Sie sind auf Seite 1von 153

~

z
.~
~
-<

H
;'it
.~
f--4
(/}
'l H
H ~ U
p::: ·a ~
u:r: ~
.~
(/}
>­ ~
~

ou

CORPVS CHRISTIANORVM

HILDEGARDIS

ContinlllJtio Mediaeuaiis BINGENSIS

XCI
EPISTOLARIVM

PARS PRIMA
I-XC
HILDEGARDIS

BINGENSIS

EPISTOLARIVM
EDIDIT

L. VAN ACKER

PARS PRIMA
I-XC

UCA •Biblioteca Teoloal

TVRNHOLTI TVRNHOLTI
TYPOGRAPHI BREPOLS EDITORES 'PONTIFICIl TYPOGRAPHI BREPOIS EDITORES PONTIFICII

MCMXCI
MCMXCI

VORWORT

Den Forschern, die zur Beantwortung unserer Anfragen und


zur Beratung bereit waren, haben wir schon in den in der Revue
bénédictine 1988 und 1989 veroffentlíchten Vorbemerkungen zu
dieser Ausgabe unseren Dank ausgesprochen. Wir mochten noch
SVMPTIBVS SVPPEDITANTE

dem Nationaal Fonds voor Wetenschappelijk Onderzoek und


SVPREMO BELGARVM MAGISTRATV
der Alexander von Humboldt-Stiftung für ihre Unterstützung,
PvBLICAE INSTITVTIONI
sowie allen Konservatoren der hier benutzten Handschriften
ATQVE OPTIMIS ARTIBVS PRAEPOSITO

für ihre Hilfsbereitschaft unsere Dankbarkeit bezeugen. Herrn


Abt Dom Eligius Dekkers und seinen Mitarbeitern sind wir für
EDITVM
die Aufnahme des Textes in das Corpus Christianorum zu Dank
verpftichtet. Weiter haben wir besonders den Schwestern Angela
Carlevaris OSB und Matthia Eiden OSB der Benediktínerin­
nenabtei St. Hildegard in Eibingen zu danken. Wír widmen die
Edition Schwester Adelgundis Führkütter OSB, die diese Arbeit
angeregt hat und immer bereit war, ihre Kenntnisse zur Ver­
fügung zu stellen.

Ri j ks uní versÍteit Lieven Van Acker


Gent Nationaal Fonds voor
Wetenschappelijk Onderzoek

.~; .1ul16' ~ A r;'{ rr~


fACULTAD r·~ ICOlOGIA;
!:!.'!!~~~~~~. (i rWC:k ~:~!TI~
'1\!~I\tTlWmO .
• ¿., fJ 'g: ~! ."
l
í FIfdt.I,
~

© Brcpols 1991

AH dghl'l reeerved. No pan of tbis publícation may be rcproduccd,

.h)~d In 11 retrlevil.yatcm, or transmincd. in Ilny form or by Ilny means,

r.lectronlc, mech.nlclI.l, photocopying. recording, or otberwise,

wlthllul the prior petrnllllon oE thc publi.ber.

EINLEITUNG

1. ZUR WEITEREN VERANTWORTUNG DER AUSGABE

Am Anfang dieser Einleitung ist auf zwei Aufsatze in der


Revue bénédictine zu verweísen, in denen schon ein gro~~r Teil
der für das Verstandnis dieser Ausgabe notwendigen Uberle­
gungen und Stellungnahmen veroffentlich wurde (l). Es wurde
dort auch angekündigt, daS noch weitere Fragen zur Diskussion
gestellt werden müSten. In den hier vorliegenden Prolegomena
mochten wir diesem Versprechen nachkommen.
An erster Stelle ist es wünschenswert, zu den veroffentlíchten
Vorbemerkungen einige Erganzungen (auch einige Korrektu­
ren) e), die sich aus dem fortgesetzten Studium ergeben haben,
vorzunehmen

- 1m allgemeinen ist zur Datierung der Stücke zu sagen, daS


in Ermangelung anderer Kriterien der terminus ad quem der
betreffenden, noch zu Hildegards Lebzeiten zusammengestellten
Handschriften angegeben wird.

- Die Überlieferungslage der Briefe XV und XVR (PL 48)


ruft einige Fragen hervor. Der Anfragebrief steht nur in der
jüngeren Tradition (R, f. 409vb-4wra; Wr, f. I2sra.b) und wird
dort dem Domdekan Philipp von Heinsberg, dem spateren
Erzbischof von Küln, und seinen Klerikern ~)lgewiesen (4). Dem­
gema6 ist die Antwort in diese m selben Uberlieferungszweig
(R, f. 4wra-413rb; Wr, f. 12srb-I29va)(5) an den KOlner Klerus
gerichtet (6). Sie findet sích jedoch auch in kürzerer Fassung in
der Hs. W, in der auffalligerweise jede Bezugnahme auf K5In

(1) L. VAN ACKER, Der Briif»;ecÓ.Iel der heiligl1ll Híklegard _ Bingen. VoriIemerkul{gl1ll
llJIeiner kritischm Edition, in &vlle blnidimne 98 (1988), S. 1.p:-168 und 99 (1989),
S. n8-154, hier weiterhin Vorhem. / bzw. 2.
(2) In ViJrbem. 2, S. 145 gibt es einen Druckfehler: anstatt PL 52 (Z.24) ist
PL 42 zu lesen. Ebd., Anm. 270 ist REMLING zu lesen.
(3) Diese Anmerkungen beziehen sich auf Texte, die über das Gan2e der
Edition verteilt worden sind j sie lassen sich also nicht alle in diesem ersten
Band überprüfen. 1m folgenden beziehen sich die romischen Zahlen beí der
Numerierung der Briefe auf die neue Ausgabe. Für die Siglen der Handsehriften
und der friheten Editionen verweisen wir auf Vomm. /, S. 143f. und auf den
Conspectus siglorum, unten S. 2.
(4) Philippus decanlls &/1111 tll,ris chriGÚ R Epístola llfinumllls IIta/oris f«hsit in Colonia
Wr in den l'itulij Philipplll d"anlll... ",a/oris ,«lIsi" 101"19"' ,/mis C%ní,nsíll", ¡m
Tex. (XV, 1'2).
(5) Andere ?.eugen wewen weher unten ¡m A.b8chnitt tlbet die HII. behandeh:.
(6) Ad &141'11", CoI(}1/l,ns;',,,, R Ad 'Nt/tÚ'" llfit/llItIJNIIt Wr.
VIII EINLEITUNG EINLEITUNG IX

fehIt und der Text, ohne Überschrift, vielmehr die Form einer ren ist (11). Doch teilen wir nicht unbedingt die Meinung, daS
Mahnpredigt an alle Kirchenhüter hat ('). der Text der jüngeren Tradition (d.h. der Redaktion Volmars
Wir haIten es für.. wahrscheinlich, daB hier ursprünglich in und Wiberts von Gembloux, die auf Koln hinweist) die ursprüng­
der Tat allgemeine Uberlegungen Hildegards vorlagen, die die liche Fassung, die Hs. W dagegen nur eine nachtragliche, ge­
Seherin, weil sie das lIS9 entstandene Schisma nicht noch durch kürzte Rezension darstelle (12). Wie oben angedeutet wurde,
einen Angriff auf den von ihr nicht approbierten Teíl des Klerus halten wir die al teste Lesart für authentisch. Damit wird nicht
anfachen wollte, erst nach einigen Jahren des Schweigens freÍ­ behauptet, daB die Einschübe in Wr und R nicht hildegardisch
gegeben hato Dann konnte man die Veroffentlichung des Schrei­ waren, nur daB der Text nachher an die Umstande angepaBt
bens, so wie es in W vorliegt, in die frühen sechziger J ahre wurde. Wobei man sich die Frage stellen muB, ob Hildegard
datieren (8). ihn je in einer Predigt ausgesprochen bzw. als Brief versandt
Die Annahme, daB die altere Tradition noch den unbearbei­ hat. Er dürfte zum Bestand des erneuerten und teilweise ma­
teten Kern des Stückes enthalt, hat zur Folge, daB in dieser nipulierten Briefwechsels gehoren.
Edition die Fassung von W als Haupttext angeführt wird. Doch Doch wagen wir es nicht, die T~?Cte XV und XVR definitiv
ist der Brief in dieser Form keine spezifische Antwort auf die voneinander zu trennen. Um diese Uberlegungen in der Edition
Anfrage des Domdekans Philipp, die deutlich auí Hildegards einigermaBen zum Ausdruck zu bringen und auf den unsicheren
Besuch in Koln (wahrend der dritten Pred~gtreise 1I62-II63) Zusammenhang der besprochenen Briefe hinzuweisen, haben
anspieIt (9). Wenn man mit der globalen Uberlieferungsge­ wir bei der Numerierung ein Fragezeichen angebracht un.9- die
schichte der Korrespondenz rechnet, gibt es mehr als eine ausdrückliche Adressierung an die KOlner aus unserer Uber­
Losung für das Problem.Die Moglichkeit, daB ursprünglich kcin schrift weggela-ssen. Der u.E. aktualisierte Text von Hildegards
Briefpaar vorhanden war und daB zur Herstellung des Paral­ Schreiben wurde nicht in den kritischen Apparat, sondern in
lelismus das Bittschreiben einer wichtigen Person erdacht wurde, den apparatus comparatiuus verwiesen.
!
lassen wir auBer Betracht; das kann vorlaufig nicht bewiesen f
werden. Ganz annehmbar dagegen ist, daB der Kompilator - Ep. XXII-XXIIR. In Vorbem. I, S. ISO, Z. S-6 V. unten ist
(Volmar; S. darüber Vorbem. 2, S. lI8f.) wegen der Tendenz von einer aus zwei Briefpaaren bestehenden Korrespondenz
seiner Sammlung eine altere Schrift Hildegards aktualisiert hato zwischen Hildegard und Erzbischof Christian von Mainz die
AnlaB dazu konnten allerdings die Ereignisse in Koln gegcben Rede. Es wurde nicht erwahnt, daB das erste Paar (hier Ep.
haben. Hier müssen wir auf einen Aufsatz von Dr. Konrad Bund XXII-XXIIR) sich nicht nur in R, sondern auch in Wr findet.
(Stadtarchiv Frankfurt a.M.) hinweisen: Die "Prophetin", ein Doch wird in dieser letzten Hs. der Name Christians nicht voll
Dichter und die Niederlassung der Bettelorden in KI:Jln. Der ausgeschrieben; es steht da nur die Initiale C. (13). Betrachtet
Brie! der Hildegard von Bingen an den Kalner Klerus und das man den gesamten Briefwechsel mit den Mainzer Erzbischofen
Gedicht "Prophetia S. Hyldegardis de nouis Fratribus" des Ma­ in R und Wr, so steUt man fest, daB Heinrich 1. (1I42-IlS3),
gisters H einrich von Avranches (10). Darin wird u.a. gezeigt, daB Arnold 1. (IIS3-II60) und, allein in R, Christian 1. (II6S-1I83)
die Bezugnahme auf diese Metropole wohl durch die II63 sehr jeweils einen Platz bekommen haben (14). Es ist nicht logisch,
akut gewordenen Schwierigkeiten mit den Katharern zu erkHI.­ daB in R Christian zweimal angeführt, sein Vorganger Konrad
1. (lI62-Il6S) jedoch nicht erwahnt wird. Diese Lücke in der
Reihe kann man ausfüllen, wenn man bei Ep. XXII das C. in
Wr als C(unradus) interpretiert; es ist anzunehmen, daB der
(7) Vgl. XVR, 1: pasloriblls &/Isi,; 274'277: ...per dllOS _os lIIIltk fatigala SIl"', 111 Kompilator von R die Initiale falschlich als Christianus ver­
corant mllf.istris el dtJdoribtts aG tctleris sapÍlmtibtts in fJlI;bttsdam ",aíoribtts IIXit... 1I;1I1nle 1I0f:1
islll proftm",.
(8) Vgl. die vorige Anmerkung und Bp. XVR, 277-278; Sed fJIIia E«ksia dillÍ!a (u) Vgl. auch Hildegard I'On Bing,n. Briifwl&Ósrl NQ&/.¡ dm iJlleslln Hss. IJÍJerseP.d III1d
tlrtll, IlOU", baile SIIbtraxi. naGD dm QIIIDm IIf'lIiIIiIrt von A. FOHRKO'ITER (Salzburg 19902 ; hier weiterhin
(9) Hp. XV, 6-7: ...podfJIIII'" "UJHr a nl1his ,,"ssislis, /!II", per dillmam illssione", at1 nos Briifw.), S. 168.
",,,u/llis... ; 20-22: Boga",II! ,tia"" ul «1 I{II' lIilla _ noWs priNl dixistis, litt,ris fJlIOfJIII (X2) K. Bund hat, seiner Auffassung entsprechend, den Text des Riesenkodex
mNt""I/J,li! 1I ".iI Irt/IIS",mlllú...
(la) In MIJlt/l4lfiflÍ. )i!I#rlHldJ 23, S. 171-262; im Druck. Herr Dr. Bund hat
als Grundlage seines Aufsatzes benutzt und den Brief zwischen u63 und n67
datiert.
un. 111 d.nke-tl.wrrtet Welu d". M"nll.kript seines Aufsatzes %Ur Verfügung (13) Wr. f. 48rb.vb; R. f. 332"'-"; PL 7. 158A·I59A.
.,.1111111. AlJrh "el det IkllUf!!hunK der HM. werden wir uns noch auf diese (X4) Vgl. Ep. XVIlI-XVIIIk¡ XX,XXR; XXIV-XX1VR. HII wurde in VorlH"..
hrhlllf brMlfcll. 1, S. x~of. erklll.rt, WlltUIll dIe heidt'.n letl't('.1l IlIleEe In Wr nieht vorhlnden .ind.
x EINLEITUNG EINLEITUNG XI

standen und so zwei Briefpaare mit demselben Pralaten ver­ und ihrem 5ekretariat den Auftrag gegeben haben, eine geeig­
bunden hat. Wir glauben, daS der Korrespondent der Briefe nete Formulierung zu fin den. Auch dann fallt dieser Brief unter
XXII-XXIIR Erzbischof Konrad 1. von Mainz war. Hildegards Autorschaft.
Obwohl ~~r, vielleicht mehr als andere, überzeugt sind, daS
_ Die Briefe XXIV und XXIVR sind als Korrespondenz sich in die Uberlieferung des Briefkorpus manches Unrichtige
zwischen Hildegard und Christian von Mainz in die Ausgabe eingeschlichen hat, kannen wir doch diese wichtigen Epistolae
aufgenommen worden. Ganz selbstverstandlich ist das nicht, XXIV und XXIVR nicht kategorisch in die 5puria verweisen.
den n die Meinungen über die Authentizitat dieser 5tücke, die
sich auf das über Rupertsberg verhangte Interdikt beziehen, - Die Epistola XXIX bietet ein Beispiel dafür, wie kritisch
gehen auseinander (15). 50 hat B. Widmer die Autorschaft der man sich gegenüber der Echtheit der Anfragebriefe einzustellen
5eherin für das an Christian gerichtete 5chreiben (Ep. XXIV) hat. Fest steht, daS in den jüngeren Kompilationen (Hm, R,
abgewiesen (16). Die Argumentation stützt sich vor allem auf die Wr) mit diesem Schreiben Arnolds von St. Andreas in Kaln ein
Feststellung, daS man im Ton, im Aufbau und im 5til des ursprünglich an Grafin Oda von Eberstein gerichtetes Stück
Briefes nirgends die Originalitat und die imposante Personlich­ (Ep. CCCXXVI) verbunden wird (20). Die Frage ist, wie diese
keit Hildegards wiederfindet. Kombination entstanden sein kann. Maglicherweise ist die An­
Dies mag richtig sein, doch ist hier u.E. auch nach der frage Arnolds echt; sie ist jedoch nicht wirklich beantwortet
psychologischen und karperlichen 5ituation der Meisterin in worden und man hat zum Zwecke der systematischen Anord­
ihren letzten Lebensjahren zu fragen, in denen sie, wie Wibert nung der Sammlung einen vorhandenen Brief dazu angepaSt.
von Gembloux bezeugt (17), Z.B. nur noch ganz mühsam die Auf der anderen Seite ist nicht auszuschlieSen, daS man un­
Solutiones XXXVIII quaestionum zu verfas sen vermochte. 1st bedingt den spateren Erzbischof von Trier, auch wenn keine
es wirklich undenkbar, daS sie am Ende ihres Lebens nicht Anfrage vorlag, als Korrespondenten in der Reihe der wichtig­
mehr kampfen konnte und vielmehr bereit war, das für sie sten Prapste unterbringen wollte; dann muSte man nicht nur
unertragliche Verhangnis des Interdikts mit einer Bittschrift zu für die Antwort ein Schreiben Hildegards umarbeiten, sondern
beseitigen? auch die Anfrage erfinden. Es ware auch nicht unmaglich ­
Weiter dürfte eben die Tatsache, daS der demütige Ton so aber dafür liefert die altere Tradition keinen Beweis -, daS die
wundernimmt und daS hier ausnahmsweise Hildegard die An­ Anfrage von Grafin Oda stammt, daS sie jedoch umgestaltet
fragerin ist, für die Echtheit des Briefes sprechen. 1st es doch und dem Propst Arnold zugeschrieben wurde. Auf jeden Fall
die allgemeine Tendenz der Kompilatoren, Hildegards Autoritat berechtigt die Uberlieferungslage des Briefpaares zu einem
als Ratgeberin maglichst zu steigern. 50 ist es unwahrscheinlich, Fragezeichen in der von uns bei Ep. XXIX angebrachten Über­
daS der Redaktor der Hs. R ein 5chreiben erfunden und auf­ schrift.
genommen hatte, das seinen eigenen Zielsetzungen widersprach.
Was den nicht-hildegardischen 5til des 5tückes betrifft (18) ­ - Ep. XXXVIII und XXXVIIIR. Hier ist eine Erganzung zu
der einzige hildegardisch anmutende 5atz scheint dem Brief an Vorbem. 2, S. 141 (zu PL 21) erwünscht.
Bernhard von Clairvaux entnommen zu sein - (19), besteht Die Briefe sind in die Ausgabe als Paar aufgenommen worden.
durchaus die Maglichkeit, daS die schwer erkrankte Magistra Die Antwort Hildegards ist sicher an Bischof Daniel von Prag
das 5chreiben nicht mehr selbst vallig redigiert oder gar diktiert (I148-II67) gerichtet, doch ist die Echtheit der nur in der
hato 5ie kann ihre Gedanken schematisch erkennbar gemacht jüngeren Tradition überlieferten Anfrage nicht über jeden Ver­
dacht erhaben: da wird Daniel nicht genannt und ist es nicht
deutlich, welcher Prager Bischof mit der Initiale H. gemeint
(1~) Die II79 verfaBten Texte sind auch wichtig für die Feststellung von sein kann.
lIi1degards Todesjahr. - Vgl. auch Vorbem. 1, S. I5 0f. Es kannte sich um ein einfaches Versehen handeln. Eine
(16) B. WlDMER, Hei/sordnllng IInd Zeitgeschehen in der Mystik Hiidegards von Bingen andere Moglichkeit ist, daS eine unechte Kombination dadurch
(/Jl/sI,r IJ,itriige tQJr Geschichtswissenschaft 52; BaseljStuttgart I955), Exkurs 1, S. 26 7­ entstanden ist, daS Volmar (Zeuge Wru, in R übernommen)
27Q. - J. KOC:B, ])er h,lItige Stand der Hiidegard-Forschllng, in Historische Zeitschrift I86 wegen der systematischen Anordnung seiner Hs. und ohne
(II),H), S, ,62 neigt QlIch zu dieser Meinung. Besorgnis um die historischc Exaktheit cinen beliebigen Anfra­
(17) V,,1. Vnrhfm. .a, S. t}1 mil Anm. 198.

(IH) I~. WIDMllll.. ~.~.nt S. l6<) weist hesonders \l.lIf die vielfache Benutzung

VI'lIl Wcnllunl(tln 1111<1 Worlrll .111 clc:r Liturp;ie hin.

(l1J) V.!. a. WllIMltlt. ti MI.


(20) Vp;I. Vo,./tt/N. .a, S. 14A, "11 PI.. HI).
XII EINLEITUNG EINLEITUNG XIII

gebrief benutzt hat, wobei in seiner Kompllltlan der Name plurimis necessarium esse, quatenus in uerafide roboren­
Daniels aueh in der Antwort nieht mehr ber(h:kllh~htígt wurde. tur.
Wenn man die Sehreiben als Briefpaar beibnhalten will, sind Es handelt sich hier um einen Schlüsselsatz. Warum ist in
sie lIS3-lIS4 zu datieren, weil die Antwort in dor HR. M in der der Überarbeitung nicht mehr von einem unbekannten Theo­
zweiten Briefserie (unter Anastasius IV.; vgl. Vorl.!tlm. 2, S. II9) logen, der Hildegard das Problem der paternitas und diuinitas
steht. Dei vorgelegt hatte, die Rede, sondern wird Odo mit einer
Textanderung naehdrücklieh als Anfrager in einer angeblich der
- Man nimmt an, daB die Epistolae XXXIX·XXXIXR und Seherin sehon bekannten Angelegenheit vorgeführt (26) ? Es líegt
XL-XLR (PL 133 bzw. 127) die Korrespondenz zwischen Hil­ u.E. nahe, zu vermuten, daS der Pariser Magister bezüglich
degard u~~ Odo von Soissons, Magister in París, darltellen (21). dieses Themas nicht gesehrieben hat, daS also im Rahmen der
In den Ubersehriften von XXXIX wird Oda in W, (und Hm) Kompilation ein derartiger Eingriff in Hildegards Brief not­
noeh V (do> Wessionensis genannt (in R steht monacltu!l quidam), wendig war, um eine (teilweise?) erdaehte Anfrage zu unter­
in XL wird er als V. Parisiensis magíster vorgellt!ltlt. Dies stützen.
stimmt, was die Antworten betrifft, mit den Angaben del' llteren Es wurde früher sehon betont, daS diese Ausgabe nur das
Hss. überein: XXXIXR: Odoni Suessionensi magistro (W); XLR: Material für eine eingehende Untersuchung der Anfragebriefe
Odoni magistro de Parisio (W und Z) (22). Das führt ZlI der 9.ieten kann (21); doch scheint es uns angebraeht, sehon hier die
Annahme, daS die Ep. XXXIX vor Ep. XL zu datieren ist (:13). Uberschriften bei Ep. XXXIX und XL mit einem Fragezeichen
Inhaltlieh ruft dies Fragen hervor. Aus dem Text der 1-weiten zu versehen.
Anfrage, in der Hildegard mit domina eximia uirgo Christi
angeredet wird, ist zu sehlieSen, daB Odo hier zum ershm Mal - Zwei Wormser BisehOfe kommen als Verfasser des Briefes
davon beriehtet, daS er von der Gabe und den Schriften der XLV (PL 16) in Betraeht: Konrad I. (lISO-lI7I) und Konrad
Seherin erfahren hat (24). Das scheinbar früher zu datierendc n. (lI71-lI92). Weil in der alteren Tradition von diesem Brief­
Stück unterstellt schon eine gewisse Bekanntschaft llnd Ver­ wechsel keine Spur zu finden ist, mochten wir Konrad II. als
trautheít (25) Korrespondenten vorschlagen. Das Briefpaar ware also zwischen
Die Sehwierigkeit konnte gelost werden, indem man die nur lI71 und lI73 (AbschluS der Hs. Wru) zu datieren.
in der íüngeren Tradition vorhandenen Anfragen, oder wenig­
stens die zweite (Ep. XL) wegfallen laSt. Und dafür gibt es u.E. Zu Ep. XLVIII, mit Antwort (PL 121; Vorbem. 2, S. 122,
einen Hinweis. Betrachtet man den Text der Antwort XLR, so Anm. 144 und S. 149). Freíbleibend erwahnen wir hier, daS Sr.
sieht man, daS ein ursprünglicher Passus in der spateren Über­ Hiltrud Rissel (Abtei Maria Frieden in Dahlem) anstatt ¡\lpirs­
lieferung umgestaltet worden ist. Man vergleiche die Zeilen 16­ bach den Namen des Klosters Aldersbaeh (Zisterzienserstiftung
19 (s. auch den Apparat): von Ebrach) einsetzen m&hte. Gottfried - so heiSt der Adressat
- altere Tradítion: Et dico tibi: A quodam homine in doctrina ware der neue (Zisterzienser- )Name des ehemaligen Benedik­
fluente et me interrogante aud~'ui quod paternitas summi Patris tiners Idung von St. Emmeram. Bedingung ware, daS das T.
et diuinitas Dei non esset Deus. Et me pusillam rogauit ut de (nur in Hm, naeh MarHme) eine Versehreibung für die Initíale
hoc ad uerum lumen diligentius aspicerem ... I. ist und daB mit dem Zeugnis der alteren Hs. M(u) nicht
- jüngere Tradition: Et dico tibi, quomodo in uera uisione edocta gerechnet wird.
sum quid paternitas et diuinitas sit, quoniam a te percePi hoc
- Nachtrag zu Vorbem. 2, S. 143 (zu PL 64). Wahrscheinlich
ist der Adressat von Ep. LVI (26) Abt Helmrich von St. Michael
(21) V gl. M. SCHRADER A. FoHRKOTIER, Die EchÚNit des !UhrijttNms der heiJigm in Bamberg, der lI70 sein Amt niederlegte. Weil die Initiale B.
Hildegard van Bingen. QNelknleritisthe UnterSllchNngm (Beihefte Vlm ArchÍIIftir lÚIIINrgeschichte in der nur in der jüngeren Tradition (Hm, R, Wr) überlieferten
4; Koln/Graz 1956; hier weiterhin Echth.), S. 172f.; PI, S. 534, Anm. 5. Anfrage nicht zu deuten ist, ist dieser letztere Text als Nummer
(22) Vgl. die Variante n im Appatat.
(23) Über die Datierung von Ep. XL, s. Echth., S. 173.
(24) Ep. XL, 21-23 : DkilNr r¡Nod ,IeNafa in .,iestilms mNlta Nideas et mNltaper stripINr_
proforas, atr¡NI modos nOJli ramtiniJ Idas, I:IIm nihil hof71m didi.,ris. (26) FUr diesen FlIlI der überRrbeituog wird in Ethlh., S. 172 kein Grund
(25) Ep. XXXIX, x2-x3: PI' ips_ itaqNI Dei miserkortJi_ NOS adÍllro Re me Nohis lngegebeo.
innitentem abidlllis, tite tpm'Ialis... ; X6-17: ...Nerbis prrsmtiNfll de me ItIImmtís Pías aNfIS (27) Vgl. V""'IW. J, S. l,a.

ínclinetis... (28) Wle von 111'. l.Vn; val. 1JrIIl-. S. 136[,

..,,
1

XIV EINLEITUNG EINLEITUNG XV

LX am Ende der KorrtHpondenz mit dem genunnten Kloster wird anscheinend um die Zusendung eines schon vorhandenen
untergebracht wordcn. Wenn diese Anfrage echt ¡st, ¡st sie wegen Dokuments gebeten (33). Die Antwort ¡st im Ursprung eine
des Satzes Magno ... C01'dis desiderio presentiaffl. uestram deside­ Schrift, die Hildegard aus eigenem Antrieb zu Nutzen der oberen
ramus (Z. 6-7) vielleicht mit Hildegards erster Reise (II58-II6I) Geistlíchkeit vedaBt haUe (34). Mit Recht kann man sich fragen,
in Verbindung zu setZ<l1l (29). ob'nicht wieder einmal der Parallelismus im Aufbau der Kom­
pilationen eine Rolle gespielt hat und für einen echten Traktat
Es ist nicht deutlic:h, an welchen Abt vom Disibodenberg Hildegards eine Anfrage redigiert werden muSte. Das Fehlen
der Brief LXXV (Pi S4. H. 529-530) gerichtet wurde. Wenn es eines realen ~orrespondenten konnte auch leichter die Unstim­
sich um Kuno handelt, dürfte der Abschnitt Veni in locum migkeit der Uberschriften erklaren.
illum ... Et quidam de 'urbu fratrum tuorum suplJr me... fremebant Was das Datum betrifft, würden wir etwa II69 vorschlagen,
(Z. 2-4) auf HildegardK BOliuch, bei dem sie das Gutcrverzeichnis weil hier an Hildegards zweite Erkrankung (II67-II70) zu den­
ihres ehemaligen KlOlltt~rs erhielt, anspieIen (1I55. vor dem 24· ken ist
Juni) (30). Doch blieben dh) Beziehungen in dieser AngeIegenheít
des Eígentumsrechh J')o('h langere Zeit getrübt; so ist es durch­ - Zu Ep. XCv. In einem Beitrag, der in kurzem in den
aus moglich, daS die Mnisterin hier an Kunos Nnchfolger He­ Instrumenta Patristica veroffentlicht werden so11 (3(1), haben wir
lenger, mit dem sie hls 1 [58 die Verhandlungtlll weiterführte, die Vermutung geauSert, dieser Brief sei an die Vorgangerin
schreibt(31). Wir habeo. mit Fragezeichen, die alt(~!o\t<) Datierung und Magistra Elisabeths von Schonau gerichtet worden. Inzwi­
bevorzugt. schen hat H. Rissel einen Aufsatz in Druck gegeben, in dem
u.a. derselbe Text Hildegards behandelt wird (37). Nach gegen­
- Ep. LXXX-LXXXn (PL 135). Die Hss. Hm (oadl Martene), seitiger Lektüre unserer Manuskripte nehmen wir an, daS H.
R und Wr stimmeJ1 dltl'in llberein, daS sie aUe don Namen des Rissels These hOchstwahrscheinlich die richtige ist: die Adres­
:1
Korrespondenten mit cit'I' Initiale M. andeuten, Ob es sich
wirklich, wie allein Jo! Iw,,(~ugt, um einen M6nch Morardus vom ¡ satin des betreffenden Schreibens ¡st wohI die Meisterin der
Klause in Erlesbüren (im Kylltal). Man kann den Brief in die
Disibodenberg hand~lt. haben wir nicht feststellen kijllnen. Jahre II66-II7 0 datieren (38).

- Komplizierter il-lt de'r Fall der Ep. LXXXIV und LXXXIVR - Bei den Briefen CXII (PL 53) und CXIII (PL 77) - mit
(PL 51). Wahrend H. die Anfrage einem Meffridus prior in den Antworten - ist nicht deutlich, um welches Kloster oder
Eberbach zuschreihl, IIprkht Wr, ohne den Namen des Klosters welche K16ster es sich handelt. In den Hss. findet man beim
zu erwahnen, von eltwm Prior A. Weiter ist Wr konsequent in ersten Schreiben die Benennungen Hegenhee (R) und Hegenehe
der Adres'se der AI11wort (Ad eundem priorem), wahrend R ein (Wr), beim zweiten Hagenhe (R und Wr) und Hegennehe (Hm,
allgemeines Ad CrisNJIi monachos einsetzt, was selbstversUnd­ nach Martene). Es ist klar, daS die Praemonstratenserinnenabtei
lich auch für dill Zü¡ll!r~irnser von Eberbach zutrifft (32). Wir Hagen nicht in Betracht kommt. Wie schon in Vorbem. 2, S.
haben uns in del' AUlIgabe für das (anfechtbare) KompromiS
entschlossen, daH Hrirfpaar in die Rubrik E.l?erbach, jedoch
ohne den Namen des Korrespondenten in der Uberschrift, auf­ (33) Ep. LXXXIV, 20-23: lfU'IIper etiam obnixe rogamuI, lit Iittet'aI q1l4I dlllll:tlJaribm
zunehmen. et Miotir ad píritalen I:1JntJmatione!1l C011uef'Iir, quos nos t'OntJmos did!1lUs, ...IIOS leriptím
Übrigens stellt sidt 111l1:h ein weiteres Problem. In der Anfrage fJ1IdiuilllUI, nobÍ! bmigne lranJmitten ntJ1l dubitetu...
(34) Ep. LXXXIVR, 397-4°1: q/J... in lIIyIlica ,1 IIlra lIisitJ1l, ad hanc Impfllr_
_ la mili, la!1lque... Deo ¡ubmll ,t adiuuante, consmpsi, quafmur illa!1l pnlatÍ! It lIIagistris...
(29) Vgl. Bri4fo., S. I;H. "Jl1'I!tenlarem...
(30) Vgl. A FOHl\KO'fTll.k. ])(11 úbm de, heiligm Hiltlegard berichtet fJ(JfJ dm Mifflmm (35) Ep. LXXXIVR, 1'2: qo j>aMpmuIa in Ildo 'griflldinir pllIS qll_ mnniulII
Gottfried 1IfId Th6od,ritk, A.s HI11I Lminirchen IIwte/'.d und kommmliert von A iaanI... ; vg1. FoHRKÓ'ITBR., DIiI! Leben, S. 145.
FoHRKÓTrER (SalzbufK t91!o~ i bier weiterhin FOHRKÓTrER, DIiI! úbm), S. I42f. (36) L. VAN ACKER, Der Bri,p1Chs11 !f.IIJÍImm Elirabeth wn Sc/JOnOll und Hild'gard
V gl. FüHRKOT'l1Il, 1)111 Ltbm, S. 143. - Wahrseheinlieh hat Hildegard I/tJ1I Bingln, in AIIJIIIII inllr utru!1lque (Instru!1lmta PatriIlica 23; Steeobrugge 1991).
aueh n.eh II" noeh d.. 1)IIIbodenberger Kloster besueht; darauf dürtten Ep. (37) H. RISSEl., Hildegard fJ(JfJ Bingm an Elirabeth ,tJ1I SI. Thomlil! an d,r Kyu' DI,
LXXVII, S-II und lip. [.XKVUR, 226-227 binweisen. "'lligl HiltJegard und dil jrIIh6ttm e/n¡lsdJen ZilfmOlnllrinnm, in "Cff,OIIX" 41 (1990). S.
(:i2) ()iC' Überschrlftell der Fragmente bei Gebeno von Eberbaeh (vgl. unten '·44. Deo iozwischeo ver6ffeotlicheen 'I'ext baben wit nieht mehr benut:cen
dir flelC:hrdbung .Irt 111. Cb, Nr. 13) besagen niebts über das Kloster der k6nnen.
KorrCl.pc m.lrnten. fllir welt~rc Atlglhetl verwel8en wlr .uf 11, Rillcl. A\lfa.tl.
I

XVI EINLEITUNG EINLEITUNG XVII

I45 (zu PL 77) Ilngedeutet wurde, bietet auch der Ortsname Schwaben handelt, sondern um Kirchheim-Bolanden (b. Alzey),
Honingen lcehw Iwhte L5sung. Wir nehmen UIl, daB in beiden wo ein Priester Werner Dekan einer Gemeinschaft von Geist­
Fallen dassl!lh(~ Monasterium gemeint ist: dni'l ware u.E. das lichen war.
Zisterzienserklo!<ller Haína (früher Aulesburg). das nach C9tti­
neau (39) mlt clNI vt'rschiedenen Schreíbungen Hagena, Hayna, Noch eine Erganzung zu Vorbem. 2, S. 149 (PL IOI, ~~er Ep.
Hegenha erwlhni wird. CL-CLR). Vgl. dazu FA REUSS, Korrespondenz der Abtissin
Sophia von Neuenburg zu Kitzingen mit der heiligen Hildegard,
- Zu Vorb,m. 2, S. 145 (zu PL 97; hier Ep. CXVII). Für in Archiv des hist. Vereins van Unterfranken und Aschaffenburg
Herkenrode (Erklmrode) haben wir als Gründuugsdatum II82 5, 3, I839, I09-II2, mit Ausgabe nach einer Kopie des I5. Jhs.
gefunden (.o). Itl! wird jedoch stark vermutet, daB das Kloster (Rathaus zu Kitzingen).
schon früher he-fltanden hat (Mitteilung von H. Rissel). Wir
wissen also nkht mit Sicherheit, ob es sich hier hd der Erwah­ - Zu Vorbem. 2, S. I47-I48 ist in Bezug auf Ep. CLIV und
um einen Nachtrag des Kopisten von Wr CCCXXXV (PL 88) eine Korrektur vorzunehmen. Wie in Hm
und Wr ist die Initiale des Anfragers, eines Propstes in Koblenz,
auch in der Hs. R ein S.; ein folgendes Q. ist in diesem
- Nach AIlKllbell von H. Rissel (41) dürfte der Bríof CXVIII Manuskript getilgt worden. Doch bleibt der Kommentar zum
(Nr. 44 in <lrl' H~. B), in dem Hildegard über die MaBhaltung Antwortbrief durchaus gültig.
in der Askll!tt' 1111(1 in der Klosterzucht schreiht, an Giselbert,
den zweittm Ah1 von Himmerod gerichtet sein (um II70). - Zu Vorbem. 2, S. I49 (PL II5. hier CLVI). Nach einer
Mitteilung von H. Rissel ware hier das Kanonissinnenstift Diet­
Von dIlO HI!zidlUngen zwischen Hildegard und der Benedik­
kirchen (Bonn) gemein1.
tinerabtei Hir~all sind besonders vieIe Zeugniss(~ überliefert
worden. EH kOllllton I9 Briefe - mehrere davon an den Abt
- Zu Ep. CLXI. Híer ist nochmals auf unseren schon zu Ep.
Manegold ., jll dit~se Rubrik aufgenommen werden (Ep. CXIX­ XCV erwahnten Beitrag in den Instrumenta Patristica zu ver­
CXXXVI). EÍlwr <lavon (Ep. CXXX) ist unvollsUi.ndig, von weisen. Es wurde dort die Vermutung geauBert, daB der Brief
einem andl!1'I!!1 (Ep. CXXXV) kann man nur vermuten, daB er
CLXI (Nr. 28 in der Hs. B) nicht, wie in Briefw., S. I90fi. und
an den Aht Velll .Hirsau gerichtet war (42). Was neben der Anzahl
besonders S.. ~99-200 angegeben wird, an Elisabeth von SchOnau,
noch auff1illt. iHt dh~ Tatsache, daB hier die altere Texttradition sondern an Abtissin Hazzecha von Krauftal gerichtet ist (44). In
so reichlich Vl!rtrC'tl'n ist. ihrem (ebenfalls oben schon zu Ep. XCV genannten) Aufs,,!-tz in
Es ¡st nkht mt>glkh, alle Schreiben dieser Korrespondenz
der Zeitschrift Cíteaux verteidigt H. Rissel die These, daB eine
genau zu daticrcll. Einen Versuch, im Rahmen der historischen
Fassung des Schreibens (in 9:ieser Ausgabe hat sie die Nummer
Hintergründe eiml plausible Anordnung zu rekonstruieren, ha­
CXCVIII erhalten) für die Abtissin Elisabeth von S1. Thomas
ben Hermann Jose! Pretsch und wir selbst in einem gemein­
an der Kyll best.i.mmt war und daB eine andere Redaktion, mit
samen Beitrag zu der Festschrift Hirsau I99I unternommen (43).
einer anderen Uberschrift und einem anderen SchluBpara­
- Die Korrespondenz CXLIX-CXLIXR (PL 52) wurde mit graphen, an Hazzecha geschíckt wurde.
Werner von Kirchheim geführt. Aus der zweiten Auflage von Weil es sich um verschiedene Adressatinnen handelt, sind die
A. FüHRKóTTER, Briefwechsel (Salzburg I990, S. I74) geht her­ Texte in ihrem unterschiedlichen Wortlaut (Ep. CLXI nach der
vor, daB es sich nicht um den Ort Kirchheim unter Teck in Hs. B; Ep. CXCVIII nach den Hss. Pe und Te) an einer eigenen
Stelle in die Ausgabe aufgenommen worden. Auf jeden Fall
scheidet Elisabeth von Schonau hier als Empfangerin aus.
(39) L.H. COTTINEAU, Ripmoire topo-bibliog1'aphique des abbayer el priellrés 1 (Ml1con
1935), S. 1370f. - Bei den Briefen CLXX-CLXXR (PI 4 und S, S. 336-339)
Vgl. M01fasli_ beige 6 (Lüttich 1976), S. 146f.
stellt sich ein gleichartiges Problem wie bei den in Vorbem. 2,
(4I) S. den Hinweis oben, Anm. 37·
S. I50 besprochenen Schreiben De Catharis (PI 9 und 10; hier
(42 ) Auf diese Mi:>glichkeit hat J.B. Pirra (PI, S. ')33. Anm. 3) hingewiesen.
(43) 1m Druck: H.J. PRETscH und L. VAN ACKER, Der BriejiPedlsel del
8t111diktilterlelosters SI. Pelu lIt1d Paul in HiI"Sllll mit Hildega1'd 1J()1f Bi1fgtl1f. Ein I1fterpre­
ltIIifIMIlflu&h :rp l,in,1' krili¡¡;htn Edition, in ForsdJungtll IIIId Berithte :rpr ArdJ¡/()/ogie del (44) VRI. (lhen, Anlll. ~6 untl Vil,.,...2, S. 1.~5, Inlt Anm. 221, wo der Aufsal1.
M,I/,I,,111fI itl B(lt/wWlirtt,mblrg. noch als (Jn BeirrAg :t.u ¡Jet Z~¡lld1t'lrt .~trll IIr11dirl ~I IIngekUndigt wurclc.

LJ.. _
1

XVIII EINLEITUNG EINLEITUNG XIX


Ep. CLXIX-CLXIXR): man kann nicht mit Sieherheit feststel­ Betracht. Gero starb nach II77 ; der Satzteil aMate ipsius domus
len, wer hier Hildegards Korrespondenten wnren. Nach Pitra 4;efuncto (vgl. Anro. 48) kann sich also auf den Tod von drei
(S. 336, Anm. 2) waren es Monche von Sto Martín in Koln und Abten in Salem (Frowin t II6S, Gottfried t n68, Erimbert
ware der in der Anfrage genannte A. derAbt Adalardus (II49­ t II7S) beziehen. Die Datierung muB also zwischen II6S und
II69), mit dem auch der Briefwechsel PL 41 (Ep. CLV-CLVR II7S angesetzt werden (49).
dieser Ausgabe) geführt wurde. Doch ist es bcmerkenswert, daB
die Anfrager sich in der Salutatio (45) nicht als monachi, sondern - Zu Vorbem. 2, S. 122, mit Anro. 143 und S. 149, in Bezug
nur als sacerdotes vorstellen. Es besteht also die Moglichkeit, auf Ep. CCXXXIV (PL 98) und Ep. LXXXI (PL 31). In ihrem
daB mit der societas fratrum, zu der sie gehOren, das Domkapitel oben (S. XV, zu Ep. XCV) erwahnten Aufsatz nimmt H. Rissel
in Mainz gemeint ist. Diese Deutung ist u.E. (allerdings mit an, daB die Adressatin des Briefes CCXXXIV in der Tat nicht
Fragezeichen) zu bevorzugen, zumal die Antwort vielmehr Mah­ die A.btissin M(echtildis l.) von Wechterswinkel (IISS-II76 ),
nungen an den Klerus im allgemeinen als an MBnche im beson­ ti sondern eine Konverse Jutta war; doch gehorte, ihrer Meinung
~eren enthalt. Dabei ist das Wort ordo, das in einigen
Uberschriften begegnet (46), nicht wie "Klosterorden", sondern I nach, diese Jutta demselben Zisterzienserinnenkloster ano Dies
ist nicht unmoglich, aber wir bemerken dazu, daB der Name
im Sinne der verschiedenen Weihen (Priester, Diakon usw.) zu dieses Monasteriums nur in derjüngeren Tradition, in der nicht
verstehen. von J utta, sondern von der Abtissin die· Rede ist, genanRt
Weíl die Antwort in der ersten Briefserie der Hs. M steht, ist wird (SO).
diese Korrespondenz wohl vor Juli IIS3 anzusetzen (41). Was das Datum betrifft, bevorzugt H. Rissel anstatt unseres
Vorschlags IIS3~IIS4 die Jahre IIS6-IIS7.
Zu Vorbem. 2, S. 142, Anm. 260 (betrifft PL 37, hier Ep. Der Brief an die Konverse Jutta wird, zusammen mit einem
CLXXXII). In dieser Anfrage (in der jüngeren Tradition) dürfte, ursprünglich an Ruthardus von Eberbach geschriebenen Stück
anstatt S. Maria in Pfalzel, das Kloster S. Maria ad Martyres (Ep. LXXXI), in der Hs. Z, f. 28r an den Abt von Neresheim
in Trier, in dem es seinerzeit einen Abt Reinald gab, in Betraeht gerichte1. Nach mündlicher Mitteilung von H. Rissel ware der
kommen (Mitteilung von H. Rissel). Doeh wird dadurch weder Grund dafür, daB in der Benediktinerabtei Zwiefalten die Er­
die Initiale H. no eh die Anspielung auf die uiae longinquitas wahnung von Zisterzienser-Korrespondenten (Eberbach, Wech­
erklart. terswinkel) beseitigt wurde.

Zu Ep. CXCVIII. Hier verweisen wir auf den Kommentar, - Zu den Briefen CCLXV-CCLXVR (PL 95; vgl. Vorbem. 2,
den wir oben, S. XVII in Bezug auf den Brief CLXI gegeben S. 145) kann noeh gesagt werden, daB diese Sehreiben. wegen
haben. Dort wurde das Problem der Korrespondenz zwisehen Anspielungen auf das Schisma und die Spannungen zwisehen
Hildegard und Elisabeth von SchOnau - Hazzecha von Krauftal Rom und dem Kaiser (51) frühestens II59 zu datieren sind.
Elisabeth von S1. Thomas an der Kyll skizziert.
Über die zwei ersten Kaiserbriefe Híldegards wurde sehon
- Nach Echth., S. 16 (mit Anm. 66) ware der Korrespondent in Vorbem. 2, S. I22f. gehandelt. Das dritte Schreiben an Kaiser
der Epistolae CC und CCR (PL 66) der Abt Gottfried des Friedrieh Barbarossa wurde ebenda, S. 140 erwahnt, wobei die
Zisterzienserklosters Salem (n65-II68). Aus dem Anfragebrief in Echth., S. 129 vorgesehlagene Datierung II68 übernommen
geht jedoeh hervor, daB der Adressat ein zum Abt von Salem wurde. Naeh H. Büttner (52) kann dieser Brief (hier CCCXV)
erwahlter Pralat des Toehterklosters Raitenhaslach war (48). Nun
kommt für diese Identifikation nur Gero von Raitenhaslach in
(49) Vg1. E. KRAUSBN, Dilf Zisler.Qenserabl4i RailmhasiadJ, in Glfl"f1Jania Sacra (NF
lI, I; Berlin/New York 1(77), S. 256f.
(50) Hm = MARTÉlNE 37, S. I058, übernommen in PL 98, ;19B; R, f. 361V';
(45) Vgl. PI 4, S. 336: ...soJo nomine JtJardoles CIIm «I8Iem soaela/ÍJ suae frairibus, sub Wr, r. 86rb • Haugs Angabe (S. 60, N r. 4: Abbalis_ dt W,IM'l'lllli"kI¡') stammr
defensione beat; Morfin; degmlibus... aus PL, nicht aus der Hs. Z.
(46) Ad tleriros sacerdolalis officií el dium; ordinis Z Ad elencos diuersi ordinis R. (5 I) Z.B. in der Antwort (PL 95, ;%60): Aposlqüta Il4l1i", pol4s/m, qll., "unr ill
(47) Vg1. Vorbem. 2, S. IJ:9· dum parllS di"islI IS/...
(48) PL 66, 2850-286A: Communi fralnml de Sakm ronsilio, abbate ipsius domus (52) ti. BOTTN.alt,))j, Bm,hu1l,P.l" ¿,r hlilig,,, HiItl'l."rJ 110" Bingm fI'.N K"rl" fJrrr/llidIo!
dlfl¡ttólo, i" pat,.,m I/mUS SU"', CII", 41 anl4... _de", CIIratll pastorakm... in &tlinhasili IInd K,lillr, in U"lumilIU. Dlw/ (1" W¡tJ¡rhlll "nd 'J.Abm (Fcltllchrift fUr Hi8Chof A,
ad",ln/¡/rtlSSI1W. Stohr :¡; M.in;t; x9f)(l) I S. 6'\.
xx EINLEITUNG
EINLEITUNG XXI
jedoeh sehon kurz naeh April II64 (dem Tod de!! Gegoupapstes
Abtei von Park - in Verbindung stand. Wir haben für die
Viktor IV,) gesehrieben worden sein.
Identifizierung Cuntic(h)un Kumtich gewahIt.
Dem Brief CCCXIV (in der jüngeren Traclition Hllliehlich wie
eine Anfrage zu Ep, CCCXII und CCCXIII vorg(;,!ltdlt; s. P L
- Weil der Brief CCCXXXVIII (PI 36, S. 521) an Sibylla von .
27) haben wir eine eigene Nummer gegeben. In Ec:hth., S. 128
Lausanne in der ersten Serie der Hs. M steht, ist er u.E. vor
wird dieses Sehreiben vor II63 datiert. H. BütttlE'r, a.a.O., S. 64, 1uli II53 zu datieren.
sieht als Mogliehkeiten Februar-April II56, AprH 1I57, Mfirz
oder April II58. Der Brief CCCXXXIX (PI 125, S. 560-561; PL 88, 30 9C-D ),
ebenfalls an SibyIla, steht in W und Z, ist also spatestens II7 0
geschrieben worden. Wegen der Identitat der Korrespondentin
- Das Datum der an Herzog Matthaus von Lothringcn (t
mit der Adressatin des vorigen Schreibens mochten wir ihn
II76) geriehteten Epistola CCCXX (PI 73. S. 538) UtBt sich noch in die fünfziger labre setzen.
nieht genau bestimmen. Obwohl hier an MattMus' schon II39
verstorbenen Vater Simon erinnert wird, muS der Brief sptltcr,
vielleieht in die frühen fünfziger lahre datíert werden (88). Weil
er in den Hss. W und Z steht, ist der terminus ad quem 1I70.

- Naeh den in Vorbem. 2, S. II9L angestellten Untcrsuchungen


ist Ep. CCCXXI (Haug, S. 67, Nr. 88) an Herzog Welf VI., weil
sie sich in der ersten Serie der Hs. M findet, wohl vor luli IIS3
zu datieren.

Zu Ep. CCCXXVIII (PI 161, S. 574), an Grafin A. von


Regensburg. Die genauen Umstand~.1assen sieh aus dem kurzen
Bríef nicht erkennen. Wegen der Uberlieferung in W ist das .
auBerste Datum II70. Weil vom Kaiser die Rede ist, entstand
das Sehreiben naeh dem Sommer II55.

