75
Ep. XXVII
Hildegardis ad Henricum episcopum Leodiensem
gardem . . . . . . . . . . . . . . . . .
76-77
Ep. XXXVIII
Ep. XXVIIR
rensem
77-79
'Ir Ep. XXXIX
Ep. XXVIII
i! In 11
1,1
rensem
79- 80
1
El'. XXXIXH
Ep. XXIX
Hild~glu'c1i~ HC 1 ()do11(!m Suessionensem
101
ad Hildegardem . . . . . . . . . . . . .
80-81
!ii,.'
I
Odo SuclIIlI\iolWI1Mi.. 11.«1 Hildefi:nrd(~rn (?)
IO;HO]
i' ,'¡
! ;
~
lilllllll
!II
228 CONSPECTVS MATERIAE CONSPECTVS MATERIAE 229
Ep. LXIII DISJltODENBERG
Hildegardis ad congregationem monialium . 146 Ep. LXXIV
BASSUM Cuno abblls ud Uildegardcm . . 160
Ep. LXIV
Ep. LXXIVR
Hildegardis ad Richardem abbatissam Hildegardi~ atl CUllonmll llhhatem 161-162
147-148
Ep. LXXV
BISCHOFSBERG
Ep. LXV Hildegardis ad abhatem . . . . . 162-163
Ep. LXVII
Ep. LXXVIU
Hildegardis ad Bertholdum sacerdotem . . . . 151 :I Adelbertus prior ad Hildegardem 175-176
!J¡i,
BRAUWEILER Ep. LXXVIUR
Ep. LXVUIR
.- Ep. LXXX
Hildegardis ad Gedolphvm abbatem .... 152
Morardus monachus ad Hildegardem 180-181
183- 184
Ep. LXXI
BUSENDORF
....... 154-156
I
Congregatio monachorum ad Hildegardem .
Ep. LXXXIIIR
Ep. LXXII
Abbas ad Hildegardem ........... 157
Ep. LXXXIVR
--~------'--
230 CONSPECTVS MATERIAE
Ep. LXXXVR/B
Hildegardis ad Adam abbatem 206-208
Ep. LXXXVI
Hildegardis ad Adam abbatem 2°9-210
Ep. LXXXVII
Quidam monachus (notarius?) ad Hildegardem 210-2II
Ep. LXXXVIIR/A
Hildegardis ad notarium . . . . . . . . . . 2II-212
Ep. LXXXVIIR/B
Hildegardis ad notarium 212
Ep. LXXXVIII
Hildegardis ad eleemosynarium 21 3
Ep. LXXXIX
Hildegardis ad Rudegerum monachum 21 3- 2 14
Ep. XC
Hildegardis ad quendam monachum 21 5
CONCORDANTIAE 219-221
..
Printed in Belgium
D/I99I / OCXn/ 6