Der Brief CCCXXXVII (PI 79, S. 541) ist an einen Laien


Hartmut in Cuntichun (W) oder Cunticum (Z) gerichtet. Welcher
Ort hier gemeint ist, ist nieht klar. Man hat den Namen mit
zwei flamisehen Gemeinden in Verbindung gesetzt, namentlieh
mit Kontich beí Antwerpen und mit Kumtich bei Tienen
Wenn es si eh um Kontich handelt, dürfte der Laie Hartmut ein
rheinlandiseher Maurer gewesen sein, der um die Mitte des 12.
lhs. am Bau des dortigen, mit einigen deutsehen Bauten stili­
stiseh vergleichbaren romanisehen Kirehturms mitgearbeitet
Mtte. Für Kumtich pladieren naeh R. Van Passen (s. Anm. 54)
die Beziehungen zwisehen diesem Ort und der deutsehen Abtei
Kornelimünster b. Aaehen. Ebenso für Kumtích spricht u.E. die
Tatsache, daS Hildegard sicher mit Korrespondenten aus der
Lowener Gegend denken wir an den Briefwechsel mit der

(53) Hildegards Mahnung k,onnte z.B. durch Matthiius' Kampf gegen Bischof
Stephan von Metz veranlaBr worden sein. V gI. H. SIMONSFELD, Jabrhiícher de!
dmtlchen R'¡ches II1Iter Friedrich I. (1, Leipzig 1908), S. 18:2, Anm. rr6. - Briefo;., S.
89·
(54) VgI. R. VAN PASSEN, Ge!chiedenis Vatl KOIl/Ích (19882), S. 1°3-1°4.
EINLEITUNG XXIII
XXII EINLEITUNG
weiter unten im Abschnitt über das Verhaltnis der Hss. bespro­
n. DIE ÜBERLIEFERUNG (55) chen.
Es ist sehr merkwürdig, daD so viele Schreiber an diesem
A. Die Handschriften Kodex mitgearbeitet haben. In ihrer Untersuchung haben M.
Schrader und A. Führkotter 24 verschiedene Hande registriert.
Die wichtigsten Handschriften, die Briefe Hildegards cnthal­ 1m ersten Teil des Briefkorpus konnten sie 15 Kopísten, die
ten, sind schon gründlich untersucht und beschriebcn wor­ entweder dem Rupertsberger (59) oder dem Zwiefalter Scripto­
den (56). Es ist wohl nicht notwendig, hier alles im Dctail zu rium angehoren, im zweiten Teil 7 Schreiber vom Rupertsberg
!
wiederholen. und einen von Zwiefalten unterscheiden (60). Was also die Pro­
Z Stuttgart, Württembergische Landesbibliothck, Codo
theol. phil. 4° 253. Pergament. 3· Viertel des 12. Jhs.
¡I venienz dieser Hs. betrifft, übernehmen wir die in Echth., S. 78
formulierte SchluDfolgerung: "Wir haben also ¡m Zwiefaltener
Beschreibung: Echth., S. 64-67; 73-79· - Katalog der illuminierten Hildegardis-Briefkodex eine Sammelhs. vor uns, die auf dem
Hss. der Württembergischen Landesbibliothek Stuttgart n, 1, bearb. Rupertsberg unter Beteiligung von Rupertsberger, Disiboden­
von S. VON BORRlES-SCHULTEN, mit einem palaographischen berger und Zwiefaltener Handen geschrieben worden ist, wobei
Beitrag von H. SJ>ILLING (Denkmiiler der Buchkunst 7; Stuttgart einige Briefe - das gilt insbesondere für die Nachtrage - gele­
1987), S. lI9 f . - vgl. F. HAUG, Epistolae sanctae Hildegardis gentlich auch in Zwiefalten kopiert sein konnen."
secundum codicem Stuttgartensem, in Revue bénédictine 43 (1931), Diese besonderen Unterschiede zwischen den vielen Kopisten
haben wir im Apparat nicht vermerkt. Die Sigle Z steht also
S·59-71. für alle Rande, die an der Zusammenstellung der Hs. beteiligt
Die Hs. enthalt auf f. Ir-20V einen theologischen Traktat
(Commentaria in Sententias), auf f. 20V-26v den Sermo V des waren. Nur die Duplikate wurden eigens mit Z, itero angedeutet,
Ivo Carnotensis, weiter den Traktat De gratia et libero arbitrio weil es sich da um zwei verschiedene Fassungen handeln kann.
Bernhards von Clairvaux (f. 6or-75r) und Isidors von Sevilla Was die Datierung des Zwiefalter Kodex angeht, so kann man
De ecclesiasticis officiis (f. 94f-I01V ). durchaus annehmen, daD die Entstehungszeit in die Jahre lI54­
Hildegards Korrespondenz, oder vielmehr ein Teil davon, ist II70 fallt (61). Doch mochten wir darauf hinweisen, daD, wenn
in einer etwas komplizierten, aber vollig erklarbaren Anlage man das Datum des zweiten und des dritten Briefes an Kaiser
geordnet worden (57). Der Anfang steht auf f. 75 r : Incipiunt Friedrich Barbarossa (hier Ep. CCCXIII bzw. CCCXV) revi­
E pistole H ilthgardis diuerse; die Fortsetzung von f. 75 v findet diert (62), man auch die Entstehung der dritten Lage in Z schon
man auf f. 27 r ; der Text der Briefe fahrt dann fort bis f. 59v. lI64, die der vierten und fünften Lage schon lI53 ansHzen
Eine zweite Reihe steht auf f. 76r-93 v. kann (63).
Was die Anzahl der Hildegard-Schreiben betrifft, so enthalt
dieses Manuskript 135 einspaltig geschriebene Stücke, die man W Wien, Osterreichische Nationalbibliothek, Codo 881. Per­
als eigentliche Epistolae betrachten kann, darunter drei Briefe, gament. 3. Vierte! des 12. Jhs.
die an die Seherin gerichtet worden sind (Ep. IR, IV, LII). Der Beschreibung: Echth., S. 59-63. ..
genaue Bestand wird unten noch verzeichnet werden. Hier sei Der Kodex (lI9 BI.) enthalt unter der Uberschrift Epistolae
noch bemerkt, daD 6 Briefe in zweimaliger At!schrift vorhanden Hyldegardis 174 einspaltig geschriebene Briefe, die alle Ant­
sind (58). Die SteIle dieser Duplikate in der Uberlieferung wird wortschreiben Hildegards sind. Der Bestand, der 79 gemeinsame
Stücke mit Z umfaDt, wird weiter unten noch verzeichnet.
Sechzehn Kopisten haben an der Hs. gearbeitet. Wie für Z
(5',) Über die Traditíon der nicht typisch briefartigen Vita S. fulpirti (VSR),
Vifa S. Disibodi (V5D), ExpIanatio Rliglllae 5. Benedicli (ERB), ExpIanatio !fymbo/i S.
Alhanasií (ESA), So/linones XXXVIII qllaestionllfll (So/lItiones), sowie der an Wib!!rt (59) Bin Kopist war ein Disibodenberger Manch, der allÍ dem Rupertsberg
von Gembloux gerichteten Visio und der von demselben Autor bearbeiteten arbeitete; vgl. E.cbth., S. 77.
Schrift De excellentia beati Martín; ist an geeigneter Stelle ein besonderes Monitum (60) In E.chtb., S. 74ft". findet man auch eine gtündliche Untersuchung der
zu schreiben. Lagenordnung von Z.
(')6) In díesem Abschnitt werden wir selbstverstandlich oít allÍ die Arbeit
(6I) SO E.chth., S. 79.
von M. SCHRADER und A. FüHRKOTTER, EcJ.¡tb., zurockgreifen müssen. (62) VgI. dazu VorlIIfII. 2, S. :t22, mit Anm. I48 und oben, S. xlxf.
(~7) Vgl. darliber E.cbth., S. 64ft"· (6,) Nach Ethth., S. 79, entstllod L~ge m, mit dCI11 dritten Klliserbtlef, nicht
('1 11) Vgl. dlltUhcr Ethlb., S. 7of.; es handelt sich um die Briefe VI, XII, XIIlR, vor lIGa, tage IV-V, tnít lIem :r.wcitel' Schreiben in Friedrlch l., Iticht vor n64'
cext;vm, CCC:Xlll und CCCXLIII dieser &lítion.
XXIV EINLEITUNG EINLEITUNG XXV
haben wir für W nur eine Sigle benutzt und die vielen Hande aus Augustinus' Sermones in Epistolas Pauli et Actus Aposto­
im Apparat nicht unterschiedeno Auskunft darüber findet man lorum (fo lIIV-lI2V)0
in der ganz detaillierten Entstehungsgesehichte des Kodex in Hildegards Briefe, 44 an der"Zahl (SS), stehen, einspaltig ge­
Echtho, So 60-630 schrieben, auf fo S4v-8Sro Die Uberschrift lautet: Littere qua s
Aus der Lagenanalyse ziehen Mo Sehrader und A. Führkotter diuina inspiratione inspirante ad diuersas personas diuersis
(Echtho, So 63) einige SehlüBe, die hier kurz wiederholt seieno Es temporibus H ildigardis misit non homine premeditante nec dic­
ist sieher, daB die Hso W uns nicht in ihrem vollstandigen tanteo Es handelt sieh ausschlieBlieh um Schreiben der Seherin
I
Umfang bekannt ist; an vier Stellen fehlen Lageno Weiter ist selbst, die alle auch in einer oder mehreren anderen Hsso zu
anzunehmen, daS das Mso in der Rupertsberger Sehreibstube 11 finden sind (66)0 Der Bestand wird unten in der vergleiehenden
entstanden ist: drei Kopisten, die mit Sicherheit dem Ruperts­ 1
Tabelle verzeiehnet.
berg angehorten, k6nnen hier wiedererkannt werden, die ande­ 1 Der erste Besitzvermerk (Liber So Marie de Maceriis, fo II2V)
ren Hande weisen in ihrem Sehrifteharakter eine groBe i datiert aus dem 120 lho und deutet auf die Zisterzienserabtei
Ahnlichkeit mit diesen Skriptoren und auch unter einander Notre Dame von Maizieres (Chalon-sur-Saóne) hino Dort kann
auf (64)0 die Hso aueh entstanden sein (67)0 AIs Datierung ist wohl die Zeit
Was die Datierung betrifft, stützen die Autoren von Echtho, lI6o-II70 zu bevorzugen ClS)o
So 79, sieh wiederum auf die sehon bei Z genannten Kaiserbriefe: Es fallt sehr auf, daB die Sammlung der Hildegard-Briefe in
"Da das Sehreiben fo 2SV Item Friderico regio O rex, ualde necesse diesem Mso systematiseh geordnet ist und den Ansatz zu den
est erst naeh lI63 verfaBt wurde, ist als terminus a quo das groBen Kompilationen darstellt (69)0 Wegen ihrer Herkunft aus
lahr lI64 anzusetzeno Der Kaiserbrief vom lahre II68 Qui est Frankreich muS- man, trotz ihres frühen Datums, für sie eine
dicit,' Contumaciam deleo, der für die Datierung von Lage III wohl von Volmar selbst frühestens lIS4 auf dem Rupertsberg
der Zwiefaltener Hso entseheidend war, findet sieh im Wiener zusammengestellte Vorlage (Mu) unterstelIen (10).
Kodex fo 102r als letztes Sehreiben auf der drittletzten Lage,
Lage XIII." Aueh hier trifft die Bemerkung zu, daS die Daten
der Kaiserbriefe wohl zu revidieren sind (vgl. oben), daB also Wr(Wru) Wien, Osterreichisehe Nationalbibliothek, Codo
mit der Wiener Sammlung sehon früher als lI64 ein Anfang 963 (theol. 348). Pergament. Mitte des 130 lhs.
gemacht worden sein kanno Der terminus ad quem bleibt lI700 Besehreibung: M. DENIS, Codices manuscripti theologiá Biblio­
thecae Palatinae Vindobonensis Latini I (Wien 1794), Spo ?393­
2399, Nro DCXXVIII. Ho]. HERMANN, Die deutschen romani­
M (Mu) Berlín, Staatsbibliothek Preussiseher Kultur­ schen H andschriften (l;!eschreibendes Verzeichnis der illuminier­
besitz, Codo theol. lato fol. 6990 Pergament. 20 ten H andschriften in Osterreich, NF 11; Leipzig 1926), S. 309f .
Halfte des 120 lhso Der Band (169 zweispaltig beschriebene Blatter) enthalt auBer
Beschreibung: p.]. BECKER - T. BRANDIS, Die theologischen einer Sammlung von Hildegard-Briefen (darüber unten) auf f.
lateinischen H ss. in Folio der Staatsbiblo Preuss K ulturbesitz
o
lv-4 2V': Gebeno, Speculum futurorum temporum (Pentachronon),
Berlín (Kataloge der H andschriftenabteilung, 1. Reihe, 11, 2; mit Exzerpten aus Hildegards Sehriften (auch aus den Briefen)
Wiesbaden 1985), S. 231-2330 im AnsehluB an Gebenos Brief an die Magíster Raimundus und
Der Band enthalt hauptsaehlich Schriften Bernhards von
Clairvaux und Hildegards von Bingeno Von Bernhard: In lau­ (65) In der Numerierung am Rand (Hand des 18. Jhso) wurde der Brief Nr.
dibus Virginis Matris (fo lv-26r), Apología ad Guillelmum abba­ 23 übersehen.
tem (f. 26v-4or), De laude nouae militiae (fo 4ov-S4v); weiter (66) 42 Stücke sind auch in Z zu linden, r3 (davon 2 fragmentarisch, und
eine Reihe von Sermones und Sententiae (aueh PSo Ber­ teilweise I nur mit ciner vagen Spur auf Rasur) in W, 39 (davon einige tei1weise
nardo) (f. 8sr-lIlv). Die Hso schlieBt ab mit einem Florílegium verschmolzen oder manipuHert) in Wr und R Nur in einem Fall fehlt cin Brief
sowohl in W wie in Z: die NI. 37 steht sonst nur noch in Wr und Ro
Bemerkenswert ist, daS alle Texte, die auch in W begegnen, :¡;u den Nummern
I-I3, doh. genau zu den Lagen I-II-III dieser letzten Hs. gehOren.
(64) Hier kann es ein Problem geben, auf das uns Ho Rissel, als diese Ausgabe (67) Vgl. Behló., S. 193 und die Beschreibung von P.}. BeCKER - T. BRANDlS,
schon in Druck gegeben war, aufmerksam gemacht hato IhleI Meinung nach a.a.O., S. 2310
wllrc: noc'h m untersuchen. ob nicht Zisterzienser-Hlinde von Eberbach und (68) Vgl. dA.7.u VorlHm• .2, S. IX'), mit Anm. 131.
Ilbmch beí der Zusflmmen8tellung den Wicncr Briefkodex cine Rolle gespielt (69) Vgl. ebd., S. tt9·Ja~.
hllbr.n. (70) Ehd., S. 11l4o
XXVI EINLEITUNG EINLEITUNG XXVII
Reinerus und dem Prolog; weiter, auf}. ISIr"-155r", die Vita S. Beschreibung: G. KENTENICH, Beschreibendes Verzeichnis der
Ruperti. Auf f. 155rb_16ua steht, ohne Uberschrift, ein Amalgam Handschriften der Stadtbiblíothek zu Trier, 6. Heft, 2. Abt. (Trier
von Texten, das in der Beschreibung von H.J. Hermann als 1910), S. 61. VgI. FÜHRKOTTER-CARLEVARIS, Scíuias, S. L;
Visio "fortasse S. Hildegardis" umschrieben und von Pitra teils Echth., S. 160, Anm. 14.
im sog. Prooemium Vitae S. Disibodi (PI, S. 3S2fl.), teils im sog. Die Hs. (Papier) stammt aus der Kartause Beatusberg bei
Ad uitam S. Ruperti Epilogus (PI, S. 358ft) nach der Hs. R Koblenz und wurde im Jahr 14B7 mit der Niederschrift des
ediert worden ist. Wir verweisen hier auf Vorbem. I, S. IS4f., Sciuias abgeschlossen. Der aus W r kopierte Líber epistolarum
wo wir den Inhalt dieser Folien, die tatsachlich auch Briefe S. Hildegardis uirg. findet sich auf f. I-I20r.
enthalten, analysiert haben. Wir kommen darauf bei der Be­ Wie in Vorbem. I, 142f. angegeben wurde, war eine jetzt
sprechung der Hs. R zurück. Auí í. 16ua-16Br b folgt in Wr die verschollene Hs. aus Himmerod nahe mit Wr(u) verwandt. Für
Vita S. Disibodi, der sich f. 168v-169r eine Sequenz De assump­ diesen mit der Sigle Hm angedeuteten Textzeugen verweisen
tione sancte Marie anschlieSt. Das eigentliche Brieíkorpus, des­ wir auf die Rubrik Ausgaben, Nr. 5 dieser Einleitung.
sen Inhalt sich allS der Synopsis d~.r Mss. ergibt, findet sich auí
den Blattern 42Vb_15U", mit der Uberschrift Incípit líber ePi­
stolarum sancte Hildegardís uírginís. R Wiesbaden, Nassauische Landesbibliothek, Codo 2. Per­
Der erste Besitzvermerk (f. Ir: Líber ecclesie sancte marie gament. II77-II79/IIBo.
uírgínis in rúmerstorph) weist auf Rommersdorf bei Bonn hin, Beschreibung: A. VAN DER LINDE, Die Handschriften der KiJ­
niglichen Bibliothek zu Wiesbaden (Wiesbaden 1877), S. 45-7B. ­
wo der Kodex um die Mitte des 13. Jhs. von einem Kopisten
G. ZEDLER, Die H andschriften der N assauischen Landesbibliothek
auch angefertigt wurde.
zu Wiesbaden (Zentralblatt für Bibliothekswesen, Beiheft 63;
Wir haben die Wichtigkeit dieser allzu wenig beachteten Hs.
nachdrücklich in Vorbem. I, S. 144fl. und Vorbem. 2, S. lI8f. Leipzig 1931), S. 3-18. Echth., S. 154-179. - DERoLEz, Guiberti
E pistolae I, S. XXXf.
betont. Wie dort gezeigt wurde, muS W r auf eine von Volmar
Wie M. Schrader und A. Führkatter in Echth. unwiderlegbar
selbst (also bis II73) auf dem Rupertsberg zusammengestellte
Vorlage zurückgehen. Diesem verschollenen Textzeugen wurde . gezeigt haben, ist dieses Ms., der berühmte Riesenkodex, auf
dem Rupertsberg selbst entstanden.
hier die Sígle Wru gegeben. Die Hs. Wru war die Grundlage
Was die Datierung und die ldentitat des Kompilators angeht,
der von Wibert von Gembloux kompilierten Briefsammlung im
ist u.E. die Auffassung der beiden Hildegard-Forscherinnen, die
Riesenkodex (R) el). Die für die jiingere Tradition so typische
Propst Wezelin von St. Andreas in Kaln als den Redaktor
Anordnung nach Hierarchie, Anfragen und Antworten (72) ist
betrachten und die Entstehungszeit des Gesamtwerkes in die
dieselbe; was den Bestand des eigentlichen Briefkorpus angeht,
Jahre II80 bis II90 legen (15), zu revidieren. Wir glauben, in
unterscheiden sich Wr(u) und R nur an wenigen, durchaus
unseren Vorbem. 2, S. 129-134 in Bezug auí die Briefe bewiesen
erklarbaren Stellen(711): es feblen in R (nach dieser Edition) die
zu haben, daS der eigentliche Redaktor und Kompilator Wibert
Ep. XVII (Wr, Nr. 44), LXII (Wr, Nr. 196) und LXIIR (Wr, Nr. von Gembloux war und daS die Abfassung der Sammlung in
197), in Wr die Ep. X (R, Nr. 7), XR (R, Nr. 8), XXIV (R, Nr.
die Jahre II77 bis IIBo (Wiberts Aufenthalt auf dem Ruperts­
15), XXIVR (R, Nr. 16), CCCXXIV (R, Nr. 53), CCCXXIVR (R, berg) datiert werden kann (16).
Nr. 54) und [CIII]-CIIIR, [CVI]-CVIR (bearbeitete Fassung in R,
Was den lnhalt betrifft, erübrigt es sich, hier alle Texte dieser
Nr. 239-242 (74). schon gründlich untersuchten Hs. zu verzeichnen ( 7 ). Wir be­
Eine genaue Abschrift der Brieísammlung von Wr ist anzu­ schranken uns auf die Angaben, die sich auí den Briefbestand
treffen in der Hs. beziehen.
Trier, Stadtbibliothek, Codo 4° 722/277. Das eigentliche ~riefkorpus steht auf f. 328r-434r und wurdc
ohne einheitliche Uberschrift von einem Kopisten (der Hand 4

(71) Vgl. V.riem. 1, S. 147/f.; V/JrlJem. 2, S. 129ft'.


(72) Vg1. V.riem. 2, S. 137/f. (75) Vgl. BdJth., S. 179.
(73) Vgl. Vorbem.l, S. 147-152 und die Korrektur 2.U S. 150 in dieser Eínleítung, (76) Auf Grund gnderer Oberlegungen ist A. Derolez in sciner AUlgabe von
S. lxf. (zu Ep. XXlI-XXIlR). Wiberts Brlefen :eum SchluB gekommen: .....lA putie prlncipale dll cooex clolt
(14) Wenn man die in V/IrlJem. 1, S. 154ff. unterschiedenen Tate wie ein
lvoir été coplée lVAnt s. mort rlC. d'llildcRtrde). donc IVAnt le 17 8eptemhre
C;lnzrK bttrAchlet. ,.'¡¡hlt Wr 27~, R 282 Nummern. FUr in W,. fehlende Stücke
lX79" (DRROUíZ. GliilNrllllplltuIM l. R. XXX).
~ulJtrh.lh dr.M [iriefkl1l1)UH ". dlt BtNChreihung von R.
(71) Hine üherakhtlkhe 'I.belle Hl1de-1 .kh in I/tbtb.• S. 1'7.
t

XXVIII EINLEITUNG EINLEITUNG XXIX

im Kodex) eingetragen. Es wurde oben bei der Hs. W r schon Beschreibung: Catalogue 01 Additions to the Manuscripts in the
erwahnt, daS die planmaBíge Anlage der Sammlung nicht neu British Museum (Year I844; London 1850 [1964]), S. 86f.
ist, sondern schon von Volmar für seine Kompílation Wru Die Hs. wurde im Auftrag des Sponheimer Abtes Johannes
konzipiert wurde. Auch ist dort schon angedeutet worden, in Trithemius 1487 aus dem Rupertsberger Kodex angefertigt.
welchem MaSe sich der Inhalt der beiden Mss. in diesem Teil Dem Briefteil folgen f. 71 die Solutiones der 38 Fragen, f. 96v
unterscheidet. die Vita S. Roberti et matris eius Berthae, f. 128 die Erklarung
In beiden Kompílationen erhebt sich an bestimmten Stellen der Benediktus-Regel, f. 137v die Vita S. Disibodi. Weiter in
eine Schwierigkeit bei der Numerierung der Briefe. Grund dafür der Hs. (f. 192ft.) steht zwischen hier nicht zu behandelnden
1st die in Vorbem. I, S. 153-166 und Vorbem. 2, S. 152f. erorterte Schriften noch die als Ep¡:stola ad prelatos Moguntinenses propter
Frage, welche Texte man in den Amalgamen R, Nr. 264 ('S)¡Wr, diuina nobis interdicta bezeichnete Sammlung von II Texten.
Nr. 257 und R, Nr. 282¡Wr, Nr. 275 (19) als Briefe betrachten Eine weitere Kopie von R ist die Hs.
kann. Aus der in Vorbem. I, S. 154f. aufgestellten Liste haben London, British Library, Codo Harl. 1725. Papier. 15. Jh.
wir die Stücke la (bis zum Anfang der ESA; hier Ep. XCXVR), Beschreibung: A Catalogue 01 the Harleian Manuscripts in the
6 (Ep. CXCIII), 7a und !O (1 Brief: Ep. CXCII), 8-9 (1 Brief: British Museum II (1808), S. 187-190.
Ep. CXCIV) und II-12 (1 Brief: Ep. LXXVIIR) als richtige Die Epístolae (mit den in R darin verarbeiteten Texten wie
Epistolae ausgehoben. Fraglich ist der Briefcharakter der Nr. 4 z.B. die VSR und die VSD) finden sich in genau derselben
dieser Liste (Ep. CCCLXXIV; vgl. Vorbem. I, S. 154) (80).•. Reihenfolge wie in R auf f. 6r-286v. Es folgen die Expositiones
Schlie81ich ist noch etwas über die II in R unter der Uber­ E uangeliorum.
schrift Ad prelatos Moguntinenses propter diuina nobis interdicta
vereinigten Schreiben zu sagen. Sie stehen auf f. 308va-317ra, Es ist hier eine seit etwa 1810 verschollene Hs. zu erwahnen:
gehéiren also nicht zum eigentlichen Briefkorpus und wurden Wien, Osterreichische Nationalbibliothek, Cod. 721. Per­
auch von zwei anderen Kopisten (Hand 3 und 1 im Kodex) gament. 13.]h.
geschrieben (SI). Sie fehlen aus verstandlichen Gründen in W r (82). Beschreibung: M. DENIS, Codices mss. theol. Bibl. Patato Vindob:
Es handelt sich in dieser Ausgabe um die Ep. XXIII, CCXCII, Lat. n, 2 (Wien 1800), Sp. 1723-1731. Vgl. PI, S. IVf. und XX.
CCCVIII, CCCLXXIII, CCCLXXVIII, CCCLXXXI, CCCLXXXV, Nach der Beschreibung von M. Denis ist anzunehmen, daS
CCCLXXXVI, CCCLXXXVII, CCCLXXXVIII und der Kodex (528 Bl.) denselben Inhalt hatte und in ahnlicher
CCCLXXXIX. Weise wie R eingerichtet war: Die Epistolae (nach Denis 283 an
Der ganze Bestand der Hs. R geht aus der Synopsis hervor. der Zahl) fanden sich ohne Uberschrift auf f. 358r-467v.
Eine hier in den Apparaten nicht verwertete Abschrift des B Berlin, Staatsbibliothek Preussischer Kulturbesitz, Cod.
Riesenkodex findet sich im Iat. 4° 674· Pergament. Anfang des 13. Jhs. (und 14· Jh.).
Cod. Add. 15102 der British Library in London. Papier. Beschreibung: Mitteilungen der KiJniglichen Bibliothek, Heft 3
15· Jh. (Berlin 1917). S. 12-18. - Echth., S. 79-84­
Der Sammelband besteht aus drei Teilen (II6 BI.). Es haben
zwei Hande daran gearbeitet; eine altere (Anfang des 13. Jhs.)
(78) Vgl. darüber auch B. NEWMAN, Saínt Hildegard of Bingen. Sy11lphunia. A
CriticaIEditiO'l1 oftlJe Sy11lPhonia armoni, alestill11l relleiationll11l, with lntrodllction, TransiatiO'l1l,
schrieb den ersten (f. 1-62) und den dritten (f. I03-II6) Teil,
and Com11lentary (Ithaca/London 1988), S. 68'73.
eine jüngere den zweiten (f. 63-I02; 14- Jh.).
(79) Vgl. R, Nr. 264: f. 395Vb'408v·; Wr, Nr. 257: f. 122V·'I23rb/I45vb'I59r" / Nach der Beschreibung in den Mitieilungen der KiJniglichen
123rb·va; R, Nr. 282: f. 425v"434ra; Wr, Nr. 275: f. 145ra,vb/I59v-168r. Über Bibliothek, S. 12, war der Entstehungsort nach dem ¡;¡.ltesten
das kodikologische Problem in Wr S. Vorbem. J, S. l55f. Besitzvermerk das Kloster S. Maria in PfalzeI bei Trier. In
(80) Die Nummern la (vom Anfang der IDA an), lb (Fortsetzung der IDA), Echth., S. 80, wird die Vermutung geauSert, daS die Hs. dcr
2a-b (VSR) und l3 (VID) sind wegen ihrer besonderen Stelle - auch hier ist Schreibstube vom Rupertsberg entstammt.
der Briefcharakter unsicher - in die Classis IX (s. die Rubrik Einrichtllng der Der Kodex fangt mit der Vita S. Hildegardis (f. I-24) an;
Amgabe) aufgenommen worden. Die zu den Nummern 3, 5 und 7b gehorenden dann folgen auf f. 25v-S6r Briefe (darüber weiter unten), f. 58r­
Symphol1ia-Gesingc scheiden vollig aus. Vgl. die Rubrik Einrichtung, zu Classis
VIII.
62r das unbekannte Alphabet (Litterae ignotae) und die unbe­
Vgl. üher dieHC Stlicke, von den<m sich 9 R.uch in der Hs. Blinden, Echth., kanntc Sprachc (Lingua ignota). 1m zwciten Teil steheo f. 63r­
99v Gebcnos Speculum futufofum temporum (mit Exzerpten
(H2) V~I. H,... /.
S.E'SHi. und Vorbrm. l, S. J,2·IH.
S, 1~Jf:; t.1Jt'1¡,m. " Ii. 1\4. Anm. :nR. l1uHHild('gltnl: hkl' nkht bPllllt;l,t, v¡.('l. lmh'lI die BH. Go) llnd
xxx EINLEITUNG EINLEITUNG XXXI
f. 99v-IOor die 15 Zeichen, welche Augustinus, De ciuit. Dei W Z M Wr R B
XVIII, 23 der Erythraischen Sibylle zuschreibt. Der dritte Teil
umfaBt f. I03r-II6r noch ein Fragment aus Hildegards LCM
Ep. I
IR
-
-
. 1615 14
-
51
50
56
55
-
-
(Causae et Curae), dem sich naturkundlich-medizinische Texte II - 64 1 2,1 2,1 -
gleich einer Erweiterung des !-:CM anschlieBen. III - 10 2 2,2 2,2 -
Der Abschnitt, der mit der Uberschrift Epistole beate uirgz'nis IV - 20 - 5 5
Hildegardis einsetzt, enthalt 56 zweispaltig geschriebene Stücke, V - 19 3 2,3 2,3 -
deren Briefcharakter nicht immer deutlich ist (83). Abgesehen
VI - 24 4 2,4 2,4 -
VII 9 65 5 2,5 2,5 -
von einer Ausnahme (Brief Nr. 28, hier Ep. CLXI), tragen die VIII 2 72 32 4 4 -
Briefe keine Adresse. Doch sind sie jeweils, bis auf vier, mit IX 139 42 - 6 6 -
roten Überschriften versehen, die in ganz allgemeinen Formu­ X - - - - 7 -
lierungen das Thema des Inhalts angeben. Zwolf Texte sind XR - - - - 8 -
auch in anderen Hss. belegt (84), aus denen sich ofters die XI 70 110 - 14,1 18,1 -
Adressaten ergeben (85). XII - 12 8 14,2 18,2 -
Bemerkenswert ist, daB dieser Zeuge eine bedeutende Anzahl XIII - - - 13 17 -
XIIIR - 1 9 14,3 18,3 -
noch unedierter Stücke enthalt. Die Angabe in Echth. (1956), S.
81: "44 Briefe dieser Sammlung sind noch nicht ediert", ist
XIV - - - 15 19 -
begreiflicherweise überholt. In Echth. selbst werden zwei Schrei­
XIVR - - - 16,4 20,4 -
XV - - - 260 267 -
ben neu herausgegeben (S. 130: B, Nr. 35 = Ep. CCCXVI; S. XVR 55 - - 261 268 -
143: B, Nr. 21 = Ep. CCXVR). P. Dronke hat noch weitere 14 XVI - - - 43 47 -
Briefe zum ersten Mal ediert; wir verweisen dafür auf die N r. XVIR - - - 44 48 -
13 der Rubrik Ausgaben in dieser Einleitung. XVII - - - 45 - -
Der Bestand der Hs. B findet sich zusammen mit dem der
XVIII - - - 7 9 -
anderen groBeren Hss. in der folgenden Synopsis. In dieser
XVIIIR - 11 6 8,1 10,1 -
XIX - 66 7 8,2 10,2 -
Tabelle wird jeweils die Reihenfolge der Schreiben in den Mss. XX - - - 9 11 -
angegeben. Für die Verzeichnung der Folios verweisen wir auf XXR 63 - - 10,1 12,1 -
den ersten Teil des Textapparats jeden Briefes. Bezüglich der XXI 121 - - - - -
in Vorbem. I, S. 153fl. besprochenen Komponenten wurden die XXII - - - 11 13 -
Andeutungen Vorb. Ia usw., für die in R (86) nicht unterschie­ XXIIR - - - 12 14 -
denen Stücke Ad praelatos Moguntinenses die Bezeichnungen
XXIII - - - - Mog.l 56
Mog. I usw. benutzt. Wenn in der jüngeren Tradition mehrere
XXIV - - - - 15 -
selbstandige Texte verschmolzen worden sind, werden, wo das
XXIVR - - - - 16 -
XXV - - - 17 21 -
noch moglich ist, die ursprünglichen Teile unterschieden (z.B. XXVR - - - 18 22 -
2, 1 bis 2, 5 in R). In diese Liste sind die gesondert zu behan­ XXVI - - - 19 23 -
delnden kleineren Textzeugen nicht aufgenommen worden. XXVIR 53 134 - 20 24 -
XXVII - - - 41 45 -
XXVIIR - - - 42 46 -
(83) Vgl. Vorbem. 2, S. 152'154. • XXVIII - - - - - 47
(84) Vgl. Erbth., S. 81. Es handelt sich um die Ep. CVIR (B, Nr. 8), CIXR XXIX - - - 130 135 -
(B, Nr. 24), CLXXX (B, Nr. 9) und 9 von den I I in R mit der Adresse Ad XXX 170 - - - - -
prelatos Moglmtinenses zu einem Ganzen verschmolzenen Briefen: (in der Reihenfolge XXXI - - - 21 25 -
der Hs.) CCCLXXVIII (B, Nr. 13), CCCLXXXI (B, Nr. 17), CCCLXXIII (B, XXXIR - - - 22 26 -
Nr. 27), CCCLXXXV (B, Nr. 39), CCXCII (B, Nr. 40), CCCVIII (B, Nr. 41), XXXII - - - 39 43 -
CCCLXXXVI (B, Nr. 42), CCCLXXXVII (B, Nr. 52), XXIII (B, Nr. 56).
(85) Über die Ermittlung anderer Adressaten in dieser Hs. vgl. &hth., S. 82f.;
XXXIIR
XXXIII
15
159
32
-
-
-
40
-
44
-
--
J29"131; 143 f . XXXIV - - - 37 41 -
(86) Für R wird in der Regel die Numerierung von G. Zedlers Beschreibung XXXV - - - 27 31 --
in Z,ntralblatt ,(ilr BibüotlNleswlSlll (s. oben) benutzt. Für W und Z verweisen wir
¡¡uf Echlh., S. S,·:IO;.
XXXVR
XXXVI
-
20
26
44
11
-
28
30
32
3'1 -
XXXII EINLEITUNG EINLEITUNG XXXIII
----,---- --­ - ---- -----
W Z M Wr R B W Z M Wr R B
Ep. XXXVII - - - 31 35 - Ep. LXXR - 97 102 ­
XXXVIIR - 18 10 32 36 - LXXI 82 127 - - - -
XXXVIII - - 1
I 35 39 LXXII - - - 88 93 -
XXXVIIIR 3 73 34 36 40 - LXXIIR - - - 89 94 -
XXXIX - - - 226 229 - LXXIII 47 - - - -
XXXIXR 65 (fr.) - - 227 230 - LXXIV - - - 68 73 -
XL - 214 217 LXXIVR 45 - - 69 74 -
XLR 83 94 ­ 215 218 - LXXV I 46 - - - - -
XLI - - - 23 27 - LXXVI - 70 75 -
XLIR 5 - 33 24 28 - LXXVIR 41 135 - 71 76 -
XLII 151 - - - LXXVII - - - 274 281 -
XLIII - - - 33 37 - LXXVIIR - - - Vorb. Vorb. -
XLIIIR - - - 34 38 - 11/12 11/12
XLIV - - - 29 33 - LXXVIII - - - 246 253 -
XLV - - 25 29 - LXXVIIIR 62 119 - 247 254 -
XLVR - - - 26 30 - LXXIX 43 - - 101,2 106,2
XLVI - - 37 111 116 - LXXX - - 230 233 -
XLVII - 88 38 117 122 - LXXXR - - - 231 234 -
XLVIII - - - 202 205 - LXXXI 4 6 35 55 60 -
XLVIIIR - 81 21 203 206 - LXXXII - - - 54 59
XLIX - - - 152 157 - LXXXIII - - 240 247 -
XLIXR - - - 153,1 158,1 - LXXXIlIR 36 116
.-­ 241 248 -
L - 154 159 - LXXXIV - - 266 273 -
LR 27 - - 155 160 - LXXXIVR - - - 267 274 -
LI - - - 254 261 - LXXXV - - - 52 57 -
LII - 21 - 190 195 LXXXVR/A 66 120 - 53,2 58,2 -
LIIR 12 22 27 191 196 - LXXXVR/B - 137 - 53,1 58,1 -
LIII - - - 200 203 - LXXXVI - 136 38 42 -
LIIIR 19 92 - 201 204 - LXXXVII - - - 224 227 -
LIV 124 50 - 109 114 LXXXVIIR/A 64 - - 225,2 228,2 -
LV
LVR
- - - 98 103 - LXXXVIIR/B 69 109 - 225,1 228,1 -
71 111 - 99 104 - -
LVI 49 - 79 84 -
LXXXVIII 68 108 - - -
LVII 106 128
-
-
LXXXIX 78 123 - - - -
LVIII 99 130 - - - -
XC
XCI
103 - - - - -
- - - 74 79 -
LIX 107 129 - - - - XCIR - 8 - 75 80 -
LX - - - 78 83 - XCII 73 113 - 187 192 -
LXI - - 174 179 XCIII - - - 132 137 -
LXIR - - I - 175 180 - XCIV - - - 164 169 --
LXII - - - 196 - - XCIVR - - 165 170
LXIIR - -
,
- 197 - - XCV - - - - - 25
LXIII 48 - - - XCVI 94 105 - - - -
LXIV - 13 24 - - - XCVII - - - 104 109 -
LXV 44 - - - - - XCVIII - - - 140 145 -
LXVI - - - 142 147 - XCVIIIR - - - 141 146 -
LXVIR - 143 148 - XCIX 114 - -- - - -
LXVII 119 - - - - - C - - 146 151 -
(LXVIII) - - - Vita Vita - CI - - - 147 152 -­
- -- -
S. Hil. S. Hil. [CH) - -
-
- -
---
[LXVIIIR) ibid. íbid. - (CIII] - - -
-- -- --
- I
[LXIX]
LXX - ­
-
-
ibid.
96
ibid.
101
-
-
CIfIR
CIV¡ 1'" I -­
2~0
XXXIV EINLEITUNG EINLEITUNG XXXV
------------

W Z M Wr R B W Z M Wr R B
Ep. [CV) - - - - - - Ep. CXLVI - - 124 129 -
[CVI) - - - 241 - CXLVIR - - 125 130 -
CVIR - - - - 242 8 CXLVII - - - 160 165 -
[CVII) - - - - - - CXLVUR - - 161 166 -
[CVIIl) - - - - - - CXLVIII - - 72 77 -
[CIX) - - - - - - CXLVIIIR - - 73 78 -
CIXR - - - - - 24 CXLIX - - 268 275 -
CX - - - 162 167 - CXLIXR - - - 269 276 -
CXR - - - 163 168 - CL - - 156 161 -
CXI - - 122 127 - CLR 8 78 17 157,1 162,1 -
CXIR - - - 123 128 - CLI 109 - - - - -
CXII - - - 106 111 - CLII 129 55 - 133,2 138,2 -
CXIIR - 87 - 107 112 - CLIII - - - 138 143 -
CXIII - - 270 277 - CLIIIR - - - 139 144 -
CXIIIR - - - 271 278 - CLIV - - - 128 133 -
CXIV - - - 116 121 - CLV - - - 90 95 -
CXV - - - 94 99 - CLVR - - - 91 96 -
CXVR 67 107 - 95,1 100,1 - CLVI - - - 188 193 -
CXVI - - - 95,2 100,2 - CLVIR - - - 189 194 -
CXVII - - - 148 153 - CLVIl - - - 186 191 -
CXVIlR - - - 149 154 - CLVIII - - - 264 271 -
CXVIII - - - - - 44 CLVIIIR - - - 265 272 -
CXIX 10 85 26 - - CLIX - - - 172 177 -
CXX - - - 238 245 - CLIXR 140 43 - 173 178 -
CXXR - 29 40 239 246 - CLX - - 194 199 -
CXXI - - - 60 65 - CLXR - - 195 200 -
CXXIl 130 56 - - - - CLXI - - - - 28
CXXIII 23 74 - 61,1 66,1 - CLXIl 93 104 - - - -
CXXIV 104 - - - - - CLXIlI - - 166 171 -
CXXV 95 106 - - - - CLXmR - - 167 172 -
CXXVI 51 - - 10,2 12,2 - CLXIV - - 234 237 -
CXXVII 32 59 - 61,2 66,2 - CLXIVR - - - 235 238 -
CXXVIII 89 100 - - - - CLXV - - - 126 131 -
CXXIX 172 - - - - CLXVI - - - 176 181 -
CXXX 110 - - - - CLXVIl - - 218 221 -
CXXXI 57 - - - - CLXVIlR - - - 219 222 -
CXXXIl 168 - - - - - CLXVIII - - 134 139 -
CXXXIII - 61 - - - CLXIX - - - 258 265 -
CXXXIV - 75 - - - - CLXIXR - - - 259 266 -
CXXXV 60 - - - - CLXX - - - 252 259 -
CXXXVI 35 - - - - CLXXR - 63 29 253 260 -
CXXXVIl - 57 • 39 115 120 - CLXXI 6 (fr.) 58 36 77 82 -
CXXXVIII - - - 114 119 - CLXXIl - - - 76 81 -
CXXXIX - - - 110 115 - CLXXIII - - - 222 225 -
CXL - - - 178 183 - CLXXIIIR 52 - - 223 226 -
CXLR - - - 179 184 - CLXXIV - - - 192 197 -
CXLI 18 35 - 121 126 - CLXXIVR - - - 193 198 -
CXLIl - - - 120 125 - CLXXV 74 114 - - - -
84 95 - - - -
--- -
CXLIII CLXXVI - - 64 69
CXLIV
CXLIVR
-
ras.a.l 84
- -
16
58
59,1
63
64,1
-
-
CLXXVIR
CI.xxvn
-- -
-.
65
184
70
189
-
CXLV 125 51 - 59.2 64.2 - Cr.XXVUR - - IliS '190
~

-
XXXVI EINLEITUNG EINLEITUNG XXXVII
----- .... ~

W Z M Wr R W Z M Wr R B
Ep. CLXXVlII - - - 212 215 Ep. CCXII 113 - - - -
CLXXVIIIR - - - 213 216 CCXIII 171 - - - - -
"'CLXXIX - - - - - CCXIV - - - 87 92 -
"'CLXXIXR - - - - - CCXV - - - 86 91 -
"'CLXXX - - - - - CCXVR - - - - - 21
"'CLXXXI - - - - CCXVI - - - - 30
CLXXXII - - 66 71 CCXVII - - - - - 12
CLXXXIII - - 62 67 CCXVIII 31 - - 101 106 -
CLXXXIIIR 17 34 - 63 68 CCXIX 33 - - - - -
CLXXXIV 40 - - 177 182 CCXX - - - 248 255 -
CLXXXV - - 158 163 CCXXR - - - 249 256 -
CLXXXVR - - - 159
182
164
187
CCXXI - - - 136 141 -
CLXXXVI - - CCXXIR - - - 137 142 -
CLXXXVIR - - - 183 188 CCXXII 25 - - - - -
CLXXXVII - - - 198 201 CCXXIII - - - 262 269 -
CLXXXVIIR - 17 18
-
199 202 CCXXIIIR - - - 263 270 -
CLXXXVlII - - 208 211 CCXXIV - - 210 213 -
CLXXXVlIIR - 68 19 209 212 CCXXV 30 - - 135,1 140,1 -
CLXXXIX - 79 20 211 214 CCXXVI 39 - - 205 208 -
CXC - - - 56 61 CCXXVlI ­ - - 206 209 -
CXCR - - - 57 62 CCXXVIIR - 138 - 207 210 -
CXCI - - - 102 107 CCXXVlII - - - 228 231 -
CXCIR - - - 103 108 CCXXVlIIR - - 229 232 -
CXClI - 71 31 Vorb. Vorb. CCXXIX - - - 108 113 -
-
7a/lO 7a/1O CCXXX - - - 118 123 -
CXCIII - - Vorb.6 Vorb.6 CCXXXI - - - 150 155 -
CXCIV - - - Vorb. Vorb. CCXXXII 108 - - - -
8/9 8/9 CCXXXIII 115 - - - - -
CXCV - - 256 263 CCXXXIV - ,
7 41 151 156 -
CXCVR I 54 ­ - Vorb. I Vorb. CCXXXV 100 - - - - -
I (par­ ta la CCXXXVI 75 115 - - - -
tím) CCXXXVII - - - 170 175 -
CXCVI 77 15 67 72 CCXXXVIIR - - - 171 176 -
CXCVII 61 - - - - CCXXXVIII 50 - - - - -
"'*CXCVlII - - - - - CCXXXIX 42 - - - - -
CXCIX 22
-
-
-
-
-
105
82
ltO
87
CCXL -
-
-
-
- 92 97 -
CC CCXLR - 93 98 -
CCR - - - 83 88 CCXLI - - - 242 249 -
CCI
CCIR
-
132
-
30
-
-
180
181
185
186
CCXLIR
CCXLII
-
131
2
62
42
-
243
81
250
86
--
***CCII
"'**CCIII
-
- -
-
-
-
-
-
-
CCXLIII
CCXLIV
58
-
-
-
-
-
-
80
-
85
--
CCIV - - - 112 117 CCXLIVR 167 - - - - -
CCV 72 11~ - - CCXLV 138 41 - - - -
CCVI - - 236 243 CCXLVI 112 - - - - -
CCVIR 118 - 237 244 CCXLVlI - 60 - -- - --
CCVII - - - 100 105 CCXLVlII 37 76 - -
CCVIII 81 126 - 1
- - **"'*CCXLIX - -- - - - -
---
CCIX - - 84 89 CCL - - 244 251
CCIXR 133 36 - 85 90 CCI"lt - 3 43 245 252
I 126­ -
--
CCX - - CCLl 16 :13 113 Uf!
ccxr 52 - 1331 1381 I CCLll 102 ~

- - -
XXXVIII EINLEITUNG EINLEITUNG XXXIX

W Z M Wr R B ir z M WI' R B
Ep. CCLIII 149 - - - - - Ep. CCXCIX 98 - - - - -
CCLIV 153 - - - - - CCC 111 - - - - -
CCLV 155 - - - - - CCCI 116 - - - -
CCLVI 165 - - - - - CCCII 122 - - - -
CCLVlI - - - - 16 CCCIII 127 53 - - - -
CCLVIII - - - - - 32 CCCIV 141 - - - - -
[CCLIX) - - - - - [44J CCCV 142 - - - - -
CCLX - - - 55 CCCVI - - - - 5
CCLXI - 86 - - - - CCCVlI - - - - 29
CCLXII - - - - - 6 CCCVlII - - - - Mog.5 41
CCLXIII - - - - - 10 CCCIX - - - - - 48
CCLXIV - - - - - 45 CCCX - - - - 54
CCLXV - - - 144 149 CCCXI - - - 46 49 -
CCLXVR - - - 145 150 - CCCXIR - - - 47 50 -
CCLXVI 150 - - - - CCCXII - 14 12 49,1 52,1 -
CCLXVII 163 - - - - CCCXIII 13 69 13 49,2 52,2 -
CCLXVIII - - - - - 36 CCCXIV - - 48 51 -
CCLXIX - - 168 173 - CCCXV 137 40 16,3 20,3
CCLXIXR. - - - 169 174 - CCCXVI - - - - - 35
CCLXX - - - 220 223 - CCCXVII 118 - - - - -
CCLXXR 14 31 - 221 224 - CCCXVlII 117 - - - -
CCLXXI 92 103 - - - CCCXIX 87 98 - - - -
CCLXXII
CCLXXIII
123
166
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
CCCXX
CCCXXI
79
-
124
91
-
22
-
-
-
-
--
CCLXXIV - - - - - 18 CCCXXII 77 122 - - - -
CCLXXV - - - - - 46 CCCXXIII - 45 23 - - -
CCLXXVI - - 250 257 - CCCXXIV - - - - 53 -
CCLXXVIR 7 (fr.) 23 28 251 258 - CCCXXIVR - - - 54 -
CCLXXVII
CCLXXVIII
-
-
27
83
-
-
119
-
124
-
-
-
CCCXXV
CCCXXVl
105
-
-
89
-
44
-
131
-
136
-
-
CCLXXIX 56 - - - - CCCXXVlI 24 - - 127,1 132,1 -
CCLXXX - - - - 31 CCCXXVIII 173 - - - - -
CCLXXXI - - - 53 CCCXXIX 96 - - - - -
CCLXXXII 76 121 - - - - CCCXXX 143 - - - - -
CCLXXXIlI 169 - - - - - CCCXXXI - - - - - 34
CCLXXXIV 147 - - - - - CCCXXXIl 128 54 - - - -
CCLXXXV 156 - - - - - CCCXXXIlI 101 - - - -
CCLXXXVI 174 - 153,2 158,2 - CCCXXXIV 38 131 - 16,1 20,1 -
CCLXXXVlI - - - - 1 CCCXXXV 28 133 - 129,2 134,2 -
CCLXXXVIII - - - - - 4 CCCXXXVI 134 37 - - - -
CCLXXXIX - - - - 11 CCCXXXVlI 85 96 - - - -
CCXC
CCXCI
-
-
-
-.
-
-
-
-
-
-
26
33
CCCXXXVlII
CCCXXXIX
11
135
82
38
25
-
-
129,1
-
134,1 .
--
CCXCII
CCXCIII
-
-
-
-
-
- -
Mog.4
-
40
49
CCCXL
CCCXLI
136
26
39
132
-
-
-
127,2
...
132,2
--
CCXCIV - - - - 50
-
CCCXLII 29 - -
-
- - -
CCXCV - - - 204 207 CCCXLIII - 48 16,2 20,2 -
CCXCVI - - - 216 219 - CCCXLIV 1 70 30 255 262 -
CCXCVIIl - - - 217 220 - CCCXLV - 47 - - - -
CCXCVlI
CCXCVIlR -
-
-
- -
-
232
233
235
236
-
-
CCCXr.VI
C:C:CXLVH
34
110
-
125
-. 157,2
...
162.2
-- -
~

CC'XCVIII 91 102 - I ­ - - cc:cxr.vnr 116 1)7


- ... ~
XL EINLEITUNG
EINLEITUNG XLI

W z M Wr R B Br Brussel, Koninklíjke Biblíotheek, Codo 5527-5534. Per­


Ep. CCCXLIX 88 99 gament. 1. Viertel des 13. lh.
CCCL 120 und
CCCLI 144
CCCLII 7 Bg Brussel, Koninklijke Bibliotheek, Codo 5387-5396. Per­
CCCLIII 23 gament. 12./13. lh.
CCCLIV 37 Beschreibung: DEROLEZ, Guiberti Epistolae 1, S. XIII-XXIII und
CCCLV 38 XXIII-XXIX.
CCLVI 43 Aus der Korrespondenz zwischen Wibert von Gembloux und
CCCLVII 46 Hildegard werden in dieser Ausgabe nur die Hildegard-Briefe
CCCLVIII 49 veroffentlicht (87). Man findet sie in Br auf f. 147v -149 v (Ep.
CCCLIX 21
CCCLX 59
CIIIR), f. 155r-v (Ep. CVIR) und f. 158r-v (Ep. CIXR).
CCCLXI 90 101 Von diesen drei Briefen ist in Bg nur die Ep. CIXR vorhanden
CCCLXII 97 (f. 179r-18or).
CCCLXIII 145 In der Hs. Br stehen auch noch die am SchluB unserer Edition
CCCLXIV 146 herauszugebenden Stücke Visio S. Hildegardis ad Guibertum
CCCLXV 148 missa (f. 133r-141v) und De excellentia beati Mar#ni (f. 141V­
CCCLXVI 152 145 v ).
CCCLXVII 154
CCCLXVIII 157
CCCLXIX 158 F Firenze, Biblioteca Medicea Laurenziana, Codo S. Crucis,
CCCLXX 160 Plut. 22, dex. 4- Pergament. 13. lh.
CCCLXXI 161 Beschreibung: A.M. BANDINI, Catalogus codicum Latinorum Bi­
CCCLXXII 162 bliothecae Mediceae Laurentianae IV (Firenze 1777), Sp. 606-608.
CCCLXXIII - I Mog.8 27
Diese Hs. (143 BL) entbalt nach Hugos von St. Viktor Kom­
CCCLXXIV 9 Vorb.4 VorbA
CCCLXXV 164 mentar zu der Hierarchia caelestis des Pseudo-Díonysius einige
CCCLXXVI 2 Hildegard-Texte (von anderer Hand). Es sÍnd: Sciuias III, 7, c.
CCCLXXVII 3 9-10 (f. 142r) und III, 7, c. 8 (f. 142r-v); ein Brief an Magíster
CCCLXXVIII Mog. 13 Odo von París (f. 142v, hier Ep. XLR, ohne Anfrage); weÍter
10 auf f. 143r: Yerba Hildigarthis in spiritu sancto de beato Bur­
CCCLXXIX 14 chardo (ed. PI, S. 465-466); ein Brief an Sibylla von Lausanne
CCCLXXX 15 (Sibille trans Alpes Hildigardis, hier Ep. CCCXXXVIII); das
CCCLXXXI Mog.9 17 Alphabet der Litterae ignotae. Pitra hat die Hs. auch für seine
CCCLXXXII 19
CCCLXXXIII
Ausgabe der beiden genannten Hildegard-Briefe (PI, S. 521 und
20
CCCLXXXIV 22
539-541) benutzt.
CCCLXXXV Mog.2 39
CCCLXXXVI Mog.6 42 K Kynivart (Konigswart), Codo 40. Pergament. 2. Halfte
CCCLXXXVlI Mog.3 52
CCCLXXXVIII
des 12. 11:.s.
Mog.7
CCCLXXXIX Mog.
Beschreibung: F. CÁDA, Codices manuscripti Bibliothecae Castelti
11 Kynzvart in Bohemia Occidentali (Prag 1965), S. 64. - H. TÜCHJ.E,
CCCXC Vorb.5 Vorb.5 Ein Hildegard-und ein Bernhardbriej aus der ehematigen Ocho
senhausener Klosterbibliothek, in Studien und Mitteitungen zur
Geschichte des Benediktinerordens 79 (1968), S. 17-20.
Das aus der ehemaligen Benediktinerabtei Ochscnhausen
* S. Hs. P
** S. Hss. Pe T,
*... * S. Al.Isg. ROTH, S. 74"75 XX-XXI)
*+"" ... S. Ha. K (87) Die Wibert·l'Idefc nnclct milo hei DHRULIt:l, C;NilNrli liplllo/,u T, Nr, xvr
xxn (:-l. 2,6':110) IJnd XXIV (S. ~'4·':¡").
XLII EINLEITUNG EINLEITUNG XLIII

stammende Legendarium (Hss. 40-41) umfa6t Vitae, Passiones, la Bibliotheque nationale 38, 1 (París 1903), S. 367-369. - Vgl.
Miracula und Sermones. Das Ms. enthalt in einem Nachtrag aus K. KasTER, Elisabeth von SchOnau. Werk u~~ Wirkung im
der ersten Halfte des 13. lhs. einen sonst nicht belegten Brief Spiegel der mittelalterlichen handschrijtlichen Uberliejerung, in
Hildegards: E pistula domine H iltigardis ad inclusum F. de Archiv jür mittelrheinische Kirchengeschichte 3 (1951), S. 264f.
huiueltum (hier Ep. CCXLIX). Nach einer Mitteilung von H. Diese in Himmexod entstandene Hs. (95 Bl.) entMlt, nach
Pretsch (Zwiefalten) ware mit F. ein im Necrologium Zwijaltense einem unter der Uberschrift Liber Origenis De singularitate
(MG Necr. I, 252) zum 24. Mai erwahnter Fridericus m. et clericorum überlieferten Werk (Pseudo-Cyprian., vgl. P L 4, Sp.
inclusus gemeint. 835-870) und 5 Augustinus-Texten, zwei von einer Hand des 13.
lhs. geschriebene Stücke Hildegards. Es geht um den Brief an
Werner von Kirchheim (f. 62V-63r; PL, Nr. 52, hier Ep. CXLIXR)
Ma München, Bayerische Staatsbibliothek, Cod. lat. 22.253. und das Schreiben De sacramento dominici corporis (f. 63v; P L,
Pergament. 12. lh. Nr. 43, hier Ep. CCXCVIIR). Es fehlen die Uberschriften und
Beschreibung: Catalogus codicum Latinorum Bibliothecae Regiae auch die Anfragen. Hiernach folgt auf f. 64r-94v ein Teil der
Monacensis II, 4 (München 1881), S. 34­ Visionen Elisabeths von SchOnau, dem sich 26 Verse des Ma­
Der Kodex (Windberg 53; 213 Bl.) entMlt Verschiedenes, u.a. gisters Serlo von Wilton (ed. J. OBERG, Stockholm 1965, Nr. 80,
auf f. 105-2°5 die Vita Bernardi Clareuallensis. Nach Texten S. luf.) anschlie6en. Auf dem letzten Blatt (9sr;.. von einer
der Elisabeth von Schonau (f. 47: Visiones Elysabeth Sconau­ Hand des frühen 13. lhs.) steht dann, mit der Uberschrift
giensis a. I1S6, f. 75. Reuelatio eidem jacta de resurrectione Scriptum domine Hildegardis ad Elisabet, noch ein Brief Hil- •
Marie et de exercítu XI milium uírginum) folgt auf f. 87r-89r degards (nach dieser Hs. herausgegeben von H. Omont in seÍner
die Visio Hildegardis contra Kataros, d.h. die Ep. CLXIXR dieser obengenannten Beschreibung, S. 369 und von J. May in Hilde­
Ausgabe. Als Antwort auf dieses Schreiben (vgl. über die eigen­ gard von Bingen '[Kempten/München] 19I1, S. 512-514). Das
artige Kombination Vorbem. 2, S. 150) findet man f. 89r-90r die Schreiben findet sich auch in den Hss. Trier, Stadtbibl. 771/1350
Responsio Elysabeth de eisdem, in Wirklichkeit eine Verschmel­ (s. unten) und B, f. 41v-42r; in diesem letzten Ms. wird es an
zung von zwei Briefen Elisabeths (ed. ROTH, S. 741'1., Nr. XX­ Hazzecha von Krauftal gerichtet. Das Adressatenproblem wurde
XXI; hier Ep. CCII und CCIII). Nach einigen Texten Eckberts oben, S. XVII, bei der Besprechung der Ep. CLXI (nach B)
von Schonau stehen, ohne Anfragen, noch zwei Schreiben Hil­ und CXCVIII (nach Pe) skizziert.
degards an Abt Adam von Ebrach: auf f. 103r-v die Ep. Die Hs. Pe war U.E. Vorlage für dieselben Hildegard-Briefe
LXXXVI, auf f. 103v-I04r die Ep. LXXXVR/B dieser Ausgabe (hier also Ep. CXLIXR, CCXCVIIR und CXCVIII) im Samme1­
(fragmentarisch ). band

P Lonaon, British Library, Codo Add. 17292. Pergament.


12. ~ Te Trier, Stadtbibliothek, Codo 771/1350. Papier. 15. lh.
Beschreibung: Catalogue oj Additions to the Manuscripts in the Beschreibung: G. KENTENICH, Beschreibendes Verzeichnis der
British Museum (Years I848-I8S3; London 1868), S. 2. Handschrijten der Stadtbibliothek zu Trier, 6. Heft, 2. Abt. (Trier
Die Hs. stammt aus der Praemonstratenserabtei von Park 1910), S. 97f. - K. KaSTER, a.a.O., S. 265.
bei Lowen (f. ISlrb: Liber sancte marie de Parcho). Sie ist wichtig, Hildegards Texte finden sich auf f. s6r-s8v (Überschrift: Visio
weil sie vier Briefe, von denen drei anderswo nicht belegt sind, Elizabeth abbatisse ordinis Cist.; Korrektur am Rand: S. Be­
enthalt. Diese Korrespondenz steht, nach 92 Sermones des Au­ nedicti in Schoenauio; hier ~p. CXLIXR), f. 58v-S9v (Ep.
g.ustinus und einem Briefwechsel Philipps von Park mit der CCXCVIIR) und f. Ilor-Illv (Uberschrift: Incipit epistola Hit­
Abtissin von Dietkirchen (Bonn), auf f. IS2ra-152Vb; es handelt degf!-rdis ad Elizabeth; hier Ep. CXCVIII). .
sich, in der Reihenfolge der Hs., um die Ep. CLXXIXR, CLXXX, Uber den Kontext in der Hs. und über das Verhaltnis von
CLXXIX und CLXXXI, die sich alle auf Hildegards Kontakte Pe, Te und B im letzten Brief handelt H. Rissel ausführlich in
mit dem genannten Abt beziehen. ihrem Aufsatz in Cíteaux (s. oben, Anm. 37).

Pe Paris, Bibliotheque Nationale, Nouv. acquis. lat. 760. Ta Trier, Sta.dtbibliothck, Codo 2397/Z343. Pergamcnt. Ende
Pergament. 12./13. clCH IZ. .Jh!4.
Beschrcilmng: H. OMONT. Notices el Extraits des manuscrits de Bo!;chrnibung: I':hw gcolllUtE' B(!!4(~hrnibun~ orhin1!etl wir in dan­
XLIV EINLEITUNG EINLEITUNG XLV

kenswerter Weise von P. Petrus Becker OSB (St. Matthias zu geschriebenen Zeilen wenigstens zwei Hande unterscheiden zu
Trier). konnen, die auf Zwiefalten und den Rupertsberg hinweisen (88).
Der Kodex, der aus der Abtei St. Matthias in Trier stammt, Es sind foIgende Schriften vorhanden: f. lI6r: der auch in
enthalt in der Hauptsache Augustinus-Schriften oder Auszüge Z (Nr. 9, f. z8v) aIs "Brief" überlieferte Text mit dem Incipit
daraus. Am SchluB (f. I60v-I62V) steht, von einer anderen Hand, Primus sonus ita permansít (hier Ep. CCCLXXIV; S. auch
die wohl noch dem I2. jh. angehOrt, Hildegards Brief gegen die Vorbem. 1, S. I58f., zu der Nr. 4); - das Carmen Mons superat
Katharer (ohne Anfragebrief; hier Ep. CLXIXR; vgL Vorbem. saltus (auch Z, f. 93V; vgl. Vorbem. 1, S. 161, mit Anm. 91); - f.
2, S. 150). Die Überschrift Visio Celestis ist von spaterer Hand lI6v-lI7v mit Fortsetzung auf f. IZOr-IZIr, Z. 8: Ad clericos
angebracht worden. Die Hs. zeigt eiI,l,ige Abweichungen auf, die sacerdotalis ojjicii Hildigardís, d.h. der Brief Z, Nr. 63 (hier Ep.
eine gewisse Selbstandigkeit in der Uberlieferung verraten. CLXXR; cfr PI 5, S. 337-339); - f. IZIV, Z. 6 mit Fortsetzung
auf f. lI8r: Guntero Spirensí ePiscopo Híldigardis, der Brief Nr.
5 in W (hier Ep. XLlR; cfr PL 15, I7zA-D); - f. lI8r: ein u.w.
Tu Trier, Stadtbibliothek, Codo 66z/835. Papier. 15· jh.
sonst nicht belegtes Stück, mit dem Incipit Qui homini dedit
Beschreibung: G. KENTENICH, Beschreibendes Verzeichnis der
cibum Vorbem. 1, S. I6z, Anm. 92); - f. n8v-lI9r: ein
Handschriften der Stadtbibliothek zu Trier, 6. Heft, Z. Abt.
neumiertes Lied: Kyrie eleison. O uirga mediatrix (vgl. Sym­
I9ro), S. 6-7.
phonia 18 red. B. NEWMAN, S. 124]: Alleluia! O uirga mediatrix);
Dieser von verschiedenen Handen des 15. jhs. geschriebene f. lI9r: zwei Paragraphen untereinander, von denen der erste
Sammelband, der aus dem Kloster S. Maria ad Martyres in ¡
jedoch die Fórtsetzung des zweiten darstelIt; es handelt sich •
Trier stammt, enthalt u.a. Werke Bernhards von Clairvaux, ¡ um eine in der Vita S. Hild. in einem Brief an Abt Gedolphus
Augustinus' und Bonaventuras. Auf f. II9r-Izor steht die Kor­ von Brauweiler benutzte BeschworungsformeI (s. Vorbem. 1, S.
respondenz zwischen Eberhard von Bamberg und Hildegard ,,1 162, mit Anm. 95'); - zwei Zeílen mit einer FormeI gegen
(PL, Nr. 14; hier Ep. XXXI-XXXIR). Auch dieser Zeuge scheint ¡ ¡ BlutfluB, die auch in einem Brief an SibylIa von Lausanne (hier
in einer einigermaBen selbstandigen Weise eine ziemlich alte ':j Ep. CCCXXXVIII; Hss. F M W Z) und in der Vita S. Híld, (PL
11
Tradition zu vertreten. ~ ;,1\ lI9D; vgl. Vorbem. 1, S. I6z, mit Anm. 93) benutzt wird; - f.
II9r-v: der Brief an Bernhard von Clairvaux (hier Ep. I); der
Text, der der al ten, richtigen Tradition (wie M und Z) folgt,
Wa Wien, Osterreichische Nationalbibliothek, Cod. IOI6 bricht am SchluB der Seite lI9v ab; f. I2Ir, Z. 9 - I21V, Z. 5,
(theol. 382). Pergament. 13. und 2. Halfte des 12. jhs. mit den Ietzten 5 Worten am unteren Rand: Hildigardis ad
Beschreibung: M. DENIS, Codices mss. theol. Bibl. Palat. Vindob. congregationem puellarum suarum, ein teilweise mit Brief Z, Nr.
Lat. I, 2 (Wien 1794), Nr. DCXXX. - Tabulae codicum mss. in 71 und M, Nr. 31 vergleichbarer Text (hier Ep. CXCII; vgl.
Bibl. Palat. Vindob. asseruatorum 1 (Wien 1864 [1965]), S. 176. Vorbem. 1, S. 161).
- H.]. HERMANN, Die deutschen romanischen Handschriften (Be­ Die Wichtigkeit dieses nicht umfangreichen und nicht beson­

~~hreibendes Verzeichnis der illuminierten H andschriften in ders gepflegten, aber u.E, auch für die Genese der Symphonia

Osterreich, NF II; Leipzig 19z6), S. 310. - O. MAZAL, Byzanz und interessanten Zeugen wurde in Vorbem. 1, S. I6If, betont.

das Abendland. Ausstellung der Hss.- und Inkunabelsammlung


der Osterreichischen Nationalbibliothek (Graz 1981). S. 295.
Wk Wien, Osterreichische Nationalbibliothek, Codo lat. 6z4
Der Hauptteil des Kodex, der nach einer Eintragung auf Bl.
(Hist. eccl. 158). Pergament. IZ. jh.
Ir schon um die Mitte des 13. lbs. im Besitz des Klosters zu Beschreibung: Tabulae codicum mss. in Bibl. Palat. Vindob.
Rommersdorf bei Bonn war (Liber ecclesie sancte Marie uirginis
in Romerstorph) und wahrscheinlich auch dort angefertigt wurde, asseruatorum I (Wien 1864 [1965]), S. ro8. .
Diese Hs., die als Haupttext die Vita S. Hildegardis überlie­
umfaBt auf f. l-I08v den' Liber uitae meritorum und f. I08v­
fert, stammt aus Echternach und gehOrte im spateren Mittel­
II5v die Responsiones auf die 38 Fragen (beide zweispaltig von
alter der Mainzer Kartause (Besitzvermerk auf Bl. IZ). Diesem
ciner Hand des 13. jhs., die wohl mit der einer anderen Rom­
Korpus sind nachtraglich sieben Blatter (a-g) vorgeheftet wor­
Ilwr!;dQrfer Hs., namentlich Wien 963, hier Wr, identisch ¡st).
])i{. Nachtrflg(' auf B1. II6r-12I, die Brieftexte und Lieder
(mth¡¡ltpn, Hind nuch O. Maza] do Rest eines wohl noch zu
Ll'h;t,{'itl'tl tlild(!K¡j)'d~ l'nü;tnndC']wn Mnnll~luipts. Wir glaubcn (Sil) Man vetglelrh~ WiI, r. xx6t mlr rler 36 in fJdJlh" 'Hlfel XVIII

¡JI diu'Iun llnn·~t!lU1líBjK g('ol'dnet (~II, von m!!lII'OI'<l1l ){opiHtnn (NRChuRK 1m unterM

EINLEITUNG EINLEITUNG XLVII


XLVI
den, die ohne Überschrift die Korrespondenz in Bezug auf die Es handelt sich an erster Stelle um das Speculum futurorum
Katharer enthalten (hier Ep. CLXIX und CLXIXR; vgl. Vorbem. temporum oder Pentachronon Gebenos, des Abtes von Eberbach,
2, S. ISO). Wir glauben, die Lesarten dieses Zeugen im Apparat
der um 1220 in dieser Schrift Prophezeiungen Hildegards sam­
berücksichtigen zu müssen, weil sie wohl ein frühes Stadium melte (90). Die Arbeit, die in einer etwas bornierten Weise nur
das einseitige Bild Hildegards als Weissagerin hervorruft, ist in
der jüngeren Tradition vertreten.
über 50 Manuskripten überliefert worden (91). Weil sie noch nicht
kritisch ediert worden ist (92), haben wir uns für die Verarbeitung
Troyes, Bibliotheque municipale, Codo 683. Pergament. dieser, übrigens für die Textgestaltung nicht unentbehrlichen
12. Jh. Tradition, auf die Verwertung eines einzigen zuverlassigen Zeu­
Beschreíbung: Catalogue général des manuscrits des Bibliotheques gen beschriinken müssen. Als solchen haben wir folgende Mün­
Publiques des Départements 11 (París 1855), S. 286. chener Hs. gewiihlt (1*1) :
Der Kodex, der in Claírvaux geschrieben wurde, enthiilt nach
Hildegards Liber diuinorum operum und dem ersten Buch von Gh München, Bayerische Staatsbibliothek, Cod. lato 324
Bernhards De consideratione folgende Brieftexte: - f. II7 r -v : (536). Pergament. 179 Bl., einspaltig. 13. Jh. Aus dem
ein Fragment der Epístola ad Anastasium papam, hier Ep. VIII, Zisterzienserkloster Kaisheim (Kaisersheim).
Z. 29 (ab mittis des Wortes permittis) - 94 (Ende); - f. II7 V: Beschreibung: Catalogus codicum Latinorum Bibliothecae Regiae
die Epístola ad Danielem epíscopum Pragensem (Tit.: ras. + Monacensis I, 1 (München 1892), S. 82. K. KasTER, O.C. in
Pragensi ePiscopo Hildigardis), hier Ep. XXXVIIIR (vollstan­ Archiv für mittelrheinische Kirchengeschichte 3 (1951), S. 267. - .
dig); f. Il7v: ein Fragment der E pistola ad Guntherum epís­ FÜHRKÓTTER-CA~LEVARIS, Sciuias, S. LIIf.
copum Spírensem (Tit.: ras. + nsi ePiscopo Hildigardis), hier Ep. Für den Briefwechsel Hildegards ist von Bedeutung:
XLIR, Z. l-Il (bis ipsius). f. 1-61V: das Pentachronon Gebenos von Eberbach, mit folgenden
Dem Wortlaut nach folgen diese Auszüge aus der Korrespon­ Bríefen bzw. Bríefexzerpten:
denz, deren Verschreibungen, vom Kopisten selbst über der l. f. 33r-v: Item uerba sancte Hildegardis ex uita Rüperti de
Zeile oder am Rand korrigiert, nicht im Apparat vermerkt primo tempore (Ep. LXXVIIR, 201-216. An Abt Helengerus
wurden, deutlich der alteren Tradition von Z, W und M. Doch vom Disíbodenberg. Vgl. Vorbem. I, S. 155, Nr. 12).
ist ihre Position in der Überlieferung an einer Stelle nicht klar: 2. f. 33v-36r: Epístola sancte Hildegardis ad Colonienses de
in VIII, 81, und nur da, schlieJ3t diese Hs. sich merkwürdiger­ futura tribulatione clericorum (Ep. XVR, Append. 1, 76-XVR;
weise den Zeugen R und Wr ano Nach linguam steht, ungefahr app. comp. 261).
wie in R und Wr (vgl. den app. comp.), noch: promeret atque 3. f. 36r-37r: Epistola s. Híldegardis ad Treuerenses de eo
multimodam sed sibi consonantem melodiam. Weil dieser Zusatz
jedoch nicht im Text selbst, sondern am unteren Rand steht,
dürfte er nach Lektüre einer anderen, jüngeren Vorlage hinzu­
gefügt worden sein. Was die Reihenfolge der Briefe angeht, so 65, haben wir im Apparat nicht eigens vermerkt. Auf derselben Seite 55V des
erinnert diese Hs. am meisten an den Kodex M, in dem dieselben Cad. hist. 2° 430 steht noch eine unvollstlindige Kopk eines anderen Brides
aus Z (Nr. 76, hier Ep. CCXLV1II).
drei Briefe auch zusammenstehen: M, Nr. 3 2, 34 und 33·
(90) Über Gehena von Eherbach s. A. BoRST in Lexikofl ftI,. TheoJogi6 IlfId Kin:/JI
4 (I9 60 ), Sp. 537·
Beí einigen Briefe~. wurden, weil es der Rekonstruktion der (9I) Vgl. F. }ORGENSMElER, Sto Hi/degard "Prophltissa telltoflira", in Hilthgard /JOfI
reín hildegardischen Uberlieferung nicht weiter dienlich ist und Biflgm (1179-1979). F6St.r{hrijt~", 800. ToJ,rtag der H'¡lignz, hg. von A. PH. BROCK
die Angaben den ohnehin schon komplízierten Apparat nur (Maim I979), S. 273-293, hier S. 284ff.
überlasten kannten, nicht alle vorhandenen Zeugen verarbei­ (92) Man findet Auszüge in PI, S. 483-488.
tet (89). In dieser Beziehung ist besonders auf zwei Traditions­ (93) Wir folgen damit dem Beispiel von A. Führkatter und A. Carlevaris, die
zweige hinzuweisen. rur ihre Sauw-Edition (S. LIl, Hs. M) dieses Ms. beV01'2Ugt haben. - Wir haben
den Text auch mit Gebenos Überlieferung in Wien 963, f. I'42V· verglichen.
Diese Fassung, deren Traditian von der des groBen Briefkotpus (hier Wr)
abzugremen ¡st, scheint uns unvollstandig zu sein. An bestimmten Stelleo
(89) So war es u.E. nicht notwendig, ~.B. bei der Ep. CCXLV11 die Kopie
stimmen ihre Lesllrten gegenílher Cb mit denen anderer Zeugen ühereln,
dieses Textes aus Z, Nr. 60 in Stuttgart, LB, Cod. hist. 20 430, f. ~5v (I7· Jh.)
andererseits hat sie auch gnnz eigent\.\mliche Varianten. übcr die SteUe van
oder in den AflflaIm des Zwiefalter KlostetS des Athanasius Sulgerus (1, S. I3 6)
Gebenos bildegnrdl.chen BdefaultlIgen ¡m C;anun der 'l'rndltion wlrd 1m
~u verwerten; aueh F. Haugs Ausgabe dieses StUckes in ROJtlfllmtg6r Mofltllssehrift
Ab.choiu tlber dRIl Vcrhilltoi. del I-I_M. ~h.l,deh,
ftlr praktiseh6 1'bItIlogil t~ (1929/1930), wiederholt in !{wN, ¡';""it/if/6 4; (I9~I), S.
XLVIII EINLEITUNG EINLEITUNG XLIX

tempore (Ep. CCXXIlIR. partim, vgl. PL 49. 25 6B- 257C . jüngeren Tradition (Korrespondenz mit Bernhard von Clair­
Magistri et prelati ... in zelo suo discutiat) (94). vaux);
4. f. 37r-v: Ex epístola s. Hildegardis ad Cünradum regem qui f. 66r-67r: Ep. LXXXII und LXXXI, als Frage von und
fuit antecessor Friderici imperatoris de futuris temporibus Antwort an Eberhard von Eberbach vorgestellt; Ep. LXXXI
(Ep. CCCXIR. partim, vgl. PL 26, 185C-186B: Tu in quadam ist unvollstandig (Z. 1-19);
parte ... amplius non erubescas). - f. 67r: Ad quendam epíscopum de indiscreta obiurgatione sub­
5. f. 37v-39v: Ex hac uisione scire poteris, quare tribulationes ditorum (Fragment; Ep. XVIR, 13-25);
iste eueniant (Ep. CXLIXR, vollstandig. An Werner von - f. 67r-68r: Epístola eius ad quendam de discretione spirituum
Kirchheim. Vgl. PL 52, 269B-271D). (Ep. CCXCVIR; vgl. PL 128, 354A-355C);
6. f. 39v-40r: Ex epístola s. Hildegardis (An Hillinus von Trier. - f. 68r-v: Ad quendam (sic!) quod nimia et indiscreta abstinentia
Ep. XXVIR, 15-19). utilis non sit (Ep. CCXXXIV; vgl. PL 98, 319D-320B, in
7. f. 4or: 1tem ex epistola eius: planete clericos et claustrales Wirklichkeit nicht an Mechtildis, sondern an Jutta von Wech­
significant (Ep. LXXVIlR, 125-133. An Abt Helengerus vom terswinkel) ;
Disibodenberg). - f. 68v: Ad quandam quod discreta abs~fnentia bona sit (Ep.
8. f. 4or-v: Item ex epístola eius (An ihre Mitschwestern, Ep. CXLR, Fragment des Schreibens an die Abtissin von "Elostat",
CXCIII, partim, vgL P J, S. 362-363: O filie mee, audite ... eos P L 44, 214C-D: Quicumque agrum corporis ... faciat te templum
excribabit). uite).
9. f. 4ov: Ex epístola s. Hildegardis ad Eugenium papam quando Dann werden auf f. 68v-70V noch drei Texte, die schon im
Treueris celebrauit concilium (Ep. n. 22-28). Pentachronon begegneten, wiederholt: vgl. oben Nr. 13a, b und
10. f. 40V-4Ir: Ex epístola s. Hildegardis ad Anastasium papam C.

(Ep. VIII, 55-75, iniquitatum). AnschlieSend findet sich al.~J f. 7ov-82r Hildegards Explanatio
Il. f. 4Ir-v: Item ex quadam epístola (An Abt Adalbert von Regulae S. Benedicti mit der Uberschrift: A quibusdam monachis
Ellwangen; Ep. XCIR, partim; vgl. PL 62, 283A: Nunc enim rogata est ut aliqua eis de regula sancti Benedicti rescriberet,
sunt tempora ... me inuenias et uiues). quibus hoc rescripsit (96).
12. f. 41v-42r: Item uisio eiusdem (De Catharis. Ep. CLXIXR, Aus dem Inhalt der übrigen Teile dieser Hs. ist hier zu
partim; vgl. PJ, S. 348-349: Mense Julio ... deludere cepit). erwahnen, daS in einem anderen Kontext noch zwei Briefe
13. f. 42r-44r: Per uitulum et leonem monachi et clerici designati Elisabeths von Sch6nau an Hildegard vorhanden sind: auf f..
sunt I Ex libro epistolarum de conuersis (An den Prior von 126r-127r stehen die Ep. CCII und CClIl (ed. ROTH, XX-XXI,
Eberbach. Ep. LXXXIVR, Exzerpte: a) 172-189, b) 208- 21 4, S. 74-75).
c) 225-284). Gebeno hat mit seinem wohl als zisterziensische Arbeit zu
14. f. 6Ir-v: 1tem quando magnum scisma futurum sit ex epístola
S. Hildegardis ad Treuerenses (Ep. CCXXIIIR; vg1. PL 49,
(96) Milglicherweise sind die zusatzlichen Brieftexte, die Wiederholungen und
25 6D ; Kommentar zum Satz H oc, inquid, muliebre tempus
die Explana/io der Benediktus-Regel Bcstandteíle einer Sammlung, die sich
non tamdiu durabit quamdiu hucusque perstitit). Gebeno mr Auswahl angelegt hatte; so dürften sie zusammen mit seinem Werk
Wir glauben, daS auf f. 61V das eigentliche Pentachronon als Restbestand üherliefert worden sein. Aufjeden Fall findet sich diese erweiterte
abschlieSt (95). Doch folgen in der Hs. noch weitere Brieftexte Fassung der Geheno-Tradition auch in mehreren anderen Hss. Wir erwahnen:
Hildegards: - c1m 2619 (1;. Jh.; CaJaI. «Hid. 13ibl Reg. Mon. 1, 2, S. 20: Sp&llÚ/m fotNrorNm
f. 61V-64v: Ep. CCLXXVI-CCLXXVIR, eine Anfrage von Zi­ J'fllJl0rNm... Accedunt complures Hildegardis epiSlolae et ad eam datac, uelut Bcrnhardi,
sterzienser-M6nchen mit Hildegards Antwort (P L 144, 38oA ­ Eberhardi...; f. 49V-:>7: Hildegardis meriptt.tm de "'!lIla S. 13medi"'). - Zürich,
381B, aber vollstandig in der Hs.); Zentralbibl., Cad Caro C In (a. I27;; L.C. MOHLBBRG, Katalog dI' Hss. dI'
f. 64v-66r: Ep. IR-I, in dieser Reihenfolge, also nach der ZlfltralbibJ. Zilrich 1, S. 144-146: f. 5r-52v: Pmlachronon; f. ~2v-67: Epittol4, HiJá,gardis.
wie dm 324). - París, Bibl. Mazarine, Cad. 1646 (13, Jh.; A. MOLINIBR, Catal.
dlJ manllSerils dI la 13ibl. ~rine II, S. 143-146: f. 1-72: Penladmlflon; f. n-84:
Explanatio RtgNlal S. 13lmdidi, wie clm 324; f. 8:>: Visio &IIiNldam monadJi Citlmi'I/slt
ordinis; die Hs. stammt aus Deutschland). - París, Bíbl. Nat., lat. 3;22 (im I;.
(94) Für die Briefe, die rucht in diesem ersten Band vorliegen, verweisen wir Jh. im Besitz von Clairvaux; Calai. g"'lr. d,1 mM/Nlmb lal. V, S. 18:> 'x88: NX): r.
noch auf die bestehenden Ausgaben. Gebeno, Spt&IIlNm folllrorNm I""PO""",; f. XX'-1,%: R'ttripJN'" d, rrgNIa S. 13""didl. wie
(95) Der Abschnitt 14 steht nicht mehr in der Hs. Wien 96;, die f. 42Va mit dm 324; f. 13I-I;9v: Vlsio t'lillUdillft IIIM_I, wie Mnarine 1646. Ee wetden 1m
cinem Tel<1 a\l~ dem U)() (PL. 13d. x97, Sp. 9xoC) endet. Kau.log. S. x87. noch El weitcre veNlodto Hu. dcr !Ubl. Nat. Imgcgcben).
1)

L EINLEITUNG EINLEITUNG LI

bezeiehnenden Traditionszweig über rnehrere ]ahrhunderte ein Briefes werden ausführlieh irn oben, S. VIII sehon erwahn­
weit verbreitetes Interesse angeregt, so d~ diese Auswahl oder ten Aufsatz von K. Bund behandelt (102).
Auszüge aus ihr eine Art selbsUi.ndige Uberlieferung gekannt
haben. Doeh gehort dieser Aspekt nieht zurn Gebiet unserer B. Die Ausgaben
Ausgabe, sondern vielrnehr zur detaillierten Erforsehung der
Rezeption Hildegards, bei der z.B. aueh die Benutzung von Es hat bisher nur Teilausgaben des hildegardisehen Brief­
Gebenos Text in Heinriehs von Langenstein E pistola de schis­ weehsels gegeben.
mate (97) zu untersuehen ware (98). l. Der alteste Druek wurde 1566 vorn Presbyter ]USTUS
BLANCKWALT in Koln besorgt: Sanctae H ildegardis abbatissae
Ein gleiehartiges, sieh aus den groBen grundlegenden Über­ in Monte S. Roberti apud Naam fluuium, prope Bingam, sanc­
lieferungsbestanden isolierendes und intensives Naehleben, dern tissimae uirginis et prophetissae, Epistolarum Liber: Continens
die Gebeno-Tradition wohl nieht frernd ist, hat Hildegards sog. uarias E pistolas summorum Pontificum, Imperatorum, Patriar­
Brief an den Kolner Klerus gekannt (99). Der Text ist in ver­ charum, Archiepiscoporum, Episcoporum, Ducum, PrinciPum,
sehiedenen Fassungen auf uns gekornrnen: vollstandig (wenig­ et aliorum Plurimorum utriusque secularis et Ecclesiastici status
stens unserer Meinung naeh) in W, urn bedeutende Naehtrage Magnatum ad S. Hildegardim, et eiusdem sanctas ad easdem
verrnehrt in der jüngeren Tradition (z.B. in R und Wr), aus­ responsiones: Item eiusdem S. Hildegardis alia quaedam, quae
zugsweise irn Pentachronon (s. oben den Inhalt von Gb, Absehnitt sequens page!la indica bit, Ad confirmandam et stabiliendam Ca­
2), in Verbindung rnit anderen Gebeno- und Hildegardtex­ tholicam nostram fidem et religionem Christianam, moresque in .
ten (100). Zudern gibt es aueh die Versifikation des Briefes, den Ecclesia instruendos et emendandos, apprime utilia: Nunc pri­
Heinrieh von Avranehes auf Grund der jüngeren Tradition zu mum in lucem edita ... , Coloniae apud Haeredes lohannis Quentel
einer Prophetia S. H ildegardis de nouis fratribus, einer Prophe­ et Geruuinurn Caleniurn.
zeiung wider die Bettelorden, urngestaltete (101). Wie Blanekwalt (irn Druek ist der Narne "Blanekvualt" ge­
Wir haben uns in dieser Edition darauf besehrankt, die altere sehrieben) selbst bezeugt, war die Vorlage die heute als "Rie­
Überlieferung (naeh W) rnit der jüngeren (naeh R und Wr) und senkodex" bezeiehnete Hs. R: "Quae ego nuper rnanibus propriis
rnit der sieh auf die jüngere Tradition stützenden Gebeno­ ex arehetypo quod in Monasterio in Monte S. Roberti prope
Fassung zu vergleiehen. Viele Hss., sowie das Naehleben des Bingarn sanete adseruatur, deseripsi". Doeh hat der Herausgeber
nieht den ganzen Briefbestand des Riesenkodex veroffentlieht.
Sein Bueh enthalt nur eine Auswahl. Naeh einer an den Erzbi­
(97) Vgl. darüber F. JüRGENSMEIER, a.a.O., S. 2S7f.
sehof Daniel von Mainz gerichteten Dedikation, einer aus Tri­
(9 S) Oft werden Hildegards Schreiben in solchen Hss. mit der Überschrift thernius übernornrnenen Lebensbesehreibung Hildegards und
ProplNtia versehen. AIs Beispiel sei hier der Brief der Seherin an Werner von einigen dern Dorninikaner-Mystiker ]ohannes Tauler zugesehrie­
Kirchheim angeführt (Ep. CXLIXR; PL 52, 269B-27ID). Er steht als isolierter benen Vaticinia folgen (S. 1-99, in genau derselben Anordnung
Hildegard-Text mit dem Titel PropINtia Hiltiegardis de e/,rias et rtlligiosis auf f. 171V­ wie in R) 78 Briefe (Anfragen und Antworten) (103). Dieser
17 2r der Hs. Trier, Stadtbibliothek, 71S/273 (15· Jh.; Provenienz: Sto Matthias durehlaufenden Serie sehlieBen sich noeh andere, in R nicht in
zu Trier). Nicht nur die Überschrift, sondern auch die Varianten erlauben es, derselben Weise gruppierte Texte an (104). Es sind, rnit Über­
diesen Zeugen wie einen AusH¡ufer der Gebeno-Fassung zu betrachten. sehriften, die nieht irnrner rnit denen unserer neuen Ausgabe
(99) Hier Ep. XVR; PL 4S, 244A-2BB. Ob der Brief auch ursprünglich an
die Kolner gerichtet und tatsachlich eine Erwiderung der Anfrage des Dekans
ü bereinstirnrnen:
Philipp von Heinsberg war (Ep. XV; PL 4S, 243C-244A), ist unsicher. Vgl. - S. 99-I03: R, Nr. 95-96; PL 41
oben, S. vuff. - S. I04-I06: R, Nr. 197-198; PL 42
(100) Ein deutliches Beispiel der letzten Moglichkeit bietet die Hs. 33 19 der
Bibliotheque Nationale in París, f. 41-9IV. Vgl. Cata/. génér. des manllSmts latins V,
S. ISof., wo die vielen Abweichungen gegenüber der herkommlichen Gebeno­ (102) Erscheint in Mitt,JIat,inisÚNs JahrbllÚJ 23 (1988). - Wie gelllgt, hat dcr
Redaktion angegeben werden. Verfasser - anders IIls wir - den Riesenkodex IIls Grundlllge fUr die Textge8tlllrung
(101) SchlieBlich ist in dieser Beziehung noch die wohl aus dem 13· Jh. des Briefes Hildegards genommen.
stammende Reuelatlo de fratribllS qllahlor ordinllm gegen die Mendikanten, die weder (103) In der Ptllrologia Latina sind CI die Nummern X bil 04°. FUr die Reihenfolge
Hildegard noch Gebeno zugehOrt, zu erwahnen. lnc.: InSllrgent gentes... ; Expl.: dicser nllch den neuen FOflchungwergebni..cn uI1tcnchledenen StUcltc In der
...qllam ;pse prtlStartl dignehlr. Amen. Vgl. z.B. Stuttgart, Codo HB 91, 15· Jh., f. 333 v­ vorlicgendcn Edition verweiacn wir Auf die KOllkord.nun am Ende der Blinde .
335 r in J. AUTENRIETH - V.E. FIALA, Di, Htlndsthriftm d,r Wllrtt,mbtrgiulNn (xo.¡) Die An/(llbc in 1.!dJ1/J., S. x6o, Anm. to4: •... BI.nck"'.lt....den HerAuI~bcr
úlnd,¡blbllolbt/t¡ SINlIgRrt (2. Reihe, 1, Xi Wlelbaden x968), S. x66. der erlten 040 IIdefe de. RlelCnkOtlex..... I.t 11'(1 etwaa irraführ.nd.
LU EINLEITUNG EINLEITUNG LIU

- S. I06-I09: R, Nr. 235-236; PL 43 in der Patrología Latina (PL), Bd. I97, Sp. 275C-278C. In der
- S. I09-II5: R, Nr. I83-I84; PL 44 und R, Nr. I85-I86; PL 45 hier vorliegenden Edition sind es die Stücke CLXXIX,
- S. II5-II6: R, Nr. 145-146; PL 46 CLXXIXR, CLXXX und CLXXXI.
- S. II7-I55: Ad praelatos Moguntinenses propter diuina per illos
interdicta in der Fassung von R, f. 308v"-3I7ra; PL 47 4. Drei Briefe, die die Korrespondenz mit dem Konvent von
S. I56-I7I: R, Nr. 267-268; PL 48 Brauweiler darstellen, sind der Vita S. Hildegardis zu entneh­
- S. I7I-I79: R, Nr. 269-270; PL 49 men. Es sind die Nr. 60 (Frage und Antwort) und 6I in PL I97,
- S. I79-I8I: R, Nr. 27I-272; PL 50 Sp. 278D-282A. Die Patrología beruft sich auf den Text der AA.
- S. I8I-I95: R, Nr. 273-274; PL SI SS. Sept. V, S. 693-694. Die Briefe werden hier nicht ediert,
- S. I95-I99: R, Nr. 275-276; PL 52 weil sie künftig in der neuen von M. KLAES (Essen) vorbereiteten
- S. 200-205: R, Nr. 277-278; PL 53 kritischen Ausgabe der Vita S. Hildegardis zu lesen sein werden.
- S. 206-229: R, Nr. 24I-242; PL 54 Vgl. hier die drei in der Ziihlung, nicht mit ihrem Text vertre­
- S. 229-247: R, Nr. 279-280; PL 55 tenen Nummern LXVIII-LXIX.
S. 248-272: R, Nr. 264: Ad congregationem sororum suarum,
mit der ESA und einem Appendix De Víta S. Roberti. Un­ 5. Die Lücke, die die Auswahl Blanckwalts aus R, also auch
vollstandig; vgl. BLANCKWALT, S. 272: "Reliqua hue spectantia die Bibliotheca Patrum Lugdunensis, hinterlassen hatten, ist
seriptor prae festinatione quadam importuna ex originali spiiter auf Grund einer jetzt verschollenen, in dieser Edition
archetypo excerpere non potuit" (105). Vgl. PL, Sp. I065-I082. mit der Siglé Hm bezeichneten Himmeroder Hs. ausgefüllt
- Es folgt noch, S. 273-333, die Vita S. Hildegardis in drei worden: man findet noch 83 Briefpaare und eine Anfrage in E. .
Büchern, nach R, f. 317ra-327vb. MARTENE - U. DURAND, Epistolae uariorum ad S. Hildegardem
cum eiusdem ad eos responsis, in Veterum Scriptorum Amplissima
2. Diese Ausgabe von Blanckwalt war Grundlage für die I677 Collectio II (Paris 1724), Sp. 1012-II33. Es handelt sich um
in Lyon erschienene Edition: Maxima Bibliotheca Veterum Pa­ Briefe, die alle auch in der Hs. Wr und bis auf zwei (107) auch
trum et Antiquorum Scriptorum Ecclesiasticorum, primo quidem in R stehen. Die PL hat die Stücke unter den Nummern 62 bis
a Margarino DE LA BIGNE ... in lucem edita, deinde ...in Uni­ I45 übernommen (108). Weil die handschríftlíche Vorlage fehlt,
uersitate Coloniensi doctorum studio disposita, hac tandem edi­ haben wir Martenes Edition den Wert einer Hs. zugemessen;
tione Lugdunensi ... locupletata ... , Tomus XXIII, S. 535b-6ooa. doch kann die Ziihlung der Ausgabe nicht die ursprünglíche·
Es ¡st ganz deutlich, daB diese sog. Bibliotkeca Patrum Lug­ sein, und es sind zweifellos auch die jedem Brief vorangehenden
dunensis hier die Einrichtung von Blanckwalt einfach übernom­ Argumenta nicht original. Diese Inhaltsangaben werden ¡m
men hat (106). Einige Notizen sind angepaBt worden. Es heiBt Apparat nicht erwahnt.
z.B. nicht mehr: Nunc primum, sondern Nunc tertio in lucem
edita. Die Vita S. Ruperti endet S. 600b wie bei Blanckwalt, 6. Auf diesen hier vorangestellten Teileditionen beruht die
doch wird ein neuer Hinweis hinzugefügt: "Reliqua hue spec­ Sammlung der von 1 bis CXLV numeríerten Briefe in der
tantia inuenies apud Surium die I5. Maij in Vita eiusdem S. Ausgabe von J.-P. MIGNE, S. Hildegardis Abbatissae Opera omnia,
Roberti". in Patrologiae Cursus completus, Ser. lat., Tom. I97 (París 1882
(31952]), Sp. I45A-382C (= PL). Sie enthalt insgesamt, Anfragen
3. Vier Briefe, von denen drei nur in der Hs. London, British und Antworten zusammengeziihlt, 279 St(;~ke (109).
Library, Codo Add. 17292 (= P), ein vierter auch in B überliefert Einige Bemerkungen zum Inhalt dieses Uberlieferungszeugen
sind, wurden nach P ediert im Commentarius praeuius de S. und zu der Weise, in der er in unserer Edition benutzt wurde,
Hildegarde der Acta Sanctorum Sept. V (ed. J. STILTING, I755), sind hier am Platz.
S. 661-663. Die Texte stehen als die Nummern 56 bis 59 auch

(X07) Die Korrespondenz mit Gertrudis von Stl\hleck, Nonne in Sto Thcodor
(105) Am Ende deI Ausgabe, S. 334f., steht eín NachtIag: SII_aIÍfII Vita S. zu Bamberg. Vgl. da.zu Vórbt",. 1, S. 148·I~0.
BlrIhtu tI S. Robtrti ~ bis filM lIIpra folio 212 d, impf'Olliso ab,.,,,,,,pi opomit... hit obil,r (108) Auch hier verweieen wir fUr die Numerierung in der vorliegenden
1I fIIrti", 1111111 -",,_ti /lit() .dittllJ. AUlgabe a\.lr die Konkord_n:r,en _111 Bnde der Blinde,
(x06) Alao mehr ,la die 40 eraten Brlefe de. R,ielcnkodex, wle Im.n QUS Behlh., (109) Ole N\l.mmern 8. 9. 41. 54, ", 56, '" '18. ,1,1, 6. und X-45 hUelen In der
S. r60, AMI. X4 vtnlehen !t6nntt. Pl. kein Palu.
LlV EINLEITUNG EINLEITUNG LV
Eine Anzahl von Stüeken, deren Briefeharakter nicht auf der sind zu erwahnen: S. 328-440: Nouae Hildegardis uel ad Hil­
Hand liegt, haben in P L eine selbstandige Stelle bekommen. degardem epistolae (I-XXXII); S. 518-582: $anctae Hildegardis
So steht der Text der Solutiones, die auf Anfrage Wiberts von epistolarum noua et altera series (XXXIII-CXLV) (112). Als
Gembloux und der Monehe von Villers gesehrieben wur­ Grundlage hat Pitra vor allem die Zeugen R (im ersten Teil
den (110), nicht im Briefkorpus; es wird in PL bei der Nr. 54 der Briefe), W und Wr (im zweiten Teil) benutzt. Seine Absieht
(Sp. 276) auf den eigenstandigen Abdruek naeh der Bibliotheca war, die Lüeken in den ihm bekannten Ausgaben auszufüllen
Patrum Lugdunensis hingewiesen (vgl. Sp. 1°37-1054). Ebenso und die in der Hs. W neu entdeekten Stüeke zu verOffentliehen.
ist die Nr. 55 (Sp. 276), die sieh auf die ERB bezieht, naeh Pitras Bezeichnung "Hildegardis uel ad Hildegardem epistolae"
derselben Ausgabe von 1677 gesondert ediert worden (Sp. ist etwas irreführend. So gehOren die (jeweils naeh Pitra) Nr.
1053-1066). Die ESA, die Hildegard ihren Mitsehwestern vor­ XXII (S. 396f.), XXV (S. 4°°-404), XXVI (S. 4°5-407), XXVII
gelegt hat, steht nieht unter den Briefen, sondern, noehmals (S. 4°7-414), XXVIII (S. 414f.), XXX (S. 434-438), XXXI (S.
naeh dem Druek von I677, auf Sp. 1066-1082. So sind aueh 438f.) und XXXII (S. 439f.) nieht in das eigene hildegardisehe
die V SR und die V SD eigens herausgegeben worden (Sp. 1081­ Sehrifttum. Aueh die Briefe (naeh Pitra) Nr. CLXIV und CLXV
1°92 bzw. 1093-1II6; naeh den AA. SS. Maii III [1680], S. seheiden aus.
503-509 bzw. Iulii II [1721], S. 581 -597) (111). Welche Sehreiben für unsere Edition in Betraeht kommen,
Obwohl die erste Briefserie in PL (Nr. 1-55) über die Biblio­ ist aus dem Apparat, sowie aus den am Ende jeden Bandes
theca Patrum Lugdunensis (1677) auf Blanekwalts Rezension aufgestellten Konkordanzen ersiehtlieh. Wie es bei PL der Fall
(1566) der Hs. R zurüekgreift, ist der Wortlaut dieser Zeugen war, sind aueh die von Pitra (PI) verfaBten Argumenta deor
nieht immer ganz identiseh. So hat Blanekwalt, S. 2, im Brief Briefe hier nieht im Apparat verzeichnet worden.
an Papst Eugen II!. (Ep. II, 1 unserer Ausgabe) das richtige
forma; die Bibl. Lugd. und PL dagegen sehreiben femina. So 8. F. HAUG hat in seinem Aufsatz Epistolae sanctae Hildegardis
findet man bei Blanekwalt, S. 72, aueh die richtige Lesart secundum codicem Stuttgartensem, in Revue bénédictine 43 (1931),
foramen, wahrend in der Bibl. Lugd. und in PL formam steht 5.59-71 den Inhalt der Ausgaben von Migne und Pitra mit dem
(Ep. 1, 59 unserer Ausgabe). Andererseits steht indoctus (Ep. der Hs. Z vergliehen (113). Zum groBten Teil ist diese Arbeit ein
1, 24), anstatt indocta, nur in PL. Wir haben nicht jeden kritiseher Apparat zu diesen Editionen. Doeh sind da aueh
Untersehied zwisehen diesen drei eng verwandten, sích einige Briefe zum ersten Mal herausgegeben worden. Wir ver­
sehlieBlieh doeh auf dieselbe Quelle stützenden Ausgaben o. weisen im besonderen auf die Nummern XII, LXIV, CXXXIII,
verzeichnet. Es genügte u.E., mit der Sigle PL* anzudeuten, CXXXIV, CCXLVII, CCLXI, CCLXXVIII, CCCXXI, CCCXXIII,
wo der Text in der Patrologia von seiner ersten gedruekten CCCXLV, CCCLVII und CCCLVIII unserer Ausgabe.
Vorlage, der nieht so leieht zugangliehen Edition Blanekwalts
(PL im Apparat), abweieht. 9. F.W.E. ROTH hat in seinem.. Bueh Die Visionen der hl.
Bei den Briefen PL, Nr. 62-145 bedeutet PL*, daB die Patro­ Elisabeth und die Schriften der Abte Ekbert und Emecho von
logia nieht mit Martenes Transkription der Hs. Hm (s. oben, Schonau (Brünn 1884), S. 70-75, 178-179 die Korrespondenz
Nr. 5) übereinstimmt. Hildegards mit Elisabeth von SehOnau herausgegeben. Die ge­
- Die Argumenta, die in P L den ersten 61 Briefen vorangestellt nauen Angaben über diese Texte wird man in unserem Aufsatz
werden, begegnen weder in den Hss. no eh in den früheren Der Briefwechsel zwischen Elisabeth van Schonau und Hildegard
Ausgaben. Sie werden hier im Apparat der Tituli nicht er­ von Bingen, der künftig in Instrumenta Patrística 23 erseheinen
wahnt. wird,' finden.

7. Einen wichtigen Teil der Hildegard-Briefe und Texte, die 10. Zur Unterstützung ihrer Argumentationen h:aben M.
¡m allgemeinen zu ihrer Brieftiteratur gereehnet werden, findet SCHRADER und A. FÚHRKÓTTER in ihrer grundlegenden Arbeit
man in lB. PITRA, Analecta sanctae Hildegardis, in Analecta Die Echtheit des Schrifttums der heiligen Hildegard von Bingen.
sacra VIII (Monte Cassino 1882 [1966J). Folgende Abteilungen Quellenkritische Untersuchungen (KolnjGraz 1956) auf den Sei­

(uo) Vgl. dazu Vorlilm. 2, S. I30f.


(IIl) vgI. zu dieser Ausg'llbe Alfil/lit/ti .l)oll.lfJipfllll (x88~). S. 597-608.
(tu) über den Ilriefchllu,kter und die Oberlleferungdage dieser Texte wurde
(II3) Berichtlgungen ~u HauQ8 ZMhlung findet milo in F!.cbfb., S. 6~. Anm. :l;
in Vorbfm. r, S. l'l,ff. ¡ehlndclt. 1ooo·c0 3·
LVI EINLEITUNG EINLEITUNG LVII

ten 105-108 (Bernhard-Briefe), II2-II4, II7-II8, 120 (Papst­ C. Das Verhaltnis der Handschriften
briefe), 126-131 (Kaiserbriefe), 135-137 (das Grafengeschlecht
von Stade) und 143 (Ludwig von S1. Eucharius in Trier) die Was den Ursprung der groBen Sammlungen angeht, haben
einschlagigen Texte veroffentlicht (114). Hinweise darauf finden wir schon angedeutet, welchen Entwicklungsgang man sich
sich hier im Apparat. dabei vorzustellen hat. In Vorbem. I, S. 144ff. wurde am Beispiel
der in den Hss. gut vertretenen Korrespondenz zwischen Tenx­
II. Was den Briefwechsel zwischen Hildegard und Wibert von wind von Andernach und der Rupertsberger Meisterin (Ep. LII­
Gembloux betrífft, ist zu bemerken, daB Wiberts Schreiben hier LIIR) gezeigt, wie sich in der Anfrage vor allem inhaltlich, in
nicht aufgenommen worden sind. Sie wurden neulich ediert von Hildegards Antwort vor allem sprachlich eine Evolution vom
A. DEROLEZ, Guiberti Gemblacensis Epistolae 1 (CCCM 66; Turn­ ursprünglichen Konzept bis zu einer gesauberten bzw. geglat­
hout 1988), S. 216-250 (Wiberts Ep. XVI-XXII) und 254-257 teten Redaktion durchgesetzt hat. Auch ist deutlich geworden,
(Wiberts Ep. XXIV). wie sich der Briefbestand der systematisch angeordneten Kom­
pilationen von der Idee des Zeugen M(u) heraus über Wr(u)
12. Die Korrespondenz zwischen Hildegard und Tenxwind bis zum Riesenkodex (R) entwickelt hat (116).
von Andernach ist eingehend von A. HAVERKAMP besprochen Selbstverstandlich ist es nicht moglich, diese These an jedem
worden: Tenxwind von Andernach und Hildegard von Bingen. einzelnen Bríef zu prüfen. Doch sind weitere Belege hier sicher
Zwei "Weltanschauungen" in der Mitte des I2. jahrhunderts, in am Platz.
Institutionen, Kultur und Gesellschaft im Míttelalter (Festschrift Wichtig, weil es sich um einen der auBergewohnlichen Falle
für Josef Fleckenstein, hrg. von L. FENSKE, W. RÓSENER und handelt, in denep auch ein Zeuge der alten Tradition (hier
TH. ZOTZ; Sigmaringen 1984), S. 515-548. Eine Edition der zwei weiter auch Vet.) die beiden Komponenten des Paares enthalt,
Bríefe findet sich im Anhang, S. 543-548 (vgl. hier die Ep. LII­ ist der Briefwechsel zwischen Hildegard und Bernhard von
LIIR). ClairvauxjEp. I-IR), in dem abermals die Manipulationen der
jüngeren Uberlieferung (hier weiter auch Rec.) zutage treten.
13. In seinem Aufsatz Problemata Hildegardiana, in Mittella­ Dem Inhalt nach wurde eine Bitte um Rat der Seherin, so
teinisches j ahrbuch 16 (1981), S. 127-129 hat P. DRONKE den wie sie in Veto (Z., f. 31V-32V; M, f. 6rr-62r; fragmentarisch Wa,
Text der Beschworungsformel in der Hs. B, f. 2rr bespro­ f. II9r-v) begegnet, in Rec. (Wr, f. 61v -62r R, f. 342rQ·b) zu
Q Q
;

che n (115); auch sind da noch, S. 129-131, drei Briefe aus derselben einem historisch versetzten und nicht fundierten Responsum.
Hs. (hier Ep. CCCLXXIX = B, Nr. 14, CCLXVIII = B, Nr. 36, umgestaltet. Umgekehrt andert sich Bernhards original e und
CCCLVI = B, Nr. 43) zum ersten Mal ediert worden. Weitere 14 ziemlich freibleibende Antwort (Vet.: Z, f. 32v-33r) in ein spon­
Schreiben stehen in P. DRONKE, Women Writers of the Middle tanes, verehrungsvolles und ausführ1iches Komplimentschreiben
Ages. A Critical 5tudy of Texts from Perpetua (t 203) to Mar­ (Rec.: Wr, f. 6rr -va ; R, f. 341vb-342ra). Dies ist der erste und
Q

guerite Porete (t I3IO) (Cambridge 1984), S. 25°-264. Es handelt wichtigste Aspekt, in dem sich Veto und Rec. unterscheiden. Der
sich um das erste Schreiben Hildegards an Wibert von Gem­ Trennungspunkt liegt in der Vorlage von Wr, namlich Volmars
bloux (hier Ep. CIIIR), den Brief B, Nr. 56, der auch in R steht bis II73 fortgeführte Kompilation Wru (111).
(hier Ep. XXIII), den Brief Nr. 43 (Ep. CCCLVI), der schon Sprachlich ist die Evolution - soweit die beiden Traditionen
in Problemata Hildegardiana stand, und (zum ersten Mal ediert) sich hier noch überprüfen lassen - allmahlich verlaufen. Man
folgende II Stücke aus der Hs. B: Nr. 3 (Ep. CCCLXXVII), 19 vergleiche(1I8) Ep. 1, 1: Z und Wa fangen mit O uenerabilis
(Ep. CCCLXXXII), 28 (Ep. CLXI), 37 (Ep. CCCUV), 38 (Ep. pater an, Wr und R setzen diesen Worten den Satz 1 n spiritu
CCCLV), 34 (Ep. CCCXXXI), 30 (Ep. CCXVI), 42 (Ep. CCXCIII), mysteriorum (Dei) tibi dico voraus; das macht auch M e­
44 (Ep. CXVIII), 48 (Ep. CCCIX) und 12 (Ep. CCXVII). Mu), der jedoch inhaltlicht zu Veto gehort; - 1, 7 solJicita
ZWa] constricta RWr und M; apparuit ZWa] appa­
ret RWr und M; - 1,8 numquam uidi Z Wa] non uideo RWr
und M; 1, II ut credam Z Wa] qualiter ea dicam R Wr

(U4) Die Briefe aus der Ha. B (Ne. 3~. hice Rp. CCCXVI und Ne. 2X, hice (xx6) Vgl. Vorbf... 1, S. X47ff. und VnrbI",. .2, S. n8ff.
CCXVn) sind inFAt/J., S. x;of. h%W. 143 ~m erlten Mal edicrt wordcn. (m) Vgl, darllber Vorhl",. z, S. nBf.

Vgl. Vnrhl... 1, S. tÓ2. (na) S. I\\.l(·h 1/orhl",. z, S. l:1X, Anlll. x4~.

LVIII EINLEITUNG EINLEITUNG LIX

und M; - 1,25 quasi dubitando ZWa] tibi non dubitans Hss. scheidet W aus. Man kann den ersten Brief in W (f. Ir-9v)
de te Wr und M, tibi de te non dubitans R. Es gibt noch mit dem Text in Z (f. 5Ir-53v), M (f. 72r-75v), Wr (f. II9va­
andere Stellen im selben Brief, aus denen hervorgeht, daS M(u) 122ro) und R (f. 393rb-395rb) vergleichen (122): PI, S. 341, 14
sich nicht inhaltlich, sondern zweifellos sprachlich dem Wortlaut exspirauit W] arripuit eett.; S. 341, 19 lender W] pleniter
von Ree. anschlieSt. Es ist zu bemerken, daS die neueren eett.; S. 342, 2 v.u. uelut W] eari eett.; S. 343, 9-8 v.u. Waeh
Lesarten von M und Wr manchmal gegen die noch rezenteren - Nam eett.] am. W. Ein anderes Beispiel bietet Ep. VIII (123):
der Hs. R zusammengehen, z.B. 1, 25 (s. oben); 1, 48 erigens VIII, 53-54 malum - qu.~nda eett.] am. W.
mundum in saluationem Z, erigens homines in saluatio­ Doch konnen einige Uberlegungen zu einer annehmbaren
nem Wr und M, alios homines in saluationem erigens R. Vermutung führen. Man kennt den ursprünglichen Umfang von
W nicht: vor dem ersten Blatt mu8 wenigstens eine jetzt
Bevor weitere Beispiele zur Illustration des Entwicklungs­ verlorene Lage vorhanden gewesen sein und auch zwischen den
gangs angeführt werden, sei hier die Stelle der Sammlung Wa, l Lagen 11 und 111 ist Text ausgefallen (124). Wenn man nun
die nicht nur im soeben besprochenen Teil mit Z zusarnmengeht, feststellt, daS die 13 Briefe, die M und W, wenn auch in anderer
angegeben. Wie aus der Beschreibung des Inhalts (119) hervor­ Anordnung, gemeinsam haben (125), zu den Nummern 1-13, d.h.
geht, enthalt Wa (f. u8r) ein anderswo nicht belegtes Stück; genau zu den heutigen Lagen 1, 11 und 111 dieser letzten Hs.
weiter gibt es Texte, die in Z, aber nicht in W, und die in W, gehoren, so ist es nicht abwegig, zu vermuten, daS mehrere
aber nicht in Z stehen. Wir halten die Bestandteile der Auswahl andere alte Schreiben, die in M zwischen den gemeinsamen
in Wa für Kopien aus eigenstandigen, noch nicht eingeordneten Stücken begegnen, ursprünglich auch in den jetzt vermi8ten
Vorlagen, die den Original en gleichzustellen sind. Blattern von W. gestanden haben. Beachtet man dazu noch, •
daS M und W gegenüber Z manchmal gleiche Lesarten haben,
Gleichartige sprachliche Anderungen wie die, welche im Brief die auf eine Evolution in der Textgestaltung hinweisen und von
an Bernhard die Fassung von M(u) vom wohl das Urkonzept denen die meisten auch in die jüngere Tradition vorgedrungen
vertretenden Manuskript Z unterscheiden, finden sich auch in sind (126), so muS man daraus schlie8en, da8 die Hs. Mu in einer
Duplikaten in dieser letzten Hs. Ein Beispiel bietet die Ep. XII engeren Verwandtschaft mit W als mit Z gestanden hat.
an Bischof Hartwig von Bremen (120): XII, 1 O lauda bilis Es ist noch das Verhaltnis zwischen Z und W etwas genauer
persona Z] Tibi dieo in spiritu mystiei dani: Tu es zu umschreiben. In Eehth., S. 67f. wurde deutlich gezeigt, da8
lauda bilis persona M und Z im Duplikat (gleichartig Wr die eine Hs. direkt nicht von der anderen abhangig ist, da8 bei
und R); - XII, 6 det tibi Deus Z] Deus del tibi M R Wr und gemeinsamen Briefen die eine nicht von der anderen abge­
Z im Duplikat; - XII, 38 salute Z] sanitate M und Z im schrieben sein kann. Durch weitere Überlegungen kommen die
Duplikat. Doch gibt es auch Falle, in denen die Lesarten des Autoren derselben kritischen Untersuchungen zu folgendem
Duplikats in Z nicht mit M(u) übereinstimmen, z.B. in Ep. Schlu8: "Die gemeinsamen Briefe der Hss. von Wien und Zwie­
XIIIR(IZI): XIIIR, 1 O quam magnum miraeulum Z und falten sind eine Abschrift von der gleichen Vorlage; sie enthielt
Duplikat in Z] H ee in spiritu tibi die o : O quam mag­ die auf Faszikeln oder Einzelbliittern niedergeschrieben
nu m . .. M (gleichartig R W r). worden waren. Diese Tatsache führt zu dem RückschluS, da8
Wir mochten die Anfertigung der Duplikate auf Vorlagen die Vorlagen von W und Z die Konzepte oder ersten Rein­
zurückführen, die nicht in der Hauptredaktion von Z benutzt schriften der Hildegardbriefe darstellen. Eine Zwischenschicht
wurden, aber schon vor Mu vorhanden waren. ist kaum anzunehmen, da diese den Kopisten nicht auf losen
Bliittern vorgelegen hiitte, sondern in einem Sammelband. Ein
Wie es um die Verhaltnisse der Hss. zueinander steht, ist oft
nur annaherungsweise zu bestimmen. Welche Rolle hat z.B. W
gegenüber M(u) gespielt? AIs absolute Quelle für die anderen (I2Z) Der Text wird in dieser Ausgabe a1s Ep. CCCXLIV erscheinen. Wir
verweisen hiet noch auf die Edition PI, S. 34f-345 (AJ 1a6&Nlal'llllJomiIl6l).
(123) Hss.; Z, f. 5~¡r-56r; M, f. 77v-79r; Wr, f. 4,Vb-46vb; R, f. 329vb·330v".
und W. f. 9V-I2V.
(II9) S. oben und Vorl1em. 1,. S. 16If. (I24) Vg1. EebJh., S. 6I.
(120) Hss.: Z, f. 2YV'30V, mit Dupl. f. 50r-v; M, f. 58v-59r; R, f. 333rb-v'; (I25) Vgl. darübet die Beschreibung von M, oben, S. xxv, Anm. 66.
Wr, f. 49rb. (126) Vgl. dazu die Beispiele \lue dem Btief Hildegllrds \In 'relllf.wlnd von
(l:tX) HS8.; Z. f. 15rv, mit Dupl. f. 39v ¡ M, f. '9f-V j R, f. 3Bv··b ; Wr, f. Andernllch (El". LlJJ\) In Vo";'.-. 1, S. 146, ¡\nm. t7 und den l/pp. (t)fMp. dlent
49rh·v h• E(lition.
LX EINLEITUNG EINLEITUNG LXI

solcher ist aber nicht aufweisbar. Somit dürfen wir die Briefe schem und stilistischem Gebiet ist dieser Sekretar nicht uner­
von W und Z als Abschriften der Originaltexte ansprechen." (S. laubt korrigierend vorgegangen, doch hat er manchmal nach
7I ). eigenem Belieben das Material zum Zweck seiner Hildegard­
Diese Behauptung glauben wir nuancieren zu müssen. Oben Laudatio umgestellt und angepaBt. Eine groBe Neuerung war
wurden schon einige Lesarten erwahnt, die W und M gegenüber ¡i¡ die systematische Einführung von Anfragebriefen, die zum über­
Z kennzeichnen. Wir führen hier noch einen Brief an, in dem í groBen Teil vorher nicht belegt wurden und nicht selten Echt­
W sich deutlich von Z unterscheidet: Ep. CXXIII, an Abt b heitsfragen wachrufen. Auf Volmar folgte als Kompilator Wibert
Manegold von Hirsau (Z, f. 56v; W, f. 3Iv-32r; hier wird noch f: von Gembloux, der letzte Sekretar der Seherin, der bis etwa
auf die Edition PI, S. 524f. verwiesen). Man vergleiche: PI, I II79 für den Riesenkodex dasselbe Verfahren und, bis auf einige
dulcissime Z] O dulcissime W (mit Wr R); e kristi W (mit
Wr R)] om. Z; kanc ollam uidi Z] ollam uideo W (mit
Wr R); 2 non Z] uix W (mit Wr R); pos sum intueri Z]
possum uidere W (mit Wr, uidere possim R); ibi W (mit
I Ausnahmen (129), denselben Briefbestand übernahm. Sein wich­
tigster Beitrag bestand darin, daB er einige Schreiben aus den
J ahren nach II73 hinzufügte und vor allem mehrere sprachliche
GHi.ttungen vornahm.
Wr R)] om. Z; 2-3 parum Z] aliquantulum W (mit Wr R);
3fractum Z] contritum W (mit Wr R, contrarium irrtüm­ Zusammenfassend kann man den Werdegang der Überliefe­
lich PI). rung in den besprochenen Hss., so wie er unserer Meinung nach
Es genügt nicht, wie übrigens in Ecktk., S. 68 suggeriert wird, verIaufen ist. wie folgt skizzieren. Man wird darüber einig sein,
soIche textlichen Differenzen der Unachtsamkeit eines Kopisten daB Z die Fassung der Originale, die an die Adressaten gesandt
zuzuschreiben. Wenn man noch andere Beispiele, wie die Ant­ wurde, wiedergibt. Das trifft im Globalen auch für die Zeugen .
wort an Tenxwind von Andernach (Ep. LIIR; s. oben) betrachtet, W und M(u), die ebenfalls die Urform vor sich hatten, zu. doch
muB man doch notwendigerweise bei bestimmten Briefen eine lassen sich in beiden gelegentlich Abweichungen erkennen, die
andere Vorlage für W als für Z unterstellen. Es gibt auch eine anscheinend zur Verdeutlichung oder zur Nuancierung des Tex­
andere Moglichkeit, der wir uns eigentlich mehr zuneigen: die
beiden Hss. konnen auf dieselbe Quelle zurückgehen, doch muB
I
. ¡
tes angebracht wurden. Bei M(u) kommt noch dazu, daB hier
zum ersten Mal das Prinzip der chronologischen und hierarchi­
man in diesen Fallen einem Bearbeiter schon eine gewisse schen Anordnung eingeführt wurde. Die Tendenz der besseren
~rtitiative zumuten. Wir haben darauf hingewiesen, daB derartige Formgebung hat sich bei Volmar auch in bestimmtem MaBe in
Anderungen auf sprachlichem Gebiet die jüngere Tradition der Hs. Wru durchgesetzt; seinerseits muBte dieser Kompilator,
ankündigen. Bedenkt man nun, daB Volmar für die Entstehung allein schon wegen der erst von ihm veroffentlichten, verarbei­
der Briethss. Mu und Wru, die identische oder gleichartige teten und aus der alten Tradition nicht bekannten Texte, auch
Neuerungen aufzeigen, verantwortlich war (127), so ist man be­ über Originale verfügen konnen. Das auffalligste Kennzeichen
rechtigt zu fragen, ob hier in W nicht schon sporadische Ein­ seines Kodex stellen jedoch nicht die Sprache und die Stilistik
griffe des Sekretars Hildegards zu~age treten. dar, sondern die historischen und inhaltlichen Manipulationen,
Wie es dann zu der jüngeren Uberlieferung gekommen ist, die Jahrhunderte lang das Bild der Korrespondenz Hildegards
wurde in Vorbem. I, S. I44ff. und Vorbem. 2, S. II8ff. ausführlich verzerrt haben. SchlieBlich hat Wibert sich in R vor allem die
beschrieben. Der Kern der systematisch eingerichteten Hss. sprachliche Glattung als Ziel g~setzt. DaB ihm, gleich wie den
Wr(u) und R ist in der kleinen Sammlung Mu zu finden, in der anderen Mitarbeitern an der Uberlieferung im Rupertsberger
einerseits eine Anzahl von Briefen chronologisch und hierar­ Kreis die Quellen zur Einsichtnahme vorlagen, ist wohl nicht
chisch angeordnet, andererseits jedoch die historische Tradition anzuzweifeln (130).
und das Wesen des WortIauts gr~rtdsatzlich noch respektiert Es scheint uns nicht angebracht, zu versuchen, diese doch
wurden. Der Bruch mit der alten Uberlieferung, zugleich auch
oft mit der geschichtlichen Authentizitat, hat mit der Abfassung
von Volmars spiHestens II73 beendeten Kompilation Wru, deren
Abbild uns in W r vorliegt (128), stattgefunden. Auf grammati­ X5 2 gezeigt wutde, zweifellos füt die verlorene Fassung ein. Ein anderer AusUlufer
der Redaktion WI'JI muB die Himmeroder Hs. Hm (x,. Jh.) gewesen sein. Wlr
konnen sie nicht eingehend besptechen, weil sic nur Nm Teil im Druck von
Martene überliefert ist (s. VílrlIf",. 1, S. X42f.). An eínigen Stellen scheint ihr
(1!1.7) Vgl. Vílrbt",. 1, S. 152 und VílrbIm. 2, S. xx8ff. WottlAut leicht von dem cler n•. Wr abNweichen.
(128) Wr stammt RUS dem 13. Jh. und hRt nlcht den Wert elnet ~))h(')tokopie" (129) Vgl. Vílrt.tllll. 1, S. 147'1",
des verschollenen Kodex WNI, l)och 8tehl Wr 111ft <l.ntel, wie in Vo,*,,,,, 1, S. (130) Val.l/í,*,•. .a, S. 1~2, Anm. 20A.
LXII EINLEITUNG EINLEITUNG LXIII

immer wieder durch Eigenheiten gekennzeichneten Textzeugen oder R abMngig. Sie schlieBt sich naher der Hs. W r als R an:
in den schlichten UmriB eines Stemmas einzufangen. app. comp., 7 autem om. R; 12 tale om. R; 33-34 diuidendus
non est R; 34-36 quando habuerunt] anderer Satzbau R.
Es muB hier noch kurz Gebenos Pentachronon hinsicht1ich AuBerdem vertritt sie u.E. eine altere Tradition: app. comp.: 7
seiner Quelle untersucht werden, weil es für eine inhaltlich zwar forma om. RWr; 24 omnia ab eo RWr; 40 in se habet
beschrankte, aber materiell weit verbreitete und geistig ein­ RWr; 50 quod] ut RWr; 57 procedat RWr; 70 ad - se
fiuBreiche Tradition verantwortlich ist. inclinant RWr; 120 scilicet sonum RWr; 133 pomorum
Bisher wurde allgemein angenommen, daB der Riesenkodex sunt RWr. Diese Beispiele weisen vor allem darauf hin, daB
oder eventuell eine Kopie davon dem Eberbacher Abt als der Text in Wr und R stilistisch etwas geglattet wurde.
Vorlage gedient hat. Ein Vergleich zwischen den Hss. Gb, R und - In Ep. XLR folgt die Hs. F, bis auf zwei Ausnahmen (app.
Wr führt jedoch zu der Annahme, daB Gebeno Volmars Kom­ crit. 21 und 32-33), die keine weiteren SchluBfolgerungen er­
pilation oder eine Abschrift davon, auf jeden Fall aber ein moglichen, der alten Tradition.
früheres Stadium als das der Hs. R gekannt und benutzt hat (131). - In den Ep. ~X.XXVR/B und LXXXVI folgt Ma eindeutig
Wir verweisen hier beispielsweise auf folgende Stellen in den derselben alten Uberlieferung wie Z. Doch ist die Hs. wohl
Apparaten, an denen Gb sich gegen R einer früheren Lesart nicht von Z abMngig; man vergleiche Ep. LXXXVR¡B, app.
anschlieBt: app. comp. Ep. 1, 8 (cum); 10; 13-14 (uixi - secura); crit., 19 arefacere uoluit] arefecit Ma; 20 non] tunc non
18; 25; 26 (de tua pietate); 28 (dicere homines); 30 (monstraui Ma; 23 eburneum] de ebore factum Ma; Ep. LXXXVI, 9
mea); 33 (te uid~'); 34; 35; 39 (dicam - audíuí); 39-40 (de ­ paradisi om.·Z. ..
lectum) usw. Ep. VIII, 61-62 (quod expellis); 70 (Audi ergo); Für die Falle, .in denen ihre Uberlieferung sich nicht auf
72 (omnibus his). - app. crit. Ep. LXXVIIR, 206 (atque); 209­ Briefe des ersten Bandes dieser Edition bézieht, werden die
210 (dicetur Sancto); 214-215 (quomodo - precaueant). hier im letzten Abschnitt genannten Hss., zusammen mit an­
Es handelt sich in der Hauptsache um sprachliche Verbes­ deren Mss., die überhaupt nicht hierher gehoren, besser an
serungen, die noch nicht in Gb und erst in R begegnen. anderer Stelle besprochen.

Die übrigen für diese Edition nütz:~ichen Hss., die nur einen D. Die Einrichtung der vorliegenden Ausgabe
oder einige Briefe mit den groBen Uberlieferungszweigen ge­
meinsam haben, lassen sich nicht immer leicht eingliedern. Die Gruppierung der Briefe
Was Ep. XXIII angeht, kann man annehmen, daB R
(auBerhalb des eigentlichen Briefkorpus) und B unabhiingig Verschiedene Faktoren der Überlieferungslage lassen eine von
voneinander sind, aber dieselbe Vorlage gehabt haben (die auf vornherein vorgegebel).e Einteilung der Texte nicht zu.
dem Rupertsberg vorhanden war). Eigenfehler von B: Ep. XXIII, Eine erste Schwierigkeit liegt darin, daB die verschiedenen
15 nec] ne B; 29 expedit] excedit B; 32 merito om. B; 79 Hss. keinen identischen Briefbestand enthalten, daB also kein
reseruat] resonat B; 80 quam Plurimum B; 102 infirmi­ Manuskript einen festen Leitfaden für das Ganze der Edition
tatem B u.a. Eigenfehler von R: 35 quem] quam R; 62 bieten kann. AuBerdem sind die Hss. Z und W wohl ohne
scilicet om. R; 85 cum angelis am. R; 140 subtiliter besonderen organisatorischen Bedacht zusammengestellt wor­
profundam om. R; 144 superioribus R. - Gemeinsame den. Der Zeuge M zeigt den Ansatz zu einer überlegten Samm­
Fehler: der Text in 5-6 ist korrupt; 69 habebant B R; 69 quam lung authentischer Texte auf, umfaBt jedoch nur einen ganz
BR; 84 quam BR; 98-99 adaptauít BR; 127 cantica BR; kleinen Teil der umfangreichen Korrespondenz, und dies ohne
143 cythara B R; 160 existat B R. jedes Anfrageschreiben. Die manipulierten Kompilationen (Hm,
- In Ep. XXXIR ist die Hs. Tu anscheinend nicht von Wr R und W r) stellen u.a. wegen der mannigfachen Vertauschungen
sicher keine Basis dar, der man problemlos folgen kann.
Der Versuch, eine chronologische Anordnung einzuführen,
muB an der Vielfalt der nicht genau oder der sogar nicht einmal
(131) Es unterliegt keinem Zweife1, da..B das PmtachrrmOfl sich nicht auf die annahernd zu datierenden Stücke scheitern.
altere, sondern auf die jüngere Brieftradition stützt. Als einfacher Beweis dafur
genügt schol.l die Tlltlache, daS Zitierte Briefe wic z.B. die Schreiben an He1enger
Die schOnste Losu~ w~re gewesen, die gelegentlich von A,
vom Diaihodenberg, 1111 die Trierc( ocler In K6nig KOl.ll.'lld III. in de! alten Führkotter in ihrer Ubcrsetzung der Korrespondenz benutzte
Oberllefcrul1l nlcht vorhllndcn ,Ind. Die Korrelpondenx zwl.chcn Hildc8llrd Methode anzl1wünden llnd jeweils mehrere Schreiben, die mit
und 1!ernlllud vun CI.lrvllult wlrd nll:n Iler KCfll.ehten lla••l.lfllllngefUhrt. <\('nHelbon hiHtoriHdllm Erl:igniH!itm im Zusammenhang fltchell,
LXIV EINLEITUNG EINLEITUNG LXV
in einem kleinen Zyklus zu gruppieren. So kann man z.B. die - Die Gruppe 11 (Ep. XLVI-CCLR) enthiilt den Briefwechsel
Stücke, die über die Angelegenheit der Richardis von Stade mit anderen geistlichen Personen, die mit einem bestimmten
handeln und in denen mehrere Korrespondenten aus verschie­ Ort verbunden werden konnen. Diese Classis ¡st alphabetisch
denen Orten hervortreten, in einem koharenten Dossier zusam­ von Albon bis zu Zwiefalten eingerichtet worden. Zwischen den
menbringen (132). Doch laBt sich die übergroBe Mehrheit der Orden und zwischen Regularen und Weltgeistlichen wurde nicht
Schreiben nicht in ein solches Verfahren einpassen. unterschieden. Wo e~. moglich war, ist die Hierarchie (z.B. Abt,
Aus diesen Gründen war es notwendig, für die Ausgabe eine Propst, Monch oder Abtissin, Priorin, Monialis), sowie die Chro­
neue Anordnung der gesamten Briefe zu bedenken. 1m nologie beachtet worden.
BewuBtsein, daB unserem Vorschlag zu einer nicht .ganz kon­
ventionellen Gliederung unvermeidlich subjektive Uberlegun­ Zur Classis III (Ep. CCLI-CCCX) gehOren Briefe, die Hil­
gen anhaften und daB andere Editoren nach anderen Kriterien degard offenbar von Geistlichen empfangen und an Geistliche
geurteilt hiitten, haben wir uns schlieBlich doch für folgende, gerichtet hat, deren Name gelegentlich bekannt ist, die man
etwas flexible Unterteilung in Classes entschieden. jedoch geographisch nicht bestimmen kann. Auch hier ;.yird eine
~nordnung nach der Hierarchie (zunachst Abte und
Grundsatzlich bleibt eine erste Gruppe (Ep. I-XLVR) der Abtissinnen usw.), doch ist eine genaue Bezeichnung, z.B. bei
Korrespondenz mit Papsten, ErzbischOfen, Bischofen und den der Benennung praelatus, nicht immer moglich. Manchmal weiB
hochsten kirchlichen Würdentragern vorbehalten. Dabei werden man auch nicht, ob mit der Titulierung sacerdos in der Adresse
die Papste chronologisch, die Erzbischofe und BischOfe (hie­ vielleicht ein Priester-Monch gemeint ist. Wenn es keine anderen
rarchisch) alphabetisch nach dem (modernen) Namen ihres Kriteríen gibt, wt:rden die Schreiben nach ihrer Reihenfolge in
Sitzes eingereih t. der betreffenden Hs. gruppiert.
Schon hier waren u.E. einige Nuancen notwendig.
Die Edition fangt mit den Bernhardbriefen ano Der Grund In der Classis IV (Ep. CCCXI-CCCXXXI) folgt die Korres­
für Bernhards Ehrenplatz ist die Tatsache, daB der Briefwechsel pondenz, die ohne Zweifel mit adligen Laien geführt worden
mit dieser groBen Personlíchkeit des zwolften Jahrhunderts ist. Diese Serie ist nach dem Rang vom Konig (Konrad 111.)/
zugleich auch als Beginn und Autorisation von Hildegards .. ¡ Kaiser (Friedrich 1. Barbarossa) bis zum Ritter aufgesteIlt
offentlichem Wirken betrachtet werden kann. worden. Es ist nicht unwahrscheinlich, daB auch andere Laien,
Nach dem letzten Brief an Eugenius 111. (Ep. VI) steht das die lateinische Briefe Hildegards empfangen haben, also eine

Schreiben an Bernhard von S. Clemente und Gregorius von S. bestimmte Bildung bekommen hatten, ebenfaIls zum Adel ge­
Angelí, weil diese beiden Kardinale im Namen des genannten horten (133). Doch werden wenn diese Qualifikation nicht
Papstes aufgetreten sind. ausdrücklich erwahnt wird, in den folgenden zwei Serien unter­
gebracht.
Der Brief des Dekans Philipp von Heinsberg (Ep. XV) ist in ¡,
die Schriften der Erzbischofe aufgenommen worden, weil der­ 11
I - Die Gruppe V (Ep. CCCXXXII-CCCXLIII) enthalt den
selbe Philípp spater dieses Amt in Koln bekleidet hat (vgl. Ep. Briefaustausch mit weltlichen Personen, die man mit einem Ort
XVI und XVII). in Verbindung setzen kann (alphabetisch von Andernach bis
Ebenso wird Arnold, der Propst von St. Andreas in Koln, Trier).
wegen seiner spateren erzbischoflichen Würde in Trier in diesem
Abschnitt behandelt (Ep. XXIX). - In der Classis VI (Ep. CCCXLIV-CCCLVI) findet sich Kor­
- Auch das Schreiben an die Mainzer Pralaten (Ep. XXIII) respondenz mit geographisch nicht zu bestimmenden Laien.
gehort u.E. in diese Kategoríe; als es verfaBt wurde, fungierte - Es gibt auch Schreiben, deren Inhalt und Angaben den
die Mainzer Kurie als Stellvertreterin des in Rom weilenden Leser über die Identitat des Korrespondenten (z.B. ob Kleriker,
Erzbischofs Christian 1. ob Laie) voIlig im ungewissen lassen. Diese Stücke stehen in
SchlieBlich ist auch die Korrespondenz mit Odo von Soissons der Abteilung VII (Ep. CCCLVII-CCCLXXIII).
(Ep. XXXIX-XLR) in der ersten Classis untergebracht worden,
weil dieser Magister II70 zum Kardinal-Bischof von Tusculum
ernannt wurde. (133) Vgl. den Kommentar in DRONKE, Wo",m Writm, S. x92 (zu Brief 43 in
der Hs. B, hier Ep. CCCLVI, !ln eine Witwe): "...That this widow la sent !ln

(X~2) Vgl. nr¡,/*. s, IH'loo. i


j
'~i
answer in Latin suggests she WRS one of the high-born, prívileged l!llty, who
hile! received 11. c1erklll ecluclltlnn". Hs kl.\nnte sic:h \l.B. jedoch
elne nicht Adllp;e. lIuH8Ctt:etene N(lnne handeln.
I!..n. Iluch um
1
1

LXVI EINLEITUNG EINLEITUNG LXVII

- In den sog. Briefhandschriften begegnen Texte, deren ty­ daB hier nur zwei Schreiben aufgenommen worden sind, aber
pischen Briefcharakter man anfechten kann. Sie bilden die die gefalschten Briefe der Papste Eugenius IIL und Anastasius
Classis VIII (Ep. CCCLXXIV-CCCXC).
Es ist hier eine Erganzung zu Vorbem. 2, S. 152ff., wo dieser ¡ IV. (139) sind in der Tat die einzigen Stücke, deren Unechtheit
bewiesen ist (140). Wie aus unseren Vorbemerkungen I und 2
Aspekt behandelt wurde, anzubríngen. Auch die Nummer 17
der Hs. B (hier Ep. CCCLXXXI) scheint vielmehr als ein aus
einer spontanen Vision (134) entstandener Traktat zu betrachten
zu sein, der vielleicht als Predigt gegen die Katharer vorgelesen,
aber nicht als Brief versandt wurde (135).
r
!
hervorgeht, stellen sich bei mehreren Anfragebriefen Authen­
tizitatsprobleme. Doch genügen diese Zweifel nicht, um die
betreffenden Texte jetzt schon in die Spuria zu verweisen
AuBer dem Problem' der allgemeinen Gruppierung stellt sich
auch noch die Frage, wie man bei der Anordnung 1er einzelnen
Noch zwei Teile der in R mit Unrecht zu einem Ganzen
Stücke in den Serien vorgehen muB, wenn die Uberlieferung
verschmolzenen Schreiben Ad praelatos l.\1oguntinenses konnen
nicht einstimmig ist. Wir haben versucht, einigen (in bestimm­
nicht ohne weiteres als Epistolae betrachtet werden. - Teil 7
ten Zweifelsfallen nicht konsequent durchführbaren) Richtlinien
(nach Echth., S. 159, Anm. 13; vgl. PL ; hier Ep. zu folgen.
CCCLXXXVIII) ist eine Vorschrift in Bezug auf die Kommu­
Wenn es hinsichtlich der Adresse keine Widersprüche gibt
nion bei Kranken mit Brechreiz. Es gibt keíne Anrede. Immerhin zwischen der alteren Tradition, die fast ausschlieBlich Ant­
ist es moglich, daB der Text einem Priester zugesandt wurde. -
worten enthal t, und der jüngeren Überlieferung, die in der Regel
Teíl 11 (nach Echth., S. 159, Anm. 13; .ygl. PL 234D-243B; hier sowohl Anfragen wie Antworten hat, wird selbstverstandlich
Ep. CCCLXXXIX) enthalt fromme Uberlegungen, manchmal
die Struktur des .Briefpaares beibehalten. Dann bekommt die .
in der Form eines Gebets. Rogatio eine Nummer, der in der Responsio der Kennbuchstabe
AIs Anhang zu dieser Serie haben wir noch einige líedartige
R (d.h. Responsum) beigefügt wird. Dasselbe gilt von Briefpaa­
Texte abgedruckt, die in der jüngeren Tradition (R und Wr)
ren, die nur in den Hss. der jüngeren Tradition stehen, falls die
nebst deutlich erkennbaren Symphonia-Auszügen wie Bestand­
Adressen identisch sind.
teile eines Briefes überliefert werden. Wír haben darüber in
- Wenn der Korrespondent in Rec. ein anderer ist als in Vet.,
Vorbem. I, S. 154 (Nr. 5) und S. 16of. gehandelt. Diese Stücke erheben sich Fragen. Der Widerspruch zwischen den Angaben
sind hier eigentlich nur ediert worden, weil sie anderwo wohl
der manipulierten Sammlungen (Hm, R, Wr) und den ursprün­
keine Aufnahme finden konnen. glichen Adressen der frühen Hss. kann in verschiedener Weise
Die Classis IX ist einigen Werken, die man gern als eigen­ entstanden sein. Liegt z.B. in Hm, R, Wr eine authentische
standige Texte betrachten mi:ichte und auch nicht sosehr im Anfrage mit dem richtigen Namen des Absenders vor, und
Rahmen der Korrespondenz zu zitieren pfl.egt, vorbehalten wor­ wurde dann, um ein Briefpaar bilden zu ki:innen, in der Antwort
den. Es handelt sich um die anscheinend auf Anfrage verfaBten ein Adressenwechsel durchgeführt? Oder wurde die Identitat
E xplanatio Regulae S. Benedicti und Solutiones XXX VIII quaes­ des Korrespondenten, in Hinsicht auf die Tendenz der neuen
tionum (136); weiter um die u.E. nur nachtraglich in die Brief­ Kompilation, in den beiden Schreiben geandert? Oder wurde
literatur eingeschalteten Exptanatio Symboli S. Athanasii, Vita vielleicht in Hildegards Responsio, wiederum zu einem bestimm­
S. Ruperti und Vita S. Disibodi ten Zweck, der Adressat durch einen anderen ersetz, und wurde
Weil sie auf Texten Hildegards beruhen, waren hier auch noch dann eine passende Rogatio erdacht? Gibt es auch Briefe, in
Wiberts von Gembloux Überarbeitungen von zwei Schriften denen es sich um einfache Versehen handelt (142)?
(als echte Briefe der Seherin kann man sie nicht ohne Bedenken Wir sind der Meinung, daB in diesen Fallen, in denen Ur­
bezeichnen)(I38) zu edieren: De excellentia beati Martini und sprüngliches und Bearbeitetes durcheinanderkommen, die in
eine Visio über humilitas, oboedientia und abstinentia (bei Pitra, der jüngeren Tradition systematisch durchgeführte paarweise
S. 415: Visio S. Hildegardis ad Guibertum missa). Struktur von Anfrage und Antwort nicht beibehalten werden
- Die Classis X enthalt die Spuria. Es kann wundernehmen,
(139) Vgl. Echlh., S. I:uf.
",riJa
(134) Vgl.: A ";"'1116 INmi1l1 ad mibl1ld"m 111/: toada nlm. (140) Es ist hie:r nicht von den die Urform entstelle:nden Anpassungen und
(135) Vgl. auch R, f. ;I2r-313v und P.&hth., S. 159, Anm. 13, Nr. 9· Zusammenstdlungen mancher Briefe die: Rede. Dl8 sind Elemente, die 1m
(136) Vgl. Vorbolm. .2, S. x,of.
Apparnt Ilngegeben werden.
(t~7) Vgl. Vorb./m, r, S. I,6'l~1l IIncl¡(\'1.
(X4X) Vg1. Vorl1tm. 1, S. %12.

(t!l!) V"l. Vo'*"'m. l. S. (~O, Anm. lH7'


(I4:1) Zur UII~uverlb.¡gIcelt der IUII¡el'Cln '\'rllditloll, vj(l. V~m. .2, S. 1'11'.

EINLEITUNG LXIX
LXVIII EINLEITUNG
teilung einzuführen. Die Bearbeitungen Volmars und Wiberts
~ann. Wir haben versucht, die Folgen der Schwankungen in der
Uberlieferung moglichst konsequent in der Anlage der Edition von Gembloux sind noch unter Hildegards Aufsicht entstanden,
gehoren also zusammen mit den Urtexten zum authentischen
zu verarbeiten.
hildegardische~ Schrifttum. Daher wurde den Lesarten, Ein­
Z.B. (es handelt sich immer um Anfrage und Antwort in
schüben und Anderungen, die die jüngere Tradition von der
nur um die Antwort in Vet.): 1st der Name (oder die
alteren unterscheiden, ein eigener Apparat (der sog. apparatus
des Korrespondenten nicht identisch in Rec. und Vet., so
comparatiuus) zugeordnet. Andererseits sind offenbare Fehler
beide Briefe eine eigene Nummer. Die durch Veto gesicherte
und handschriftliche Besonderheiten in den apparatus criticus
Antwort steht zuerst, die sog. Anfrage folgt entweder unmit­ verwiesen worden.
telbar nach der ihr in Rec. zugewiesenen Responsio oder an
Noch einige Bemerkungen: - der apparatus comparatiuus wird
einer geeigneteren Stelle in derselben Serie (143). Wenn auSer
nur benutzt, w~nn es einen Gegensatz zwischen der alteren und
dem N amen des Korrespondenten auch die geographische Be­
der jüngeren Uberlieferung gibt. Wiberts in der Hauptsache
nennung in Veto und Rec. nicht übereinstimmt, werden die
stilistische Modifizierungen an Volmars Text werden nicht in
Briefe nach der alphabetischen Anordnung des Ortes getrennt.
einem gesonderten Apparat vermerkt. Diese Entwicklung in­
1m allgemeinen ist hie~ auch auf die im Apparat verzeichneten
nerhalb der systematisch geordneten Kompilationen kann einem
Kommentare, die die Uberlieferungsprobleme verdeutlichen
Sonderstudium vorbehalten bleiben. Wo nur die altere oder nur
k6nnen, hinzuweisen. die jüngere Tradition vorhanden ist, werden also jeweils alle
textkritischen Angaben in einer einzigen Rubrik untergebracht.
Die Überschriften Für die Textgestaltung der nur in den spateren Sammlungen
Hm, R und Wr überlieferten Stücke wurde, wenn es sich nicht
Das sporadische Fehlen von Überschriften und vor allem die
um einen offensichtlichen Fehler handelt oder wenn R und Hm
in der Tradition 6fters auftretenden Dívergenzen und Fehl­
nicht gemeinsam gegen Wr ühereinstimmen, in der Regel die
angaben in den Títulí und den Salutationes haben uns zu einem
Lesart dieser letzten Hs. übernommen.
einheitlichen Verfahren genotigt, das den jüngsten Forschungs­
Es ist nicht immer eindeutig, ob bestimmte Varianten in den
ergebnissen Rechnung tragt. .. apparatus comparatiuus oder in den apparatus criticus geh6ren.
Es ist wichtig, hier zu be tonen, daS die Uberschriften in dieser
Ab und zu stellt sich die Frage, oh die Bearbeiter bewuSt
Edition nicht handschriftlich bezeugt, sondern von uns neu
eingeführt worden sind (144). Auf diese Weíse war es auch mog­ eingreifen wollten oder sich einfach geirrt haben. In einigen
lich, eventuelle Unsicherheiten z.B. mit einem Fragezeichen oder Fallen wird der Leser also vielleicht eine andere L6sung bevor­
zugen.
einer allgemein gehaltenen Formulierung schon in den Titeln
Wie schon gesagt, werden die in den früheren Ausgaben den
anzudeuten. Briefen vorangehenden Argumenta im Apparat der Tituli nicht
verzeichnet.
Die Apparate Die Ausgaben werden im Apparat nur dann ausdrücklich mit
ihrer eigenen Sigle erwahnt, wenn ihre Lesarten von denen ihrer
Die Eigenart der Überlieferung der Hildegard-Briefe erfordert
handschriftlichen QueIle abweichen. Wenn z.B. Blanckwalt und
auch eine besondere Einrichtung der Apparate. Das gangige PL ihrer Vorlage R genau folgen, impliziert die Sigle R auch
Verfahren, mit dem die Quellen bzw. die Tituli und die abwei­
diese beiden Editionen. Um welche Hss. und welche entspre­
chenden Lesarten angegeben werden, genügt hier u.E. nicht. chenden Ausgaben es sich jeweils handelt, ist aus dem ersten
Zunachst einmal muSte der Leser über die jeweilige Tradi­ Apparat jeden Briefes zu ersehen.
tionslage, sowie, wenn moglich, über den historischen Kontext
Briefes kurz informiert werden. Dazu wurde in einer
ersten Abteilung auf die benutzten Handschriften, Editionen Die Orthographie
und betreffenden Kommentare hingewiesen.
Weil die Vielzahl der Abwandlungen in den verschicdenen
Ebenso war es notwendig, im kritischen Apparat eine Zwei­
gleichwertigen Manuskripten es nicht erlaubt, eill(~ konsequ(lnte
mittelalterliehe Schreibweise durchznfi1hren, ist die ()rthogra~
phie normalisiert worden. Der Díphthong allloé wllrde als e
(143) Vgl. :I:.B. Ep. LVI und Ep. LX; im Appuat wird auf die vermeintlichen gC5chriehe-n. Au('h mf.wnnl\llwn, wl<' z.B, l?upn'tus, fijnd v(trdn~
Beziehungen zwisehen den Briefen hingewiesen.

(x.j4) Die '('ltull der HMA. Anden .ich 1m App~r.t.

hdtlicht, wollE'i lm Appul'llt nndl'n' Sdll'l!ihltllgPII wi(' llobl!l'tus

LXX EINLEITUNG
oder Ruppertus vermerkt werden. Wenn es nur eine Hs. gibt, BIBLIOGRAPHIE
wird bei nomina propria ihre Form (z.B. Binga, Pinguia) über­
nornmen. AUSGABEN: s. EINLEITUNG, n.B.

ALLGEMEIN:
W LAUTER, Hildegard-Bibliographie. Wegweiser zur Hildegard­
Literatur
1 (Alzeyer Geschichtsbliitter, Sonderheft 4; Alzey 1970);
II (Alzey 1984).

LITERATUR:
Briefw. Hildegard von Bingen. Bríefwechsel. Nach den altesten
H andschriften übersetzt und naeh den Quellen erlautert von A.
FÜHRKÓTTER (Salzburg 19651, 19902).
H. BÜTTNER, Die Beziehungen der heiligen Hildegard von Bingen
zu Kuríe, Erzbischof und Kaiser, in Uníversitas. Dienst an
Wahrheit und Leben (Festschrift für Bischof A. Stohr 2; Mainz
1960), S. 60-68 ..
H. DELEHAYE, Guibert, aMé de Florennes et de Gembloux, XIle
et XIIle siecles, in Revue des Questions historiques 46 (1889),
S. 5-90; Nachdr. in H. DELEHAYE, M élanges d'hagiographie
grecque et latine (Subsidia hagiograPhica 42; Brussel 1966), S.
7-8 3.
DEROLEZ, Guiberti E pistolae = Guiberti Gemblacensis E pistolae
quae in codiee B.R. BRUX. 5527-5534 inueniuntur I-II, ed. A.
DEROLEZ, collab. E. DEKKERS et R. DEMEULENAERE (CCCM
66-66A; Turnhout 1988-1989).
DRONKE, Poet. Indiv. = Poetic Individuality in the Middle Ages.
New Departures in Poetry. IOOO-IISO (Oxford 19701, London
19862), S. 150-192.
DRONKE, Problemata = P. DRONKE, Problemata H ildegardiana,
in Mittellateinisches Jahrbueh 16 (1981), S. 97-131.
DRONKE, Women Writers = P. DRONKE, Women Writers of tke
Middle Ages. A Critical Study of Texts from Perpetua (t 203)
to Marguerite Porete (t I3IO) (Cambridge 1984), S. 144-201;
306-315; vgl. Ausgaben.
Eehtheit = M. SCHRADER - A. FÜHRKÓTTER, Die Echtkeit des
Schrifttums der heiligen H ildegard von Bingen. Quellenkritiscke
Untersuchungen (Beihefte zum Archiv für Kulturgeschichte 4;
KOln Graz 1956).
FÜHRKÓTTER - CARLEVARIS, Sciuias = Hildegardis Sciuias I-n,
ed. A. FÜHRKÓTTER, collab. A. CARLEVARIS (CCCM 43-43A,
Turnhout 1978).
FÜHRKOTTl1R, Das Leben - Das Lcbcn der heiligen Hildegard
berichtet vfln den M linchen GottfritJd und Theodcrt·ch. Aus dem
¡ Lateinischen i/,lJwrsl!tzi 1md kommenti¡'rt von A. FÜHRKÓ'j"l'ItH
(Salr.burg 11)80i ).

LXXII BIBLIOGRAPHIE BIBLIOGRAPHIE LXXIII


A. FÜHRKÓTTER, H ildegard von Bingen und ihre Beziehungen zu Konrad mit Hildegard von Bingen ( I098-II79) , in Reutlinger
Trier, in Kurtrierisches Jahrbuch 25 (1985), S. 61-72. Geschichtsblatter (1988), S. 7-14.
F. HAUG, Der Briefwechsel der hl. Hildegard von Bingen mit der DERS., Das Ende der Hirsauer Reformbewegung, Hildegard von
schwabischen Geistlichkeit, in Rottenburger Monatsschrift für Bingen und die Zisterzienser. FallbeisPiel: Zwiefalten, in 900
praktische Theologie 13 (1929/1930), S. 44-54; 80-84. Jahre Benediktinerabtei Zwiefalten (Ulm 1989), S. 61-72.
HAUG = F. HAUG, Epistolae sanctae Hildegardis secundum co­ H. RISSEL, Hildegard von Bingen an Elisabeth von Sto Thomas
dicem Stuttgartensem, in Revue bénédictine 43 (1931), S. 59­ an der Kyll. Die heilige Hildegard und die frühesten deutschen
7I. Zisterzienserinnen, in "Cíteaux" 41 (1990), S. 5-44.
F. HAUG, Zur Echtheitsfrage der drei Papstbriefe der hl. Hildegard F.W.E... RoTH, Die Visionen der hl. Elisabeth und die Schriften
von Bingen, in Studien und Mitteilungen zur Geschichte des der Abte Ekbert und Emecho von SchOnau. Ein Beitrag zur
Benediktiner-Ordens 52 (1934), S. 199-2°3. Mystik und Kirchengeschichte (Brünn 1884).
HAVERKAMP = A. HAVERKAMP, Tenxwind von Andernach und B. SCHMEIDLER, Bemerkungen zum Korpus der Briefe der hl.
Hildegard von Bingen. Zwei "Weltanschauungen" in der Mitte Hildegard von Bingen, in Corona Quernea (Festgabe K.
des I2. Jahrhunderts, in Institutionen, Kultur und Gesellschaft STRECKER; Leipzig 1941, Stuttgart 1952), S. 335-366.
im Mittelalter (Festschrift für ]. FLECKENSTEIN, hrg. von L. P. SÉ}OURNÉ, Les correspondants de Sainte Hildegarde ti Utrecht,
FENSKE, W. RÓSENER. TH. ZOTZ; Sigmaringen 1984), S. 515­ in Nederlandsch archief voor kerkgeschiedenis N.S. 16 (1921), S.
548 . 144- 162 .
H. HERWEGEN, Les collaborateurs de sainte Hildegarde, in Revue H. TÜCHLE, Ein Hildegard- und ein Bernhardbrief aus der
bénédictine 21 (1904), S. 192-2°3; 3°2-315; 381-4°3. ehemaligen Ochsr;nhauser Klosterbibliothek, in Studien und Mit­
Hildegard von Bingen II79-I979. Festschrift zum 800. Todestag teilungen zur Geschichte des Benediktiner-Ordens 79 (1968), S.
der H eiligen, hrg. von A.PH. BRÜCK (Quellen und Abhandlungen 17-22.
zur mittelrheinischen Kirchengeschichte 33; Mainz 1979). Vorbem. I = L. VAN ACKER, Der Briefwechsel der heiligen Hil­
]. KOCH, Der heutige Stand der Hildegard-Forschung, in Histo­ degard von Bingen. Vorbemerkungen zu einer kritischen Edition,
rische Zeitschrift 186 (1958), S. 558-572. in Revue bénédictine 98 (1988), S. 141-168.
K. KÓSTER, Elisabeth von SchOnau. Werk un.4 Wirkung im Vorbem. 2 = ID. , (Fortsetzung) , in Revue bénédictine 99 (1989),
Spiegel der mittelalterlichen handschriftlichen Uberlieferung, in S. 1I8-154.
Archiv für mittelrheinische Kirchengeschichte 3 (1951), S. 243­ B. WIDMER, Heilsordnung und Zeitgeschehen in der Mystik
31 6. Hildegards von Bingen (Basler Beitrage zur Geschichtswissen­
]. LECLERCQ, Lettres de S. Bernard: H istoire ou littérature?, in schaft 52; Basel - Stuttgart 1955).
Studi Medievali, ser. terza 12 (Spoleto 1971), S. 1-74­ P. VON WINTERFELD, Die vier Papstbriefe in der Briefsammlung
H. LINDEMAN, S. Hildegard en hare Nederlandsche vrienden, in der h. Hildegard, in Neues Archiv der Gesellschaft für altere
Ons Geestelijk Erf 2 (1928), S. 128-160. deutsche Geschichtskunde 27 (1902), S. 237-244­
]. MAY, Die heilige Hildegard von Bingen aus dem Orden des G. ZEDLER, Die H andschriften der N assauischen Landesbibliothek
heiligen Benedikt (I098-II79) (Kempten - München 191I). zu Wiesbaden (Beihefte zum Zentralblatt für Bibliothekswesen
M. MCCORMICK, Index scriptorum operumque Latino-Belgicorum 63; Leipzig 1931), S. 3-18.
Medii Aeui 111/2, hrg. von L. GENICOT - P. TOMBEUR (Brussel
1979), S. 37f.; 90f.; 182f.; 195f.; 220f.; 30I.
B. NEWMAN, Saint Hildegard of Bingen. Symphonia. A Critical
Edition of the SymPhonia armonie celestium reuelationum, with
Introduction, Translations and Commentary (Ithaca - London
19 88 ).
W. OEHL, Deutsche Mystikerbriefe des Mittelalters IIOO-I550

(Mystiker des Abendlandes; München 1931), S. 55-1I2.

H.]. PRETSCH, Die Kontakte des Benediktiner-Doppelklosters in

Zwiefalten mit Hildegard von Bingen und Abt Bertholds Kon­

flikt mit seinem Konvent, in Archiv für mittelrheinische Kir­

chen?,cschichte JR (I986), S. I47-I73.

1.>mIs., I)er Uriefwechsel eler ReutUnl{er Pri(.~ter Uf.rt()~f und ­

~---~~.:-----:,--~-;:'"..;.'""..........".." , .... _"""'.­ -~ -""""",-,.<..--­


CONSPECTVS SIGLORVM
ad Partem 1 spectantium CLASSIS 1

z codo Stuttgartensis theo!. phi!. 40 253, saec. xn 2


W codo Vindobonensis 881, saec. XII2 1
M codo Berolinensis theo!. lato 20 699, saec. xn 2 HILDEGARDIS AD BERNARDVM ABBATEM CLAREVALLENSEM ao II46-U47
Wr codo Vindobonensis 963 (theol. 348), saec. XIIlmed.
R codo Wiesbadensis 2 (Riesenkodex), saeco XIF o uenerabilis pater B(ernarde), qui mirabiliter in magnis
B codo Berolinensis lato 40 674, saec. XIIlin. honoribus uirtutis Dei ualde metuendus es illicite stultitie huius
Wa codo Vindobonensis 1016, saec. XII2 mundi, uexillo sanete crucis eum excelso studio in ardenti amore
H1II codo Himmerodensis saec. XIII deperditus, partim a Martene et Durand, Filii Dei capiens homines ad bella pugnanda in christiana mili tia
ac inde in Patrologia Latina (ep. LXII-CXLV) editus 5 contra paganorum seuitiam, rogo te per Deum uiuum, ut audias
Gb codo Monacensis lato 324 (')36), saec. XIII me interrogantem teo
F codo Florentinus Medic. Laur., So Crucis 22,4, saec. XIII! Pater, ego sum ualde sollicita de hac uisione, que apparuit
Ma codo Monacensis lato 22253, saeco XII !.I:[ mihi in spiritu mysterii, quam numquam uidi cum exterioribus
TII codo Treuerensis Bib!. ciu. 662/835, saec. XV .! oculis carniso Ego, misera et plus quam misera in nomine
10 femineo, ab infantia mea uidi magna mirabilia, que lingua mea
PL ¡Patrologia Latina non potest proferre, nisi quod me doeuit Spiritus Dei, ut eredam.
! Blanckwalt (pertinet
ad epo I-LV Patrologiae Latinae) Certissime et l1litissime pater, responde mihi in tua bonitate,
PL* lectiones Patrologiae Latinae a Blanckwalt uel a codo H1II discrepantes indigne famule tue, que numquam uixi ab infantia mea unam
PI Pitra
Sigla uelut Haug, Echlh. et his similia ad editiones passim in singularium
epistolarum apparatu memoratas pertinent.

In apparatibus notis et indiciis solitis usi sumus. Notandum est in margine Epo I
titulorum litteram a. idem ac anno, litteras a.a. idem ac ante annll1ll, litteram c. coddo: Gb (f. 65r-66r); M (f. 6xr-62r); R (fo 342r·-b); Wa (fo II9r-v; fragm.);
idem ac arca ualere. Wr (fo 6Iv'-62r"); Z (f. 3IV-32V)0
edd.: PL 29, 189C-I9CD (cfr R); Echlh., po 105-107; efr HAUG, po 61, n. 12.
C01ll1ll0: Echth., p. I04-IIO; Vorbe1ll. I, po 167; Vorbe1ll.2, p. 1410

1, Til.: 01110 Wa Epistola s. Hildegardis ad sanctum Bernhardum Gb


Bernardo Clareuallensi abbati Hildigardis M Hildegardis R Epistola
so Hildi. ad eundem abbatem Wr B. Claro Z

1, 4 capiens homines] cfr Luco 5, 10.

appo C01llp.: 1, 1 ante O atido In spiritu mysteriorum Dei tibi dico Gb M R, In


spiritu mysteriorum tibi dico WrPL 5 paganorum] tyrannorum GbRWr 5/
7 rogo - Pater 0111. GbR Wr 7 ego] quod GbR Wr soJlicita] cbnstricta
GbMR Wr de] in GbR Wr apparet GbMR Wr 8 numquam uidi] non
uideo GbMR Wr cum 01110 R 10 mirabilia magna R 11 docet GbMRWr
ut credam] qualiter ea dicam GbMRWr 12 responde mihi] audi me
GbR Wr 13 indignam famulam tuam GbR Wr 13/14 uixi - secura] ab
infantia mea secura (secure PL) uixi RPL unam honm Offt. GbR Wr

appo mio: 1, 1 B( ern.rde) J B. W. Z. o",. GU W r 4 Dei o"'. Gil in s. lill.


W"Z 8 uidi l. Ji". Z
4 EPIST. 1, 14-38 EPIST. 1, 39-59 5
horam secura, et de tua pietate et sapientia scrutare in anima
dicam quod uidi et audiui. Et interdum de hac uisione pros ter­
I5 tua secundum quod doctus fueris in Spiritu Sancto, et adhibe
4° nor in magnis infirmitatibus in lectum, quia taceo, ita ut non
consolationem ancille tue de tuo corde.
possim me erigere.
Scio enim in textu interiorem intelligentiam expositionis Psal­
Ergo plango cum merore coram te, quod ego sum mobilis
terii et Euangelii et aliorum uoluminum, que monstrantur
cum motu in torculari arbore in natura mea, orta de radice
mihi de hac uisione, que tangit pectus meum et animam sicut
li surgente in Adam de suggestione diaboli, unde ipse erat exsul

~.
20 flamma comburens, docens me hec profunda expositionis. Sed
45 in peregrinum mundum. Nunc autem surgens curro ad te. Ego
tamen non docet me litteras in Teutonica lingua, quas nescio,
dico tibi: Tu non es mobilis, sed semper erigens arborem, et
sed tantum scio in simplicitate legere, non in abscisione textus. uictor es in anima tua, non tantum te ipsum solum sed etiam
Et de hoc responde mihi, quid tibi inde uideatur, quia horno erigens mundum in saluationem. Tu etiam aquila es aspiciens
sum indocta de ulla magistratione cum exteriori materia, sed '1 in solem.
25 intus in anima mea sum docta. Vnde loquor quasi dubitando. 5° Oro te per serenitatem Patris, et per eius Verbum admirabile,
Sed audiens de tua sapientia et de tua pietate consolabor,
et per suauem humorem compunctionis, Spiritum ueritatis, et
quia non ausa sum ulli homini hec dicere pro eo quia multa
per sanctum sonitum, per quem sonat omnis creatura, et per
schismata sunt in hominibus, sicut audio dicere homines, nisi
ipsum Verbum, de quo ortus est mundus, et per altitudinem
cuidam monacho, quem scrutata sum in conuersatione proba­ Patris, qui in suaui .uiriditate misit Verbum in Virginis uterum,
30 tioris uite. Et illi monstraui omnia secreta mea, et consolatus
55 unde suxit carnem sicut circumedificatur mel fauo. Et ipse
est me certe, quod hec magna et timenda sint.
sonitus,. uis Patris, cadat in cor tuum et erigat animum tuum,
Volo, pater, propter amorem Dei, ut me consoleris, et certa
ut non torpeas -otiose in uerbis istius hominis, dum omnia
ero. Ego te uidi supra duos annos in hac uisione sicut hominem
requiras a Deo, uel homine, uel secreto ipso, dum transeas per
aspicere in solem et non timere, sed ualde audacem. Et ploraui,
foramen anime tue, ut hec omnia cognoscas in Deo.
.35 quod ego tam ualde erubesco et tam inaudax sumo Bone pater
et mitissime, posita sum in animam tuam, ut mihi reueles per 43/45 radice - mundum] efr Gen. I5, I3. 51 Spiritum ueritatis] efr Ioh.
hunc sermonem, si uelis ut hec dicam palam, aut habeam I4. I7·
silentium, quia magnos labores habeo in hac uisione, quatenus

app. t:lJ11IjJ.: 39 dicam - audiui] quod uideo et audio dicam R uideo et


audio Gb Wr (ifr R) 39/40 de - lectum] in magnis infirmitatibus de hac
uisione in lectum prosternor R 40 ut] quod Gb M R Wr 41 possum
app. t:lJ11IjJ.: 14 scrutare] intellige R 15/16 et - cordel quoniam ea que tibi
GbMR Wr 42 plango _. te] cum merore coram te plango R quod] quia
de me dicta sunt, secundum hunc modum sunt GbR W,. 18 et l 0111. R 19
R ego 0111. GbR Wr mobilis sum R 44/45 de suggestione - mundum]
de] in GbMRW,. pectus meum tangit GbRW,. post animam aJJ. meam
qui factum est exul in peregrinum mundum de suggestione diaboli GbMRWr
GbMRW,. 23 Et - uideatur 0111. GbRWr quid - uideatur 0111. M 25
47 in anima tua es R 48 erigens - saluationem] homines (ifr MWr)
quasi dubitando] tibi non dubitans de te GbMWr tibi de te non dubitans R
erigens in saluationem Gb alios homines (ifr GbMWr) in saluationem erigens
26 audiens 0111. Gb R Wr tua 1 0111. R Wr de2 0111. R pietate tua R R mundum] homines MWr 51 ante Spiritum adJ. scilicet GbMRWr 54
27 quia - dicere 0111. GbR Wr quia2 ] quod Gb Wr 28 homines dicere
in l - uterum] Verbum in (in 0111. PL*) suaui uiriditate in uterum Virginis misit
R nisi] Nam GbR Wr 30 post uite adJ. hec primum dixi GbR Wr omnia
RPL Virginis in uterum Gb SS post unde adJ. illud GbMRWr suxit
secreta mea monstraui R 31 certe 0111. GbR Wr quod] ita quod GbR Wr
- fauo] carnem (carmen PL *), sicut circumedificatur mel fauo, suxit R PL 551
32 ut propter amorem Dei GbMRWr certa] constans M 32/33 me­ 56 Et - tuum 2 0111. GbR Wr 57 torpeas - hominis] otiose in uerbis meis
ero] in orationibus tuis mei recorderis GbR Wr 33 te - uisione] ante duos
torpeas R otiose 0111. Gb istius hominis] meis GbWr (ifr R) 57158 dum
annos te in hac uisione uidi R supra] ante GbMWr (ifr R) 34 in solem
- ipso] sed ea in cor tuum pone, ita ut non cesses GbR Wr 58 homine] ab
(sole PL) aspicere RPL 35 tam ualde] tantum R 36 posita sum] pone
homiite ipso M ipso] a me ipsa M dum] et dum M 59 ut - Deo]
me WrEchth., pono me GbMR 36/38 ut - silentium] et (0111. R) ora pro me
aspiciens ad (ad 0111. Wr) Deum pro me, quia ipse te uult GbWr ad Deum pro
GbR Wr 37 si uelis ut] an M aut] an M 38 in hac uisione habeo R
me aspiciens, quia ipse te uult R

app. Grit.: 14 secura IX securam t:lJrr. Wa 22 in 2 o"'. Wa, s. Rn. Z abscissione flPP. Grit.: 42 Ergo] Rtt. go s. lin. Z 43 de l. Rn. Z 44 surgente l. Rn. Z
PI. * 24 indoctuR PI." 29/30 problltionia W,. 30 Et iIIi "JI. d'lIJnl ;n ipse in 1IIarg. Z 46 non 0111. PL 48 etiam] autem PL 50 admirabile
W" illa R (mi i1Jj PI.•) 31 hec + I'IU. ;n I,xlrl. hec magna'et timenda sint s. ras. Z 54 uiritati M 56 uia l. lin. Z tuum 2 S. Rn. Z 58 dum) tum
ill .1/'1/. 1. 111111 Pl. 35 1'lIm2 D",. 11 PI. * 59 fr.mlmen] fornlllm PL"
6 EPIST. I, 60 - IR, 13 EPIST. IR, 14 - n, 10 7
60 Vale, uale in anima tua, et esto robustus in certamine in Deo. suppliciter postulamus, ut nostri memoriam habeas apud Deum
Amen. 15 et eorum pariter, qui nobis spiritali societate in Domino iuncti
sunt.

IR
n
BERNARDVS ABBAS CLAREV ALLENSIS AD HILDEGARDEM a. II46-U47
HILDEGARDIS AD EVGENIVM PAPAM a. II48
Dilecte in Christo filie Hildegardi, frater Bernardus, Clareual­
lis uocatus abbas, si quid potest oratio peccatoris. o mitis pater, ego paupercula forma scripsi tibi hec in uera
Quod de nostra exiguitate longe aliter quam nostra ses e uisione in mystico spiramine, sicut Deus uoluit me docere.
conscientia habeat, sentire uideris, non nisi humilitati tue cre­ O fulgens pater, in tuo nomine tu uenisti in terram nostram,
5 dimus imputandum. Minime tamen ad litteras caritatis tue sicut Deus predestinauit, et uidisti de scriptis ueracium uisio­
rescribere dissimulaui, quamuis id breuius omnino quam uellem 5 num, sicut uiuens lux me docuit, et audisti ea in amplexibus
negotiorum multitudo compellat. cordis tui. Nunc finita est pars scripture huius, sed tamen eadem
Congratulamur gratie Dei, que in te est, et ut eam tamquam lux non reliquit me, sed in anima mea ardet sicut eam ab
gratiam habeas et toto ei humilitatis et deuotionis affectu infantia mea habui. Vnde nunc mitto tibi litteras istas in uera
10 studeas respondere, sciens quod Deus superbis resistit, humilibus admonitione Dei. Et anima mea desiderat, ut lumen de lumine
autem dat gratiam, quod in nobis est, hortamur et obsecramus. 10 in te luceat, et puros oculos tibi infundat et spiritum tuum .
Ceterum, ubi interior eruditio est et unctio docens de omnibus,
quid nos aut docere possumus aut monere? Rogamus magis et

Ep.II
codd.: eb (f. 40V; fragm.); M (f. 54v-55r); R (f. 328ra-b); Wr (f. 43 ra ' b);
Z (f. 49r).
Ep. IR edd.: PL 1, 145C-146C (cfr R); Echth., p. II2-II3; cfr HAUG, p. 65, n. 61.
codd.: eb (f. 64v-65r); R (f. 341vb -342ra ); Wr (f. 6rr b-v'); Z (f. 32v-33r). ca",,,,.: Echth., p. II2-U3; Voroe",. 2, p. 120, c. annot. 134·
edd.: PL 29, 189A-C (cfr R); Echth., p. 1°7-108; Bernardus Ciar., Opera - ed.
J. Leclercq-H. Rochais, VIII, 1977, ep. 366, p. 323-324; cfr HAUG, p. 62, n. 13.
co","'.: Echth., p. 104-IIO; Vorbe",. 1, p. 167; Voroe",. 2, p. I4I. n, Tit.: Ex epistola sancte Hildegardis ad Eugenium papam quando Treueris
celebrauit concilium eb Eugenio apostolico Hildigardis M Eug. apostolico
Hild. R Epistola sancte Hildig. ad Eugenium papam Wr Eugenio apostolico
IR, Tit.: Epistola sancti Bernhardi ad sanctam Hildegardem eb Bernardus Hild. Z
Clareuallis abbas H. R Epistola s. Bernardi abbatis in Clara Valle ad sanctam
Hildig. Wr Rescriptum Bernhardi abbatis ad Hildehardam Z
IR, 16 (app. comp.) Multum - assidua] Iac. 5, 16.

IR, 10/11 Deus - gratiam] Iac. 4, 6; I Petr. 5, 5; cfr Prou. 3, 34·


app. co",p.: IR, 16 post sunt add. Nam cum spiritus tuus (tuus o",. PL) Deo
coniungitur, confidimus quod nobis multum prodesse ualeas et subuenirc. Multum
app. conp.: IR, 1 Clareual(l)ensis ebR Wr 2 uocatus] dictus eb Wr 4/ enim ualet deprecatio iusti assidua (lac. J, 16). Nos etiam pro te assidue oramus,
5 sentire - imputandum] quidam sentire uidentur, non nostris meritis, sed ut conforteris ad bona, (et add. eb) instruaris ad interiora, dirigaris ad permansura,
stultitie hominum imputandum est ebR Wr 5/6 Minime - dissimulaui] Ad ita ne (ut ne PL) hi qui spem suam in Deum posuerunt, desperando pro te
dulcedinem autem pie caritatis tue scribere properaui ebR Wr 10 post claudicent, sed ut in profectu benedictionis quam a Deo accepisse cognosceris
respondere add. admonemus eb R Wr 13 post monere add. Diceris enim celestia bene confortati in melius et melius proficiant ebR Wr(PL)
secreta rimari et ea que supra homines sunt Spiritu Sancto illustrante dinoscere.
Vnde ebRWr
app. &riJ.: IR, 15 in Domino o",. PL

app. &ril.: IR, 1 Hilcicgarcii filie Gb H. Z Hild. R Wr Hildcgarcii PI. H. app. &ril.: n, 1 forma) fcminll PL- 4/5 uiKionum in ",ar¡,. Z !I ea in]
Z Ikrnhllnlul GIr 3/4 "ollHcientia ReHe Wr 13 Ilut l n",. Wr c¡¡m PI.. 7/8 e~tn ptNl mca Wr 8 ptNl i,tu "dd. mcas M 10 tibi o",. PI.

~l

I
I1
8 EPIST. n, II - III, 1 EPIST. III, 2-27 9
exsuscitet ad OpUS scripture istius, quatenus anima tua inde ceci sunt ad uidendum, et surdi ad audiendum, et muti ad
coronetur, quod Deo placet; quia multi prudentes de terrenis loquendum in nocturnis insidiis mortiferi laquei latrocinantium
uisceribus spargunt hec in mutationem mentium suarum prop­ morum. Quid dicit? Gladius radiat et circuit, occidens illos, qui
ter pauperem formam, que edificata est in costa et que est 5 praue mentis sunt.
15 indocta de philosophis. O qui in tua persona es fulgens lorica et prima radix in nouis
'1 \
Tu ergo, pater peregrinorum, audi illum qui est: Fortissimus
rex in palatio suo sedit, et magnas columnas coram se stantes
¡ nuptiis Christi, et in duas partes diuisus, in partem hanc, quod
anima tua iterata est in mystico flore, qui socius est uirginitatis,
! I
habuit, aureis cingulis precinctas et multis margaritis et pretio­ et in partem hanc, quod ramus es Ecclesie, audi illum, qui
sis lapidibus ualde ornatas. Sed regi huic placuit, quod paruam 10 acutus est in nomine et fluit in torrente, tibi dicentem: Oculum
20 pennam tetigit, ut in miraculis uolaret, et ualidus uentus illam de oculo non abicias, et lumen de lumine non abscidas, sed sta
sustinuit ne deficeret. in plana uia, ne de causis illarum animarum accuseris, que in
Nunc iterum dicit tibi qui est lux uiuens in supernis et in sinum tuum posite sunt, nec permitte eas in lacum perditionis
abysso lucens, nec latens in abscondito audientium cordium: demergi per potestatem conuiuantium prelatorum.
Prepara scripturam hanc ad auditum me suscipientium, et fac 15 Gemma iacet in uia, sed ursus ueniens et illam ualde elegan­
25 illam uiridem in suco suauis gustus et radicem ramorum et tem uidens pedem suum porrigit, eamque leuare uult et in
uolans folium contra diabolum, et uiues in eternum. Caue ne sinum suum ponere. Sed subito aquila ueniens ipsam gemmam
spernas hec mystica Dei, quia sunt necessaria in illa necessitate, rapit et eam in tegmen alarum suarum inuoluit, ac eam in
que absconsa latet et que nondum aperte apparet. Odor suauis­ cancellos palatii regis portat. Et eadem gemma ante faciem.
simus sit in te, et non fatigeris in recto itinere. 20 regis multum fulgorem dat, unde a rege ualde diligitur. Et rex
propter amorem eiusdem gemme aquile illi aurea calciamenta
III dat, et eam ob probitatem suam ualde laudat.
Nunc, o tu, qui es in uice Christi sedens in cura ecclesiastice
HILDEGARDIS AD EVGENIVM PAPAM a. II48-II53 cathedre, meliorem partem tibi elige, ut aquila ,sis ursum su­
25 perans, et ut in animabus tibi commissis cancellos Ecclesie
Qui non silet, hec dicit propter imbecillitatem illorum, qui
ornes, quatenus in aureis calciamentis in superiora ueniens te
ipsum alieno surripias.

Ep. III
I

codd.: M (f. 55r-v); R (f. 328rb_va); Wr (f_ 43rb-va); Z (f_ 29r-v).


\
edd.: PL 1, I46C-147B (cfr R); efr HAUG, p. 60, n. 7.
:\
co",,,,.: Echth., p. II3; Vorbe",. 2, p. 120, c. annot_ 134.

III, Tit.: Item Eugenio apostolico Hildigardis M


uide tito p. JJ R W r
Apostolico Eugenio Z , ,
I

¡I i
n, 14 edificata - costa] cfr Gen. 2, 22. 16 qui est] cfr Ex. 3, 14; Apoc. I 2/3 eeci - loquendum] cfr Matth. 15, 3I. 24 meliorem - elige] cfr Lue.
~ I
1, 4. ,¡ I 10,42 .

app. co",p.: n, 29 post itinere p. JJI, ",utato initio, annectunt R W r app. co",p.: 7 ante hanc add. scilicet R 8 qui socius est 0111. R 18 ac) ct
R eam o",. R 23 o o",. R 27 post subripias ,p. V, ",utato i/litio, a/l",(III,,1
app. co",p.: In, 1 Qui non silet] Sed ille qui loquitur et non silet R Wr (cfr RWr
ep. JJ, 29)

app. mt.: 6 in 1 ill nu. Z 7 post quod d,/. est M 9 ramus] radix PL
app. mI.: lI, 14 que 2 0111.Wr 16/17 e6t fortisaimus Rex, et in palatio PL 11 non 2] nc: Wr .badnd•• PL 12 I:lluMi.1 CRsibu8 Wr ilIorum R
17 sedit) sed Wr 22 Nunc] hir i"c. Gb 23 nee) ae Wr..R 26 mntra animaN R in anima Pl~ 17 .uum IN/II. Pl.· 18 8uarum l. Ji". Z 22
diabolum i" "'' '1(.. Z 18 .bsconditc: Gil 28/29 Odar If{S. "11111' i" Gh CRm l. Ji". M
I
I

EPIST. IV, I-I8


EPIST. IV, I9 - V, 2 Ir
!O

IV Cogita itaque, filia, quoniam ille serpens antiquus, qui primum


20 hominem a paradiso deiecit, magnos perdere cupit, ut Iob, et
EVGENIVS PAPA AD HILDEGARDEM a. II51 deuorato luda ad cribrandos apostolos expetit potestatem. Et
quia scis multos esse uocatos, paucos autem electos, ita intra
Eugenius episcopus, seruus seruorum Dei, dilecte in Christo numerum paucorum te collige, ita usque ad fine m in sancta
filie, preposite sancti Ruperti, salutem et apostolicam benedic­ conuersatione persiste, ita creditas dispositioni tue soro res sa­
tionem. 25 lutis operibus instrue, ut cum eis pariter ad illud gaudium
Gaudemus, filia, et exsultamus in Domino, quod honestatis ualeas, prestante Domino, peruenire, quod nec oculus uidit, nec
5 tue opinio ita longe lateque diffunditur, ut multis fias odor uite auris audiuit, nec in cor hominis ascendit.
in uitam, et a turba fidelium populorum in tui preconium De cetero super hoc quod a nobis requirere uoluisti, uenerabili
exclametur: Que est ista, que ascendit per desertum tamquam fratri nostro H(enrico), archiepiscopo Maguntino, mandauimus
uirgula fumi ex aroma ti bus ? Vnde, cum animum tuum usque 30 quatenus uel illius sororis, que a te fuit ei concessa, regulam
adeo estimemus diuini amoris igne succendi, ut ad bene ope­ faciat in loco ei commisso firmiter obseruari, uel eam ad magis­
10 randum exhortatione aliqua non indigeas, superuacaneum duxi­ terium tue discipline remittat. Quod ex transcripto litterarum
mus exhortatoria tibi uerba multiplicare, animumque tuum nostrarum tibi plenius innotescet.
uirtute diuina sufficienter innixum aliqua uerborum supposi­
tione fulcire.
Verumtamen, quia et ignis aura ftante fit grandior et uelox V
15 equus calcaribus urguetur ad cursum, id tue religioni duximus H~LDEGARDIS AD EVGENIVM PAPAM • a. II53
proponendum, ut uidelicet a memoria tua non excidat, quia non
incipienti sed perficienti palma debetur et gloria, dicente Do­ Oculus uiuens uidet, et dicit: Qui sapit et discernit quamque
mino: Vincenti dabo edere de ligno uite quod est in medio paradisi. creaturam, qui et eas omnes exsuscitat, uigilat. Valles plangunt

Ep. V
codd.: M (f. 55v-56r); R (f. 328v"·b); W,. (í. 43va-44rb); Z f. 34r-v).
,dd.: PL 1, 147B-148B (cfr R); &bth., p. II4 (fragm.); efr HAUG, p. 62, n.

~I 15·
comm.: &hth., p. II4; Vorblm. 2, p. 120, C. annot. 134.
Ep. IV :(
codd.: R (f. 33ov·'b); W,. (f. 46vb'47r"); Z (f. 34v'35r).

~
,dd.: PL 3, 153B-D (efr R); Eehtb., p. II7-II8; cfr HAUG, p. 62, n. 16. V, Tit.: Item Eugenio' apostolico Hildigardis M Hildigardis apostolico
mmm.: Echth., p. II6-II9; Vorblm. 2, p. 138, c. annot. 242. Eugenio Z uide tito ep. 11 R W,.

IV, Tit.: om. Z Adrianus papa Hildegardi R Epistola Adriani pape ad IV, 19 serpens antiquus] cfr Apoc. 12, 9; 20, 2. 21 ad cribrandos -
s. Hil. W,. potestatem] cfr Luc. 22, 31. 22 multos - electos] cfr Matth. 22,14. 26/27
quod - ascendit] 1 Cor. 2, 9; efr Is. 64, 4.

IV, 4 Gaudemus - Domino] cfr Hah. 3, 18; Luc. 6, 23; Apoc. 19, 7· 5/
6 odor - uitam] 2 Coro 2, 16. 7/8 Que - aromatihus] Canto 3, 6. 18 app. comp.: IV, 19 antiquus 0111. R 28/33 De cetero - innotescet] De cetero
autem commonitoria uerha de te audire desideramus, quia spiritu miraculorum
Vincenti - paradisi] (cfr) Apoc. 2, 7.
Dei imbuta diceris, unde plurimum gaudemus et diuine gratie glori~m damus
RW,.
app. ml1lp.: IV, 1 Eugenius] Adrianus R W,. ante dilecte add. Hildegardi R app. comp.: V,l Oculus] Nam oculus R W,. (ifr ep. 111, 27) 1/2 quasque
8 ex aromatibus 0111. R 18 medio paradisi] paradiso Dei mei R Wr creaturas R

app. eril.: IV, 2 Roherti R Rúperti Wr S late longeque PL 8 animam app. mt.: IV, 19 quoniam] quod W,. 21 apostolorum Z 25 pariter o",.
tuam PL 9 extimemus Z estimemuB 'x cxtimcmus GOrr. R, IX estimus carr. Wr PL
existimcmus PL· Buceenaum Wr bene] lene Z 10,superuacuum W,.
16 religkmi 'x relllliollc (ti"'" l 17 Inciplentihu. W,.
app. tri/.: V,2 ca! S. /i", Z ."t, uigilu "da. et PI.
12 EPIST. V, 3-33 EPIST. V, 34-49 13
super montes, et montes cadunt super ualles. Quomodo ? Subditi Vnde, o pastor ouium, audi hec super antistitem hunc labo­
nudati sunt de disciplina timoris Dei, et ideo incitati sunt rabie 35 rantem in fatigatione multorum. Lux dicit: Mystica Dei sciunt
5 uertices montium ascendere, prelatos incusare. Et ipsorum te­ iudicium super unumquemque secundum meritum illius. Multi
meritas non accusat praua opera sua. Sed dicunt: Vtilis sum, tamen homines uolunt habere scrutinium per zelum suum et
ut sim prelatus utilitate. - Et omnia prelatorum opera habent per ignominiam morum suorum, sed nesciunt iudicium meum.
indigna, quia eos sibi excellentiores esse dedignantur, quoniam Quapropter in estimatione sua supra modum mentiuntur ut
subditi iam sunt nubes nigre, et in femoribus suis non sunt 40 lupi predam rapientes.
10 accincti, sed dispergunt omnia instituta agri, dicentes quod hec Ideo, quamuis horno dignus sit propter sce1era sua iudicari,
uilia sint. Et hoc faciunt, quia uenenosi sunt per inuidiam. tamen mihi non placet, quod horno sibimet ipsi uult habere
Pauper horno magnam stultitiam habet, quando uestimenta iudicium secundum arbitrium suum. Et hoc nolo. Sed tu causam
sua scissa sunt, et ipse semper in alterum aspicit, quem colorem istam discerne secundum materna uiscera misericordie Dei, qui
uestimentum illius habeat et suum a sorde non abluit. Montes 45 a se non separat mendicum et egenum, quoniam plus uult
15 autem transiliunt clauim uie ueritatis, et eorum itinera non misericordiam quam sacrificium.
sunt parata uolare ad montem myrrhe. Ideo obtenebrate sunt Nunc igitur nigri uolunt abluere nigredinem per turpitudinem
stelle diuersa nube. Luna stat, stelle clamant, quod luna cedit. suam, sed ipsi sunt polluti et surdi in fossa iacentes. Illos erige,
Sol illam et illas premit, quia nullus eorum clarescit, sed in et adiuua pusilluin.
turbine implicati sunt.
20 Vnde, o pastor magne et post Christum nominate, prebe lumen
montibus et uirgam uallibus. Da precepta magistris et discipli­
nam subditis, montibus iustitiam cum oleo sparsis, et uallibus
ligaturam obedientie, mixto bono odore, et fac illis recta itinera,
ut non appareant uiles soli iustitie. Puros oculos tuos fac, ut
25 ubique oculos habeas. Mens tua puro fonte rigetur, ut cum sole
splendeas et Agnum imiteris.
Paupercula forma tremit, quod in sono uerborum loquitur ad
tam magnum magistrum. Sed, o mitis pater, antiquus uir et
preliator magnificus dicit hec, unde audi: De summo iudice
30 dirigitur ad te, ut graues et impios tyrannos eradices et a te ;¡
eicias, ne stent in magna irrisione sua in tua societate. ií
Esto autem misericors publicis et priuatis erumnis, quia Deus IJ
'"
\
non spernit uulneratos nec spernit dolores trementium se. l.
i

34 pastor ouium] cfr Ioh. lO, 2. 36 iudicium - meritum] cfr Eccli. x6,
9110 in - accincti] cfr Ps. 44, 4. 15 uie ueritatis] cfr Ps. n8, 30; Bar. 13-15. 40 lupi - rapientes] Ez. 22, 27. 43/44 causam - discerne] dr Ps.
4, 13· 16 ad montem myrrhe] cfr Canto 4, 6. 20 post Christum nominate] 42, l. 44 uiscera - Dei] cfr Luc. 1, 78. 45/46 quoniam - sacrificium] cfr
cfr Rom. 15, 20. 24 soli iustitie] cfr Mal. 4, 2. 28 antiquus uir] cfr Dan. Os. 6, 6; Matth. 9, 13; 12, 7.
7, 9 et al.

app. comp.: 34/35 antistitem - laborantem] laborantes MR Wr 38 iudicium


app. comp.: 13 et ipse om. R
alterum - quem] alium aspiciens, considerans meum nesciunt R 43/44 causam istam] unamquamque causam RWr 49
quem R 14 et] nec R non om. R 18 illam et illas om. R nulla pusillos MR Wr post pusillos tp. VI, mlllalo i/litio, a/lnlctunt R Wr
earum R Wr 19 implicate R Wr

app. mt.: 34 Vnde Iql.]lIdáilil N,ml H. de CAusa H. archiepiscopi Mog. ill


Ilpp. mi.: 4 ideo o",. PI.. 14 Mentes Wr 17 C"ndit PL* 24 oCU\OS ma'R. ¡/I}" al. ",a/l. :r. 35 aciunt1 _unt R 37 el ~1fI. Wr 38 ignmantiafl1
ILION o",. PI.. 30 rliril(('tur PI.• • 31 HUM o",. 1'1. PI..

lil

I4 EPIST. VI, I -22 EPIST. VI, 23-5I 15


VI frontibus suis signabantur. Et facta est uox de celo, dicens: Isti
HILDEGARDIS AD EVGENIVM PAPAM a. II53
sunt signati. Et qui hoc modo signati sunt, signum hoc non
25 potuerunt abluere, sed ita signati permanserunt, sicut et illi,
o pastor populorum, audi, ut uiuas in eternum. qui in Christo renati sunt, baptismum suum seruare debent.
Lux uiuens dixit mihi: Dic audaci populo, qui sibi terrores Qui autem signati erant, ad iUos qui signati non fuerunt non
inuenit in uanitate errantium uiarum: Dominus quidam habuit transibant, nec societatem eorum suscipiebant, quia, si hoc
marmoream ciuitatem, et uenatores uenientes ciuitatem illam facerent, fatui et inutiles dicerentur. Qui uero signati non fue­
inspiciebant, uolentes dispergere recta instituta eius, que in flore 30 runt, ad istos qui signati erant transibant, et societatem eorum
iUo apparuerunt, quem uirginea mens inuenit. Et ecce mons suscipiebant, et inde optimam partem sibi elegerunt, sicut et
magnus et excelsus, et ualde elegans et expolitis lapidibus factus stella multiplicat splendorem suum in nube, et sicut feminea
contra orientem apparuit, supra quem quoddam magnum edi­ forma coronatur in uirginitate. Et uir magnus, aurea zona
ficium stabat, de lignis et de lapidibus communis edificationis precinctus supra eadem edificia stans, dexterum brachium su­
10 factum. Tunc uenerunt multi riuulí, quasi de medio orientis in 35 pra illud marmoreum edificium et sinistrum super illud aliud
idem edificium fluentes. Sed et in eodem edificio fortissimus edificium posuit.
odor erat boni uini, sed Jamen cumaqua mixti.· Et multus Intellectus iste est ad duo instrumenta ecclesiastice dignitatis.
populus in idem edificium irruit, in eo curuo corpore ambulans. Omnipotens enim Pater instituit nobilem partem, a secularibus
Sed alíi in quadam ualle coram predicto monte stantes, ad illos causis separatam et in secretis suis coram Deo fortiter arden­
15 tendebant, qui in eodem edificio curui ibant. Et ecce supra
40 tem; quam quidam insidiatores despicientes, uolunt destruere
eundem montem etiam aliud marmoreum edificium candidissimi rectitudinem eiu$, que in Filio Dei manifeste apparuit. Sed mons'
et integri lapidis quasi magna turris contra aquilonem stabat, iustitie, expolitus in multis iustificationibus, in ortu ueritatis
in quo lucidissima ampulla plena optimi balsami uelut ignis ascendit, in quo utilis institutio, ad Deum tendens et tamen
ardens pendebat, et in cuius pauimento multum oleum difflue­ hominibus assistens, surgit, lumen utilitatis hominibus prebens,
20 bato Sed tamen uentus de aquilone interdum ueniens balsamum
45 ita quod etiam plurima doctrina de uigore ueritatis ad ipsum
et oleum illud commouit. Tunc multi ex po pulo in idem edifi­ fluit et odor rectarum scripturarum, quas tamen quidam eorum
cium uenerunt, qui et oleo illo spargebantur et balsamo illo in in diuersa sine ratione multoties refundunt. Quapropter et multi
in ea curui in prauitate ambulant, ita quod etiam alii, terrenis
inhiantes, turpitudinem illorum imitantur. Sed etiam in eodem
50 monte iustitie predicta pars, in secretis suis coram Deo ardens
in integritate sua, ut diabolo resistat, exsurgit, optimam partem
Ep. VI

codd.: M (f. 56v'57V); R (f. 328vb'329rh); Wr (f. 44rb'45ra); Z (f. 38v'39r);

Z, iter. (f. 59V; fragm.).

edd.: PL 1, 148B'I49D (cfr R); cfr HAUG, p. 63, n. 21.

COfllfll.: Echth., p. 112; Vorbefll. 2, p. 120, C. annot. 134.


23 facta - celo] cfr Matth. 3, 17; Luc. 9, 35. 27 qui 2 - fuerunt] cfr Apoc.
9, 4· 29/30 cfr 27. 31 optimam - elegerunt] cfr Luc. 10, 42. 33/34
aurea - precinctus] cfr Apoc. 1, 13.
VI, TiI.: Item Eugenio apostolico Hildegardis M Z uid, lit. '.P. 11 R W r

app. COfllP.: 26 conseruare MRWr 29 facerent] fecissent R 31 et 2 Ofll.


,
VI,22/23 in - signabantur] cfr Apoc. 7, 3. R 35 illud 1 Ofll. R illud 2 ofll. R 36 edificium Ofll. R 37 est - dignitatis]
ad duo instrumenta ecclesiastice dignitatis est R 41 post Sed add. .tamen R
45 quod] ut R 45/46 de - scripturarum] et odor rectarum scripturarum
app. COfllP.:VI, 1 O pastor populorum] Tu enim qui es pastor populorum li de uigore ueritatis ad ipsum fiuat R 46 tamen 0111. R 48 quod] ut R
RWr (cfr ep. V; 49) 2 dixit] dicit MRWr mihi Ofll. MRWr 3 uanitate] 1I aliqui R 49 imitentur R
uia R 7 et2 Ofll. R 8 magnum Ofll. R 9 ante stabat add. ad orientem I
M RWr de 2 ofll. MR Wr 12 boni uini erat R 13 corruit R 14 stabant I
R ad Ofll. MWr et R 15 adtendebant MR Wr app. mi.: 24 hoc 2 Ofll. Wr 28 quia] qui M 35 supra PL 37/69
Intellectus - pater] hoc Jra.g_~", iltrrJl 7., f. J9~ 44 hominibu5 utilitatia Z
45 plurimR IX plurirni co"' l 48 c:unJl l.'" rcc:urui co"' Z in prA.ultA.te
l/PP. (ril.; VI, 17 I1lIi\ni R 18 qua o",. R h.l.irni Wr s. li/l. R. 49 irnitllntur p. con: 1. 51 euur¡¡:lt) el uur¡¡i! M
16 EPIST. VI, 52-73 EPIST. VII, 1-15 17
in Deo habens et in exemplo suo misericordiam ostendens. Sed VII
tamen multe temptationes, a di abolo emisse, optimam partem
HILDEGARDlS AD BERNARDVM ET GREGORIVM CARDINALES a. 1153
illam et ipsam misericordiam multoties inquietant. Multi autem
55 homines ad eandem partem transeunt et ueram misericordiam
Fons aquarum clamat ad uos, imitatores eius: Per me uiuum
consequuntur, cum optimam partem sibi elegerint. Vnde et et acutum comprimite atque corrigite ni gros insidiatores ac
coram Deo signati dicuntur. Et qui signum huius partis susci­
furtiuos speculatores, qui in plumbum uertuntur in tortuosis
piunt, in eo sicut et in baptismo suo fortiter permanent. Qua­ peccatis et qui de aquilone asperguntur in nequitia diaboli, et
propter ad istos, qui idem signum non habent, socialiter non
5 qui se contrarie porrigunt ad caput prelatorum suorum per
60 descendunt, ne inanes uelut fatui efficiantur. Et qui signum
nimietatem iniquitatis. Fugate illos de pastorali cura, que penam
eiusdem partis non habent, ad eundem ordinem socialiter as­
de canibus portat. Et quamuis quidam prelati sint obumbrati
cendunt, et ita in plurimis bonis multiplicantur. Quod et ille
per uicissitudinem morum, tamen non decet quosdam prelatos
ostendit, qui aurea zona precinctus demonstrat se esse Deum
propter quosdam subditos abici.
et hominem, utrosque scilicet istos et illos regens cum brachio
10 Ideo inspicite hec per purissimum oculum, ut non deficiat
65 fortitudinis sue: istos protegit, ita quod in eo fortiter ardent,
honor uester, qui per nomen suum tangit illum, qui fuit et est
secularia abicientes; et cum brachio mansuetudinis sue illos
rectus et iustus per omnes uias su as in omnibus instrumentis
tegit, ita quod utiles in diuina protectione sunt, cum lumen
suis, ea preuidendo ante instituta dierum antiquorum. Ipse
ueritatis proximis suis utiliter prebent.
faciat puros oculos uestros, qui non spernit pupillum et pau­
Nunc tu, qui es pater populorum, discerne in perspicuitate
15 perem, quia mons myrrhe et thuris estis pre uallibus sordidi.
70 uerba hec a summo iudice tibi directa pro necessitate errantium,
quia superbia opprimere uult humilitatem. Quod esse non debet,
uelut inconueniens esset, si luna uellet pugnare cum sole, splen­
dorem suum cupiens similem facere splendori solis.

El'. VII

codd.:M(f. 57v-58r); R (f. 329rb-vb); W (f. 20V-2IV; 22r, mg. inf.); Wr(f.

45ra-va); Z (f. 49r-v) .


•dd.: PL 1, 149D-150C (efr R); PI 34, p. 520; efr HAUG, p. 65, n. 62.
romm.,' Echth., p. II5-II6; Vorbem. 2, p. 120, e. annot. 134.

, \

\ VII, Tit.: Bernardo (Eberhardo HaNg) et Gregorio eardinalibus Hildigardis

(Hyldigardis M Hild. Z) MWZ lIid, tito ,p. 11 R Wr

VII, 13 dierum antiquorum] cfr Deut. 32, 7; Ps. 142, 5. 14/15 non ­
pauperem] efr Ps. 9. 13; 9, 19; 10, 5; 145, 9. 15 mons - thuris] efr Canto 4,
56 efr 31. 66 braehio - sue] efr Is. 62, 8. '1 6.

app. comp.,' 54 multoties om. R 56 eligunt M R Wr 65 quod] ut R app. comp.,' VII, 1 anle Fons add. V nde propter hane ineptam eonuenientiam
ardeant R 66 eum om. R 67 quod] ut R sint R 71 uult R Wr (cfr ep. VI, 73) uos imitatores] te imitatorem R Wr 2 comprime R Wr
opprimere MR Wr 73 solis] ipsius R post solis (ipsius) ep. VII, mlltato initio, corrige R Wr ae] et R Wr 6 Fugate] Fuga ergo R Wr 8 quosdam
annectllnl R W r prelatos] aliquos eorum R 10 inspice R Wr 11 uester] tuus R Wr 12
per omnes] parans R Wr 14 uestros] tuos R Wr 15 estis] es R Wr

app. eril.: 52/53 in Deo - emisse in margo in! Z 52 et om. PL * 54 illam


om. PL et om. W r ipsam S. lin. R 55 eadem Z,it,r. 59 istos1suos PL * app. eriJ.,' VII, 1/2 eiua, per ... acutum: Comprimite int,rp. PI 2 atque)ad
non mu. Wr 59 ant. socialiter add. ad eundem ordinem Wr 63 Deum que (que s.lin.) M ¡naiatores Z 4 et1r./i". W 7 portant R obumbrati)
0111. Wr 68 proximis ucritatis Q. rorr. Z 70 a1 e PL * IJnl, crrantium add. obtenebmti PI.. 10 hoc PI 11 per) propter PI..· 12 flffJ, pcr lit/J. et M
tihi Wr 13 institul" I ínter.tili. PI 15/16 Nordium puteiN PL

18 EPIST. VII, 16-34


EPIST. VIII, 1-20 19
putei. Audite ergo illum qui semper uigilat uiuentibus oculis et
qui non est tediosus propter procellas, que sunt pars calicis VIII
eorum qui assimilantur simulacris, quasi dii sint per prosperi­ RILDEGARDIS AD ANASTASIVM PAPAM a. II53-II,.
tatem suam. Vos autem, qui uultis habere potestatem honoris
20 magni montis in palatio regis, nunc dilatate iustitiam Summi o persona, que es precellens armatura et mons magistrationis
ad illius honorem. Roe decet uos propter clarum nomen uestrum. ualde ornate ciuitatis, que constituta est in desponsatione Christi,
Nunc ergo aspicite in igneum datorem, qui infundit bonum audi illum, qui non incepit uiuere et qui non lassatur in de fec­
intellectum hominibus. Sed et quis horno po test sonare contra tioneo
uocem illam, que tonuit ascendens supra celos et que abyssum 5 O horno, qui in oculo scientie tue lassus es ad frenandum
25 superauit, ornans eam per tegmen materne uiriditatis? Et que magniloquia superbie in hominibus in sinum tuum positis, cur
ale uentorum possunt per uelocitatem suam currere super uocem non reuocas naufrago s, qui de magnis casibus suis surgere non
illam? Num potest uox hec paruam pennam facere uolare, sic possunt nisi per adiutorium? Et quare non abscidis radicem
quod nullus gladius contra eandem pennam se posset mouere? mali, que suffocat bonas et utiles herbas, dulcem gustum et
Nunc uos, o imitatores excelse persone, fons uiuus clamat hec 10 suauÍssimum odorem habentes? Filiam regis, scilicet iustitiam,
30 ad uos, quia uestram personam non decet ut habeatis oculos que in supernis amplexibus est et que tibi commissa fue­
cecorum, et uestigia uipereorum morum et furtiuam rapinam, rat, negligis. Tu enim permittis hanc filiam regis super terram
denudantes altare Dei. Et cur hoc facitis? Sed quia hoc facitis, prosterni, quia diadema et decor tunice eius scinditur per
non potestis soluere corrigiam calciamenti dominici corporis. rusticationem diuersorum morum hominum illorum, qui in si­
Ideo castigate uos. 15 militudine canulJl. latrant et qui in similitudine gallinarum, que­
in noctibus interdum cantare temptant, ineptam exaltationem
uocum suarum emittunt. Isti sunt simulatores, in uocibus suis
fictam pacem ostendentes, sed intra se in cordibus suis fren­
dentes, uelut canis, qui ad sodales sibi notos caudam suam
20 mouet, sed probum militem, qui in domo regis utilis est, dentibus

17/18 proeellas - eorum] efr Ps. lO, 7. 33 non - eorporis] efr Ioh. 1, 27.

app. comp.: 16 Audi RWr 19 Vos] Tu R Wr uultis] uis R Wr 20


nune 0111. R Wr dilata RWr 21 uos] te R Wr uestrum] tuum R Wr
22 aspice R Wr 28 quod] ut R possit R W Wr 29 ante Nunc add. Ep. VIII
Potest. R Wr uos] tu R o tu Wr o om. Wr imitator R Wr 30 uos] codd.: Gb (f. 40Y-4Ir; fragm.); M (f. 77v-79r); R (f. 329Vb_330ya); W (f. 9v­
te R Wr uestram personam] personam tuam R Wr habeas R Wr 32 12Y); Wr (f. 45yb'46vb); Z (f. 55r'56r); efr Einl., p. XLVL
denudans R Wr faeeres R Wr quia] qui R Wr fadt R Wr 33 potest ,dd.: PL 2, 151B'153A (efr R); cfr HAUG, p. 66, n. 69; efr Vita S. Hild., II,
R Wr 34 post Ideo add. o euneti R Wr post uos add. Ego autem, o pater, 1 • PL 197, 10le (exc.).
in loco mihi eelitus (eelitus mihi R) ostenso iuxta uerba benedietionis tue C01ll1ll.: Echth., p. 120-122; Briifw., p. 38.

seeundum regulam saneti Benedieti sub clausura eiusdem loei eum sororibus
meis maneo, et hoc me tam uiuente quam defuncta semper obseruari desidero
RWr VIII, Tit.: Ex epistola sanete Hildegardis ad Anastasium papam Gb Anas­
tasia apostolieo Hildigardis M W Z Hildegardis R Epistola s. Hildig. ad
Anastasium papam W r
app. mt.: 18 assimilantur in margo Z dii] dum Blant"kw., dud PL* 19
honorem PI 20 montis om. PL dilate M 21 nos PL * ante propter
add. propter te PL 22 ergo S. lin. W datorem]/itt. torem in margo W 23/ app. comp.: VIII, 3 et qui non] nee R 5 refrenandum R Wr 15 qui om.
24 Sed et - uos in margo inf f 2IV'22r W 23 et 0111. PL sonare] conari PI R
24/27 que! - illam 0111. PL 24 celos] alas PI 25 ornans] sonans PI
eam 0111. PI, ea R eum W uiriditatis materne Wr uiriditatis]/itt. di s.
lin. W 28 posse M 29 hec S. Ii". W; om. Wr 30 uestram l. li". W non app. mt.: VIII, 1 O o",. M 2 es R S anl, ad aJá. et Z 8 abscindis
deeet i" 1IIar¡,. Z hllheatis] lilt. h in ",arg. W 32 denudantcm PI 33 PL 9 bonas l. fi/l. W dulccm au1tum) tt duleem gultum i" lIIarg. Wr 10
corrigRam Z l:orporiH dominici PL 8Ulluem PI" 13 eiUI] l'1li. W 16 tentante. PI. inemptll.m M 18 inttll.]
íntcr PI. 18119 frendentcll credentCl PI.· 19 l:tuNlI.m If'r

i.l~
20 EPIST. VIII, 21-55 EPIST. VIII, 56-87 21

suis mordet. Cur prauos mores in hominibus suffers, qm m magna m uicissitudinem errorum, quia quod Deus destruxit,
tenebris insipientie sunt, ad se queque noeiua colligentes, sicut horno amat.
gallina, que in nocte clamans sibimet terrorem incutit? Qui sic Et tu, O Roma, uelut in extremis iacens, conturbaberis ita,
faciunt, in radie e utilitatis non sunt. quod fortitudo pedum tuorum, super quos hactenus stetisti,
2S Audi ergo, o horno, illum qui acutam discretionem ualde amat, 60 languescet, quoniam filiam regis, uidelicet iustitiam, non ardente
ita quod ipse maximum instrumentum rectitudinis instituit, amore, sed quasi in tepore dormitionis amas, ita quod eam a te
quod contra malum pugnaret. Hoc tu non facis, cum malum expellis. Vnde et ipsa a te fugere uult, si non reuocaueris eam.
non eradicas quod bonum suffocare cupit. Sed malum se superbe Sed tamen magni montes maxillam adiutorii tibi adhuc pre­
attollere permittis, et hoc faeis propter timorem illorum, qui bebunt, te sursum erigen tes et magnis lignis magnarum arborum
30 pessimi insidiatores sunt in nocturnis insidiis, plus amantes 65 te fulcientes, ita quod non tota in honore tuo, uidelicet in decore
pecuniam mortis quam pulchram filiam regis, scilicet iustitiam. desponsationis Christi omnino dissipaberis, quin aliquas alas
Omnia autem opera, que Deus operatus est, lucidissima sunt. ornamenti tui habeas, usque dum ueniat nix morum diuersarum
Audi, o horno. Nam supernus Pater ante exortum mundi in irrisionum, multam insaniam emittentium. Caue ergo, ne ad
secreto suo intonuit: O mi fili. Et globus mundi exortus est, ritum paganorum te commiscere uelis, ne cadas.
35 hoc quod Pater intonuit exeipiens, diuersis tamen speciebus 70 Audi ergo illum qui uiuit et non exterminabitur. Mundus
creaturarum adhuc in obscuro latentibus. In ipso autem quod modo est in lasciuia, postea erit in tristitia, deinde in terrore,
scriptum est: Dixitque Deus: Fiat, diuerse speeies creaturarum ita ut non curent homines se occidí. In his omnibus sunt
processerunt.Sic per uerbum et propter uerbum Patris omnes interdum tempora petulantie, et interdum tempora contritionis, .
creature facte sunt in uoluntate Patris. ac interdum tempora fulgurum et tonitruum diuersarum ini­
40 Deus autem omnia uidet et omnia prenouit. Sed malum nec 75 quitatum. Oculus enim furit, nasus sapit, os occidit. Pectus
surgendo, nec cadendo quicquam per se facere aut creare, aut autem saluabit, ubi aurora uelut splendor primi ortus apparebit.
operari potest, quia nihil est, sed tantum fallax optio et contra­ Que uero sequuntur in nouo desiderio et in nouo studio, dicenda
ria opinio computatur, ita quod horno malum operatur, cum hoc non sunt.
quod fallax et contrarium est facit. Sed ille qui sine defectione magnus est, modo paruum habi­
45 Misit autem Deus Filium suum in mundum, ut diabolus, qui 80 taculum tetigit, ut illud miracula uideret et ignotas litteras
malum amplectendo cognouit et homini malum suggessit, su­ formaret, ac ignotam linguam sonaret. Et dictum est illi: Hoc
peraretur per eum, et ut horno, qui per malum perierat, redi­ quod in lingua desuper tibi ostensa non secundum formam
meretur. Quapropter Deus spernit peruersa opera, uidelicet humane consuetudinis protuleris, quoniam consuetudo hec tibi
fornicationes, homicidia, rapinas, seditiones, tyrranides et si­ data non est, ille qui limam habet, ad aptum sonum hominum
50 mulationes iniquorum hominum, quoniam ea per Filium suum 85 expolire non negligat;
contriuit, qui spolia tartarei tyranni omnino dispersit. Tu autem, o horno apparens constitutus pastor, surge, et curre
V nde tu, o horno, qui sedes in principali cathedra, Deum citius ad iustitiam, ita ut coram magno medico non accuseris,
contemnis, quando malum amplecteris, ita quod illud non
abicis, sed cum illud oscularis, quando ipsum sub silentio in
55 prauis hominibus sustines. Et ideo omnis terra turbatur per
app. comp.; 60 ardenti R 61 torpore GbR W,. quod] ut R 62 expellas
R 70 Audi ergo] Nune audi R 72 ut] quod GbMWWr omnibus his
R 74 ae] et GbMR Wr 81 post linguaro add. promeret atque ut in (in om.
R) multimodam, sed sibi eonsonantem melodiam R Wr
37/38 Dixitque - proeesserunt] efr Gen. 1 (passim).

app. erit.: 60 quoniam] quod W,. 61 dormitationis M 63 tamen om. Gb


app. comp.: 26 ita quod ipse] guam ut R 44 fallax et om. R 46 malum 2 64 magnis Iignis] ramis Gb magnarum arborum l. lifr. W 67 h ..bens
om. R 47 post ut aJd. etiam R S4 cum om. R Wr illud om. R PL* diuersorum Gb 69 commisced MPL 73 contrictionis M 75
Oculus tqs. d,su"t i" Gb sapit] r..pit R Wr 80 miraculum PL 81/85 Hoc
- negligat] cum desuper tibi ostensa ad formam humane consuetudinis non
app. eriJ.: 39/41 in - 8urgendo ¡n margo inl W 40 preponit Wr 44 et protuleris in Latina linguR. quia hec consuetudo tihi non es! data, Hle qui limam
o",. W,. 52 Deum] Domini PL 53/54 malum - quando o",. W 54 hahet, Rd aptum 80num hominum ellplere non negli~t Vi/JI l. Hild. ll, J (11111
qURndo] qUC>lliam PI. 55 omnil] bit ¡nt. Gh turbRbit\wG" PI- 197. 101C) 'Ir "'.r,¡¡.
82 in o",., etialJl in llfl¡¡il I~f. w
22 EPIST. VIII, 88 - IX, 12 EPIST. IX, 13 - X, Ir 23
quod ouile ipsius a sorde non exterseris nec oleo unxeris. Vbi fortissime clauis, que non uadit libenter ad azyma in forma

autem uoluntas crimina nescit, et ubi horno desiderium non sardii.

90 rapuit, ibi horno omnino in profundum iudicium non cadit, sed IS In pectore ergo tuo quere saluationem aquarum, ne in tur­
culpa huius ignoran ti e per flagella tergitur. binem uadas, sed ut in mansuetudine requiescas ad languorem
Ergo, o tu horno, sta in recto itinere, et Deus saluabit te, ita et ad liuorem illorum, qui permixti sunt maceratione diuersorum
quod in stabulum benedictionis et electionis te reducet; et in uulnerum, in hoc imitans Saluatorem tuum, qui te redemit. Et
eternum uiues. Deus non derelinquet te, sed in lumine illius uidebis.

IX X
HILDEGARDIS AD ADRIANVM PAPA M a. IIS4-II59 HILDEGARDIS AD ALEXANDRVM PAPAM a. II73

Qui uitam uiuentibus dat, dicit: O horno, diram duritiam O summa et gloriosa persona, que primum constituta es per

leenarum et fortem fortitudinem leopardorum patiendo susti­ uerbum Dei, per quod omnis creatura rationalis et irrationalis

nebis et naufragium in captura predarum senties, quoniam in genere suo facta est, tibi specialiter idem Verbum claues

omnibus his datus es in fatigatione ad te currentibus. Habes regni celestis per indumentum humanitatis sue, scilicet ligandi

5 autem intelligibilem intellectum contra seuissimos mores ho­ atque soluendi potestatem, concessit.

minum, in quibus estuando frenabis capillos currentium equo­ Tu quoque, excellentissime pater, materia omnium spiritua- .
rum, qui non desistunt currere ad semitas predarum. Sed tamen lium personarum 'exsistis, que tuba iustitie Dei sonant in Eccle­
rixando contra te ipsum inclinas te interdum quasi ad probi­ sia, que uariis ornamentis circumamicta fulget, dum alii aliis
tatem quorundam hominum, ubi celas loculos aliquorum, qui bona exempla uitam sanctorum imitando prebent..Qui et si quid
ro mor tui sunt preliari in planis uiis. Vnde patieris pugna m seuitie 10 rectí agunt, Deo et non sibi attribuunt, et de bonis imitatoribus

preliorum, sed destrues mobilia reliquiarum illorum, qui in suis gaudent, sequentes priores sanctos, qui carnem suam do-
foueam uadunt per asperitatem suam. Attamen uenam habes

Ep. X
cod.: R (f. 33Ira.b).

ed.: PL 4, I54C-I5SC (cfr R).

co",m.: Echth., p. 147; Briefo., p. II7; Vorbem.l, p. 150.

Ep. IX

codd.: R (f. 330yb'33Ua); W (f. I02Y'I03r); Wr (f. 47ra'b); Z (f. 44r).

edd.: PL 3, IS4A-C (cfr R); Echth., p. 120; cfr HAUG, p. 63.64, n. 39.

X, Tit.,' Alexandro apostolico Hildegardis R


comm.: Echth., p. 120-123; Vorbem. 2, p. 138; 139.

IX, 19 Deus - te] cfr Ps. 36, 28. in - uidebis] cfr Ps. 35, 10.
IX, Tit.: o"'. WrZ Hildegardis R Adriano apostolico Hildigardis W
X, 3/5 claues - concessit] cfr Matth. r6, 19. 8 uariis - circumamicta] cEr

Ps. 44, 10; 44, 15·

IX, 12/13 habes - clauis] cfr Apoc. 3, 7.

app. comp.: IX, 17 ad om. R 18 post rederilit partem p. CXXIlI immlnf R Wr


app. co",p.: IX, 2 fortem om. R Wr 4 fatigationem R Wr 18/19 Et - uidebis] memorare quod horno in terra es, et ne timeas quod

(quia R) Deus derelinc¡uet te, sed (quoniam R) lumen ¡llius uidebís RWr (ifr

ep. CXXJIJ)

app. erit.: VIII, 92 tu, o PL 93 reducat Wr et2 o",. Wr 93/94 in


eternum] iterum M 94 eternumque Wr
app. eril.,' IX, 13 azimam Z, ". corro W 17 mrt~ maceratíone add. in Erhth.
app. eril.,' IX, 1 T,xbi.r mpomi '1 rogatiOl/is (pIrplfllflt Adri""D papa, tlflribMtil4, tfr
,p. IV) "on disJin,g"it Wr dat uiuentibul PI. 3 quoniam1 quod Wr S X. 9 Qui et sil quae ets¡ PL 10 recte PI. et 1 l. /in. R 11 ~"'tlctIl.H

autem] enim PL 6 refrc:nabi. PI. capilhl' W 10 .tuitie) Stmeiac PI. PL"

I1

24 EPIST. X, 1:2-47 EPIST. XR, 1-17 25


mabant et seipsos cum manifesta uictoria celestis militie contra XR
uitia diaboli pugnantes roborabant, et cum bona uoluntate uelut
angeli in Deum aspiciebant. ALEXANDER PAPA AD WEZELINVM a. 1I73
15 Sic et tu, o mitis pater, benignum patrem imitare, qui peni­ PRAEPOSITVM S. ANDREAE IN COLONIA
tentem filium et ad se reuertentem, saginatum uitulum propter
illum occidens, cum gaudio suscepit, et sauciati ex latronibus Alexander, seruus seruorum Dei, dilecto filio, preposito sancti
uulnera uino lauit caligine confusa. Asperitatem correptionis et Andree in Colonia, salutem et apostolicam benedictionem.
pietatem misericordie designat. Et stella matutina, que solem ~: Ex parte dilecte in Christo filie nostre Hildigardis, priorisse
20 diei precucurrit, esto in Ecclesia, que diu schismatis caligine montis sancti Roberti in Binga, et sororum eiusdem loci, ad
confusa, lumine iustitie Dei caret. Et tu ergo secundum zelum 5 nostram audientiam noueris peruenisse quod, cum magistrum
Dei corripe et oleo misericordie penitentes unge, quoniam Deus sibi et prepositum de monasterio sancti Disibodi, sicut consueue­
magis uult misericordiam quam holocaustum. rant, elegissent, abbas ipsius loci que de persona monasterii sui
Nunc, o mitissime pater, ego et sorores mee genua nostra facta fuerat, concedere noluit, sed eandem personam eis renuit
25 coram paterna pietate tua flectimus, orantes ut digneris pau­ adhuc assignare. Vnde, quoniam predictis sororibus in his, que
pertatem paupercule forme respicere, que nunc in magna tri­ lO ad salutem pertinent animarum, diligenter conuenit prouideri,

stitia su mus, eo quod abbas de monte sancti Disibodi et fratres discretioni tue per apostolica scripta mandamus, quatenus
eius priuilegiis et electioni nostre contradicunt, quam semper utramque partem, cum super hoc fueris requisitus, ad tuam
habuimus. De qua semper magna cautela preuidendum nobis presentiam conuoces, et rationibus super electione prepositi hinc
30 est, ne aliquatenus nobis tollatur, quia, si nobis timoratos et inde diligentius intellectis, causam ipsam, iustitia mediante, ­
religiosos, quales querimus, non concederent, re ligio spiritalis 15 decidas. Et si piedicte sorores de illo monasterio prepositum
omnino in nobis destrueretur. habere non potuerint, facias ut saltem de alio habeant compe­
Vnde, domine mi, propter Deum adiuua nos, ut uel electionem tentem.
nostram obtineamus uel alios, ubi possimus, qui nos secundum
35 Deum et utilitaterri nostram procurent, libere queramus et
accipiamus.
Nunc iterum rogamus te, piissime pater, ne petitionem nos­
tram et etiam nuntios istos despicias, qui per fidelem amicum
nostrum moniti te petentes ad nos diuerterunt, et hoc quod
40 apud te obtinere querunt, facias, quatenus post finem huius
uite, que ad uesperum iam declinat, in indeficientem lucem
peruenias et dulce m uocem Domini audias: Euge. serue bone et
fidelis. quia super pauca fuisti fidelis, super multa te constituam;
intra in gaudium Domini tui. Inclina ergo supplicationibus
45 nostris aures tue pietatis, et nobis et illis clara dies sis, ut ex
indulgentia tue largitatis communiter Domino gratulemur, qua­
tenus et tu in eterna felicitate semper gaudeas.

Ep.XR

GOd.: R (E. 33Ub).

15ft7 penitentem - suscepit] cEr Luc. 15. IS-32. 17118 sauciati - confusa] 111.: PL 4. I55D;I56A (cEr R).

cEr Luc. lO, 30-37. 22/23 quoniam - holocaustum] dr I Reg. 15. 22; Os. 6. tomIII.: BdJth.• p. I23; I47; Brilfo., p. II9; VOIÍIfm. 1. p. ISO.

6; Matth. 9. 13; 12. 7. 42/44 Euge - tui] Matth. 25. 2I; 25. 23·

Xa, Tit.: RcsponBum Alcxllndri ad Wezelinum pre(poaitum) R


17 ant, sauciatifot1. (illum qui) adrJlllrJNm ,si 22 anl, oleo arJd. de PL 24
mee s. Jin. R 25 BUIl PL* l.
27 sumus /in. R 29 prouidendumfot1."'1,
PL 30 eRt l. Ii". R 33 Deum] Dominutn PI. 45 Hi, PI. XR, 7 ip.iuft] ¡IIiUR 1'1.• 8.fort. fuer.nt Irri"""JI/,. 'ti
26 EPIST. XI, 1-19 EPIST. XII, 1-16 27
XI XII
HILDEGARDIS AD HARTVVIGVM ARCHIEPISCOPVM BREMENSEM p. a. 1148 HILDEGARDIS AD HARTVVIGVM ARCHIEPISCOPVM BREMENSEM a. II51-II~l

Qui in primo die te uidit, et oculos tibi ad uidendum dedit o laudabilis persona, que necessaria est homini, habens in
cum uolantibus pennis omnis creature, et qui hominem fecit altissimo Deo successionem, quod est pontificale officium, ideo
speculum in plenitudine omnium miraculorum suorum, ita quod oculus tuus Deum uideat, et sensus tuus iustitiam eius intelligat,
scientia Dei in illo claret, sicut scriptum est: Quoniam dii estis cor tuum in amore Dei ardeat, ita ut anima tua non deficiat.
5 et filii Excelsi omnes, ille ad te aspiciat et te ad ipsius uoluntatem 5 Sed sta in summo studio edificare turrim celestis Ierusalem, et
dirigat. det tibi Deus adiutricem, uidelicet dulcissimam matrem mise­
Horno tangit Deum, qui nec initium nec finem habet, ubi ricordiam, et esto lucida stella lucens in tenebris noctium
rationalitas in homine Deum imitatur, et quia etiam scientia prauorum hominum, et esto uelox eeruus currens ad fontem
boni et mali Deum ostendit. Sic est rota eternitatis. aque uiue. Respice quia in hoe tempore multi pastores sunt eeci
10 Ipse etiam Deus faciat ut malum iHud fugias, quod in primo 10 et claudi et raptores pecunie mortis, sufloeantes iustitiam Dei.
die incepit et bona uoluntate caret, et quod Deum semper O care, multum est mihi amabilis anima tua pre genere tuo.
contradicit. Faciat etiam in te fenestras, que in celes ti Ierusalem Nunc audi me, cum lacrimis et erumnis prostratam ante pedes
lucent, que sunt pulchra edificia in uirtutibus, et faciat te uolare tuos, quia anima mea ualde tristis est, quoniam quidam horri­
in amplexione caritatis Dei, sicut iHe dixit que m Deus perfu­ bilis horno eonsilium et uoluntatem meam atque aliarum soro­
15 derat: Qui sunt hi qui ut nubes uolant, et quasi columbe ad 15 rum mearum et amicorum deiecit in carissima filia nostra.
fenestras suas? Richarde, abstnihens eam de claustro nostro per temerariam
Et iterum: Ego paupercula forma uidi in te lumen saluationis. 1,'!j'
Nunc imple precepta Dei, que gratia Dei tibi dat et que Spiritus
Sanctus te docet.

Ep. XII
codd.: M (f. 5Sv-59r); R (f. 333rh-va); Wr (f. 49rb); Z (f. 29v-30v); Z, iter. (f.
Ep. XI sor-v).
codd.: R (f. 333rb); W (f. 66v-67r); Wr (f. 49ra'b); Z (f. 80v-8H). , edd.: PL 10, 162D-163A (cfr R); cfr HAUG, p. 60-61, n. 9; p. 65-66, n. 64.
edd.: PL 10, 162C-D (cfr R); efr HAUG, p. 69, n. I09· iI \ colllm.: Echth., p. 161-162; Vorbelll_ 2, p. I20; 139.
COIIIIII. : Echth., p. 161-162; Vorbllll. 2, p. I20; 139.

XII, Tit.: Hertuuino Bremensi archiepiscopo Hildigardis M Bremensi


XI, Tit.: Hertuuino archiepiscopo de Bremun Hildigardis (Hildigardis 0111. archiepiscopo Z Hartuuigo Bremensi archiepiscopo Hildegardis Z,im: NifÚ
W) W Z Responsum Hildegardis R Epistola s. Hil. ad eundem archie­ tito p. XI R Wr
piscopum Wr

XII, 5 celestis Ierusalem] cfr Hebr. I2, 22. 8/9 ceruus - aquel cfr Ps. 41,
XI, 4/5 dii - omnes] Ps. SI, 6; cfr Ioh. 10, 34. 12 fenestras - Ierusalem] 2. 13 anima - est] efr Matth. 26, 38; Marc. 14, 34.
cfr Dan. 6, 10. 15/16 Qui - suas] Is. 60, 8.

app. comp.: XII, 1 O laudabilis persona] Tibi dico in spiritu mystici .doni: Tu
app. COIIIP.: XI, 1/2 dedit post creature R 2/3 fecit post suorum R 3 ita es laudabilis persona M Z,iter. Sed et in spiritu mystici doni tibi dico: Tu es
quod] ut R 4 clareat R 8 quia etiam 0111. R 11 uoluntate bona Z laudabilis persona R Wr (cfr ep. XI, [9) 3 et om. R 4 anf4 cor add. et R W,.
Deo Wr PL 13 luceant R 14 amplexibus R Wr 18 precepta Dei ita 0111. R 6 Deus det tibi MRWrZ,iler. 7 et esto] Esto etiam R 8
imple R Dei 2 ] ipsius R 19 post docet ep. XII, mulalo initio, annectunt R Wr esto 0111. R 10 et 1 0111. R 11/17 O care - suam o",. R W,.

app. mi.: XI, 1 Qui] litl. ;nit. difICil W 8 Rcientiam Z, a. co"' W 10 app. mi.: XII, t homini] horno Z,/trr. 4 ,mI, ardeat aJti. ulI.lde PL 5
illud s. lin. W 13 )ucellnt .Blllnclew., luceat PL' 15 et qUlRi columbe o",. stal Kit PI. 8 fonte:. Wr 9 in o",. PI..' 11 pro Hlllf.( 13 q\lClnillml
W,. quod Hoflill 16 )~khAr<lc:l R. JI,
Ji
,Ii

28 EPIST. XII, 17-43 EPIST. XIII, 1-24 29


uoluntatem suam. Quia Deus sciens omnia, scit ubi pastoralis XIII
cura utilis est, ideo fidelis horno non circueat querens prelatio­
HARTVVIGVS ARCHIEPISCOPVS BREMENSIS AD HILDEGARDEM a. II52
nem. Quod si quesierit in inquieta mente uolens magister esse,
20 magis uoluptatem potestatis appetens quam uoluntatem Dei

inspiciens, lupus rapax est in persona sua, et ipsius anima Hildegardi, magistre sororum sane ti Ruperti in Christo, H<ar­
numquam fideliter querit spiritualia. Sed ibi est simonia. tuuigus), Bremensis archiepiscopus et Richardis abbatisse fra­
Vnde abbati nostro non erat necesse, sanctam animam pre­ ter, id quod est loco sororis et plus quam sororis, obedientiam.
destinare in obcecato sensu suo et in ignorantia sua in hec gesta Notifico tibi sororem nostram illam, meam, immo tuam, meam
25 et in tam magnam temeritatem cece mentis. Si filia nostra 5 corpore, tuam anima, uniuerse carnis uiam intrasse, et hono­
quieta mansisset, Deus prepararet illam ad uoluntatem glorie rem que m ei contuleram paruipendisse, dum ad regem ter­
sue. renum irem, Regi celorum Domino obedisse suo, et sancte ac
Ideo obsecro te, qui sedes super cathedram episcopalem se­ pie confessam fuisse et inunctam oleo sancto post confessionem,
cundum ordinem Melchisedech, rogans te per illum qui dedit et habita plena christianitate, et claustrum tuum ex toto corde
30 animam suam pro te, et per nobilissimam matrem eius, ut ro lacrimabiliter desiderasse; seque Domino per matrem eius et
dimittas ad me carissimam filiam meam, quia electionem Dei Iohannem committens et signo crucis tertio signato, Trinitatem
non pretereo nec eam contradico ubicumque fuerit, ita ut Deus et Vnitatem confitens in perfecta fide Dei, et spe et caritate,
det tibi benedictionem quam Isaac dedit Iacob filio suo, et certi sumus, IV Kalendas Nouembres obiit.
benedicat te in benedictione quam dedit per angelum suum Rogo ergo te, si dignus sum, quantum possum, quantum te
35 Abrahe in obedientia illius. 15 dilexit eam diligas; et si in aliquo deliquisse uidetur, cum ex.
Nunc audi me, non abiciens uerba mea sicut mater tua et ea non fuerit, sed ex me, saltem lacrimas eius, quas pro recessu
soror tua et comes Hermannus ea abiecerunt. Non facio tibi claustri illius fudit, quarum multi testes sunt, attendas. Et nisi
iniuriam sine uoluntate Dei et sine salute anime sororis tue, sed mors impediuisset, uix habita licentia ad te uenisset; et quia
rogo ut ego consoler per eam et ipsa per me. Quod Deus morte detenta est, me pro ea uenturum, si Deo placet, scias.
40 ordinauit, non contradico. 20 Sed Deus, qui remunerator omnium bonorum est, de bonis
Deus det tibi de rore celi benedictionem, et omnes chori l'
que sibi exhibuisti sola inter omnes et super omnes tam cognatos
II

angelorum benedicant tibi, si audieris me famulam Dei et si ',11


:11 quam amicos, de quibus Deo et mihi congratulabatur, hic et in

;',
perfeceris uoluntatem Dei in hac causa. futuro ad omnem uoluntatem tuam te remuneret. Sororibus
;r' tuis de omnibus beneficiis suis gratias referas.
:Ii
'H l ¡

i'
',[

"
21 lupus rapax] cfr Gen. 49, 27. 28/29 secundum - Melchisedech] cfr
:I!',1
Ps. r09, 4; Hebr. 5, 6. 33 benedictionem - suo] cfr Gen. 27, 27-29. 34/ Ep. XIII
35 in benedictione - illius] cfr Gen. 22, r6-18.
28.
41 de rore celi] cfr Gen. 27,
1I
d
,1.
cadd.,' R (f. 333Ca.b); Wr (f. 48vb-49ra).
ed.,' PL ro, 161D-162B (cfr R).

app. comp.,' 17 Quia] sed R Wr 19 post mente add. sua R Wr uolens Jlli XIII, Tit.,' Hertuuigus Bremensis archiepiscopus Hildegardi R Epistola
:1
magister esse 061. R 20 magis - potestatis] potestatem magis uoluptate R. et Bremensis archiepiscopi ad S. Hil. Wr
magis uoluptate potestatem Wr 21 est post sua R Wr anima ipsius R 22
fideliter 061. R Wr spiritalia MRWrZ,iter. simonia est R Wr 23/43 Vnde
eqs 061. R Wr qui qJ. XIII&, mulato initio, annectunl XITI, 5 uniuerse carnis] cfr Gen. 6, 13; Iob 12. 10 et al.

app. mt.,' 23 non s. lin. M 26 Deus] dominus Haug 30 per - matrem] xm, 1 sororum 0111. R Roberti R Rdperti Wr 5 uiam] uitam Wr
pro llohilissimR matre H4Ng 33 Isaac 0111. Z Iacob dedit Z 36 uerba in 5/6 honorem] hominem Wr 6 quam R ('111. PL) 7 icem o",. PL· iret
lIIar¡,. Z 36/37 et HOrclr tua 0111. Hall,ll 37 IIeremallnu8 M 38 salute] Blaflckw. MUCl obediue R al:] el R \1 ~t I o",. PL" 10 CiUH IJ",. PL
Nanal Rte: M '/..ffl~ 17 iIIiuN fuditl iadus c:/fudif R l2 IlrulllRh~tllr R
3° EPIST. XIIIR, 1-18 EPIST. XIIIR, 19 - XIV, 10
31
XIIIR abscidens de illa omnem humanam gloriam. Vnde anima mea
20 magnam fiduciam habet in ea, quamuis mundus pulchram for­
HILDEGARDIS AD HARTVVIGVM ARCHIEPISCOPVM BREMENSEM a. II52
mam et prudentiam ipsius, dum in mundo uiueret, diligeret.
o quam magnum miraculum est in saluatione animarum Sed Deus illam plus dilexit. Idcirco noluit Deus amicam suam
illarum, quas Deus ita inspexit, quod gloria eius in ipsis non dare inimico amatori, id est mundo.
obumbratur! Sed Deus facit in ipsis uelut fortis bellator, qui Nunc tu, o care H(artuuige), sedens in uice Christi, perfice
25 uoluntatem anime sororis tue, quam postulat necessitas obe­
hoc studet, ne ab ullo superetur, sed ut uictoria ipsius stabilis
dientie. Et ut ipsa semper sollicita fuit pro te, ita et tu nunc
5 sit.
Nunc audi, o careo Sic factum est in filia mea Richardi, quam esto pro anima ipsius, et fac bona opera secundum studium
et filiam et matrem meam nomino, quia plena caritas in anima ipsius. Vnde et ego abicio de corde meo dolorem illum, quem
mea fuit ad ipsam, quoniam uiuens lux fortissima uisione docuit mihi fecisti in hac filia mea. Deus concedat tibi per suffragia
30 sanctorum rorem gratie sue et beatam remunerationem in futuro
me ipsam amare.
ID Audi. Deus eam in hoc zelo habuit, quod uoluptas seculi illam seculo.
non potuit amplecti; sed semper contra eam pugnauit, quamuis
ipsa uelut 60S in pulchritudine et decore et in symphonia huius
seculi appareret. Sed dum ipsa adhuc in corpore maneret, audiui XIV
de ipsa in uera uisione dici: "O uirginitas, in regali thalamo ARNOLDvs ARCHIEPISCOPVS COLON lEN SIS (?) AD HILDEGARDEM a. 1I50·xx~6 (~
15 stas". Ipsa enim in uirginea uirga habet societatem in sanctissimo
ordine, unde filie Sion gaudent. Sed tamen antiquus serpens Arnoldus, Dei gratia Coloniensis archiepiscopus, Hildegardi
uoluit eam a beato honore retrahere per altam generositatem lucerne ardenti in domo Domini de monte sane ti Ruperti, in
humanitatis. Sed summus iudex traxit hanc filiam meam ad se, protectione Dei celi commorari.
¡II I
Si bene ualetis, et omnia que circa uos sunt, diriguntur a
5 Domino, congaudemus. Sed et nos meritis uestris ualemus. Quia
etenim, uti iam diu disposuimus, ad uos minime uenire ualuimus,
in quantum impresentiarum possumus, nos uobis committimus,
Ep. XIIIR manus nos tras in uestras damus, fidem fidei coniungimus, totum
coda.: M (f. 59r-v); R (f. 333v·-b); Wr (f. 49rb-vb); Z (f: 75r-v); Z, iter. (f. nos uobis commendamus.
39 v ). ID Preterea librum quem ipsa diuino Spiritu inspirata scripsistis,
,aa.: PL ID, 163A-D (cfr R); cfr HAUG, p. 63, n. 22; p. 68, n. 91. 'II!
comm.: Echth., p. 161-162; Vorbmt. 2, p. 120; 139. <1\
'1

1
1
XIIIR, Tit.: Bremensi archiepiscopo Hild. M H. Bremensi archiepiscopo
1 Ep. XIV
lIide tito ep. XI R Wr
Hildigardis Z Z,iter.
ji
11
111,
,1'
coda.: R (f. 333vb); Wr (f. 49vb).
ea.: PL II, 163D-I64A (cfr R).
COfItm.: Vorbmt. 2, p. 40.
XIIIR, 14/15 o uirginitas - stas] Hild., Ordo Virlllhlm - ed. P. Dronke, Poet.
Inaiv., p. 185, U. 104. 16 filie - gaudent] cfr Soph. 3, 14; Zach. 2, 10; 9, 9·
XIV, Tit.: 0fIt. R Epistola Coloniensis archiepiscopi ad S. Hil. W,.
app. comp.: XIIIR, 1 ant, O ada. Hec in spiritu tibi dico M V nde et in spiritu
tibi dico RWr (cfr ep. XII, 23/43) 2 illarum quas] hominum illorum qui in 11'
prelatione absque simonia sunt, quos R Wr inspicit R Wr 3 Deus om. R app. comp.: XIIIR, 21 mundo] cOIpore R Wr
1;
6 o care om. R W r Richarde M Wr Z,iter. (R. R) 7 et 1 0m. R W r et "

matrem om. R Wr 8 ant, fortissima ada. in R 11 amplecti non potuit R


semper om. R 12 et2 om. R 13 maneret] uiueret R Wr 15/16 in app. mt.: XIIIR, 19 abscindens PL 24 o tu Wr 25 animi Wr quam]
sanctissimo ordine societatem habet R 'Iil, quoniam PL 26 tu om. PL" 28 dolotem ilIum de corde meo PL
XIV, 1 Arnoldus] H. Wr Colonieneis archiepiscopus i/lr. R 2 Rupcrti
smps/l Roherti R Rdperti Wr 11 ull!eamuI PL* 6 enim PL ualcmuR
"pp. (t'i/.: XlIIM. 2 Illf/, quod liJa. itA Wr 10 uoluntaN,Wr RJanrk»l. \laleamus PL· 8 fieleil íide Pi.
32 EPIST. XIV, II - XV, 1 EPIST. XV, 2-26 33
remota omni occasione, quia nec uolumus nec possumus eo clerus Coloniensium, Hildegardi de sancto Ruperto in Pinguia
carere, siue imparatus est siue non, per presentium portitorem uenerande sectatrici partis illius, quam elegit Maria, et nunc
nobis transmittere non dubitetis; ubi Deum temptare nolumus, per munditiam cordis et in futuro facie ad faciem Deum intuerio
sed ubi mirabilia eius uidere desideramuso S Quia maternam pietatem uestram diligimus, uobis notum
facimus quia, postquam nuper a nobis recessistis, cum per
diuinam iussionem ad nos uenissetis, ubi uerba uite, prout Deus
XIVR uobis inspirauit, nobis aperq.istis, in maximam admirationf:)m
ducti su mus pro eo quod Deus in tam fragili uase, in tam fragili
HILDEGARDIS AD ARNOLDVM ARCHIEPISCOPVM COLONIENSEM (?) ao IISOoIIS6 (?)
10 sexu hominis tanta mira secretorum suorum operaturo
Sed Spiritus ubi uult spirato Nam, cum ex multis rerum indiciis
Nunc autem, o pastor populi tui, ego paupercula, sicut petisti,
manifestum sit, quod in precordiis uestris placitam sibi sedem
scripta ueracium uisionum istarum tibi misi, nihil humani in­
elegerit, merito et nos in admirationibus nos tris ad uos quasi
genii et proprie uoluntatis mee continentia, sed que indeficiens
ad uiuum Dei templum preces oblaturi accedimus, et de corde
lumen compositione sua et eisdem uerbis manifestare uoluit,
IS uestro, sicuti reuera de Dei oraculo, ueritatis responsa fiagita­
S quomodo sibi placuit, cum nec hoc ipsum quod tibi nunc scribo,
muso Beatitudinem enim uestram quam intime exoramus, ut
ingenio meo nec ullo humano arbitrio, sed superna ostensione
compositum sit. ! desideria nostra, quoniam ad curam animarum respiciunt, in­
I tentius Deo commendetis, et si quid adherens Deo animus uester,
11 ,
ut assolet, in uera uisione de nobis peruiderit, litteris nobis
II
20 intimare curetiso. Rogamus etiam, ut ea que uiua uoce nobis .
XV I, prius dixistis, litterís quoque commendetis et no bis transmit­

PHILIPPVS DECANVS CLERVSQVE COLONIENSIS AD HILDEGARDEM ao II63 (?) tatis, quia, dum carnalibus concupiscentiis dediti sumus, spiri­

talia, que nec frequenter uidemus nec audimus, facile per

Philippus decanus, licet indignus, maioris ecclesie, totusque negligentiam obliuioni tradimuso
2S Valeat dilectio uestra, et ille uobiscum sit quem toto corde
diligitiso
Epo XIVR

coddo: R (fo 334rO); Wr (fo sor·ob)o

edo: PL II, I64C-Do

commo: Echtho, po 163, annoto 27; Vorbemo 2, po 14°0 Hane dausulam, alibi

non repertam, eoniunetis epistolis CCCXXXIV, CCCXLIII, CCCXV huius editio­


nis anneetunt R W ro
\
Epo XV

coddo: R (ro 409vb-4Iora); Wr (fo 12sra-b)0

1,

edo: PL 4S, 243C-244A (efr R)o


'lit

I'1'

j'

XIVR, Tit.: ,,¡de app. (sub comm.) ;:1

¡¡,
XV, Tito: Philippus deehanus eum eeteris dericis Hildo R Epistola
:1

eonuentus maioris eedesie in Colonia ad So Hil. Wr j,:¡!

',1'

XIV, 13 Deum - nolumus] efr Bcdio IS, 230

,a< 3 partis - Maria] ef! Lue. 10, 420 11 Spiritus - spitat] Ioho 3. 80
XIV, 12 siue 1 ] si R est om. R
XIVR, 1/2 sicut petisti post misi R 5 hoc omo R nune tibi PL * nune
2 Hildigardi Wr Ruperto smpnl Roberto R Rl1pp,rfo Wr 3 partis] Parrís
0"'0 BJa",k"" PI.. * S paternam W,. 6 nupcr o",. PL tI mm OJ'1I0 PL 12 sit] nr
XV. t indillniKKirnus PI.. PI.. 19 in uera uiHione ut lIu()let R 2.3 frc(lLlentcr O"" PI.
34 EPIST. XVR, 1-18 EPIST. XVR, 19-47 35
XVR (?) igne, nube et aqua firmaui, et sic omnes terminos terre quasi
20 uenas coniunxi. Lapides de igne et aqua sicut ossa fudi, et
RILDEGARDIS AD PASTORES ECCLESIAE a. II63 (?)
terram de humiditate et uiriditate quasi medullam constitui.
Qui erat et qui est et qui uenturus est, pastoribus Ecclesie Abyssos uelut pedes qui corpus sustinent in fixura extendi,
dicit: Qui erat, creaturam facturus erat, ita quod testimonium circa quos sudantes aque sunt ad firmamentum eorum. Sic
testimoniorum in semetipso habuit, omnia opera sua faciendo omnia sunt constituta, ne deficiant. Si nubes ignem et aquam
sicut uoluit. Qui est, omnem creaturam fecit, et testimonium 25 non haberet, firma coagulatio non esset, et si terra humiditatem
5 testimoniorum in omnibus operibus suis ostendebat, ita quod et uiriditatem non haberet, uelut cinis esset. Et si cetera lu­
unumquodque formatum apparuit. Qui uenturus .est, omnia minaria lumen de igne solis non haberent, per aquas non
purgabit et ea denuo in alia uicissitudine iterabit, et omnes fulgurarent; sed ceca essent.
rugas temporum et temporum absterget, et omnia simul semper Rec sunt etiam instrumenta edificationis hominis, que tan­
noua esse faciet, et post purgationem ignota ostendet. De ipso 30 gendo, osculando et amplectendo comprehendit, cum ei minis­
xo uentus fluit, sic dicens: Firmamentum cum omnibus ornamentis trant; tangendo scilicet quia horno in ipsis manet, osculando
suis posui, nulla ui carens. Oculos enim quasi ad uidendum, quoniam scientiam cum ipsis habet, amplectendo quia nobilem
aures ad audiendum, nares ad odorandum, os ad gustandum potestatem cum eis exercet. Sed et horno nullam licentiam
habet. Nam sol quasi lumen oculorum eius est, uentus autem possibilitatis haberet, si ista cum eo non essent. Sic ista cum
auditus aurium eius, aer odoramentum eius, ros gustus eius 35 homine, et horno cum illis.
X5 uiriditatem sudando ut oris spiramen. Luna quoque tempora
O filioli, qui greges meos pascitis de instanti instructione
temporum dat, et sic scientiam hominibus ostendit. Stelle autem, dominice uocis,. quare non erubescitis, cum omnes creature'
uelut rationales sint, sic sunt, quia circulum habent, sicut etiam precepta, que de magistro suo habent, non deserunt, sed perfi­
rationalitas multa comprehendit. Quattuor etiam angulos orbis ciunt? Vos constitui sicut solem et cetera luminaria, ut luceretis
40 hominibus per ignem doctrine, in bono rumore fulgurantes et·
ardentia corda parantes.
Roc in prima etate mundi feci. Abel enim elegi, Noe dilexi,
Moysen ad institutionem legis imbui, prophetas etiam amantis­
Ep. XVR
simos amicos meos constitui. Vnde etiam Abel sacerdotium
mJá.: Gb (f. 33v'36r; fragrn.); R (f. 4IOra-4x3rb); W,. (f. x25rb.x29va); W (f. 45 prefigurabat, Noe principale magisterium, Moyses regale nun­

5u -57 r). tium et prophete plurima magisteria. Sed et Abel ut luna


splendorem suum effudit, quia tempus obedientie in munere suo
Id.: PL 48, 244A-253B (cfr R).
COfllfll.: Echth., p. x69, c. annot. x04; Einl, p. VU-IX.. \
XVR, Tit.: Ofll. W Epistola sancte Hildegardis ad Colonienses de futura

tribulatione clericorum Gb Ad clerum Coloniensium H. R Epistola s.

Hil. ad eundem conuentum Wr


42 Abel - elegi] cfr Gen. 4, 4· Noe dilexi.] cfr Gen. 6, 8. 43 Moysen
- imbui] cfr Ex. 3, 5; 20.

XVR, 1 Qui - uenturus est] Apoc. x, 4. 10/11 Firmamentum - posui]


cfr Gen. x, 6 eqs. 11/12 Oculos - odorandum] cfr Ps. II3, 5-6; Marc. 8, x8; tlpp. &01lljJ.: 23 quas R Wr 26 Et) Sed et R Wr Sed PL 37 omnes) cetere
Rom. xx, 8. 18 Quattuor - orbis] cfr Apoc. 7,1; 20, 7. R Wr 42 post dilexi aátJ. Abrahe me ostendi R Wr 45 post magisterium add.
Abraham renouationem sobolis R Wr

app. &ofIIjJ.: XVR, 6 unumquodque] quodque R


tlpp. mi.: 19 igne s. /in. W 21 tetra. R (Nd mtl PL) 22 Abyssos IX
Abyssus corr. W pedes 0111. R 25/26 firma - haberet 0111. PL 26 casent
tlpp. mi.: XVR, 1 est uenturus est W,. pastotibus Ecc1esie s. /in. W 3 PL 28 fulgurarent] fulminarent PL 31/32 quia - amplectendo 1JI1I. PL
sua Ofll. W,. est] enim PL S quod s. lin. R 6 formatum 0111. W,. formarum 32 mobilem W 34/35 Sic - illia l. Ji". W :15 peat homine aáá. lunt,
PL * 8 semper 0111. PL 10 Auit] Aauit PL * 11 quasi l. Jin. W 13 post illis a¡J¿. est Wr 36 instllnti] liit. Itanti l. 1m. W inltructione iII _'l.
qUIINi s. /in. W 14 J1fJII ciu. a _á. est Wr 1S anll ludando aJá. in W,. 17 W 37 uocia dominicc W,. 42 mundl/. IJII. IF' 43 cti.m l. Iin. W 44
ski .kut W,. akutl .k PI. amico" s. /in. W
36 EPIST. XVR, 48-78 EPIST. XVR, 79-II3 37
ostendit, et Noe uelut sol, quoniam edificium obedientie perfecit, uobismetipsis iudicatis, scilicet faciendo et relinquendo secun­
ac Moyses ut fortes planete, cum per obedientiam legem collegit; 80 dum placitum uestrum que uultis.
50 et prophete ut quattuor anguli qui terminos terre sustinent, in O quanta malignitas et inimicitia hec est, quod horno nec
fortitudine perstiterunt, cum orbem terre propter instantem propter Deum nec propter hominem in bona conuersione esse
iniquitatem corripuerunt, per quod etiam Deum ostenderunt. uult, sed quod honorem appetit sine labore et premia eterna
Lingue autem uestre mute sunt in clamante uoce canentis sine abstinentia, et quod tantum uelut in sanctitate inaniter
tube Domini, sanctam rationalitatem non amantes, que sicut I 85 cupit personare secundum quod diabolus dicit: Bonus et sanctus
55 stelle circulum circuitionis habet. Tuba Domini iustitia Dei est, sumo - Sed non hoc.
quam magno studio in sanctitate ruminare deberetis, eam quoque Quid nunc dicitis? Oculos non habetis, cum opera uestra in
in officiali lege et obedienti,a cum sancta discretione per conue­ igne Spiritus Sancti hominibus non lucent et cum bona exempla
nientia tempora iterando populis, et non in nimietate eam illis eis non ruminatis. Vnde firmamentum iustitie Dei in uobis luce
incutiendo. 90 solis caret, et aer edificio uirtutum in odore suauitatis. Vnde
60 Sed hoc propter petulantiam proprie uoluntatis uestre non dictum est: Oculos habent et non uidebunt, nares habent et non
facitis. Vnde firmamento iustitie Dei luminaria in linguis uestris odorabunt. Nam sicut uenti flant et omnem orbem perfundunt,
desunt, uelut cum stelle non lucent. Vos enim nox spirans sic uos ueloces uenti cum doctrina uestra omni populo esse
tenebras estis et quasi populus non laborans, nec propter tedium deberetis, sicut dictum est: In omnem terram exiuit sonus eorum.
in luce ambulans; sed uelut nudus coluber in cauernam se 95 Vos autem in unaquaque uolante seculari fama iam lassati estis,
65 abscondit, sic uos feditatem in uilitate pecorum intratis. I'jl ita quod intel'dum milites, interdum serui, interdum etiam
He, he, uos esse deberetis ut dictum est: Mons Sion in quo 1I ludificantes cantores exsistitis, sed per fabulosa officia uestra'
habitasti in eo. Nam uos benedicti et signati in celestibus personis
!' muscas in estate aliquando abigitis.
11
habitaculum esse debuistis, myrrham et thus redolens, in quo Per doctrinam quoque Scripturarum, que de igne Spiritus
etiam Deus habitaret. Sed hoc non estis, sed ueloces estis ad 100 Sancti composite sunt, anguli fortitudinis Ecclesie esse debe­
I
", retis, eam sustentantes sicut anguli qui terminos terre sustinent.
70 lasciuiam puerilis etatis, illorum scilicet qui de salute sua loqui
nesciunt. Sed et quicquid caro uestra postulat, facitis. Quaprop­ Sed prostrati estis nec Ecclesiam tenetis, sed in cauernam
ter de uobis dicitur: Leua manus tuas in superbias eorum in uoluptatis uestre fugitis, ac propter tedium diuitiarum et aua­
ftnem; quanta malignatus est inimicus in sancto! Nam potestas ritie et ceterarum uanitatum subditos uestros non imbuitis, nec
Dei colla uestra iniquitate erecta deprimet et ad nihilum de­ 105 eos doctrinam a uobis querer e permittitis, dicentes: Omnia
75 ducet, que uelut in sufflatu uenti inflata sunt, cum Deum nec I'¡ elaborare non possumus. - Nam eos per precepta legis perfundere
cognoscitis, nec hominem timetis, nec iniquitatem contemnitis, et constringere deberetis, ne ullus eorum per fragilitatem, quasi
1II1 per medullam faceret quod sibi eligit, uelut terra humiditate et
ut eam in uobis finiri desideretis. Deum enim non uidetis nec 1:
eum uidere desideratis, sed opera uestra inspicitis et ea in I
uiriditate perfusa et constricta est, ne cinis sit. Propter uos
no autem ut cinis sparguntur et in unaquaque causa que uolunt
faciunt.
Vos enim ignea columna esse deberetis, illos precedendo et
74/75
eis clamando, ac bona opera coram ipsis exercendo, ac dicendo:
66/67 Mons - 00] Ps. 73, 2. 72/73 Leua - sancto] Ps. 73, 3·
ad - dedueet] cfr Ps. 59, 14.

app. CQmp. : 48postperfecit adJ. ae Abraham ut fortes planete, cum cireumcisionem 91/92 Oculos - odorabunt] Ps. n3, 5-6. 94 In - oorum] PS, 18, 5.
attulit R Wr 49 ae - planete] et Moyses et eetere stelle R Wr 56 in
sanctitate 0111. R 64 eauerna R 70 loqui de salute sua Wr 75 nee] non
RWr II app. &01IIp.: 96 etiam 0111. R Wr 103 ae] et R 104 et] Re Wr 113
ipsis1illis R

app. trll.: 48 edificium] officium Wr 50 et l. IIn. W 55 habent R Wr


56 deberetis] IItI. re l. lin. W 60 petulantiam CQnim1 peeuniam R WWr app. &rit.: 81 inimiea Wr 82 eonueraatione jOf1. "tú PL BII"J 84 quod]
pertinaciam PL * 61 faciatis Wr uestria] noatris Wr 67 uos 0111. PL quo PL" 85 quod lo 11". W 89 eiu. R 104 et Offf. PL" 107 debeti.
;1 PL 110 ut tinia 6",. PJ~ 112 precedencia] perdendo BJ.J"M.. perducendo
69/70 ad luC"iuiam fllII. Wr 74/75 redueet Wr 77 enim 0111. PL 78
I!um II1II. PL PI.· 113 ac- I l. 1m. W
38 EPIST. XVR, 114-146 EPIST. XVR, 147-171 39
Apprehendite disciplinam, ne quando irascatur Dominus, et pe­ quod Deus ei preceperat. Moyses quoque legislator dura et
ns reatis de uia iusta. Nam lex Domini per amorem et timorem aspera a fratribus et a uicinis suis in multo dolore passus est,
plena discipline est, et ideo queque natura, scilicet et spiritalis sed tamen legem non dereliquit, sed precepta Dei adimpleuit.
ac carnalis, in recto itinere exercenda est, ne Creator minetur IS0 Prophete etiam de infidelibus hominibus uelut de rabidis lupis
eis quos creauit, quod uias suas non ambulant. occisi sunt, cum Deo obediebant.
Sed uosmetipsos seducitis, dicentes: Nec hos nec illos superare Vos autem in modico et conueniente tempore iniurias a populis
120 possumus. - Quod si per rationalitatem quam Deus uobis dedit, sufferre non uultis, et ideo innumerabilia et infinita tormenta
subditos uestros ueraciter corriperetis, ueritati resistere non in sinum uestrum colligitis. Dies esse deberetis, sed nox estis.
auderent, sed, quantum possent, uerba uestra uera esse dicerent. 155 Nam aut nox aut die s eritis. Eligite uobis in qua parte stare
Sed quia hoc non facitis, de uobis dicitur: Turbati sunt et moti uelitis. Vos autem in firmamento iustitie et legis Dei sol et luna
sunt sicut ebrius, et omnis sapientia eorum deuorata esto Nam et stelle non estis, sed tenebre, in quibus uelut mortui iacetis.
125 turbati estis, cum nullum respectum boni in uobis habetis, ita Vnde diabolus in semetipso de uobis dicit: Escas epulantium
quod bene ambuletis. Moti quoque in magna dubitatione estis, et conuiuia omnis uoluntatis mee in istis inuenio. Sed et oculi
cum opera uestra rectum responsum uobis non dant, uelut 160 et aures et uenter meus, ac uene mee de spumis istorum plene
nesciatis quid faciatis, sicut ebrius, quando illa que optio mentis sunt, et ubera mea plena sunt de uitiis eorum. Nam ipsi laborare
ac proprie uoluntatis uestre desiderat, facitis. Vnde omnis sa­ in Deo suo nolunt, sed eum quasi nihilum computant. Qua­
130 pientia quam de Scripturis et de doctrina ubique quesiuistis, in propter incipiam cum eis militari et iocando cum eis ludere,
puteo proprie uoluntatis uestre deuorata est, cum hoc quod quoniam eos in agro domini sui laborantes non inuenio, quem­
tangendo et sapiendo sciebatis, in plenis desideriis uestris et in I6S admodum dominus eorum ipsis iubet. Sed, o uos, discipuli et
pinguedine carnis uestre faciebatis, uelut infans qui in infantia subditi mei, multo plus eis coram populo dísciplinati estis. Et
sua nescit quid faciat. quía sic estis, erigite uos super illos et omnes diuitias et omnem
I3S Quapropter iterum ad uos dicitur: Mores moralitatis ad po­ honorem eorum abstrahite ab eis, ac omnino despoliantes suf­
pulum in recta stabilitate non habetis, sicut pedes reliquum focate eos.
corpus sustinent, quatenus Scripturis eos circumdetis, uelut 17° Hec diabolus in semetipso dicit, que etiam in multis iudicio
abyssus aquis sudantibus undique circumdata est. -Sed dicitis: Dei ita complebit. Sed ego, qui sum, audientibus me die o : In
Tempus loquendi modo non habemus, nec etiam nunc tempus
140 est ut audiamur, sicut in priori bus temporibus erat. -Sed dico:
Abel autem propter odium fratris sui munus suum non deseruit,
sed illud Domino suo obtulit, quamuis ob hoc occisus sit. Noe 147/149 Moyses - adimpleuit] cfr Ex. 20 eqs. 157 (app. comp.) Adam _
in tremendo iudicio suffocationis creaturarum angustiatus mul­ iuit] cfr Gen. 3. Cain - accidit] efr Gen. 4. Noe - produxit] cfr Gen.
tum sudorem emisit, cum mortem ualde timuit, ubi super nubem 6-7· filio - inhonoraret] efr Gen. 9. filius - factus est] efr Gen. 9, 2I-27.
145 stetit. Quod quidam alii homines uidentes, dixerunt: Quid facit Diuinitas - muliere] cfr Gen. n, 30. filios - percussit] cfr 3 Reg. 18.
stultus iste? Venti enirn destruent eum. - Sed tamen ipse impleuit Verbum - factum est] cfr loh. 1, 14. incarnatus - obediuit] cfr Phi!. 2,
8. discipulos - precepit] cfr Matth. 28, 19. corona - inclinabitur] cfr ler.
13, 18. 171 qui sum] Ex. 3, 14.

114/115 Apprehendite - iusta] Ps. 2, 12. 123/124 Turbati - est] Ps. 106, app. comp.: 147 post preceperat add. Abraham uero nec propter dolorem cordis
27. 141/142 Abe! - sit] cfr Gen. 4. 142/147 Noe - preceperat] cfr Gen. sui, nec propter amorem filii sui cessauit quin eundem filium suum in holocaustum
6-7; (Ex. 24, IS-I6 ?). 146/147 Sed - preceperat] efr Gen. 6, 22; 7, S· ligaret R Wr 152 conueniente] congruente R 153 non uultis sufferre Wr
157 post iacetis pJura add. R Wr¡ lIide Appendicem I ad cakem hllills 6pislolae (p.
44-4 6) 158 Vnde] Nam R Wr Nam et PL 161/162 in Deo suo laborare
app. comp.: 117 ac] et RWr 122 possint R 124 post est add. Hoc tale R 163 militare R Wr 168 ac] et R
est R W r 126 quod] ut R 138 circumdata smpsi cum PL circumdatus fort.
recte codd. 144/145 super nubem stetit] iussa Dei compleuit R Wr
app. mi,: 147 Deus] Dominus PL 148 }Mt fratribus adJ. suis Wr et D",.
Wr a 2 om. PL 150 rapidis PL 151 ohediant PL 157 in quibus l.
app. mi.: 116 scilicet om. PL * et om. Wr spiritualis PL 125 bonum /ill. W 161/162 in deo suo laborare in deo suo Wr 165 ¡pIDa Gb 167
Wr 126 quoque] namque Wr 128 illa l. /j".W 135 iterum om. PL quia sic cstiH] ideo Gb 168 eorum l. ¡¡". W iIIorum Wr spaliantea Gb
137 el)" om. Wr 140 Sed "¡<:el S. /iI,. W 145 uiclentea o",. PL 170/171 t'omplcbit itl iudir.i" Dei W,. 171 itA 0ffI. PL
40 EPIST. XVR, I72-200 EPIST. XVR, 20I-225 4I
tempore illo cum istud fiet, per quendam populum super uos caloris homines pre multitudine sua infestant. Ipse enim ho­
preuaricantes preuaricatores ruina cadet, qui ubique uos per­ mines istos hoc modo infundit, quod castitatem eis non aufert
sequetur, et qui opera uestra non celabit, sed ea denudabit, et et quod eos castos esse permittit, cum castitatem habere uo­
175 qui de uobis dicet: Isti scorpiones sunt in moribus et operibus luerint; unde mulieres non amant, sed eas fugiunt. Et ita quasi
serpentinis. - Sed et q uasi in zelo Domini de uobis imprecabitur: 205 in omni sanctitate hominibus se ostendent ac illudentibus uerbis
lter impiorum peribit. Nam uias uestras in iniquitate uestra dicent: Ceteri homines qui ante uos castitatem habere uolebant,
deridebunt et subsannabunt. ut assum piscem se torrebant. Nulla autem pollutio carnis et
Sed populus iste qui hoc faciet, a diabolo seductus et missus, concupiscentie nos tangere audet, quia sancti sumus et Spiritu
180 pallida facie ueniet, et uelut in omni sanctitate se componet ac Sancto infundimur.
maioribus secularibus principibus se coniunget. Quibus et de 210 Wach! errantes homines qui nunc sunt, nesciunt quid faciunt,
uobis sic dicet: Quare hos uobiscum tenetis, et quare eos uo­ sicut et illi qui nos in prioribus temporibus precesserunt. N am
biscum esse patimini, qui totam terram in maculosis iniquita­ alii homines qui eo tempore in fide catholica errant, istos
tibus suis polluunt? timebunt et seruili seruitio eis ministrabunt, et quantum po­
18 5 Populus autem qui hoc de uobis dicet, cappatus sub nigra terunt eos imitabuntur. Cumque isti cursum erroris sui hoc
ueste incedet et recto modo tonsus, atque omnibus moribus suis 215 modo compleuerint, doctores et sapientes, qui tunc in catholica
placidum et quietum se hominibus ostendet. Auaritiam quoque fide persistunt, undique persequentes expellent, sed tamen non
non amat, pecuniam non habet, ac in occultis suis tantam omnes, quoniam aliqui illorum fortissimi milites in iustitia Dei
abstinentiam imitatur, quod etiam uix ullus ex eis reprehendi sunt. Sed et quasdam congregationes sanctorum, quorum
190 poterit. Diabolus enim cum hominibus istis est, latitante fulgor e conuersatio sancta est, mouere non poterunt. Quapropter prin- .
eis se ostendens, uelut in constitutione mundi ante ruinam fuit, 220 cipibus et diuitibus consilium dant, ut doctores et sapientes ac
et prophetis aliquantum se similem facit, et dicit: Populus clericos fustibus et lignis coerceant, quatenus iusti fiant. Et in
iocando loquitur, scilicet quod uelut rabida et immunda ani­ aliquibus hoc complebitur, unde alii territi contremiscent.
malia et uelut muscas ei me ostendam. Sed nunc in pennas Ipsi autem in inceptione seductionis erroris sui mulieribus
195 uentorum fulgurante tonitru uolare uolo, et eos omnibus modis dicent: Non licet uos nobiscum esse, sed quoniam rectos doctores
ita infundere, quod omnem uoluntatem meam perficiant. Et sic 225 non habetis, nobis obedite et quecumque uobis dicimus et
in hominibus istis signa mea omnipotenti Deo assimilabo.
Nam diabolus per aerios spiritus hec operatur, qui propter
praua opera hominum in sufflatu uenti et aeris ita innumerabiles
200 circa quosdam discurrunt sicut musce et culices, qui in ardore
app. comp.: 203/204 uoluerunt R 204 post uoluerint adá. Et iterum intra
\ se dicit: Castitatem et continentiam Deus diligit, quod et ego (et ego om. Wr)
in istis imitabor. Ac (Et R) sic idem antiquus hostis per aerios spiritus eosdem
177 lter - peribit] Ps. 1, 6. homines inflat, ita quod ab incestis peccatis se abstinent GbR Wr 205 ac] et
RWr 212 istos] istos homines GbR Wr 213 seruitio] officio GbR Wr
214 post imitabuntur adá. Tune de conuersatione istorum populus gaudehit,
app. comp.: 172 populum] errantem populum peiorem erranti populo qui nunc quoniarn ei iusti ui.debuntur GbRWr 215 cornp1euerint] confirmauerint
est GbR Wr 174 post sed adá. qui Gb, que Wr 175 ante operibus aáá. in GbR Wr 215/216 catholica fide] fide catholica fideliter GbR Wr 220/221
GbR Wr 177 post uestra adá. ad internecionem (-nitionem) GbR Wr 184 doctores - clericos] eosdern ecclesiarum (ecclesie R) magistros ac (et R) reliquos
post poHuunt adá. lsti enim ebrii et luxuriosi sunt, et nisi eos a uobis abiciatis, spiritales hornines, scilicet subditos eorum GbR Wr 222 post contrerniscent
tota Ecclesia destruetur GbR Wr 185/186 cappatus - tonsus] uilibus cappis add. Sed tamen secundurn quod Helie dictum est (ifr 3 Reg. 19, 18), multi iustorum
que alieni coloris sunt induitur et recto modo tonsus incedet GbR Wr 188 seruabuntur, qui in erroribus istis non confundentur nec (ut Gb) a fundamentis
ac] et R 189 quod] ut R etiam om. R 190 possit R 194 me ei Wr suis destruentur (destruantur Gb) GbR Wr 223 lpsi autem] Seductores autem
195 tonitruo Wr 196 quod] ut R isti GbRWr

app. Grit.: 173 qui] que Wr 174 post sed adá. que Wr 175 qui om. PL app. crit.: 201 pre Ollf. PL' 203 quod Ollf. Gb, s. lino W 204 post unde
que Wr 182 dicent PL tenetis] habetis Gb 183 qui] quia Wr 184 adJ. et PL 207 torquehant Gb 210/211 Wach - precesserunt ;n margo ill!
suis s. lin. W 187 hominibus se s. /ill. Gb hominihus s. lino W 189 W 212 aHí J. /;n. W 213/214 potuerunr Gb 214 aui n",. Gb 215
dcprehendi BII"d 192 aliquantulum Gb 193 ripicla PL" 194 me cis tUl1C s. /in. W 217 illorum) i.tnmm (;8 emum PI. 219 lanctA] recta Wr
Gb 196 itl!. a",. G/I perficient Gb 199 ita l. ¡¡". W 200 quí) 'lue Gb nnn .r. /ill. W QUAJlwl'terJ QUI Wr 220 cM1\1I1I Wr
42 EPIST. XVR, 226-253 EPIST. XVR, 254-275 43
preclplmus, facite et salue eritis. -Et hoc modo feminas sibi
contra Deum pugnare cepit, sed precurrens germen illorum
contrahunt ac eas in errorem suum ducunt. Vnde etiam ipsi in
255 sunt. Sed tamen, post quam ipsi in peruersitatibus Baal et in
superbia tumentis animi dicent: Omnes superauimus.
aliis prauis operibus sic inuenti fuerint, principes et alii maiores
Sed qui sum, dico: Sic iniquitas que iniquitatem purgabit, in eos irruent et uelut rabidos lupos eos occident, ubicumque
23° super uos ducetur, sicut scriptum est: Posuit tenebras latibulum eos inuenerint. Tunc aurora iustitie exsurget, et nouissima uestra
suum, in circuitu eius tabernaculum eius tenebrosa aqua in meliora prioribus erunt, ac de omnibus preteritis timorati eritis,
nubibus aeris. Nam Deus praua opera uestra que absque luce 260 et quasi purissimum aurum fulgebitis et sic per longa tempora
sunt, constituet ad uindictam, in qua se a uobis sine adiutorio permanebitis.
abscondet, quoniam nullus equitatem super uos clamabit, sed Et tunc multi homines mirabuntur quod tam ualida tempes­
235 omnes uos iniquos esse dicent. De celo enim lex et doctrina est, tas hanc lenitatem precucurrit. Homines autem qui ante tem­
in quibus apud uos habitare debuit, si ornamentum uirtutum pora ista fuerunt, multas et ualidas pugnas contra uoluntates
et redolens hortus deliciarum essetis. 26 5 suas in periculis corporis sui sustinuerunt, de quibus se eripere
Sed malum exemplum in mentibus hominum estis, cum nullus non potuerunt. Sed in temporibus uestris inquieta bella propter
riuulus bone fame de uobis fluit, ita quod nec cibum ad uescen­ proprias uoluntates et propter incompositos mores uestros ha­
24° dum nec uestimentum ad operiendum in respectione anime bebitis, in quibus ad nihilum redigemini.
habetis, sed iniusta opera absque bono scientie. Vnde honor Quicumque ergo pericula ista effugere uoluerit, caueat ne in
uester peribit et corona de capite uestro cadet. Sic iniustitia 27° oculis suis ita contenebretur, quod in retibus erumnarum ista­
iustitiam prouocat, et querit ac perscrutatur omnia scandala, rum occupetur. Sed unusquisque, quantum preualebit, per bona
ut scriptum est: Necesse est enim ut ueniant scandala. Verum­ opera et per respectum bone uoluntatis illa fugiat, et Deus
245 tamen ue homini per quem scandala ueniunt. Nam oportet ut auxilium suum illi prouidebit.
per tribulationes et contritiones praua opera hominum purgen­ Ego autem tímida et paupercula per duos annos ualde fatigata
tur. Sed tamen multe erumne et illis accumulantur, qui aliis in 275 sum, ut coram magistris et doctoribus ac ceteris sapientibus in
impietate sua miserias inferunt. Infideles autem homines istí, et
a diabolo seductí, scopa uestra erunt ad castigandum uos, quia '1
25° Deum pure non colitis, et tamdiu uos cruciabunt quousque
J¡. ~I
261 (app. aJ11Ip.) Ve - peccauimus] Thren. 5, 16, 269/270 in - contenebretur)
omnes iniustitie et iniquitates uestre purgentur.

Isti autem illi deceptores non sunt, qui ante nouissimum diem
cfr Thren. 5.17. 273 (app. ro11lp.) Adam - inspirauit] efr Gen. 2, 7. Emitte
- terre] Ps. 103, 30. quia caritas est] efr 1 Ioh. 4. 8, conuiuium - est] eEr
uenturi sunt, cum diabolus in altum uolauerit, ut ipse in initio
Matth, 22, 8,

app. C011lp.,' 258 exsurget om. Gb WIj l. lin. R 261 post permanebitis add.
GbR Wr: Nam prima aurora iustitie in spiritali populo tune surget, ut primitus
229 Qui sum] Ex. 3, 14. 230/232 Posuit - aeris] Ps. n, 12. 241/242
eum paruo numero incepit, nee ipsi multas facultates nee diuitias multas (multas
honor - cadet] efr Ps. 8, 6; Hebr. 2, 7. 244/245 Necesse - ueniunt] Matth.
diuitias R) habere uolunt, que animas oecidunt, sed dicent: Ve nobis, quia
18, 7. 253/254 cum - cepit] efr Is. 14, 12 eqs.
peeeauimus (Thren. J, 16). Ipsi namque de preterito timore et de (de am. Gb)
preterito dolore ad iustitiam confortabuntur, quemadmodum angeli in casu
diaboli in amore Dei confortad sunt. Et sic postea in humilitate uiuent, nee
app. comp.,' 227 ac] et R 228 post superauimus add. Qui tamen postea
prauis operibus Deo rebellare eupient. sed a multis erroribus purgad, deineeps
eisdem feminis secreta luxuria commiscebuntur, et ita (ita om. Gb) iniquitas et
in fortissima ui reetitudinis persistent (Hic expl, Gb) 262 Et] sed et R Wr
secta eorum denudabitur GbRWr 234 nullus om. GbRWr ante clamabit
267 propter om. R 268 ad nihilum redigemini] multas tribulationes
add. non GbRWr 235 omnes om. GbR Wr dicent GbRWr 238 nullus
patiemini R Wr 272 per 0111. R 273 post prouidebit plllra add. ·R Wr: "id,
om. GbR Wr 239 fluit] non fluit GbR Wr 240 ante respectione add. recta
Appendicem II ad calcem hl/illS epistolm (p. 46-47)
GbR Wr 244 Necesse - scandala om. GbR Wr 245 scandalum uenit GbRWr

251 omnes om. GbR Wr 252 deceptores illi R


app. mI.: 254 Deum] Dominurn PL ceperit Wr 256 posf operibus add.
suis Gb fuerint] sunt Wr 258 inuenerunt Gb 262 Et tune Iqs. dl11ml in
app. mI.,' 227 ipsi om. Gb 229 que om. Gb 231 in circuitu S. lin. W Gb tunc o",. PL quod] quia Wr 163/264 ista tempora Wr 264 contra
236 apud uos om. Gb 240 inspectione Gb 241 bone Wr 242 iustitia uolunt~tes SUR~ /. Jin, W 265 ele] et PI." eripere se PL erapere W
PL 246 per s. lin. W hominum opera PL 247 multe tamen a. ro"- W 266 anl, inquieta "da,multa PI- 167/:168 hllhetis PL' 270 occultiN W,.
250 cruciabunt UOR Gb 251 omneB O"" PL i ustitiac: PL 271 pr~\IRIC:1 Wr
EPIST. XVR, 276 - APPEND. 1, 34 EPIST. XVR, APPEND. 1, 35-82 45
44
quibusdam maioribus loeis, ubi mansio illorum est, uiuente uoee 35 ciuit quis esset, et quoniam mysteria illa que in mente Dei erant, non
ista proferrem. Sed quia Eeclesia diuisa erat, uoeem hane sub­ cognouit et Iudaicum populum hortabatur ne illum in mirabilibus suis
traxi. audirent, sed quod eum a discipulo suo uenditum caperent. Quapropter
ipsi in diuersas regiones uenditi sunt ac regionem suam perdiderunt.
Filius autem Dei Ecclesiam quasi arcam Noe super alios altos montes
40 posuit, quando per discipulos suos principes, duces ac reges fidem do­
app. comp.: 277 ante subtraxi adJ. interim R Wr cuit, ubi eam quoque omnibus generibus, scilicet iustorum, publicano­
rum ac peccatorum impleuit. Ipse quoque in Abraham obedientiam
277 ecclesie post lac. W
incepit, cum incarnatus Patri SUD usque ad mortem obediuit ac in
app. mt.: 276 quibusdam] l¡tI. dam s. I¡n. W
circumcisione baptismum in nomine sanete Trinitatis dedit, cum dis­
45 cipulos suos baptizare credentes precepit. In eodem autem baptismo
11""1
serpens in con fusione suffocatus est, ac mors deuieta ac uulnerata est,
* unde Ecclesia nouam generationem per alienam uiam genuit, qua Eua
* * sterilis uite fuit, Maria autem maiorem gratiam contulit quam Eua
APPENDIX 1: 157 post iacetis add. R Wr: Vnde iterum dico: Deus opera nocuisset. Sed antiquus serpens Iudeis ac infidelibus hominibus persua­
que per semetipsum fecit, illis qui ab eo declinant proponit, quoniam 50 sit ut sanctos eius persequerentur et occiderent. Filius autem Dei
manipulos bonorum fructuum recte non ferunt, quemadmodum pater uexillum uictorie in omnibus operibus suis obtinuit, et discipulis suis
probitatis sue opera filiis suis, cum ab eo recedunt, ostendit, ubi in sicut Moysi legem dedit, ut omnes populos docerent ac ut magistros •
5 honestate bene non ambulant. Adam in beneuolentia preceptum Dei constituerent, et ut Ecc!esiam in omnibus ordinibus suis ornarent; et
suscepit, sed consilio diaboli defecit; un de claritatem, quam uelut ues­ hoc fecerunt per inspirationem Spiritus Sane ti qui in cordibus eorum
timentum lucidum habuit, et patrimonium paradisi perdidit, ac lamen­ 55 ueram doctrinam scripsit. Et quia Verbum Dei incarnatum erat, Deo
tabile uestimentum induit et in tenebrosa m terram iuit. Tune diabolus placuit quod omnes ordines angelorum, qui per nomina sua hominibus
gaudebat quod hominem deriserat, et hoc fecit usque ad Abel, qui bona noti sunt, in spiritali populo spiritaliter designarentur, uelut in presby­
IO uoluntate Deum dilexit et uoluntatem illam bono opere ostendit. Ibi teris ac episcopis, ac in ceteris huiusmodi spiritalibus ordinibus. Tune
autem Cain diabolus inuasit, ita quod fratrem suum occidit. Hec Deus Ecclesia in spiritalibus hominibus sicut aurora apparuit et ita in uir­
in mente sua uelut in libro scripta inspexit; que mysteria diabolus 60 tutibus fulgebat, quoniam in tribulationibus eorum defensionem quasi
nesciuit, quoniam in sancta diuinitate tantum apparuerunt, quia uir­ I scutum et protectionem quasi lorieam habebat. Et ita spiritalis populus
ginitas in Abel sacerdotali officio et sanguine martyrii ornata est, quod in magno honore coram Deo et hominibus stabat, usque ad tyrannum
I5 postea totum in Filio Dei completum est. Deinde Deus per Noe in '-1 quendam qui Baaliticus cum seruitute idolorum esse cepit. Quod spi­
cdificatione arce celeste fundamentum prefigurauit, ubi nouum mundum ritalis populus uidens, primo suspirauit et contremuit. Sed tamen idem
produxit. Tune namque terra nouum sucum, scilicet uinum dedit, in 65 spiritalis populus deinde singularitatem ac singularem proprietatem in
quo mors et uita est, in quo etiam diabolus filio Noe persuasit, quod actibus suis iniit et a pacto quod Deo per Spiritum Sanctum promiserat,
propter nuditatem patrem inhonoraret; unde etiam filíus eius idem, de declinauit, ac uelut Iudei fecerant, illud post illud ac aliud post aliud
20 benedictione libertatis denudatus, etiam seruus factus est. Postea Diui­ preceptum reliquit, et unusquisque ordo legem secundum proprietatem
nitas per circumcisionem et ueram ostensionem muros eiusdem fun­
I uoluntatis sue sibi posuit, et de bona conuersatione ac de bona doctrina
damcnti in Abraham demonstrabat, et etiam in sterili muliere. Iwl 70 se auertit. Tune etiam ucste obedientie sieut Adam denudabantur, ac
Circumcisio enim confusio serpentis et uulnus mortis erat. Prima quoque ita secundum uoluntatem carnis sue uiuere ceperunt. Et hoc ut tene­
mulier sterilis uite fuit; Ecclesia autem feta uite per fidem erat. Dia- I
brosa terra fecerunt, sicut etiam Adam post inobedientiam a Deo te­
25 bolus autem in quibusdam in genere Abrahe cum maledictione irrisio­ nebrosus nominatus est, et Ecclesie sieut prius fulserant, non lucebant,
nem per homicidium et per alía praua opera fecit, unde de benedictione sed uelut obnubilatio turbinis ei facti sunt, quemadmodum etiaro Adam
Dei ceciderunt. Sed digitus Dei legem Moysi scripsit, ubi turres predicti 75 propter inobedientiam obnubilatus nec sibi nec aliis lucebat, sed in
fundamenti in altum produxit. Quapropter idem diabolus ibi pessimum tenebris incedebat. (Hic incipit Gb) Et de uiuente luce iterum audiui
et summum malum iniit, quod prius consiliatus, hic manifeste ostendit, uocem dicentem: O filia Sion, corona honoris capitis fi liorum tuorum
30 cum in Baal se esse Deum dixit. Vnde Deus filios Israel multis plagis inclinabitur, et pallium dilatationis diuitiarum eorum minuetur, quia
percussit. Tune unicornis uenit ac in sinu Virginis dormiuit, quando tempus illud non cognouerunt quod eis ad uidendum et subditos su os
Verbum Dei caro factum est et celeste fundamentum totum compleuit. 80 ad docendllm ¡Jedi. Nam rt ubera ad nutriendum paruulos tTU'OS cis
Ipse enim in uirginea natura sacrificium Abel per sanguinem martyrii data sunt, que ipsi!'; rt!c:to d con¡(rtll'oti t('mpllfl! non prd>pllt. lInd(!
pleniter factus ost. Antiqu\ls quippe serpcns d iTlsidiabatur, quía nes" sicut pen!grini filii fHITU' nllllti ddel'l'I'Ullt, quoniarn n~rt:ll c10drillll 11011
46 EPIST. XVR, APPEND. 1, 83 - 11, 13 EPIST. XVR, APPEND. 11, 14-38 47
reficiuntur. Vocem quoque habent, et non clamant; opera etiam eis Dei per semetipsum attulit. Qui etiam post cinerem renouabitur et
data sunt, et non operantur. Gloriam absque merito habere uolunt, et 15 eternus erit, in quo demonstrabitur quod cum premio sanctítatis ac
85 meritum absque opere. Qui gloriam cum Deo habere uult, proprietatem cum premio uere legis faciem Creatoris uidebit, quia ibi uere renouatus
suam abscidat, et qui meritum apud Deum habere desiderat, opus ad est, quemadmodum scriptum est: Emitte Spiritum tuum, et creabuntur,
hoc exerceat. Sed quia hoc non facitis, ad seruos seruorum computa­ et renouabis faciem terreo Quod dicitur: Tu Deus, qui omnia creasti,
bimini, et ipsi iudices uestri erunt, ac libertas uestra a uobis declinabit emittes in nouissima tuba Spiritum tuum, et homines in immortalitate
sicut benedictio a Chanaan. Ista fiagella precurrent, alia autem, et 20 surgent, ita quod amodo non crescent, neque arescent, nec in ullam
C)O postea alia peiora uenient.
putredinem conuertentur. Et sic renouabis faciem hominis, scilicet quod
corpus et anima in una scientia et in una perfectione erunt. - Hoc
Deus faciet, in quo nec initium nec finis est. Nam Deus in nullum
respicit, quia ipse totus est. Et ipse hominem creauit, in quem opus et
25 miracula sua posuit et cui quodque edificium uirtutum commisit, per
5/8 Adam - iuit] cfr Gen. 3. 11 Cain - occidit] cfr Gen. 4. 15/17
Noe - produxit] cfr Gen. 6-7. 18/19 filio - inhonoraret] cfr Gen. 9. 19/
quod ad ipsum tendat, quod idem Deus ualde amat, quia caritas est.
20 filius - factus est] cfr Gen. 9, 21-27. 20/22 Diuinitas - muliere] cfr Gen. Nam Deus facit uelut aliquis pater familias qui familiari amico suo
II, 30. 30/31 filios - percussit] cfr 3 Reg. r8. 32 Verbum - est] cfr loh. bona sua committit, quatenus pro bono opere eorundem bonorum
r, 14. 43 incarnatus - obediuit] cfr Phi!. 2, 8. 44/45 discipulos - precepit] mercedem ab ipso recipiat. Nunc, o filii Dei, audite et intelligite, quid
cfr Matth. 28, 19. 77/78 corona - inclinabitur] cfr ler. 13, 18. 30 Spiritus Dei ad uos dicat, ne de meliore parte pereatís. Et Spiritus Dei
uobis dicit: In ciuitatem et in regionem uestram aspicite et a uobis'
nefarios homines abicite, qui peiores Iudeis sunt et similes Sadduceis.
2 qui] que Wr 4 opera probitatis sue R 5 non bene R 6/7 lucidum Nam quamdiu uobiscum manserint, tutí et securi esse non poteritis.
uestimentum R 8 tenebrosa terra R 9 quod] quia R 11 diabolus Cain
Ecclesia enim super iniquitate istorum plorat et plangit, quoniam filii
R 17/18 in quo] ubi R 19 post patrem add. suum R idem filius eius
35 eius in iniquitate istorum contaminantur. Quapropter ipsos a uobis
R 20 denudatur Wr 24 uite2 ] uitis PL 25 maledictionem Wr 25/
26 irrisionem 0111. Wr 29 iniit 0111. PL 30 Israel 0111. Wr 31 ac] et R proicite, ne congregatio et ciuitas uestra pereat, quoniam in Colonia
33 Ipse] In se Wr 34 factum a. C01T. Wr 37 eum 0111. Wr 38 ac] et pridem conuiuium regalium nuptiarum preparatum est, unde platee
R 40 ac] et R 41 quoque 0111. Wr 42 ac 0111. PL 43 ac] et R 45 eius adhuc fulminant.
credentes 0111. Wr 46 ac 1 ] et R 47 qua] quia PL 50 eius] Dei R 52
ac] et R ut2 0111. R 53 ut 0111. R 54 perfecerunt R Sancti] Dei R
57 nota R designarent Wr 58 ac 1 ] et R 67 ac2 ] et R 68 8/9 Adam - inspirauit] cfr Gen. 2, 7. 17/18 Emitte - terre] Ps. 103, 30.
reliquerunt R 68/69 uoluntatem proprietatis R 69 ac] et R 70 auerterunt
R ac] et R
76 incedebant R
82 sicut] et Gb
71 sue 0111. R
Et 0111. Gb
86 abscindat PL
hoc] illud R
78 imminuetur Wr
ut] in R 74 ei 0111. PL
80 nutriendos Gb
87 exerceat] exhibeat GbR 90
\ 26 quia caritas est] cfr 1 loh. 4, 8. 37 conuiuium - est] cfr Matth. 22,8.

2 quod om. PL 6 coluber 0111_ Wr 10 homine] eo R 12 homini


post alia add. et Gb R dandam R 15 ac] et R 20 quod amodo] quodammodo PL neque] nec
R 21 hominis] terre R 26 ad] in PL ipsum] idipsum PL 31 in 2
1111 0111. R 31/32 nefarios homines a uobis R 33 et securi 0111. PL 34
APPENDIX 11: 273 post prouidebit add. R Wr: Diabolus namque in iniquitatem R 35 inequitate Wr
opere Dei errorem fecit, quod etíam in primo homine incepit, unde
spumas uitíorum suorum super spiritalem populum exspuit. Sed Deus
populum quem sibi elegit, in rectitudine seruabit, sicut etiam quosdam
homines contra nouissimum errorem seruat, ut illum dissipent. Sic
diabolus in cauda erroris huius confundetur et sicut coluber in cauernam
abscondetur, uelut etiam in nouissimo errore in confusionem ducetur.
Deus enim opera sua in Adam preuidit, quem de limo carnem et ossa
fecit, cum ei spiraculum uite inspirauit. Sed cum spiritus hominis ab
10 homine recesserit, caro et ossa in cinerem uertuntur, sed tamen in
nouissimo die renouabuntur. Quod autem Deus hominem de limo tecit,
ueterem legem dandam homini prefigunLuit, !;(!d quod illmn hOlllo dI'
limll in réll'lll'm d ussa sllrrcxit, spiritalem legom oshm<iit q IlIun Filitls
48 EPIST. XVI, 1-20 EPIST. XVI, 21 - XVIR, 14 49
XVI santem. Tali ergo dote dotata, quasi bone margarite inuentrix

PHILIPPVS ARCHIEPISCOPVS COLONIENSIS AD HILDEGARDEM a. II67-II73 ex occulto Dei quod petimus inquiras, nobisque uerba commo­

nitoria, prout Deus tibi donauerit, transmittas, quoniam in

Philippus, Dei gratia Coloniensis archiepiscopus, Hildegardi sapientia et in thesauro abscondito iuxta ueridicum non est

25 utilitas. Vale.
sorori dilecte, diuino spiramine mirabiliter infuse, illum in ce­
lestibus gloriose uidere, cuius amplexibus exoptat iugiter inhe­
rere. .
5 Quamuis locorum diuersitas mutui aspectus et desiderabilem XVIR
collocutionis subtrahat gratiam, quod Christi caritas coniunxit HILDEGARDIS AD PHILIPPVM ARCHIEPISCOPVM COLONIENSEM a. II67-II73
semper tamen tenebit animorum uicinitas. Inde est, mater de­
.-1
siderantissima, quod in hoc anno, dum transitus uie et gratia In mystico spiramine uere uisionis hec uerba uidi et audiui:

te uidendi diu desiderata occurrit, egritudo et tenuitas tui Nam ignea caritas, que Deus est, tibi dicit: Stella que sub sol e

10 corporis cor meum et multorum in terra nostra te in Christo lucet, quod nomen in parte sua habere potest? Lucida scilicet

amplectentium turbauit et perculit, semper uite tue exoptan­ nominatur, quoniam per solem aliis stellis amplius irradiatur.

tium sospitatem uereque salutis eternitatem. 5 Sed quomodo deceret quod eadem stella lumen suum ita abs­

Complacuit ergo et dignum duximus perquiri certosque reddi conderet, quod aliis minoribus stellis minus luceret? Si enim

de statu tuo, et maxime indicare et notificare tibi, quod turbi­ hoc faceret, gloriosum nomen suum non haberet, sed ceco

15 nibus et procellis secularium cotidie ita perturbamur, quod nomine nominaretur, quia, quamuis lucida diceretur, lumen eius'

etiam uix aliquando mentis oculos ad celes tia leuare conamur. tamen non uideretur. Miles etiam qui ad prelium sine armatura

Sed quia plurimorum nouit industria te perfusam diuini cha­ 10 uenerit, ab inimicis suis certissime conculcabitur, quia corpus
rismatis munere, de quo gaudet con ti o fidelis Ecclesie, et nos suum lorica non circumdederat, nec capiti suo galeam imposue­
pro modulo nostre discretionis congratulamur, scientes hominem 11
rat, nec clipeo se texerat, unde et in magna confusione capietur.
20 carnis tegmine degentem ac iuxta Apostoli uocem in celo conuer- 1I Tu autem qui lucida stella per episcopale officium appellaris,
et qui de nomine summi sacerdotis radias, lumen tuum, quod
:1;

11

l.
JUi

:\
Ep. XVIR

emJd.: Gb (f. 67r; fragm.); R (f. 340r8-v8); Wr (f. 59ra-v8).

Ep. XVI
,d.: PL 25, 183D-I84D (cfr R).

¡~

emJd.: R (f. 34or8); Wr (f. 58vb-59ra).


&0111111.: Briljw., p. 75-77.

,d.: PL 25, 183B-D (cfr R).

&0111111.: Briljw., p. 75.

XVIR, Tit.: Ad quendam episcopum de indiscreta obiurgatione subditorum

Gb Hildegardis R Epistola S. Hil. ad eundem archiepiscopum Wr

XVI, Tit.: Episcopus Coloniensis Hildegardi R Epistola Philyppi Colo­


niensis archiepiscopi ad s. Hil. Wr
XVI, 21 bone - inuentrix] cfr Matth. I3, 46. 23/25 in sapienda :.. utilitas]

cfr Eccli. 20, 32.

XVI, 20/21 in celo conuersantem] cfr Phil. 3, 20.


XVIR, 2 caritas - est] cfr I
.
Ioh. 4, 8; 4, I6.

XVI, 1 Coloniensium R 6 quod] quos R 7 animorum] amorem Wr


Vnde PL mater] mihi PL 7/8 desiderantissimum PL 8 grade Wr XVI, 21 ergo] igitur R ditata PL 22/23 commonitoria uerba (uerba
9 ante egritudo add. Sed PL 10 corporis s. lin. Wr et 0111. PL * te] s. lin.) R 24 in o",. R 25 V.Jete R
a te PL * 11 exoptantium uite tue R 14 indicati Wr notiñcare smpsll XVIR, 2 N.m o",. R 819 limen elua I'L 10 luis o",. PL" 12
notificari R Wr 16 uix 0111. PL 20 ac] et R c:lll,crel'ur PI.·tJ Tu) bit 1M. (;¡, Mutem o",. Gil
50 EPIST. XVIR, 15-47 EPIST. XVIR, 48 - XVII, 21 51
15 uerba iustitie sunt, subditis tuis non abscondas, quoniam in ea hoc modo scripsi, quemadmodum ipsa in uera uisione, uigilans
corde tuo sepe dicis: Si ego mihi subiectos uerbis terrerem, mente et corpore, uidi et audiui, quia ut aliqua ad te scriberem
molestum me haberent, quia eos superare non ualeo; utinam 50 iussis ti.
amicitiam eorum tacens retinere possem. - !taque sic dicere et
sic facere tibi non expedit. Sed quid? Terribilibus uerbis propter
20 episcopal e nomen et propter corporis tui nobilitatem eos rapiens XVII
ut' accipiter non terreas, nec periculosis uerbis uelut daua illos HILDEGARDIS AD PHILIPPVM ARCHIEPISCOPVM COLONIENSEM a. 1170-Un
percutias, sed uerba iustitie cum misericordia eis misce, ipsosque
cum timore Dei inunge, proponens eis quam periculosa anima­ o tu qui in persona illa es, que a Deo et non ab hominibus
bus et felicitati eorum iniustitia sit. Certissime, certissime, cer­ est, quoniam Deus omnium rector hominibus dat ut in uice sua
25 tissime, hoc modo audient te.
sint, unde et tu prouide qualiter in uice Christi siso
Per squalidos autem et instabiles mores te illis non admisceas, In uisione enim uidi quasi solem nimio ardore suo in lutum
nec quid cuique placeat seu displiceat inspicias, quoniam si hoc 5 plenum uermium fulgere, qui pre gaudio estus se erigebant, sed
feceris, minor ceteris coram Deo et coram hominibus apparebis. tandem feruorem caloris nequaquam sufferentes se deponendo
Nam talia personam tuam non decent. Vide etiam quod munda absconderunt, unde et lutum illud magnum fetorem emisit. Vidi
30 animalia que ruminant macerarentur, si pabulo eorum cibus
etiam quod in hortum sol fulgebat, in quo rose et lilia ac omnia
porcorum, per quem ipsi pinguescunt, admisceretur. Sic et tu, genera pigmentorum crescebant, et ubi per calorem solis flores
si squalidis moribus ac societati peccatorum te adiungeres, !O floruerunt et pigmenta in radicibus suis multiplicata sunt ac·
polluereris, et per quod nefarii gauderent, perfecti uiri turba­ dulcissimum odorem dederunt, ita quod plurimi homines,
rentur, dicentes: Ach, ach, ue, ue, qualis episcopus noster est! suauissimo odore isto repleti, de horto isto quasi de paradiso
35 Per recta itinera iustitie non lucet nobis. gaudium habuerunt. Et audiui uocem desursum dicentem tibi:
Populum autem tuum ab inimica infidelitate corripe et auerte Propone tibi, o horno, utrum eligere uelis in predicto horto
ita, ne lorica fidei nudus sis, ac de Scripturis sanctis uiam 15 deliciarum mane re aut in fetente stercore cum uermibus iacere,
iustitie illi ostende, galeamque spei capiti tuo scutumque uere et utrum altum templum cum turribus bene ornatum, per cuius
defensionis collo tuo impone, quatenus in omnibus erumnis et fenestras oculi columbarum aspiciuntur, an paruum habitacu­
40 periculis defensor Ecdesie, quantum preuales, exsistas. Lumen
lum stramine obtectum, in quo uix rusticus locum cum suis
quoque ueritatis sic tene, ut probus miles in militia mea, que habere poterit, salubrius te condeceat.
uera caritas sum, appareas, et ut in naufrago mundo ac in duris 20 Lutum uero cum uermibus est prima radix originalis peccati,
bellis iniquitatis strenuus ac fortis sis, quatenus lucida stella in . que per consilium antiqui serpentis exorta est, quam natura
eterna felicitate fulgeas.
45 Nunc, o tu pater, qui in pastorali nomine es, paupertatem
scribentis hec hominis non dedigneris, quoniam ista non secun­
dum me nec secundum alium hominem dictaui nec protuli, sed
Ep. XVII

cod. .' Wr (f. 59vl-60c").

ed..' PI 33, p. 5x8-5X9 (cfr Wr).

comm. .' Vorbem. I, p. X47-148; Vorbem. 2, p. 133.

37/39 uiam - impone] efr Eph. 6, 14-n. 42 caritas sum] cfr 1 loh. 4, 8;
4,16.
XVII, Tit. .' Item ad eundem Wr
17 me om. Gb 18/19 et sic scripsr] et R sic Wr 20 propter om. R 201
21 ut rapiens GbR 21 illos] eos PL 22 percuties Wr eis] eius PL* 21 antiqui serpentis]
XVII, 17 oculi columbarum] cfr Canto x, X4; 4, l.
ipsosque] et ipsos R 26 Per eqs. ¿esunl in Gb 28 coram Deo om. Wr
cfr Apoc. 12, 9; 20, 2.
coram2 om. R 30 macerantur Wr 31 quam R admiscerentur PL*
Sic] Sed PL 32 ac] et R 33 et om. R 35 non lueet nobis] nobis
non lueet R nobis lucet PL* 37 ne] non PL* ae] et R 38 galeamque]
XVIR, 49 te l. /i". Wr
et galeam R seutumque] et seutum R 40 Eec1esiae defensor PL 42
ut om. R in om. Wr ae] et R 43 ae] et R 45 pater] putor Wr 46 XVII, 2 eHt) el PI quoniam] quem PI 7.. b.conderunt Impllll1.blconderent
homini5 hec scrihcnti~ R Wr 10 Aoruerint PI .unt] .¡nt PI 11 declcrlnt PI 13 h.huc:rínt PI
52 EPIST. XVII, 22-55 EPIST. XVIII, 1-18 53
uirginitatis suffocauit, quando Filius Dei ex Maria Virgine natus XVIII
est, in quo hortus omnium uirtutum surrexit, quem et episco­ HENRICVS ARCHIEPISCOPVS MOGVNTINENSIS AD HILDEGARDEM a. II51
pales persone imitari debent. Ipsos etiam excelsum templum
25 per altam doctrinam episcopalis officii ascendere decet, quem­ Henricus, Dei gratia Moguntine sedis archiepiscopus, Hilde­

admodum et columba oculis suis in altum aspicit et non secun­ :11


gardi. dilecte magistre de monte beati Ruperti confessoris,

dum oculos accipitris, id est: non secundum mores huius seculi gratiam suam cum paterno affectu.

facere debent, qui uulnera quidem faciunt que oleo non unxe­ Cum multa bona et admiranda miracula de te audiamus,

runt. ai 5 pigritie nostre reputandum est, quod te tam sepe non uisitamus

3° Excute etiam te de rusticalibus moribus auaritie, ita scilicet ut possemus. Sed plurimis negotiis impediti, animam ad ea que

ne plus congreges quam habeas, quia auaritia semper pauper eterna sunt uix aliquando et tarde sustollere ualemus.

et egena est nec gaudium egeni habet, cui sua sufficiunt. Aua­ Vt autem ad id ueniamus ad quod intendimus, notum tibi

ritiam ergo ut stipulam sparge et conculca, quoniam omnes 111' facimus, quod nuntii quidam religiosi cuiusdam nobilis ecclesie

honestos mores dissipat, uelut tinea uestimentum demolitur. H


ro nobis note ad nos uenerunt, obnixe rogantes quatenus soror illa

35 Ipsa quia semper mendicat, et uelut paruum habitaculum rustici quam petunt, que apud te in religioso habitu manet, eis secun­

est, quod locum non habet ubi honestos mores conseruet. Iuxta dum electionem suam concedatur in abbatissam. Quod et nos

hoc habitaculum sicut tumulus terre iaces, quem uermes fo­ et auctoritate prelationis et paternitatis nostre tibi mandamus

diendo euertunt, significans quod plurimi episcopi, qui per et mandando iniungimus. ita ut in presenti eam querentibus et

rectam doctrinam mentes hominum eleuare deberent, cogita­ 15 desiderantibus ad magisterium suum representes. Quod si fe­

40 tiones suas in thesauros suos ponunt, nec uerba, que aliis dicant ceris, gratiam nostram deinceps plus quam hactenus experta

aut quibus se ipsos reficiant, attendunt. fueris, senties; sin autem, eadem tibi iterum fortius mandabi­

O pater, in ueritate tibi dico quod omnia uerba hec in uera mus, nec cessabimus dum precepta nostra in hoc facto compleas.

uisione uidi et audiui, et propter iussionem et petitionem tuam


ea scripsi. Non ergo super his mireris, sed omnem uitam tuam
45 a pueritia tua usque nunc considera. Nomen quoque tuum muta, !II,!i
scilicet ut agnus de lupo fias, quia lupus agnum libenter rapit. ,¡¡
Et esto in epulis peregrini filii qui peccata sua confitendo ad
,:1
patrem suum cucurrit, dicens: Patero peccaui in celum et coram 1;1 ,
te. Super quo omnes chori angelorum gaudebant, mirantes quod
50 post nequitiam peccatorum suorum Deus tantam gratiam illi "1 (
contulit. Itaque adiunge te ftoribus et pigmentis, quatenus prop­ 11
ter dulcem odorem tuum populus gaudeat, quoniam honestum ,HII
et utilem pastorem habeat, et ut etiam uocem Domini audire
merearis: Euge. serue bone et fidelis. intra in gaudium Domini
55 tui. !
Illi

Ep. XVIII
"'¡II codd.: R (f. 33Ub-va); Wr (f. 47rb-v·).

:1 11
ed.: PL 5, I:;6B-C (efe R).

1I1I 1

&0111111.: Echth., p. 135.


!
IIIII!
48/49 Patee - te] Luc. 15, 18; 15, 21. 49/51 Supee - contulit] efe Luc. 15,
18-32. 54/55 Euge - tui] Matth. 25, 21. XVIII, Tit.: Heinricus archiepiscopus Hildegardi R Epístola Moguntini
episcopi ad s. Hit. Wr

23 quem et] quam etiam PI 34 demollitur Wr (co", PI) 35 Ipsa quia]


ipsaque PI rustici Scripsl] rusticie Wr iustitiae PI 37 iacet PI 38 significant XVIII. 2 bellti! MKII<:ti 1'1.. RUI>erti srripr/l Rol>erti R Ruperti Wr 10
PI pcruc:ncflllIl /{ 13 el I "",. R 14 in n",. Wr
54
EPIST. XVIIIR, 1-15 EPIST. XIX, 1-8 55
XVIIIR
XIX
HILDEGARDIS AD HENRICVM ARCHIEPISCOPVM MOGVNTINENSEM a. II51 HILDEGARDIS AD HENRICVM ARCHIEPISCOPVM MOGVNTINENSEM a. II53

Perspicuus fons qui non est fallax, sed iustus, dicit: He cause Ille qui est, dicit: Tibi dico, qui negligis in multis scrutiniis:
que de potestate huius puelle sunt allate, apud Deum inutiles Celum apertum est de ultione Domini, et nunc dimissi sunt
sunt, quoniam ego altus et profundus ac circuiens, qui sum funes inimicis. Tu autem surge, quia dies tui breues sunt, et
incidens lux, eas nec constitui nec elegi, sed facte sunt in reminiscere quod Nabuchodonosor cecidit et quod corona ipsius
5 coniuente audacia ignorantium cordium. Omnes fideles audiant 5 periit. Et alii multi ceciderunt, qui se temere in celum exal­
hec in capacibus auribus cordis, et non in auribus que foris tauerunt. Ach tu cinis, quare non erubescis in altum te spargere,
audiunt ut pecus, quod sonum capit et non uerbum. Spiritus cum debeas esse in putredine? Nunc ergo rabidi erubescant. Tu
Dei dicit in zelo suo: O pastores, plangite et lugete in hoc uero surge, et maledictionem relinque illam fugiendo.
tempore, quia nescitis quid facitis, cum officia in Deo constituta
10 dispergitis in facultates pecunie et in stultitiam prauorum ho­
minum, timorem Dei non habentium.
Et ideo maledicta et malitiosa ac minantia uerba uestra non
sunt audienda. Virge uestre hoc modo superbe elate non sunt
in Deo extente, sed in penis presumptionis flagitiose uoluntatis
15 uestre.

Ep_ XIX

codd.: M (f. 58v); R (f. 331V·-b); Wr (f. 47vb); Z (f. 49v-50r).

edd.: PL 5, 157A-B (efr R); efr HAUG, p. 65, n. 63.

11 C01l1111.: Echth., p. II6; Brie¡;"., p. 37-38; Vorl1em. 2, p. 139.

-¡i¡¡
JI
Ep. XVIIIR XIX, Tit.: Maguntino Hildigardis M Archiepiscopo Z "ide tito ep. XVllIR
codd.: M (f. 58r-v); R (f. 33IVa); Wr (f. 47V··b); Z (f. 29v). RWr
edd.: PL 5, 156D-I57A (cfr R); cfr HAUG, p. 60, n. 8.
COIIIIII.: Echth., p. 135-136; Briefw., p. 94-95; Vorile1l1. 2, p. 139. I
XIX, 1 qui est] Ex. 3,14; Apoc. 1, 4. 2/3 dimissi - inimids] cfr Ps. 139,
6. 3 dies - sunt] cfr lob 14, 1; 14, 5. 4/5 Nabuchodonosor - periit] cfr
XVIIIR, Tit.: Henrico Maguntino episcopo Hildigardis M Responsum Dan. 4. 6 tu cinis] efr Gen. 18, 27.
Hildegardis R Epistola s. Hildigar. ad eundem Wr Prelatis Z

app. COIIIP.: XIX, 1 Ille - scrutiniis] Sed et ille qui est, o (o 0111. Wr) homo,
app_ C01l1p.: XVIIIR,8 in zelo suo (suo 0111. PL") didt R Wr 12 Et ideo] tibi didt: Audi qui (quae PL) in multis scrutiniis (seruitiis PL) me (me Ofll.
ubi et (et 0111. PL*) RWr et 0111. R ac Wr ac] et RWr 15 post uestre Wr) negligis (dicis Wr) R Wr (PL) (cfr ep. XVIIIR, lJ) 2 de: ultione Dominl
ep. XIX, mutato inítio, annectunt R Wr apertum est R Wr 2/3 inimicis (in inimicis PL) funes (fines Wr) dimissi sunt
RWr (PL) 4 quod 1 ] quia R

app. &rit.: XVIlIR, 3 ac] et PL circuens M 4 insdde:ns R Wr 4/5


tI! conutuenti R inconuenicntes Wr inconiuc:nte Z dPp· &riJ.: XIX, .. rr.mis(~erc: M 11 muir; atil PL 6 M. M sargc:rc Z
56 EPIST. XX, 1-13 EPIST. XXR, 1-16 57
XX XXR
ARNOLDVS ARCHIEPISCOPVS MOGVNTINENSIS AD HILDEGARDEM a. IIS8-II60 HILDEGARDIS AD ARNOLDVM ARCHIEPISCOPVM MOGVNTINENSEM a. IIS8.¡¡60

Arnoldus, Dei gratia Moguntine sedis archiepiscopus, Hilde­ o pater, uiuens lumen hec uerba mihi ad te dedit: Quare
gardi, Deo dicate uirgini et magistre in monte beati Ruperti abscondis faciem tuam a me, quasi in perturbatione iracundie
confessoris, gratiam suam cum paterna dilectione. mentis tue propter mystica uerba que a me non profero, sed
Scimus quia Spiritus ubi uult spirat, diuidens unicuique dona secundum quod ea in uiuente lumine uideo, ita quod sepe illa
sua prout uult. Hoc autem dicimus, nihil hesitantes de te. Nam que mens mea non desiderat et que etiam uoluntas mea non
quid mirum est, si ille inspiratione sua te docet, qui quondam querit, mihi ostenduntur; sed ina multoties coacta uideo. Poseo
agricultores et sycomoros uellicantes prophetas constituit et tamen a Deo quod auxilium suum tibi non sit quasi exsilium,
asinam humana uerba proferre fecit. Dona ergo Dei refutare et quod anima tua sit deuota in pura scientia, ita quod respicias
non debemus nec ualemus. Rogamus autem dilectionem tuam in speculum saluationis. Et in eternum uiues.
ro ut precibus tuis ad Dominum nobis succurras, quatenus dies ro Sed et splendidum lumen gratie Dei a te numquam abscidatur,
nostri in timore et in amore Creatoris nostri saltem sint, ita ut sed misericordia Dei te protegat, ita ne antiquus insidiator te
in bonis consummati uitam in longitudine dierum perpetue decipiat. Nunc autem oculus tuus in Deo uiuat, et uiriditas
felicitatis habere mereamur. anime tue non arescat. Lux uiuens tibi dicit: Cur non es fortis
in timore meo? Et quare zelum habes quasi triticum excribres,
IS ita quod superando deicias quod tibi contrarium est? Sed ego'
hoc nolo. Surge ergo ad Deum, quia tempus cito ueniet.

Ep. XXR

codd.: R (f. 331yb-332ra); W (f. 62y-63r); Wr (f. 48ra.b ).

ed.: PL 6, lS7C-1S8A (efr R).

C0111111.: Briejw., p. 46; Vorb.!1I1. 2, p. 139.

XXR, Tit.: Hildegardis R Epistola s. Hil. ad eundem Wr Maguntino


Ep. XX
arehiepiseopo W
codd.: R (f. 331yb); Wr (f. 47yb-48ra).

ed.: PL 6, 1S7B-C (cfr R).

XXR, 14 quasi - exeribres] efr Lue. 22, 31.

XX, Tit.: Arnoldus archiepiscopus Hildegardi R Epistola Mogontini


episcopi ad s. Hil. Wr app. C01l1p.: XXR, 2 faeiem tuam abscondis R me] Deo R Wr iraeunde
R, (Iac. post litt. d) Wr 3 propter] Nam R Wr que 0111. R Wr 4 uiuenti
R illa 0111. R 7 quod] ut R 8 quod 0111. Rita quod 0111. R . respi­
XX, 4 Spiritus - spirat] loh. 3, 8.
4/5 diuidens prout uult] 1 Cor_ 12, 1I. dens R 9 Et] ut R Wr uiuas R Wr 10 Sed et splendidum] Splendidum
unicuique dona sua] cfr Rom. 12, 3; 12, 6; Eph. 4, 7. 7 sycomoros etiam R 15 quod 1 ] ut R ego 0111. R Wr 16 post nolo 6jJ. exXVI bllillI
uellicantes] efr Am. 7, 14. 8 asinam - fedt] cfr Num. 22, 28-30. editionis, 1I111tato initio, ins".,mt R Wr quía] quoniam R Wr pOli tempus adá.
tuum RWr

xx, 1 Moguntine scrips/1 Mogontine R Maguntine Wr 2 beati] saneti PL


Ruperti scripu1 Roberti R Rüperti Wr 3 confessoris] constitutae PL 4 app. enl... XXR, 4 quocP o",. PI. ell qUDe! Wr 7 tibi post Hit PL 10
post uult add. et quem (quomodo PL) uult R inspirar R 9 autem] ergo ahHcindatur PI. 14 mC'!)! tun pr" nt c",. PI.. (Iultrel qllMSi PI. cxI:rlheR
PI.. 10 tuis] tuum PI. 11 in 2 o",. PI. W 15 delil:iMI PL· 16 DClIl/nl DOlr\inul1\ 1'1..
58 EPIST. XXI, 1-26
EPIST. XXII, 1 - XXIIR, 2
59
XXI
XXII
HILDEGARDIS AD CVNRADVM ARCHIEPISCOPVM MOGVNTINENSEM a. n62 (?)
CVNRADVS ARCHIEPISCOPVS MOGVNTINENSIS AD HILDEGARDEM a. II6,'II6, (?)
Hec uerba in uero lumine uidi et audiui: Dies diem uocat et
C(uoradus), Dei gratia Moguntine sedis archiepiscopus, Hil­
pestilentiam comprimit, ut dictum est: Dies diei eructat uerbum
et nox nocti indicat scientiam. Nam Deus rationalis est, et omnis degardi, dilecte magistre sororum de sancto Ruperto in Pinguis,
deuotionem gratie sue tam cum paterno quam cum filiali affectu.
iustitia in Deo est, atque omnia bona et iusta ab ipso proces-
Plurimis negotiis impediti, per pauca tibi scribimus, cum
5 serunt in homine et in omnibus creaturis. Et factura ipsius in
5 tamen dilatato corde toto mentis annisu ad piam dilectionem
ipso pura est, ut scriptum est: Omnia per iPsum jacta sunt. Dies
tuam anhelamus. Et quia diuino Spiritu te inspiratam cognos­
preclarus non esset, scientiam si non haberet, scilicet tenebras
cimus, exhortatoria uerba tua desideramus, quoniam, dum ter­
que laudem diei ostendunt. Sic etiam malignitas et impietas
reno regno exterius seruire conamur, celestem Regem multoties
diaboli Deum ostendunt, quoniam omnis impietas ac inquieta
interius negligimus. Igitur et orationibus tuis ac sororum que
10 bella illi obsistere non possunt. Deus malum non fecit, sed illud
ID apud te sunt nos committimus, ita ut per illas adiuti, turbinibus
superauit uelut scabellum pedis sui, quia sine iPso jactum est
et procellis huius seculi, in quibus multum fatigamur, Deo
nihil. succurrente clementer, eripiamur.
Nunc tu, o fili Dei, in inuocatione diei es. Apprehende ergo
scutum fidei, et pulcherrimam iustitiam Dei in amplexione Nos autem uobis in omnibus necessitatibus uestris adesse ac
15 cordis tui diligenter habe uelut dulcissimam amicam in sinu
in omnibus prodesse, prout Deus donauerit, pro certo sciatis.
tuo, atque in omnibus operibus tuis tenebras iniustitie fuge,
quia Deus uerax est, ita quod electus filius hereditatis sis, et
non concubine, scilicet iniustitie. XXIIR
Sed et cingulo iustitie te cinge, atque in amor e eterne felicitatis HILDEGARDIS AD CVNRADVM ARCHIEPISCOPVM MOGVNTINENSEM a. xr63'xx65 (1)
20 lumbos tuos constringe, nec etiam in inuocatione diei illos audi,
qui Deum spernunt et qui opera illius contradicunt, ut dictum Mystica UlSlO tibi dicit: O tu, persona prelationis, in uice
est: Erue a jramea, Deus, anima m meam, et de manu canis Christí ab ipso constitutus es, quemadmodum omnis potestas a
unicam meam, ita ut tu incidentem gladium in malignis homi­
nibus fugias atque infidelitatem uerborum hominum qui Deo
25 quasi canis contradicunt. Nunc autem Deus te doceat ut fidelis
seruus sis, et ut in eternitate uite permaneas. Ep. XXII
\
" codd.: R (f. 332Ca); Wr (f.' 48cb'va).
ed.: PL 7, 158A-B (cfr R).
comm.: Ein/., p. IX-X.

Ep. XXIIR

Ep. XXI codd.: R (f. 332Ca-b); Wr (f. 48v·-b).

GOd.: W (f. 94c'95C). ed.: PL 7, 158C-159A (efr R).

Ifi.: PI n5, p. 557'558 (cfr W). comm.: EinL, p. IX-X.

XXI, Tit.: Cunrado archiepiscopo Moguntiensi W XXII, Tit.: Christianus archiepiscopus Hildegardi R Epistola Moguntini
episcopi ad s. Hilo Wr
XXIIR, Tit.: Responsum Hildegardis R Epistola s. Hil. ad eundem
XXI, 2/3 Dies - scíentiam] Ps. 18, 2. 6 Omnia - sunt] Ioh. 1, 3. 11 episcopum Wr
scabellum - sui] efr Ps. 109, l. 11/12 sine - nihil] Ioh. 1, 3. 13/14

Apprehende - fidei] cfr Eph. 6, 16. 17/18 electus - concubine] efr Gen. 16,

15; 21, 2; Galo 4, 22'26. 19 cíngulo - cínge] efr Is. n, ~. 22/23 Erue ­
XXIIR,2/3 omnis - est!] efr Rom. 13. l.
meam] Ps. 21, 21.

XX 1, :&5 ('linea fOri. f'IdI PI


x XII, 1 C(unrAd\l8) Il'riprl] Chrlltianul Re. Wr 2 Rupe rto ImPt/) Rllberto
R HlipC'rln U'/,. PillKiN R 5 tlmenl tlm Pl. 6 IInhelemuI R
60 EPIST. XXIIR, 3-27 EPIST. XXIII, 1-23 61
Deo est. Deo autem nullus similis inuentus est. Ipse enim Pater XXIII

omnium est, quoniam ab ipso omnia procedunt, et ob hoc ea

5 regit ac sacerdos in sacerdotali officio est, quia per purum


HILDEGARDIS AD PRAELATOS MOGVNTINENSES a. II78-II79
sacrificium, quod horno factus est, hominem liberauit. In iura­
mento namque illo sacerdos est, quod scriptum est: Iurauit In uisione que anime mee, antequam nata procederem, a Deo
Dominus, et non penitebit eum; tu es sacerdos in eternum opifice infixa est, coacta sum ad scribendum ista, pro ligatura
secundum ordinem Melchisedech. Deus quippe in semetipso pre­ qua a magistris nos tris alligate sumus propter quendam mor­
10 destinauerat horno fieri sine omni maculositate peccati et sine tuum, conductu sacerdotis sui apud nos sine calumnia sepultum.
5 Quem post paucos sepelitionis sue dies cum idem a magistris
omni indigentia emendationis penitentie, et sine omni commix­
tione et diuisione que in homine cum peccatis sunt, quatenus nostris nos e cimiterio eicere iussisset, ex hoc non minimo terrore
ita malum uinceret ut in Melchisedech prefiguratum est. correpta, ad uerum lumen ut soleo aspexi, et uigilantibus oculis
Tu autem, o horno, qui nunc in die es, antequam nox adueniat, in anima mea uidi quod, si iuxta preceptum ipsorum corpus
15 cum plus operari non potes, stude ut in uera potes tate populum
eiusdem mortui efferretur, eiectio iBa in modum magne nigre­
10 dinis ingens periculum loco nostro minaretur et in similitudine
tuum precepta Dei doceas et ut in recta iustitia eum regas,
sicut Deus eum regit, ac ut per magnum studium in misericordia atre nubis, que ante tempestates et tonitrua apparere solet, nos
eum habeas, quoniam Deus eum per semetipsum liberauit. Tali circumuallaret.
enim modo magistratus, dominatio ac potestas a Deo est. Sed Vnde et corpus eiusdem defuncti, utpote confessi, inuncti et
20 et de mammona iniquitatis amicos per misericordiam tibi fac communicati, . et sine contradictione sepulti, nec efferre pre­
quatenus, cum defeceris, in eterna tabernacula te suscipiant. 15 sumpsimus, ne,? consilio seu precepto istud suadentium uec
Nunc, o pater et post Christum magister, pauperculam for­ iubentium acquieuimus, non consilium proborum hominum aut
mam de uero lumine hec tibi scribentem audi, ita quod omnibus preceptum prelatorum nostrorum omnino paruipendentes, sed
in necessitate positis, qui ad te confugiunt, auxilium porrigas, ne sacramentis Christi, quibus ille uiuens adhuc munitus fuerat,
25 quatenus propter gaudium illud quod eis impendis, in gaudium
iniuriam seuitate feminea facere uideremur. Sed ne ex toto
20 inobedientes exsisteremus, a diuinarum laudum canticis hacte­
eternum tabernaculorum suscipiaris, et ut in eterna beatitudine,
ad quam Deus te creauit, in eternum uiuas. Amen. nus secundum eorum interdictum cessauimus, et a participa­
tione dominici corporis, quam per singulos fere menses ex
,'. consuetudine frequentauimus, abstinuimus.

\ Ep. XXIII

axlrJ.: B (f. 541"'-56rb); R (f. 308va-309va).

edrJ.: PL 47. 2I8C-22ID (cfr R); DRONKE, W_ Writn'l, p. 314-315 (fragm.).

COfllfll.: Echth., p. 158, c. annot. 13; Bm.fo., p. 236; Vorbem. 2, p. 134, annot.

218.

XXIII, Tit.: Quod Deus non tantum legendo sed etiam cantando est laudandus,
et de discreta prelati sentencia B Ad prelatos Moguntinenses propter diuina
3 Deo - est] cfr lob 36, 22; Ps. 34, 10; 39, 6; 70, 19; 82, 2 et al. 7/9 nobis interdicta R

lurauit - Melchisedech] Ps. 109, 4. 20/21 de mammona - suscipiant] Luc.

16,9·

XXIII, 5/6 cum idem (seíl. sacerdos) a (i.I. mandato, ifr Mil/llJat. Wlfrtlrb. 1,
p. tqs.) magistris nostris nos e cimiterio eicere iussisset smpstl idem a m.
j, j4
XXIIR. 3 enim 0111. R 5 ac] et R 7 ille PL * 11 emendantis R n. n. e c. e. iussissent B cum (s. ¡¡II.) ídem a m. n. n. a c. e. iussissent R cum
15 possis R 16 ut Ofll. R 17 ac] et R ut Ofll. R 18 eum 2 posl eumdem magistri nostri nos I coemeterio nostro eicere iUlsissent PL cum a m.
semetipsum R 19 ac] et R 22 magister ante post R 23 tibi hec R nostrís e c. e. iusse eSlemus Df'rJIÚ:I 7 lolito R Bolita PL 13 et I Ofll. PL

ita quod] ut R anll omníbus adá. nobis PL 24 porriges R 26 ut 14/15 prelumimul R 15 necl ne 1:1 17 I,receptum 0111. PL* 22

Ofll. R 27 Amen Ofll. R Do01illi pc.- qUllln] quoniam PI.

62 EPIST. XXIII, 24-58 EPIST. XXIII, 59-94 63


Super quo dum magna amaritudine tam ego quam omnes de diuersis generibus laudum de quibus Dauid in psalmo dicit:
25 sorores mee aflligeremur et ingenti tristitia detineremur, magno 60 Laudate eum in sono tube, laudate eum in psalterio et cithara,
tandem pondere compressa, uerba ista in uisione audiui : Propter et cetera usque ad id: Omnis spiritus laudet Dominum. In quibus
uerba humana sacramenta indumenti Verbi Dei, quod salus uerbis per exteriora de interioribus instruimur, scilicet quomodo,
uestra est et quod in uirginea natura ex Maria Virgine natum secundum materialem compositionem uel qualitatem instru­
est, dimittere uobis non expedit, sed inde uobis a prelatis uestris mentorum, interioris hominis nostri officia ad Creatoris maxime
30 qui uos ligauerunt, licentia querenda est. Ex quo enim Adam 65 laudes conuertere et informare debeamus. Quibus cum diligenter
de lucida regione paradisi in huius mundi exsilium depulsus est, :I! intendimus, recolimus qualiter homo uocem uiuentis Spiritus
omnium hominum conceptio merito prime transgressionis cor­ requisiuit, quam Adam per inobedientiam perdidit, qui ante
rupta est, et ideo necesse est ut ex impenetrabili consilio Dei transgressionem, adhuc innocens, non minimam societatem cum
ex humana natura homo sine contagio totius lesionis nasceretur, angelicarum laudum uocibus habebat, quas ipsi ex spiritali
35 per que m omnes ad uitam predestinati a sordibus cunctis 70 natura sua possident, qui a Spiritu qui Deus est spiritus uocan­
mundarentur et, ut ipse in eis et illi in ipso ad munimentum tur. Similitudinem ergo uocis angelice, quam in paradiso habe­
suum semper manerent, corpore ipsius communicando sancti­ ¡' bat, Adam perdidit, et in scientia qua ante peccatum preditus
ficarentur. Qui autem, sicut Adam, preceptis Dei inobediens erat, ita obdormiuit, sicut homo a somno euigilans de his, que
exsistit et eum omnino in obliuione habet, hic a corpore eius in somnis uiderat, inscius et incertus redditur, quando sugges­
40 separari debet quemadmodum per inobedientiam ab eo auersus 75 tione diaboli deceptus et uoluntati Creatoris sui repugnans,
est, donec per penitentiam purgatus a magistris iterum corpore tenebris interioris ignorantie ex merito iniquitatis sue inuolutus
eiusdem Domini communicare concedatur. Qui uero in tali
,
esto .
ligatura se esse nec conscientia nec uoluntate cognouerit, securus Deus uero, qui animas electorum luce ueritatis perfundens ad
ad perceptionem uiuifici sacramenti accedat, mundandus san- [1 I
pristinam beatitudinem reseruat, ex suo hoc adinuenit consilio,
45 guine Agni immaculati, qui seipsum obediens Patri ad salutem i, 80 ut quandoque corda quamplurium infusione prophetici Spiritus
omnibus restituendam in ara crucis immolari permisit. innouaret, cuius interiore illuminatione aliqua de scientia illa
In eadem quoque uisione audiui quoniam in hoc culpabilis recuperarent, quam Adam ante preuaricationis sue uindictam
essem, quod cum omni humilitate et deuotione ad presentiam habuerat.
magistrorum meorum non uenissem, ut ab eis licentiam commu- o',
Vt autem etiam diuine illius dulcedinis et laudationis, qUq
50 nicandi quererem, maxime cum in susceptione illius mortui 85 cum angelis in Deo, priusquam caderet, idem Adam iucunda­
culpa non teneremur, qui omni christiana rectitudine munitus batur, et non eius in hoc exsilio recordarentur, et ad hec quoque
a sacerdote suo, cum tota Pinguiensi processione sine contra­ ipsi prouocarentur, idem sancti prophete, eodem spiritu quem
tll: \
dictione cuiusquam apud nos sepultus esset. Et ita hec uobis j acceperant edocti, non solum psalmos et cantica, que ad accen­
dominis et prelatis nostris nuntianda mihi diuinitus imposita l dendam audientium deuotionem cantarentur, sed et instrumenta
55 sunt.
90 musice artis diuersa, quibus cum multiplicibus sonis proferren­
Aspexi etiam aliquid super hoc quod, uobis obediendo, hac- 11: tur, hoc respectu composuerunt, ut tam ex formis uel qualita­
,1:
tenus a cantu diuini officii cessantes, illud tantum legentes I
tibus eorundem instrumentorum quam ex sensu uerborum, que
remisse celebramus, et audiui uocem a uiuente luce procedentem in eis recitantur, audientes, ut predictum est, per exteriora
admoniti et exercitati, de interioribus erudirentur.
I
11I 60/61 Laudate - Dominum] Ps. I50, 3-6.

XXIII, 30/31 Adam - est] efr Gen. 3, 23· 45/46 qui - permisit] cfr Phil.
2, 8.
59 Psalmis PL 62 scilicet om. R 63 materialium R 69 habebant
BR (corr. PL Dronke) quam BR (corr. Dronkl) 73 horno om. PL* 78
perfundens om. PL 79 beatitudinem] laudem beatitudinis 13 reseruat]
24 dum 0111. B, s. /in. R 25 ante mee del. nostre B 27 Dei] mei fort. recte 11 resonat B 80 quam plurimum B 81 interiori fln. rect, R ele scicntia1
R 29 expedit] excedit B 32 merito om. B 34 contagione PL 35 deficientia in fln. recJ, R 84 etiam o",; B quam B H. (corr. PL lJronkl) 85
quam R 39 obliuionem PL 41 corporis PL 44 antl pereeptionem dll. cum angelis n",. R 87 spiriru OIN. 13, in lNarg. ¡nI. R 88 et 0111. B 89 et
1. I,¡I.1
sacramentum B 50 in om. PL 52 Pingensi PL 53 apud nos o",. PL l'
o",. Dro,,1u 91u.:l] qURln ex PL 92 <¡ulm IX qunnillrn mrr. II Icmu]
54 Iloatris om. PL" 57 tRntummooo fort. red' H. uerhiN /1 93 r.:c:il are Iltu f H.

I
EPIST. XXIII, 95-131 EPIST. XXIII, 132-158 65
64
Quos, uidelicet sanctos prophetas, studiosi et sapientes imitati, spiritus per significationem iubet ut in cymbalis bene sonantibus
95
humana et ipsi arte nonnulla organorum genera inuenerunt, ut et cymbalis iubilationis, et ceteris instrumentis musicis Deus
secundum delectationem anime cantare possent; et que canta­ laudetur, que sapientes et studiosi adinuenerunt, quoniam omnes
bant, in iuncturis digitorum, que flexionibus inclinantur, adap­ 135 artes que ad utilitatem et necessitatem hominum pertinent, a
tauerunt, ut et recolentes Adam digito Dei, qui Spiritus Sanctus
spiraculo quod Deus misit in corpus hominis reperte sunt; et
100 est, formatum, in cuius uoce sonus omnis harmonie et totius
ideo iustum est ut in omnibus laudetur Deus.

musice artis, antequam delinqueret, suauitas erat. Et si in statu Et quoniam interdum in auditu alicuius cantionis horno sepe
quo formatus fuit permansisset, infirmitas mortalis hominis suspirat et gemit, naturam celestis harmonie recolens, propheta,
uirtutem et sonoritatem uocis illius nullatenus ferre posset. 140 subtiliter profundam spiritus naturam considerans, et sciens
Cum autem deceptor eius, diabolus, audisset quod horno ex quia symphonialis est anima, hortatur in psalmo ut confiteamur
inspiratione Dei cantare cepisset, et per hoc ad recolendam 1\1 Domino in cithara, et in psalterio decem chordarum psallamus
I05 iI
suauitatem canticorum celestis patrie mutaretur, machinamenta
ei, citharam, que inferius sonat, ad disciplinam corporis, psal­
calliditatis sue in irritum ire uidens, ita exterritus est, ut non 1I terium, quod de superius sonum reddit, ad intentionem spiritus,

minimum inde torqueretur, et multifariis nequitie sue commen­ II¡ 145 decem chordas ad completionem legis referri cupiens.

¡i
tis semper deinceps excogitare et exquirere satagit, ut non Qui ergo ecclesie in canticis laudum Dei sine pondere certe

[1
lIO solum de corde hominis per malas suggestiones et immundas rationis silentium imponunt, consortio angelicarum laudum in
cogitationes seu diuersas occupationes, sed etiam de ore Ecclesie,

ubicumque potest, per dissensiones et scandala uel iniustas ~I


1,
celo carebunt, qui Deum in terris decore glorie sue iniuste
spoliauerint, nisi per ueram penitentiam et humilem satisfac-.

150 tionem emendal1erint. Propterea qui claues celi tenent, districte


depressiones, confessionem et pulchritudinem atque dulcedinem
diuine laudis et spiritalium hymnorum perturbare uel auferre caueant, ne eis et claudenda aperiant et aperienda claudant,
II5 non desistit. I

quia iudicium durissimum in his qui presunt fiet, nisi, ut ait


Quapropter summa uigilantia uobis et omnibus prelatis sa­ Apostolus, presint in sollicitudine.

tagendum est ut, antequam os alicuius ecclesie laudes Deo ¡II'I


Et audiui uocem sic dicentem: Quis creauit celum? Deus.
canentium per sententiam claudatis, uel eam a tractandis uel 155 Quis aperit fidelibus suis celum? Deus. Quis eius similis? Nullus.

percipiendis diuinis sacramentis suspendatis, causas pro quibus v :1 Et ideo, o fideles, nemo uestrum ei resistat uel se ei opponat,
120 hoc faciendum sit, diligentissime prius discutiendo uentiletis. ne in fortitudine sua super uos cadat, et nullum adiutorem, qui
Et studendum uobis est, ut ad hoc idem zelo iustitie Dei, non uos in iudicio eius tueatur, possitis habere. Istud tempus tempus
indignatione uel iniusto motu animi, seu desiderio ultionis tra­
hamini, et cauendum semper est, ne in iudiciis uestris circum­
ueniamini a Satana, qui hominem a celesti harmonia et a deli­
125 ciis paradisi extraxit.
Pensate itaque quoniam, sicut corpus Iesu Christi de Spiritu 132/134 in - laudetur] cfr Ps. 150, 5. 1351136 a - hominis] efr Gen. 2,
Sancto ex integritate Virginis Marie natum est, sic etiam can­ 7. 137 ut - Deus] efr 1 Petr. 4, n. 141/142 conn.teamur - psallamus] cfr
ticum laudum secundum celestem harmoniam per Spiritum Ps. 32, 2; 91, 4. 149/150 nisi - emendauerint] efr Sapo n, 24. 152/153
Sanctum in Ecclesia radicatum est. Corpus uero indumentum nisi - sollicitudine] cfr Rom. 12, 8. 155 Quis - ce\um] efr Deut. 28, 12.
13° est anime, que uiuam uocem habet, ideoque decet ut corpus Quis eius similis] efr ls. 44, 7; 46, 9; ler. 49, 19 et al.
cum anima per uocem Deo laudes decantet. Vnde et propheticus
132/133 eymbalis bene sonantibus et om. PL" 135 et necessitatem om. B
138 interdum om. PL canticionis B Dronke post cantionis add. 'interdum
98/99 adaptauit BR (con: Dronke) adaptarunt PL 99/100 qui - est] qui PL 139 natura B post naturam add. anime R 140 subtiliter profundam
est formatus B 101 erit B 102 infirmitatem B 106 machinamentum om. R 142 in 2 om. B Dronlce psallamus] pSlllmus B 143 ei smp!; CIIm
Dronke 107 in] ne B 109 exquirere et excogitareforl. recte B 110 de] PL] eius BR cythara BR (&I)n: PL Dronke) 143/144 ante psalterium add.
ex forl. recte B 111 ore] corde forl. recte B PL * 113 atque dulcedinem om. quod B psalterium a/. man. B 144 superioribus R 145 contemplationem
PL" 114 laudationis PL spiritualium forl. recte R 115 forl. desistat PL * referre PL" 147 silentium o",. B 148 glorie sue] suc laudis forl.
smbendum est 116 nobis B 117 ut] et PL os] omnes B laudes om. recle R 149 spoliaucrínt scrijlJ/l spoliauerit 'x spoliauerint B spolilluerant R
Dronke 119 diuinis om. PL 120 discutiendo uentiletis] disuentiletis B 150 emendauerit 13 Propterea qui] Q\li er¡¡o. POS¡'il 1M. CA qui d,/,tis R
121 St] Est PL * est om. R 123 est om. R 127/128 C:llntka 13 R (con: C'oeli ClllUC8 PI. 11111 R~ruJ! /II/t. rrd, 11 1116 MclC'li~ /1 di DIIt. PI,
PL) 131 per 1I()c:em o",. B laucles Deoforl. ,.,dl l! cP MI,. R 157 ¡JI n/W. 1'1.,- 111. l"mllll.A.forl. rrm 1»/1. R


66 EPIST. XXIII, 159 - XXIV, 19 EPIST. XXIV, 20-59 67
muliebre est, quia iustitia Dei debilis est. Sed fortitudo iustitie 20 christiane fidei sacramentis munitum, sicut etiam ante in litteris
160 Dei exsudat, et bellatrix contra iniustitiam exsistit, quatenus tibi insinuaui, apud nos sepultum, a cimiterio nostro eicere nos
deuicta cadat. iussissent, uel a diuinis nos cessare, ego ad uerum lumen, ut
soleo, aspexi, et in illo Deus mihi precepit ne umquam uoluntario
consensu meo eiceretur, quem ipse a sinu Ecclesie in gloriam
25 saluationis deputandum susceperit, quoniam nigredo magni pe­
XXIV riculi nobis inde proueniret, eo quod contra uoluntatem eius
ueritatis esset. Si enim iste timor omnipotentis Dei mihi non
HILDEGARDIS AD CHRISTIANVM ARCHIEPISCOPVM MOGVNTINENSEM a. II79 obstitisset, eis humiliter obedissem, et, quemcumque in nomine
tuo, qui dominus et aduocatus noster es, eundem mortuum
o mitissime pater et domine, qui in uice Iesu Christi super
30 iussissent efferre, si excommunicatus non esset, seruandum ius
oues Ecclesie pastor constitutus es, summo Deo et paterne
Ecclesie grata uoluntate concessissem.
pietati tue gratias humiliter agimus pro eo quod litteras pau­
Cum autem per aliquod tempus non sine magno dolor e et
pertatis nostre misericorditer suscepisti, et quod pro nobis
tristitia cessassemus, in uera uisione anime mee a summo iudice,
5 tribulatis et angustiatis in misericordia tua litteras ad prelatos cuius precepto resistere ausa non fui, pondere grauissime infir­
nostros Moguntiam mittere dignatus es, et etiam pro dulcibus 35 mitatis coacta, ad prelatos nostros in Moguntiam ueni, et uerba
uerbis solite clementie tue, quibus per dominum Hermannum, que in uero lumine uideram, ut ipse mihi precepit, scripta
ecclesie sanctorum Apostolorum in Colonia decanum, ita conso­ I representaui, quatenus in illis cognoscerent que uoluntas Dei in
late et letificate sumus, quod in omni tribulatione et angustia hac causa esseL Veniam quoque coram ipsis qui tunc aderant"
10 nostra sicut filie ad te dilectum patrem se cure confugimus. amaris lacrimis petens, ab eis flebiliter et suppliciter misericor­
Vnde, bone domine, nos famule tue que sedemus in tristitia 40 diam quesiui. Sed cum oculi eorum ita caligassent, ut nullo
tribulationis et angustie, in spiritu humilitatis pedibus tuis respectu misericordie me respicere potuissent, plena lacrimis ab
prouolute, causam intolerabilis doloris nos tri in pura ueritate eis discessi.
lacrimabiliter tibi aperimus, ea fiducia, quod ignea caritas, que ¡ Sed cum plurimi homines super nos misericordia mouerentur,
15 Deus est, tibi inspiret ut cum paterna pietate lamentabilem I licet pro uoluntate sua nos adiuuare non possent, fidelis amicus
'1'
uocem, qua in tribulatione nostra afflicte ad te clamamus,
misericorditer exaudire digneris. .
'
,
45 tuus, scilicet Coloniensis archiepiscopus ad ipsos in Moguntiam
uenit, et quodam milite libero homine assistente, qui sufficien­
O mitis pater, cum prelati nos tri Moguntini mortuum iuue­ .(
tibus testibus probare uoluit quod ipse et predictus mortuus,
nem, ante mortem suam a banno diu absolutum et omnibus :¡ , adhuc in corpore uiuens, cum pariter in eodem excessu fuissent,
pariter etiam a banno, eodem loco, eadem hora, ab eodem
jlt \ 50 sacerdote soluti essent, eodem sacerdote etiam, qui eos absoluit,
presente, ab eis cognita huius rei ueritate, idem presul de te
Ep. XXIV

presumens, licentiam celebrandi diuina usque ad reditum tuum


cod.: R (f. 332rb-vb).
secure et in pace obtinuit. Cum autem, dulcissime domine,
ed.: PL 8, 159B-160D (efr R).
maximam fiduciam in misericordia tua haberemus, per eosdem
C01ll1ll.: BrilljiP., p. 241-246; Vorbem. l. p. 15°-151; Einl, p. X-XI_
55 prelatos nostros post reuersionem suam a Roma, a synodo
litteras tuas diuinorum interdictorias accepimus, quas, ut pa­
terne pietati tue confido, numquam misisses, si ueritatem huius
XXIV, Tit.: Ad archiepiscopum Cristianum R rei agnouisses. Sicque, mitissime pater, in priori ligatura multo
maiori dolore et tristitia tuimet ipsius iussione constitute sumus.
XXIV, 14/15 caritas - est] cfr 1 loh. 4. 16.

XXIII, 160 iniusticiam iter. R (co", PL) existat BR (co", PL) 161 post

cadat ep. CCCLXXxv, CCCLXXXVIl, CCXCIl, CCCVIII, CCCLXXXVI,

CCCLXXXVIII, CCCLXXIlI, CCCLXXXI, CCCLXXVIJI, CCCLXXXIX huilu


22 uel - ceSBare in IIJ"IR. Ixl. R 40 eorum oculi PL 4& tuusl meuI.fort.
,ditionis sub ,od,,,, titulo annectil R
I'6Cl6PI. 49 a han no) ab anno PL 114 maxim.m - tua) fiducilun maximlm
XXIV, 16 quam PL· 17 exaudiri PV· 19 a banno1 ah anno PL ,le t\la rnisr.ricordiy I'L 85 a 1 )t: PI..• Il~ Irrlp.rij 01lJ. R r:..forl. rtdtI Pl.
68 EPIST. XXIV, 60 - XXIVR, I4 EPIST. XXIVR, 15-47 69
60 Vnde in uisione anime mee, in qua numquam me aliquo uerbo r5 Hec manifesta sancte conuersationis tue indicia et stupenda
turbasti, iussa sum corde et ore dicere: Melius est mihi incidere ueritatis testimonia ita animam nostram, carissima in Christo
in manus hominum, quam derelinquere preceptum Dei mei. domina, tuis iussionibus, ne dicam precibus obligatam tenent,
Ergo, mitissime pater, obsecro te in amore Spiritus Sancti, ut ut quicquid umquam sanctis uotis tuis acceder e nouerimus, ad
propter pietatem eterni Patris, qui pro salute hominis in suaui hoc cordis nostri intentionem merito inclinare debeamus, spe­
65 uiriditate misit Verbum suum in Virginis uterum, dolentium et 20 rantes et summam, post Deum, in tua sanctitate fiduciam
plorantium filiarum tuarum lacrimas despicere non uelis, que habentes, nos sanctissimo odoramento orationum tuarum gra­
ob timorem Dei tribulationes et angustias huius iniuste ligature tiam Dei preuenientem et subsequentem percipere, et hanc
sustinemus. Spiritus Sanctus infundat tibi, ut ita super nos peccatricem animam nostram tue sanctitatis interuentu cle­
misericordia mouearis, ut etiam tu post fine m uite tue pro hoc mentiam Creatoris sui sibi tandem placitam inuenire.
70 misericordiam consequaris. 25 lnde est quod super tribulatione et afflictione, quam ex
suspensione diuinorum una tecum sacer conuentus sustinet,
tanto artius uobis condolemus, quanto euidentius innocentiam
XXIVR uestram in hac parte perpendere ualemus. Verum quia constabat
CHRISTIANVS ARCHIEPISCOPVS MOGVNTINENSIS AD HILDEGARDEM a. II79
Ecclesie, sepultum apud ecclesiam uestram defunctum in uita
30 sua excommunicationis sententiam incurrisse, dum adhuc eidem

Christianus, Dei gratia Moguntine sedis archiepiscopus, reue­ Ecclesie de absolutione ipsius incertum exstitit, uobis interim,
rende et in Christo dilecte domine Hildegardi et uniuersis propter statuta sanctorum Patrum non euitanda, clamorem cleri.
sponsis Christi cum ipsa Deo famulantibus, de uirtute in uir­ declinare et scandalum Ecclesie dissimulare periculosum nimis
tutem ascendere et Deum deorum in Sion uidere. dI fuit, donec idoneo testimonio bonorum uirorum in facie Ecclesie
j" 35 illum absolutum fui ss e comprobetur.
5 Etsi in admiranda ac laudanda potentia Dei et Saluatoris
nostri clementia mini me sufficientes, immo prorsus indigni si­ I¡ Proinde uestre, ut dignum est, afflictioni ex intimo corde
mus, tuo tamen ut digni efficiamur, carissima in Christo domina, compatientes, Ecclesie Maguntine rescripsimus in hunc modum
sedulo confisi suffragio, illum gratiarum actione prosequimur, a ut: si bonorum uirorum ueraci assertione de absolutione prefati
quo omne datum optimum et omne donum perfectum descendens, defuncti ei ostensum fuerit, diuina uobis officia celebrari pre­
40 cipimus, rogantes et obnixe sanctitati uestre supplicantes qua­
ro utpote a Patre luminum, cui in anima tua digne complacuit, et "
eam uero et inestimabili lumine suo illustrauit, cuius gratia tenus, si ex culpa nostra uel ignoran tia uos in hac parte moles­
preueniente et subsequente collatum est sancte deuotioni tue, tauimus, petenti ueniam non subtrahatis misericordiam, et
cum Maria ad pedes Domini sedere, et superne Ierusalem uisio­ Patrem misericordiarum pro nobis exorare dignemini, ut sanos
nibus uacare. :\ et incolumes nos uestro sancto conspectui et Ecclesie
45 Maguntine representet, ad honorem Dei et ecclesie uestre et
salutem anime nostre. Conseruet uobis Dominus sanitatem et
sanctitatem.

Ep. XXIVR

cod.,' R (f. 332vb-333ra).

ed.,' PL 9, r60D-r6rD (cfr R).

comm.,' Einl., p. X-XI.

XXIVR, Tit.,' Cristianus archiepiscopus Hildegardi R

XXIV, 61/62 Melius - mei] cfr Dan. 13, 23'


XXIVR, 3/4 de - uidere] cfr Ps. 83, 8. 9/10 omne - luminum] Jac. l, 31 nobiH R ((0"- PI.) 43 pro no!>i. o",. PI.. 44 er I 011•• PL" 46
17. 13 cum - sedere] cfr Luc. 10, 38-42. uobis I nolliN PL
70 EPIST. XXV, 1-22 EPIST. XXVR, 1-23 71
XXV XXVR
EBERHARDVS ARCHIEPISCOPVS IVVAVENSIS AD HILDEGARDEM a. II63-II64 HILDEGARDIS AD EBERHARDVM ARCHIEPISCOPVM IVVAVENSEM a. II63-IX64

E(berhardus), Iuuauensis Ecclesie Dei gratia minister et ar­ o tu persona, que in uice Filii Dei uiuentis es, statum tuum
chiepiscopus, licet indignus, Hildegardi sorori et magistre de nunc uideo uelut duos parietes quasi angulari lapide coniunctos,
sancto Ruperto in Pinguis, quicquid ualet peccatoris oratio, et quorum alter ut candida nubes apparet, alter aliquantum um­
post huius carnis tropheum ad amplexus celestis sponsi cum brosus, sic tamen quod nec candor ille huic umbrositati, nec
prudentibus uirginibus introire. eadem umbrositas huic candori se intermiscet. Parietes isti
Ego peccator in ualle lacrimarum positus, multis seculi tur­ labores tui sunt, animo tuo coniuncti, ubi ex altera parte intentio
binibus et procellis attritus, intus timores, foris pugnas passus, et suspiria tua per angustam uiam ad Deum in candore anhelant,
obnixe tuam postulo dilectionem ut pro me preces fundere et ex altera circuitus laboris tui aliquantum in umbrositate ad
digneris, quatenus diuina misericordia sue pietatis uiscera super populum tibi subiectum pertinet, ita tamen quod candorem
ro me aperiat et ab omnibus tribulationibus clementer eripiat, quia la intentionis tue uelut domesticum habes et quod umbrositatem
et imperator pro schismate quod nunc in Ecclesia est, nobis secularium laborum uelut quoddam tibi alienum inspicis, nec
uim inferre conatur. hec sibi intermisceri permittis, et ideo fatigationem in animo
Meminisse etenim debet caritas tua, uirgo Deo digna, quia, tuo frequenter habes. Nam intentionem tuam ad Deum et
cum essem apud Moguntiam in curia eiusdem imperatoris, laborem tuum ad populum non habes uelut unum. Sed tamen
1; sanctis orationibus tuis attentius me commendaui, pro eo ut 1; cum bona interitione ad celestia anhelas, et cum populum in •
per tuam intercessionem status uite mee profectum haberet in Deo procuras, in una mercede coniungi possint, sicut et Christus
Domino et felicem consummationem. Vnde etiam pollicita es celestibus inhesit et tamen ad populum se inclinauit, ut scriptum
paruitati mee ut, acceptis litteris meis, secundum quod Dominus est: Dii estis, et filii Excelsi omnes; dii scilicet in celestibus, et
dignaretur tibi reuelare, non graueris mihi res cribe re. Huius filii Excelsi in procuratione populi.
20 pollicitationis debitum requirit paruitas mea a tua sanctitate. 20 Tu ergo, pater, labores tuos fonte sapientie perfunde, quem
Vale, uirgo Dei, et memento mei. Quicquid tamen illud est due filie hauserunt, que regalibus uestibus circumdate sunt,
quod rescribis, pone sub sigillo. uidelicet caritas et obedientia, quoniam sapientia cum caritate
o'· omnia ordinauit, plurimos ríuulos educendo, ut dicit: Gyrum celi

Ep. xxv Ep. XXVR


eodd.: R (f. 334ra); Wr (f. ;orb_ya). codd.: R (f. 334ra-ya); Wr f. ;ova·;rra).
ed.: PL 12, 164D-I6;B (cfr R). ed.: PL 12, 16;B-I66B (cfr R).
mmm.: Briejw., p. 72-73; Vorbem. 2, p. 140. eomm.: Briejw., p. 74-7;; Vorbem. 2, p. 140.

XXV, Tit.: Archiepiscopus Vuauensis (sic) Hild. R Epistola Iuuacensis XXVR, Tit.: Responsum Hildegardis R Epístola s. Hil. ad eundem
archiepiscopi ad s. Hil. Wr archiepiscopum Wr

XXV,4/5 celestis - introire] cfr Matth. 2;, la. 6 in ualle lacrimarum] XXVR, 18 Dii - omnes] Ps. 81,6; cfr Ioh. lO, 34. 23/24 Gyrum - sola]
cfr Ps. 83, 7. 7 intus - passus] cfr 2 Coro 7, ;. Eccli. 24, 8.

XXV, 1 E(berhardus) scripSll E. R H. rubr., sed e. in margo inl. Wr uuauen­ XXVR, 3 aliquantulum PL 7 per om. PL * 8 aliquantulum PL 10
sis R (eorr. PL) 2 Hildegardis PL* 3 Ruperto scrips/l Ruberto R (Rober­ quod om. R 11 tibi PL 14 tamcn om. R 15 ct] ut Wr 16 Deum
to PL*) Ruperto Wr Pingís R 14 Moguntiam scripsi CJ/m PL] Mogon­ Wr pOSBunt R 18 a,,1I Dii adJ. Ego dixi PL 20 11,,1, pater add. o PL
tia m R Wr curia] curro PL * 19 gtauarcris PL * 22 sigillo sub a. mrr. 21 qui R Wr (fDrr. PL) uc.tihu. jJMl aunt PL 23 ut IX ct s. U". fDrr.
Wr Wr

72 EPIST. XXVR, 24-49 EPIST. XXVI, 1-22 73


circuiui sola, et quia Deus homini per obedientiam preceptum XXVI
25 dedit. Vestimentum autem caritatis est, quod uultum Dei in
angelico ordine aspieit, sed uestimentum obedientie circumcinc­ HILLINVS ARCHIEPISCOPVS TREVERENSIS AD HILDEGARDEM a. IIS2 (()
tio humanitatis Domini est.
Iste puelle ad ianuam tuam pulsant, et caritas ad te dicit: Hillinus, Dei gratia Treuirorum humilis minister et seruus ac
Tecum manere desidero, et uolo ut in lectum strati tui me eorundem archiepiscopus, licet indignus, Hildegardi carissime
30 ponas et ut in diligenti amicitia me habeas. Nam quando uulnera sorori, Agnum et sponsum sequi quocumque ierit.
cum misericordia tangis et tergis, in leeto tuo iaceo, et quando Quoniam Dei sapientie, que infirma mundi eligit, ut fortia
simplices ac bene uiuentes cum beneuolentia in Deo tenes, in 5 confundat, iucundum sibi habitaculum in tua uirginitate eligere
diligenti amicitia tua sum. - Sed et obedientia ad te dicit: Tecum complacuit, lueis sue gratiam in spiritu consilii et scientie
maneo propter ligaturam legis et preceptorum Dei. Ergo strenue amplioris in te largius effudit; cuius, ut arbitror, lucis effusione
35 ac in forti ui me tene, non ut uillicum sed ut carissimam etiam aliorum mentes ad studia meliora et saluti uiciniora
amicam. Nam in initio baptismi me suscepisti et in aliqua excitari uoluit et illustrari, te mediante, mater ueneranda et
progressione tua me tenuisti, scilicet in disciplina subiectionis, 10 sincerissima caritate amplectenda.
et in prelatione ubi preceptis Dei obedisti. Caritas enim materia Superest igitur, uirgo Christi dilectissima, uere uitis, cuius sub
mea est, et ex illa orta sumo umbra quieseis, cuius fruetus gutturi tuo est dulcis et amplexa­
40 Et iterum, o pater, sapientia tibi dicit: Esto similis patri bilis, uere, inquam, uitis propagines in hoc mare procellosum
familias, qui stultitiam filiorum suorum mite audit, sed tamen latius extendere, celestis poculi,. quo inebriaris, dulcissimum
prudentiam suam non deserit, uelut etiam ego celestia et ter­ 15 saporem ad lucra animarum quaqueuersum propensius deriuare, .
restria in utilitate populi in unum coniungo. Tange ergo et terge que gratis accepisti gratis dare, ne forte arguaris, lucernam ad
uulnera, ac simplices et bene uiuentes tene, atque gaudium in utilitatem proximorum accensam sub modio abscondere uo­
45 utraque parte habe, Deo adiuuante.
luisse.
Nunc, o pater, ego paupercula forma uideo quod uoluntas tua Rogo ergo, mater sancta, cum ceteris ad portum consolationis
ianuam uirtutum optat que tibi ueniet, ita quod in istis uirtu­ 20 tue confugientibus, spe consequendi desiderii mei uberrima
tibus molendinum flnis corporis tui complebis. Qui est et qui fretus, rogo, inquam, et contestor uiscera tua materna per
omnia perscrutatur, animam et corpus tuum in salute sua tenet. sanetam caritatem, quatenus de cella illa regis uinaria, cuius

.:ml \

Ep. XXVI
cadJ.: R (f. 334v·-b); Wr (f. SIra­ b ).
ed.: PL 13, 166C-167A (efr R).

XXVI, Tit.: Hillinus Treuirorum arehiepiseopus Hildegardi R Epistola


Treuirorum arehiepiseopi ad s. Hil. Wr

48 Qui est] Ex. 3, 14; Apoc. 1, 4. 48/49 qui - perserutatur] efr 1 Coro
2, XO. XXVI, 3 Agnum - ierit] cfr Apoc. 14, 4. 4/5 infirma - eonfundat] 1 Coro
1, 27. 8 meHora - uiciniora] cfr Hebr. 6, 9.
12 fructus - dulds] cfr Canto 2. 3.
11 uere uitis] cfr Ioh. l.
14 poculi - inebriads] cfr Canto 5. l.
1'.
25 autem] quidem R 26/27 eircumamictio PL 29 me S. lin. R 30 16 gratis 1 - dare] cfr Matth. 10, 8. 16/17 lucernam - absconderc] efr
ut om. R 31 tuo S. lin. R iaeebo Wr 32 ae] et R 33 ante amicitia Matth. 5, 15; Marc. 4. 21; Luc. n. 33. 22 de - uinaria] cfr Canto 2, 4.
adJ. a Wr et om. Wr 35 ae] et R non ut] ut non Wr clarissimam
PL 40 Et - sapientia] O pater, sapientia iterum (uerum PL) R simis Wr
40/41 patrisfamiilias PL" 41 mite] inuite PL sed] et R 43 terge] XXVI,2 c1ariuimae PI.· 4 ..pltntiA WrPL· ! sibiJ t1bi /)1. 14
tinge PL 44 ae) et R tene o",. PL 46 quod1 quia R <¡Unl <I\lo<! PI.· 15 qUllquM\ICrll.lm fon. "'N PI.· 20 (:onNoque luil .",. PI.
74 EPISTo XXVI, 23 - XXVIR, 10
EPIST. XXVIR, II-36 75
uoluptatis abundantia etiam in hac uita mirabiliter debriaris, prima mulier nutum primo uiro in deceptione fecit. Sed tamen
guttas aliquas ad me peccatorem per presentium latorem stillare uir pIures uires habet quam mulier perficere possit. Mulier
25 scripto digneris, tum propter eum qui tibi ea posse prestitit,
autem est fons sapientie et fons pleni gaudii, quas partes uir
tum eapropter, ut ueritatis experientia comprobetur, quod quo­ ad perfectum ducit.
rundam auribus de gratia tibi celitus infusa rumor dubitanter 15 He, he, tempus hoc nec frigidum nec calidum est, sed squa­
infert. lidumo Post hec tempus ueniet, quod in magnis periculis et in
Ille igitur qui cepit in te opus bonum, consummet in uita timore, iniustitia et ferocitate uirorum uiriles uires proferet.
30 uiuentiumo
Deinde error errantium errorum flabit, sicut quattuor uenti qui
in magnis periculis fama m suam effundunt.
20 Nunc autem, o pastor, audi quod iustitia Dei te continet,
XXVIR quoniam gratia Dei in uanum te non constituit. Sed cum bona
HILDEGARDlS AD HILLINVM ARCHIEPISCOPVM TREVERENSEM a. II52 (?) opera facere incipis, cito fatigaris; cum uero ad symphoniam
uocaris, ita quod ad orationem consistis, ilico aresciso
Sapientia sonat, dicens: Nunc squalidum tempus muliebris He, he, qui in uice Christi es, iterum audio Quidam rex
forme est. Oi, oi, Adam nouum testamentum omnis iustitie et 25 quandam urbem in magnis honoribus habuit, quam tribus uiris
radix omnis seminis hominum fuit. Postea in genere ipsius uirilis de suis hominibus commendauit, ita ut curam illius in custodia
animus surrexit qui in tres turmas exiit, uelut arbor que se in haberent. Primo autem turrim commisit, secundo planitiem
5 tres ramos extendit. Prima turma talis erat, quod filii Ade urbis, tertio murum ipsius cum propugnaculiso Tu in turrim.
elegerunt quicquid possibilitas eorum habuit; secunda autem positus es, populus tuus in planitiem urbis, clerus autem tuus
quod homines in temeritatem homicidii surrexerunt; tertia uero 30 super murum eius cum proppgnaculiso Quod si murus urbis
quod fecerunt quicquid in idolis et similibus erroribus uoluerunt. impugnabitur et planities illius depredabitur, tu tamen turrim
Nunc arbor hec arida est, ita quod mundus in multis periculis eius custodi, et talis esto ne tota urbs destruatur, et non
10 euersus est. Tempus enim istud ad tempus illud respicit, quando dissipabituro
Species columbe te docet, et uerbum Dei non caret in te
35 scientiao Nunc ergo uigila ac in uirga terrea constringe, et doce
~oo atque uulnera tibi commissorum unge, et in eternum uiues.

Epo XXVIR

coddo: eh (f. 4or; fragmo); R (fo 334vb-335rO); W (fo 48v-49v); Wr (f. 5rrb­

vb); Z (fo 9Ov).

,¿do: PL 13, 167A-D (cfr R); cfr HAUG, p. 70, no 133. •I

XXVIR, Tito: Ex epostola sancte Hildegardis Gh Responsum Hildegardis


R Hillino Treuerensi archiepiscopo Hildigardis W Epistola So Hilo ad 11 prima - fedt] cfr Geno 30 15 tempus - est] cfr Apoco 3, 15-16. 35
eundem archiepiscopum Wr (Hi)llino Treuirorum archiepiscopo Z Nunc - uigila] cfr Apoco 3, 2. in - constringe] cfr PSo 2, 90

XXVI, 29 cepit - bonum] cfr Philo 1, 60 appo COlllp.: 16 et 01110 R 20/21 quod - constituit] quoniam gratia Dei in
uanum te non constituit, unde iustitiam ipsius contine R 21 Sed 01110 R 271
28 commisit posl propugnaculis R
R 35 ac] et R et 01110 R 36 atque] et
0

appo compo: XXVIR, 6 autem omo R 9 ita quod] et R


o

XXVI, 23 inebriaris PL * 26 comprobet R 29 bonum opus R appo mIo: 13 fons 2 lo lino Z 15 He] hit ;n~o Gb hoc tempus Gh 17 in
iustitia WrPL ferodtatem Gb 18 fiabit IX Itabit lO", W 19 ¡am.m]
appo mIo: XXVIR, 1 Sapientia] litio ¡nito deficil Z 3 hominum So I¡no W posl
fiammam Wr 20 Nunc N/lo dll1llll ÍII Gil 21 non BtII. Wr 22 post facere
fuit raso W 4 in tres] inter PL arbor in IIIatgo W 6 jJIJIl quicquid d,i in
rlllo W facere incipi.] ¡..da PL 23 Ild oratlonem) ador..tionem W 24
idolis W póssibilitatis Wr 6/7 secunda - 8urrexerunt 01110 Wr 7 temeritate ¡terum SO I¡". R 27 /HUI ucundo .do autem Wr 21 posl terdo .ti. ..utem
PL 10 illud] istud PL Wr 29 planitie Pl.· 31 ¡¡Jlul] elul PI. umen] ..utem PL
76 EPIST. XXVII, 1-24 EPIST. XXVII, 25 - XXVIIR, 8 77
XXVII 25 Et scimus quod Deus in loco sancto suo apud uos salutem
operatus, obsessam misericorditer liberando uisitauerit plebem
ARNOLDVS ARCHIEPISCOPVS TREVERENSIS AD HILDEGARDEM a. II69
suam. Vnde ut modum liberationis obsesse nobis rescribatis, et
sepius uerum lumen aspiciendo, sepius nobis aliquid gratie
Arnoldus, Dei gratia Treuerorum Ecclesie humilis electus, salutaris per litteras uestras impertiamini, et ut manus uestras
dilecte in Christo cognate sue Hildegardi de sancto Ruperto, 30 ad petram refugii pro nobis interpellando, exemplo Moysi leue­
salutem et dilectionem ab eo qui est salus et dilectio. tis, dum nos contra Amalech in ualle mundane miserie pugna­
Amicitia cognatione celestis est, quia senium ei non obest, sed mus, attentissime rogamus.
5 confert, et ubi uera est, stare nescit, sed in aliquo crescit et
Cum hec coram abbate sancti Eucharii fideli et dilecto nostro
proficit cotidie. Cum autem ab ineunte etate ulnis ueri amoris rescriberentur, ipse opitulando dulcedine sua uerba nostra
nos amplexati sumus, miramur cur uos adulatorem plus uero 35 condiuit. Volumus ergo, ut per ipsum rescriptum uestrum nobis
amico diligatis, cum dicit propheta: Oleum autem peccatoris non transmittatis.
impinguet caput meum. Fratrem nostrum, prepositum sane ti
10 Andree, hic adulatorem uestrum reputamus, nos autem uerum
amicum intelligi uolumus. XXVIIR
Quia uero prouentum nostrum gaudii uestri materiam esse
scimus, ideo per Dei gratiam prospere nos rediisse uestre dilec­ HILDEGARDlS AD ARNOLDVM ARCHIEPISCOPVM TREVERENSEM a. II6<}
tioni significandum duximus. Sed quia nihil est beatum alicui
15 quod ipse pro pena reputat, coram Deo et uobis dicimus quod !I;! o tu arbor es a Deo constitutus, quemadmodum Paulus dicit ¡
dignitas, ad quam. uocati sumus contra nostram, teste Deo, Omnis potestas'a Deo est, quia secundum summum magistrum
uoluntatem, numquam -ut fieri solet­ nos allexit, numquam per inuocationem nominis sui Clmnis potestas nominata est, unde
permulsit, et ideo hoc, quia nostra inscientia, nostra fragilitas in illa arbor uiriditatem honoris nominis sui habet. Quod autem
suam deflet insufficientiam, suam deplangit infirmitatem. Sed 5 absque Deo est et quod sinistra operatur, tibi non assit, ne in
20 quia nescimus, cuius uocatione simus ad tale ministerium, hoc cadente morbo superbie cum primo angelo, scilicet Satana, qui
maxime anxietatem nobis infligit. Si ex Deo es se sciremus, contra Deum honore m furtim rapere uoluit, cadas, que m multi
crederemus quod qui cepisset in nobis opus bonum et perficeret, secundum uoluntatem suam rapiunt, non curantes quoquo modo
cum necessitate magis quam uirtute ad sacerdotium promoueri ,,"
proponamus.
Ep. XXVIIR
codd.: R (f. 339va-34or'); Wr (f. 58rb-vb).
I
• ¡, ,d.: PL 24, 182A-183B (cfr R) .
I &0111111.: Briefo., p. 52-54.

Ep. XXVII
codd.: R (f. 339rb-vA); Wr (f. 57vb-58rb). XXVlIR, Tit.: Responsum Hildegardis R Epistola s. HiJ. ad eundem
,d.: PL 24, 181B-D (cfr R). episcopum Wr

XXVII, Tit.: Episcopus Treuirorum H. R Epistola Treuirorum episcopi XXVII, 25 Deus - suo] Ps. 67, 6. 25/26 salutem operatus] cEr Ps. 73,
ad s. Hil. Wr 12. 26/27 uisitauerit - suam] cfr Luc. 7, 16. 29/32 manus - pugnamua]
cfr Ex. 17, 5-13.
XXVIIR, 2 Omrus - est] (cEr) Rom. 13, l. 517 ne - cadas] cEr Is. 14, 12­
XXVII,8/9 Oleum - meum] Ps. 140, 5· 22 qui - pediceret] cfr Phil. 1,
15·
6.

XXVII, 26 obessam PL" 28 rmt, uerom Mid. in R 28/29 BIlJutllril


XXVII, 1 Arnoldus] A. Wr 2 Ruperto scripst] Roberto R Rupperto Wr
gratie R 29 uestraa 1] tuas PL impartiamini PL 30 Moy.ia PI.. 33
S ubi o1ll.PL 7 amplexi PL simus R 12 gaudii] gladii PL" 17 post eum add. Ilutem R 34 conlcribc:rentur R
allexit1dilexit PL .. 18 et J. fin. Wr inscitia R 19 infirmitatem] indignitatem ::1
R 20 an" 8imus add. promoti .forl. f'IdI PI." XXVIIR,1 () D",. R 4 Ilulen¡ ,,,,. 1)1.
78 EPIST. XXVIIR, 9-42 EPIST. XXVIIR, 43 - XXVIII, 10 79
eis ille conferatur. Istud corain Deo nihil est, quoniam sine iPso Tu etiam eburneus mons esto, de quo fenestralia iacula in
10 factum est nihil, et sic Deus occidit quicquid ipsum non tangit. recto iudicio iustitie contra aduersarios tuos uolitant. Curre
Ob hoc ergo sollicitus esto, ut per precepta Dei, que si cut 45 quoque in altitudinem legis et iustitie Dei, sicut capricornus,
folia arboris multiplicata sunt, populo testimonium, quantum ne per instabilitatem inermis cadas, et filii tui de latere Ecclesie
per gratiam ipsius potueris, perhibeas. Multe etenim tribula­ surgant et postulent a te cibum iustitie, ac ideo bonam doctri­
tiones oneris tui, uelut paupertas, te constringunt, quia diuitie nam disce, quatenus per te saturentur.
15 et multa pecunia celestia non amant. Ideo propriam uoluntatem Ego autem, ut iussisti, ad uerum lumen aspexi, et uix incep-
Deus homini abstrahit, quatenus ad celestem patriam suspiret. 50 tionem bonorum operum aspicere potui. Sed nunc studiosius
Vnde decet, ut pauper pauperem diligat et diues diuitem co­ bona opera operare, ut postea per gratiam Dei plura scribam,
gnoscat, quia sapientia pauperi anulum dat et diuiti inaurem et fidelis amicus anime tue esto, ita ut in eternitate uiuas.
negat. In illa autem que obsessa fuit, de qua queritis, multa mirabilia
20 Propter sacerdotal e autem officium tuum tibi istud adest: uidimus que modo per scripta proferre non possumus. Sed cog-
Iustitiam tuam non abscondi in corde meo, ueritatem tuam et 55 nouimus quod diabolicus sufflatus de die in diem usque ad re­
salutare tuum dixi. Quod dicitur: lustitia Dei non se abscondit, cessum suum defecit, et quod eadem mulier a fatigatione diaboli
sed itinera sua dilatat nec ea currere erubescit. Vulnera quoque liberata est, et quod etiam tunc infirmitate, quam ante in se
non abscondit, malum bono preponendo, uelut iniustitia uitam non cognouit, occupata est. Sed nunc uires tam corporis quam
25 et gehennam esse et in utraque parte currendum esse dicit. In anime plena sanitate recepit.
hac fallacia iustitia se non macerat, nec multiplicibus uerbis
iniustitiam osculatur, sed ipsam totam conculcat. Veritas quoque
opera que sine Deo operantur, non laudat, sed in pugnam X:~VIII
contradice re illa ut probus miles se preparat.
HILDEGARDIS AD ARNOLDVM ARCHIEPISCOPVM TREvERENsEM a. XX6~l"l170
30 Nunc iustitia scutum tibi sit, et ueritate ipsius quasi lorica
induere, ita quod coram Deo bene armatus et non fugitiuus per
societatem uanitatis appareas, et disce ut ubera iustitie sugas.
o serue Dei in familiari amicitia ipsius, attende diem que in
prima aurora clara exoritur, et ita serena usque in uesperum
Disce quoque uulnera peccatorum cum penitentia misericordia
nullo turbine aut tempestate obnubilata perdurat. Que autem
curare, quemadmodum summus medicus salutare exemplum ,,'.
clara surgit et postea tempestatibus periculosa exsistit, propter
35 uobis ad saluandum populum reliquit. ,1' 5 initium suum non laudatur, sed hominibus molesta habetur.
Tu namque qui in uiriditate beati uiri per instructionem ¡i,
"

!:, Caue etiam, ne tibi bona que tibi in animo uel in opere tuo
nominis sui positus es, qui impium diabolum non attendit qui
r\ sunt, quasi a te sint,. sed Deo attribuas, a quo omnes uirtutes
ideo impius nominatus est, quia nullum bonum amauit, uide ne
quemadmodum scintille ab igne procedunt, et esto memor quia
in thesauris pecunie glorieris, que in fine malitiosa est, quia " cinis es et in cinerem reuerteris, et exhibe debitum honorem
40 post tricesimum annum uelut post annum unum deficit; sed
10 Deo de donis suis que in te cognoscis. Qui enim sibi ascribit
exsulta in monte Sion, ubi adiutorium Altissimi eternale in
eternitate est et omnis spiritus laudat Dominum.

Ep. XXVIII
cod.: B (f. sov-su).
C011lfll.: Echth., p. 82-83.

9/10 sine - nihil] Ioh. 1, 3. 21/22 Iustitiam - dixi] PS, 39, n. 30/31 1I 1
scutum - induere] cfr Eph. 6, 14-17. 38/39 ne - glorieris] cfr Ecc1i. 31, 8.
I XXVIII, Tit.: Exhortatio ad humilitatem B

42 omnis - Dominum] PS, IS0, 6.

XXVIII, 8/9 esto - reuerteris) cfr Gen. 3, 19; Iob 34, x~; Ps. 102, 14.

12 quantam PL * 13 enim PL 15 multae pecuniae PL 16 Dei PL

homini deus R 17/18 agnoscat PL* 18 in aurem Wr 20 autem]

enim R 22 dixi] dilexi PL Quid PL se non R 24 in iustitia PL XXVIIR, 43 etiam] autem PL 44 post iuatitie II1id. Dei R tUOR ¡" lIIa'R.
28 sed] se PL * 30 Nunc 0111. R 31 quod] ut R 33 alfil misericordia Wr 47 le] et R SO/S1 Sed - operare] Tu quidem hool opera ~tudio.iu.

add. in PL 37 es J. Ji". R 39 est J. I¡". R


operare R .56 q\lod IJIII. R S7 (!UOC! 111ft. R 117158 I\ln('""tI
()(;l'ul,.IM R
80 EPIST. XXVIII, II - XXIX, 7 EPIST. XXIX, 8 - XXX, ro 8r
bona que in se cognoscit, infideli homini qui opera manuum reuelatione diuina siue consilii tui sapientia preceperis. Ne par­
suarum adorat et ueneratur similis est. cas, nec celes, nec iniquitatem meam abscondas, obsecro; pau­
Vnde, care fili Dei, circumcinge te uera humilitate, abiciens a ro peris anime mee quantulumcumque timeo et me totum in
te uanam gloriam, et similis eris lucide diei que nulla tempestate profundum demergi pauesco. Quapropter intercede et ora pro
15 obnubilatur, et bonum initium etiam bono fine in te consum­ paupere anima mea, ualens in Christo mater carissima.
mabitur; et ita non eris in similitudine diei que clara surgit, Dominus tecum et cum omnibus tuis.
sed in tempestate completur. Ignis Spiritus Sancti in te num­
quam exstinguatur, ita ut in mysterio ipsius feliciter perseue­
rans, ad summam beatitudinem peruenias. XXX a. II~7
20 Nunc, o serue Dei, tota deuotione cordis mei dilectum filium
HILDEGARDIS AD EBERHARDVM EPISCOPVM BAMBERGENSEM
meum, abbatem scilicet de sancto Euchario, qui me matrem,
licet indigna sim, nominat, orationibus tuis committo, ut Deum
omnipotentem pro ipso depreceris, quatenus bonam uoluntatem Quidam uir in mane diei surrexit, et uineam plantauit. Postea
cordis eius ad bonum effectum perducat, et talem in presenti alienas uias propter plurimas argumentationes inspexit, et stu­
25 uita efficiat, ut ad gaudia eterne uite peruenire mereatur. Ego
dium suum sic finitum est.
etiam, quantum per adiutorium Dei mei potero, liben ter orabo Nunc, pater familias, ad peregrinam filiam G<ertrudem) res­
5 pice, que de terra sua uocata est, sicut Abraham qui de terra
et in caritate Dei te obsecro, ut etiam memor mei esse digneris
ad Dominum. sua exiuit. Hec enim omnia sua dedit et margaritam emit. Nunc
autem mens eius in multa sollicitudine suffocatur uelut uua in
torculari. Adiuua ergo eam quantum potes, ob amorem illius
XXIX qui ante principium fuit et ql1i in misericordia omnia impleuit,
10 ita ut uinea in filia ista non destruatur.
ARNOLDVS PRAEPOSITVS S. ANDREAE
a. a. n69
IN COLONIA (?) AD HILDEGARDEM

Hildegardi, domine et matri carissime, A., saneti Andree in '¡;


Colonia prepositus immeritus, in Domino semper ualere.
Quantis temptationum tribulationibus in tus et exterius an­ ,Ii1,
gustietur anima mea, tam ex uerbis mee presentie quam ex i!
reuelatione diuina, carissima domina, nosti. Nunc igitur quia !I
deficio, et nullum profectum quantum ad Deum in me uideo,
scripsi ad te, dominam meam, paratus facere quicquid mihi siue
. '

Ep. xxx
1,:1 1 cod.: W (E_ II7v-II8r).
I ed.:PI r58, p. 573 (efr W).
Ep. XXIX
comm.: Briefw., p. r89.
codd.: Hm (teste Mart. 28, r048); R (f. 358va); Wr (f. 82r b -v a).

ed.: PL 89, 3roB-C (efr Hm).

III
comm.: Vorbem. 2, p. 148; Bin/., p. XI; efr ep. CCCXXVI huius editionis.
XXX, Tit.: Eberhardo Babergensi episeopo W

XXIX, Tit.: Arnoldus prepositus Hildegardi R Epistola prepositi sancti XXIX, 9 nee 1 - abseondas] efr 2 Esdr. 4. 5; Iob 3I , 33.
Andree in Colonia ad s. Hil. Wr XXX, 5/6 sieut - exiuit] efr Gen..12, r-s. 6 omnía - emít] cfr Matth.
I3, 44·

XXVIII, 16 que smpsl] qui B


XXIX, 1 Hildigardi R 2 semper anl, in Hin R 3 Quantis] Quatenus XXIX, 8/9 parcASI pIU~.•" J.,,,, 10 ()uRntululI1<¡uc 1-1",
Wr XXX, 10 non 1. 11". W
82 EPIST. XXXI, 1-18 EPIST. XXXIR, 1-23 83
XXXI XXXIR

EBERHARDVS EPISCOPVS BAMBERGENSIS AD HILDEGARDEM a. II63'II64 HILDEGARDIS AD EBERHARDVM EPISCOPVM BAMBERGENSEM a. II63·n64

Eberhardus, Dei gratia Babinbergensis Ecclesie episcopus, Qui est et quem nihil latet, dicit: O pastor, non arescas in
licet indignus, Hildegardi, uenerabili sorori et magistre de sancto dulci fluento odoris balsami, quod est uiredo que prebenda est
Ruperto, deuote dilectionis obsequium et eterne beatitudinis stultis mentibus, que non habent ubera materne misericordie
meritum. que sugant. Que hec non habent, deficiunt. Prebe ergo tuis
) Superna fauente gratia tue sanctitatis preconium circum­ 5 lampadem regis, ne in asperitate dispergantur, et surge uiuens
quaque auribus populorum dulciter resonat, ita ut uere possimus in lumine.
dicere quia Christi bonus odor sumus Deo. Sed et quoniam Nunc autem, o pater, ego paupercula forma ad uerum lumen
Dominus de celo prospexit super filios hominum, ut uideat si prospexi, et, secundum quod ibi in uera uisione uidi et audiui,
quis intelligat aut forte habitantem in te requirat, huius bone quod tibi exponi petisti ita expositum non uerbis meis, sed ueri
10 opinionis tue flagrantia odorati, ad Dominum qui in te ueneratur 10 luminis, cui numquam ullus defectus est, in hunc modum trans­
et consulitur, ex toto corde occurrimus. Quod enim multis mitto.
prestitisti, uni mihi non denegabis. Nam cum de curia impera­ In Patre manet eternitas. - Hoc tale est: Eternitati Patris nec
toris per te transiremus, quia Spiritu Sancto imbuta es, tue abscidendum nec addendum est, quia eternitas manet in si mi­
caritati exponendum commisimus: In Patre manet eternitas, in litudine rote que nec incipit nec finem habet. Sic in Patre est
15 Filio equalitas, in Spiritu Sancto eternitatis equalitatisque IS eternitas ante omnem creaturam, quia semper et semper eter:
connexio. - Quod et nunc, secundum quod Deus tibi reuelauit, nitas fuit. Et que est eternitas? Deus esto Eternitas autem non
expositum uidere desideramus. est eternitas, nisi in perfecta uita. Ideo Deus uiuit in eternitate.
Dominus tecum sit, ut et nos orationibus tuis adiuuemur. Vita autem non procedit de mortalitate, sed uita est in uita.
Arbor enim non floret, nisi de uiriditate, nec lapis est sine
20 humore, nec ulla creatura sine ui sua. Ipsa etiam uiuens eternitas
non est sine floriditate.
Quomodo? Verbum Patris omnem creaturam in officio suo
protulit. Et sic Pater in fortissima ui sua otiosus non est. Vnde

Ep. XXXIR
eodd.: R (f. 33sra'336rb); Tu (f. II9r-I20r); Wr (f. S2ra·S3v").

Ep. XXXI ed.: PL 14, 168B-I7ID (cfr R).

todJ.: R (f. 335ra); Tu (f. II9r); Wr (f. )Iv b-)2r"). COf1lf1l.: Briejw., p. 66.

ed.: PL 14, 167D'I68B (cfr R). ¡I,


,Ii XXXIR, Tit.: 0111. Tu Responsum Hildegardis R Epistola s. Hil. ad
XXXI, Tit.: 0111. Tu Eberhardus Babinbergensis episcopus Hild. R Epis­ eundem episcopum Wr
tola Babinbergensis episcopi ad sanctam Hildig. Wr
.11

. XXXIR, 1 Qui est] Ex. 3, 14; Apoc. 1, 4.


XXXI,7 quia - Deo] 2 Coro 2, IS.
9 si - requirat] cfr Ps. 13, 2.
8 Dominus - uideat] PS. 13, 2. 8/ I

app. comp. : XXXIa, 7 autem om. R forma o",. R W,. 12 tale o",. R 20
etiam] enim WrPL
XXXI, 3 Roberto R Rúperto Wr dilectionis] deuotionis PL eternum
Wr 9 in te om. Wr 10 fraglantia R Wr flagrantiam PL 11 corde pm.
R Wr 13 sancto spiritu Tu sancto in matg. Wr 14 ad In Patte 19.1. u,rbum app. mI.: XXXIP•• 5 in o",. PL 12 "'''DI. de primo i" "'.'1.. TII 13
Questio ill matg. adJ. R 15 equalitatis eternitatisque Tu 16 tibi deus Wr abscindendum PL 14 Sic] Sed Wr 16 autem s. Nit. TII 17 eternita. ill
18 ct ut PI.. "'.'1..
1M uluitJ nune PI.
IlIIli ~
84 EPIST. XXXIR, 24-55 EPIST. XXXIR, 56-86 85
Deus Pater nominatur, quia ab eo omnia nascuntur. Et ideo semetipso scientiam magni operis habet, quod postea in uerbo
25 etiam in Patre manet eternitas, quia ipse ante principium Pater suo profert, ita quod illud in bono rumore procedit.
fuit et eternus ante inceptionem fulgentium operum, que omnia Pater enim ordinat, Filius autem operatur. Nam Pater omnia
in prescientia eternitatis apparuerunt. Quod autem in Patre in semetipso ordinauit, et ea Filius in opere compleuit. Et lumen
manet, hoc ita non est sicut causa in homine est, que aliquando 60 est de lumine ante euum in eternitate, quod erat in principio.
dubia est, aliquando preterita, aliquando futura, aliquando noua, Et hoc est Filius, qui ex Patre splendet et per quem omnes
30 aliquando uetus, sed semper stabile est quod in Patre est. creature facte sunt. Et etiam Filius tunicam de homine induit,
Pater claritas est, et illOl. claritas splendorem habet, et splendor quem de limo formauerat, que ante corporaliter non apparuit.
ille ignem, et unum sunt. Quisquis hoc in fide non habet, Deum Sic omnia opera sua Deus coram se ut lumen uidit, et quando
non uidet, quia de eo abscidere uult quod est, quia Deus non 65 Fiat dixit, unumquodque secundum genus suum tunicam induit.
est diuidendus. Opera etiam que Deus condidit, quando horno Tunc Deus ad opus suum se inclinauit, et sic in parte ista
35 illa diuidit, integram proprietatem nominum suorum non habent equalitas etiam ad hominem in Filio Dei manet, quoniam ipse
sicut antea habuerunt. humanitatem induit, sicut et opera Dei corpora sua induerunt.
Claritas est paternitas ex qua omnia nascuntur et que omnia Deus enim omnia opera sua presciuit que patrauit, unde in
circumdat, quia de ui ipsius sunt. Nam et eadem uis hominem 70 humilitate humanitatis se inclinauit ad hominem, quia diuinitas
fecit et in ipsum spiraculum uite misit. Sed et horno in eadem tam perfecta est, quod nihil o in homine non parceret quod
40 ui efficacem effectum habet in se. Quomodo? Caro de carne et contra bonum pugnat, nisi humanitatem induisset, quoniam
bonum de eo quod bonum est in bona fama emittitur, et in omnia per iPsum jacta sunt et sine ipso jactum est nihil. Omnes
bono exemplo in alio homine augetur. Ista et carnaliter et
enim res uisibile$ et palpabiles atque gustabiles per ipsum facte .
spiritaliter in homine sunt, quia aliud de alio procedit. Horno 75 sunt, et has omnes in aliqua nec¡essitate hominis preuidit, quas­

uidelicet. opera sua ualde diligit, quia de scientia sua in actu dam scilicet ad amplexionem caritatis, quasdam ad timorem,
45 sunt. Sic et Deus uult ut sua uis per omnia genera se ostendat, quasdam ad scientiam, quasdam ad disciplinam, quasdam ad
quia opus eius sunt. cautelam cuiusque cause.
Et splendor oculos dat, et splendor ílle Filius est qui oculos Et sine iPso jactum est nihil. Hoc nihil superbia est. Illa enim
dedit, cum dixit: Fiat. Tunc omnia in uiuenti oculo corporaliter 80 opinio est, que in se respicit et que in nullum confidit. Nam
apparuerunt. Et ignis hec duo uocabula penetrat, qui Deus est, ipsa uult quod Deus non uult, et semper hoc computat quod
50 quia possibile non esset quod claritas splendore careret. Et si
o··
ipsa constituit, atque tenebrosa est, quia lumen ueritatis des­
istis ignis deesset, claritas non claresceret, nec splendor fulgeret.
I
pexit et quia incepit quod perficere non potuit; unde nihil est,
In igne enim fiamma et lumen latent; alioquin ignis non esset. 11 quia a Deo nec facta nec creata est. Ipsa in primo angelo incepit,
In Filio equalitas. - Quomodo? Omnes creature ante euum in 85 cum ille fulgorem suum inspexit et opinionem iniit, et non uidit
Patre fuerunt, ipso eas in semetipso ordinante, quas postea de quo eundem fulgorem haberet, sed in seipso dixit: Dominus
55 Filius perfecit in opere. Quomodo? Scilicet sicut horno qui in '¡
"ti
63 quem - formauerat] efr Gen. 2, 7. 65 Fiat] Gen. I (passim). 73
:11
1
omnia - nihil] loh. I, 3. 79 Et - nihil] loh. I, 3. 84/88 Ipsa - est] cfr
48 Fiat] Gen. (passim). Is. I4, I2-I5·
38/39 hominem - misit] efr Gen. 2, 7. I
"
1'1
'1
app. comp.: 24 quia] quoniam RWr omnia ab eo RWr 33 quia 2 ] app. comp.: 57 quod] ut R procedat R Wr 58 enim om. R 59 Filius
quoniam R Wr 33/34 diuidendus non est R 34/36 quando - habuerunt]
integram proprietatem nominum suorum non habent, quando horno illa diuidit
\
1I 1
ea R 62 induit de homine R 64 Deus omnia opera sua R
hominem (hominem o",. Wr) se inclinauit R Wr 82 atque] et R
70 ad
83 quia
R 40 in se habet R Wr 44 uidelicet om. R Wr SO quod] ut R Wr om. R

app. mi..' 27 prescientia IX presentia s. lin. carr. Wr 30 est! om. PL 33 app. mt. .' 59 al/t, ordinauit IIdd. omni¡¡, R 63 appll.ruerll.t PL 66 se s.
de] ab PL ahscindere PL 38/39 Nam - misit o",. Wr 41 in 2 ] id PL * lin. Tu 68 sicut] sic Wr 70 humll.nitati PL" 71 nichil Wr non flrl.
4S al/Ir lua IIdd. et PL per 6X in l. lil/. carr. Tu poli genera add. 8ua PL mI, o",. Wr 76 ad 1 o",. Wr arnplc:xionc:. Wr 77 quudam ll.d .cientiam
51 istiM) lste PL al/t, clareRceret IIdd. non claritas Tu 53 111/1/01. de
o",. R 79 nihil 2 ] merito 1N 80 in~ /IItI, Wr 85/86 auum - fulgorc:m a",.
Nccundo ," "'M'N.. "liI L. Wr

86 EPIST. XXXIR, 87-II9 EPIST. XXXIR, I20-I52 87


esse uolo, et alium no lo. - Sic gloria eius ab ipso euanuit et eam 120 Rationalitas etiam tres uires habet, sonum scilicet, uerbum,
perdidit, et princeps gehenne factus est. sufflatum. In Patre Filius est ut uerbum in sono, Spiritus Sanctus
Tunc Deus alio filio suo gloriam illius dedit, qui in tam robusta in utroque ut sufflatus in sono et uerbo. Et he tres persone, ut
90 ui factus est quod omnes creature ipsi assunt, et qui etiam in prefatum est, unus Deus sunt. In Patre eternitas, quia nullus
tam forti ui constitutus est quod gloria m illam per omnia non ante illum, quoniam eternitas non incepit sicut opera Dei prin­
perderet. In illa enim maledictione qua diabolus Deum noluit, 125 cipium habent. In Filio autem equalitas, cum Filius de Patre
stultitia in homine Deo in honore similis esse desiderauit, scilicet numquam abscessit nec Pater Filio caruit. Sed in Spiritu Sancto
ut Deus est; sed tamen illum amorem, quod Deum esse sciuit, connexio, quia Filius in Patre semper mansit et Pater cum Filio,
95 non amisit. Vnde materia diaboli omnino tenebrosa est, quia quoniam Spiritus Sanctus in eis ignea uita est, et unum sunt.
claritatem Dei esse noluit. Adam autem claritatem Dei esse Et scriptum est: Spiritus Domini repleuit orbem terrarum.
uoluit, sed in societate eius esse desiderauit. Vnde perfectus in 130 Roc est: Omnes creature que uidentur et que non uidentur,
materia sua est, quoniam aliquid lucidi in eo est; sed tamen spiritali uita non carent, et quas horno non cognoscit, intellectus
plenus multis miseriis est. eius querit donec cognoscat. Nam de uiriditate flores, de floribus
100 In Spiritu Sancto eternitatis equalitatisque connexio. - Spi­ fructus sunt pomorum. Nubes etiam cursum habent. Luna
ritus Sanctus ignis est, et non exstinguibilis ignis, qui interdum quoque et stelle cum igne flagrant, ligna per uiriditatem flores
per flagrantiam apparet et interdum exstinguitur. Ipse enim 135 educunt, aqua tenuitatem et uentum inundando et riuulos edu­
Spiritus Sanctus eternitatem et equalitatem perfundit et connec­ cendo habet. Terra etiam humiditatem cum sudore habet.
tit, ita quod unum sunt, sicut horno manipulum constringit, Nam omnes creature habent quod uidetur et quod non uidetur.
105 quia si manipulus non constringeretur, manipulus non esset, sed Quod uidetur deb~le est, et quod non uidetur forte ac uitale est.
dispergeretur, et sicut faber duas uires eris cum igne in unum Roc intellectus hominis querit ut cognoscat, quoniam illud non
coniungit, unde est sicut uersatilis ensis, qui undique uibratur. 140 uidet. Rec sunt uires operum Spiritus Sancti.
Spiritus Sanctus eternitatem ostendit, equalitatem accendit, ita Et hoc quod continet omnia. Quid est hoc? Romo continet
quod unum sunt. Spiritus Sanctus ignis et uita in eternitate et omnia. Quomodo? Dominando, utendo, iubendo. Roc Deus illi
lIO equalitate ista est, quia Deus uiuit. Sol enim candidus est, et secundum se donauit.
lumen eius flagrat, atque ignis in eo ardet qui totum mundum Scientiam habet uocis. Roc est rationalitas que cum uoce sonat.
illuminat. Et una tota apparet. Sed quelibet causa, in qua nulla 145 Vox est corpus, rationalitas anima, calor aeris ¡gnis, et unum
uis est, mortua est, sicut abscisum lignum ab arbore aridum ?'
sunt. Ideo quando rationalitas dictando, creando per uocem
est, quia uiriditatem non habet. auditur, omnia opera ipsius perficiuntur, et per hoc adest ei
II5 Spiritus Sanctus enim est solidamentum et uiuificatio. Nam scilicet creare, quia ut iubet, sic erit. Ideo omnia opera Dei
eternitas non esset eternitas sine Spiritu Sancto. Equalitas inania non sunt.
quoque non esset equalitas sine Spiritu Sancto. Et Spiritus 150 Nam si quispiam uas plenum pecunia haberet, magnum gau­
Sanctus in ambobus est, et unum in diuinitate, scilicet Deus dium inde teneret; sed si in uase nihil esset, pro mínimo illud
unus est. haberet. In omnibus prauis operibus inanitas est; fugiunt enim

129 Spiritus - terrarum] Sapo 1, 7. 141 Et - omnia] Sapo 1, 7. 144


Scientiam - uocis] Sapo 1, 7.

99 plenus - est] efr Iob 14, l.


app. comp.: 120 scilicet sonum R Wr 124 quoniam] et R 130 (¡ue 2 o",.
R 133 pomorum sunt R Wr 138 ael et R 140 He R 146 allt,
app. comp.: 87 et 2 ] ac Wr 90 qui om. Wr 91 quod] ut R 100 post creando add. et Wr 148 scilicet o",. R 150 pecunie Wr 152 omnibua
connexio add. est Wr 101 ignis1] igneus R 102 enim om. Wr 104 om. R fugiunt enim] et fugiunt R
quod] ut R sint R 118/119 scilicet - est] unus Deus est R Wr
il
app. tril.: 121 utl et Wr 125 cum litr. TAl 131/131 intellectul - cogno.cat
app. trit.: 96 autem om. PL 98 in eo 0111. PL 100 allllOt. de tercio ill o",. PL 134 .tella PI,' 135 mundllodo PI. 136 Terra) Tertla PI.·
ma7,. Tu sancto in ma7,. Wr 101 et o"'. PL * 113 abscissum PL 141 quod n",. TAl h()(: ea' PI.
~
~
!I. ~ .
88 EPlST. XXXlR, 153 - XXXII, 2
I
EPIST. XXXII, 3 - XXXIIR, 2 89
ignem Spiritus Sancti. Tunc adest eis delectatio peccandi de de Pinguis, si quid in spiritu contrito et humiliato ualet pec­
suggestione diaboli. Cum autem horno praua opera sua pro catoris oratio.
155 nihilo computari cognoscit et tamen ab eis reuersionem facit, 5 Benedictus Dominus qui benedixit te omni benedictione sPiri­
similis est peregrino filio qui post famem suam panis patris sui tuali, ita ut in odore unguenti quo unxit te Deus unctione
recordatus est, et dixit: Pater, peccaui in celum et coram te; in misericordie sue, trahatur etiam per te in longinquis partibus
eelum, quia in rationalitate celestis sum, et eoram te, quia te mundi multorum deuotio. Nam manifesta circa te Dei dignatio
Deum scio. Tune diabolum repudiat et denuo Dominum suum mihi peccatori ac turbinibus seculi grauato magna est consolatio,
160 eligit. ID quamuis a te carpo re sed non mente plurimum remotus sim.
lnde omnia uitia diaboli confunduntur et omnes celestes Confidimus enim sine dubio, meritis ac precibus tuis Christi
harmonie mirantur, quia quod in inutilitate lutum prius compu­ misericordiam patere cunctis auxilium orationum tuarum fide­
tabant, in principali utilitate columnam nubis postea uident, liter querentibus.
quia que uilia uiderunt, postea pulchriora eligunt, quoniam Nos igitur, proprie conscientie diffidentia nullam in actibus
16 5 omnia uitia diaboli in utilitate pro nihilo computantur. In ipsis 15 nostris adipiscende salutis habentes eonfidentiam, per caritatem
enim prauis operibus utilitas non est, sed utilitatem in bonis Sancti Spiritus obsecramus te in remotis regionibus, ut oratio­
operibus faciunt. Hec sunt opera Spiritus Sancti. nibus tuis indulgentiam peccatis nostris implores a Domino.
Nunc, o pastor et pater populorum, Deus tibi det ut ad lumen Preterea quantulamcumque consolationem seu admonitionem
illud peruenias, ubi scientiam uere beatitudinis accipias. saluti nostre necessariam nobis rescribere non pigeat tuam
20 dilectionem. Ipse autem qui omnia potest et quem nulla latet_
cogitatio, secundum beneplacitum suum precibus tuis satisfacere
XXXII dignetur cordis nostri desiderio ..
HENRICVS EPISCOPVS BELLOVACENSIS AD HILDEGARDEM a. II48-II62

Henricus, Dei gratia de Beuez solo nomine uocatus episeopus, XXXIIR


Hildegardi, dilecte magistre sororum in monte sancti Ruperti HILDEGARDIS AD HENRICVM EPISCOPVM BELLOVACENSEM a. II4B·u6l

,'. Viuens lux ostendit mihi hec, et dixit: Dic ad hominem illum:
Vidi quasi pulchram formam uirtutis, que fuit pura scientia.

Ep. XXXII
codá.: R f. 339ra); Wr (f. 57rb-va).
,d.: PL 23, 180A-C (cfr R).

XXXII, Tit.: Episcopus de Beuez Hildegardi R Epistola episcopi de Beuez Ep. XXXIlR
ad s. Hil. Wr codá.: R (f. 339r"-b); W (f. 27r-v); Wr (f. 57V·-b); Z (f. 42r).
,áá.: PL 23, 180C-ISIA (cfr R); cfr HAUG, p. 63, n. 29.

XXXIR, 157 Pater - te] Luc. 15, 18.


XXXIIR, Tit.: om. Z Responsum Hildegardis R Henrico episcopo de
Beuez Hildigardis W Epistola s. Hil. ad eundem episcopum Wr
app. comp.: XXXIR, 164 quoniam] quia Wr
XXXII, 3 spiritu - humiliato] cfr Ps. 50, 19. 5/6 Benedictus - spirituali]
app. etit.: XXXIR, 153 eis delectatio] ei dilectio Wr 155 computari] Eph. 1, 3.
computat et PL 156 suam om. Wr 158 in s. lin. Tu 162 utilitate Wr
165 in utilitate om. PL inutiJitatefort. rect, Wr computant PL 169 illud
om. PL * pO¡1 accipias adá. Explicit. Nunc de eadem materie lege secundam XXXII, 3 Pingis R humilitlto Bl.fncklll humilitllte PL * 3/4 pecclltorum
uisionem secunde partis libri Sciuias de reudationibus sancte Hylligardis Tu PL' S Dominu.\ DeuR 1>1. te] in PI.· 6 utl quod PI. 8 Del .1111
cir," R 10 rrmot\lN .Im] remoto R 11 .c] 1'1 PI.· 16 SpiritUR Rallcli
XX XII. 2 Ruperti Irriplll Roberti R Rilpperti Wr I'L te: ohMcc:n,11l1l1 H 111 na"e"larl, /( :;u tlli_] MLIIN R (01/1. PL)
90 EPIST. XXXIIR, 3 - XXXIII, 1 EPIST. XXXIII, 2 - XXXIV, 15 91
Facies eius ualde clara erat, oculi eius uelut hyacinthus, ac inquisitionem populi dicta propter beneuolentiam eius et prop­

indumenta ipsius quasi pallium sericum. Habebat quoque super ter merita istius iusti, qui inter beatos et iustos, qui sancti sunt,

5 humeros suos episcopale pallium simile sardio. Et hec aduocauit connumeratus est.

pulcherrimam amicam regis, uidelicet caritatem, dicens: Veni 5 Et eadem sapientia de eo dicit: Per quattuor elementa uenti

mecum. - Et uenientes pulsabant ambe ad ianuam cordis tui, eleuentur, et hoc cum laudibus in populis sonent quod in

dicentes: Tecum habitare uolumus. Caue ergo ne resistas nobis, clamanti uoce orationis precucurrit. Nam cum iusti peregrina­

sed esto fortis ad resistendum uitiis et secularibus causis ac tionem dolorum pertransierint et ad beatitudinem peruenerint,

10 uicissitudinibus illorum uentorum, qui in turbinibus sicut malus in quibus testamentum criminosorum criminum per infidelita­
fumus ascendunt, et uelut aqua que in tempestatibus uolat. Hec 10 tem et per illusionem contra Deum et contra iustitiam eius non
sunt inquietudines mentium hominum in iracundia et in aliis inueniebatur, iusto merito gratia Dei in illis laudanda est. lustus
similibus. Non habe silentium in tedio, sed uox tua sit sicut enim iste hec suspiria habuit, que per speculatum oculum
tuba resonans in cerimoniis Ecclesie, et oculi tui sint puri in cherubim ad thronum Dei ascenderunt.
15 scientia, ita quod non sis piger tergere te ab indigno puluere
oneris tui. Nam plenus es guttis noctium. Et persuasio superbie
sic locuta est tibi: Ne abluas te. Sed nos hoc nolumus. Volumus XXXIV
autem ut queque tenebrosa de te abstergas, et non sis timidus AMALRICVS EPISCOPVS HIEROSOLYMITANVS (?) AD HILDEGARDEM a. II57-nn U)
de multis terroribus inimicorum tuorum qui non recte nec bene
20 loquuntur de te. O miles, habe nos tecum atque da nobis
A., Dei gratia et ordinatione Hierosolymitanorum seruus et .
habitaculum in corde tuo, et perducemus te ad palatium regis inutilis episcopus, Hildegardi, dilecte filie et magistre de monte
nobiscum. sancti Ruperti in Pinguis, scilicet in Moguntino episcopatu,
:1
?
1
I
humillimam orationem et salutem in Christo.
XXXIII A multis per longa terrarum spatia partes nos tras adeuntibus
HILDEGARDIS AD GERONEM EPISCOPVM HALVERSTADENSEM a. II60-II70 ~
'.'I 5
et genua sua ad sepulcrum Domini flectentibus multoties per­
cepimus, quod diuina uirtus per te et in te operetur, unde ipsi
In uera uisione hec uerba uidi et audiui, de sapientia ad gratias indefessas prout possumus humiliter offerimus.

.' 11:
Ad te igitur filiam dilectissimam sermo nobis iam diu fuit, sed

10 quia internuntius hactenus abfuit, desiderium nostrum frustra


penitus processit. Nunc uero quoniam quidem post longa tem­
porum curricula oppo~tunitas se protulit, per presentia scripta
Ep. XXXIII
te cunctasque sorores tuas, tibi, ut audio, in Christo subiectas,
GOd.: W (f. 1I2V-II3r). alloqui congruum duximus. Inde est, quod si qua dulcia uerba
eJ.: PI 147, p. 568-569 (cft w). 15 pre nimiis angustiis quibus assidue premimur, nobis adessent,

XXXIII, Tit: Episcopo G. de Halberstath H. W

Ep. XXXIV
XXXIIll, 16 plenus - noctium] eft Canto 5, 2. GIKiJ.: R (f. 338v"-b); Wr (f. 56v"-57rO).

,d.: PL 22, I78C-I79B (efr R). ,

comm.,' Vorbem. 2, p. 141; eft ep. LXXXVI huius editionis.

app. GOI1ljJ.: XXXIIR, 3 ac] et R 7 ambe pulsabant Wr 9 ac] et R 11

uelut] ut Raque R uolant RWr 13 Silentium non habe R 17 hoc

nos Wr 19 non] nec R 20 habe nos tecum atque 0111. R XXXIV, Til.: Episcopus letosoHmitllnorum Hildegatdi R Epistola le­
rosolimitanorum episcopi .d l. Hildig. Wr

app' mi. : XXXIIa, 4 pallium Stripsi &tIIII Wr ,1 PL pallidum R W Z fort.palliolum

5mbl"JIIIII ,si 7 ueniente W pulsllbllt PL" 8 ergo miliar¡. Wr rcsitas XXXIV, 1 A.) 1. R 2 inudU. "". Pl.." 3 RUJ:lC'rti Strip.t1l R()h~rti /{

W. lill. •2 s. 1m. Z 10 uicilaitudinia PL· que Wr 13 sit DIII. PL" 18 Rl'lpcrti Wr l'ln¡j. R. 7 in te: el J:lC'r Ir. 1( 10/11 J:lC'nllul (ruatr. 1'1..

~t l. Ji". W 20 arque l. nll. W 11 pOlt] pr.r Wr la ohtulll R

92 EPIST. XXXIV, 16-38 EPIST. XXXV, 1 - XXXVR, 3 93


quoniam ex altero latere insidiis malignorum spirituum, ex XXXV
altero gladio paganorum impugnamur, te ut Christi sponsam,
ut Christi arcanis semper intentam extollere dignum existima­ HERMANNVS EPISCOPVS CONSTANTIENSIS AD HILDEGARDEM a. II4S·u66
remus. Sed non opus est laudibus humanis attolli, quam diuina
20 gratia laudibus concessit angelicis admisceri. Et illas felices H(ermannus), Constantiensis Ecclesie Dei gratia episcopus,
dicemus, que de die in diem dulcissimis alloquiis tuis interesse quamuis inutilis et indignus, Hildegardi, sponse Christi de ce­
ac satiari merentur. Felices etenim illas haud incongrue dixe­ nobio sancti Ruperti in Pinguis, intime caritatis augmentum et
rimus, que speculo diuine candidationis innixe, brauium cursus utriusque uite felicissimum cursum.
sui meritorum suorum a Domino cotidie percipere affeetant. 5 Fama sapientie tue longe lateque diffusa, a nonnullis ueridicis
25 Felices, inquam, nimium felices, quibus ob remunerationem mihi relata, ad id desiderium me prouocauit, ut de remotis
celestium terrena cuneta uiluerunt, et a quibus despicitur, cal­ partibus solatium atque subleuamen tuum quererem et me
catur, uilipenditur quicquid in hac uita ceteris mortalibus dulce, precibus tuis commendarem. Durum namque est, ut qui uite
delectabile atque prestabile uidetur. Ecce uere filie Ierusalem, sue moderamina nescit tenere, iudex fiat uite aliene.
in quibus non est inuenta macula, in quibus mundus nihil quod 10 Quapropter dileetionem tuam sincera deuotione deposco, qua­
30 diligat habet, que etiam procul dubio sequuntur Agnum quo­ tenus apud Dominum orationibus tuis mihi succurras et res­
cumque ierit. cripto tuo me munias, quía tam propria uoluntas mea quam
Nunc autem, o filia, ad te reuertentes consolationem tuam cura terrena fere omníbus modis a seruitio Dei me abstrahít.
tibi celitus ostensam humiliter requirimus, ac nos orationibus
tuis cunctarumque sororum tuarum commendamus, quatenus
35 nobis in procellis mundanarum curarum fluctuantibus pie apud
illum interueniatis, cuius thalamum post huius uite terminum
XXXVR .
HILDEGARDIS AD HERMANNVM EPISCOPVM CONSTANTIENSEM a. II48·u66
intrare desideratis. Faciat Dominus, o dilecta, ut uideas bona
Ierusalem omnibus diebus uite tue. 1" Iustissima lux dicit: Argue, o horno, mentem tuam, que
perforat consilium antiquorum prelatorum, quos non tetigit
uentosa mens uanitatum. O horno, qualis est estimatio tua, qui
.'
Ep. XXXV

codJ.: R (f. 337ra); Wr (f. 54VO).

/' etl.: PL 17, 173D'174A (cfr R).


Ep. X:XXVR.
codJ.: M (f. 6or·v); R (f. 337ra); Wr (f. 54r·b); Z (f. 4or).
""1 edá.: PL 17. 174A·B (cfr R); cfr HAUG, p. 63. n. 23.

:XXXV, Tit.: Episeopus Constantiensis Hild. R Epistola Constantiensil


episeopi ad S. Hild. Wr
:XXXVR., Tit.: Hermanno episcopo Constantiensis (sit) Hildegardis·M Res­
ponsum Hildegardis R Epistola S. Hildig. ad eundcm Wr Episcopo
23 brauium cursus] efr ICor. 9, 24. 29 in - macula] cfr Canto 4, 7. Constant., H. H.Z
30/31 sequuntur - ierit] Apoc. 14, 4. 37/38 uideas - tue] Ps. 127, 5.

app. ClJmp.: XXXVR. 1 Ilrguc posl tu 11m R 3 O homo o",. R


16/17 ex altero gladio paganorum ante ex altero latere PL 19 extolli R
21 dicimus PL 2S inquam (inquit PL*) ae PL 30 procul dubio o",.
PL 32 reuerentes Blanelelll. referentes PL * 33 celitus tibi R 36/37 ,..1
: XXXV, 1 H(ermllnnul) Impsll H. H!Pr, II1II. PI.. 3 Rupenl Impsll Roheni
intrRre tC'.rminum Wr R 1{,1Jlcrti Wr l'il1~l. R
ij

94 EPIST. XXXVR, 4 - XXXVI, 6 EPIST. XXXVI, 7 - XXXVII, I3 9S


non erubescis ambulare in tenebris per gustum operis tui? Nam abscide, et eam foras mitte, que utilitatem illorum suffocat. Et
reuelatio illa, cui nihil occultum est, ostendit per uiuentem sic fac ea uirescere. Nam quando sol radios suos abscondit,
oculum quod arcus zeli Dei temeritati hominum minatur. Cur mundus etiam gaudium suum subtrahit.
non uides ubi sit mammona iniquitatis, in quo te excuses? Multi 10 Et dico: Non obscura hortum tuum in tedio silentii, sed in
operarii ueniunt in causis suis, et querunt artam uiam et uero lumine cum discretione corripe ea que corripienda sunt.
angustam. Tu uero labia tua moues per magniloquos sufflatus Illumina quoque templum tuum per beneuolentiam, atque in
10 morum cordis tui, et ad indignationem illos reducis. thuribulo tuo ignem accende myrrham. imponens, ita ut fu mus
Vnde dirige te a tenebris in uias rectas et illumina sensum eius ascendat ad palatium uiuentÍs Dei. Et uiues in eternum.
cordis tui, ne tibi dicat Pater omnium: Quare per stultitiam
ascendis columna m quam non fecisti? - Nam dies obscuratur
illi qui non operatur in uiis recti itineris, quod tu precaue. Surge XXXVII
15 ergo citius et ambula recta itinera, antequam sol tibi occidat
HENRICVS EPISCOPVS LEODIENSIS AD HILDEGARDEM a. II48'II'3
et antequam dies tui deficiant.
H(enricus), Dei gratia Leodiensis episcopus, Hildegardi, fa­
mule Christi de sancto Ruperto in Pinguis, Regi regum inces­
XXXVI
santer seruire et brauium eterne beatitudinis apprehendere.
HILDEGARDIS AD HERMANNVM EPISCOPVM CONSTANTIENSEM a. II4B-II66 In maxima mentís et corporis ftuctuatione constitutus, tibi
5 scribere disposui, quia clementia Dei nimis indigeo, quam in-­
Lux uiuens que miracula ostendit, dicit: Qui pater es in numeris malis me offendisse et irritasse non abnego. Quia igitur,
persona tua et pastor in propositione animarum, extende bra­ dilectissima soror, ueraciter Deum tecum esse noui, admoneo et
chium tuum, ne inimicus horno superseminet zizania in agro rogo per misericordiam ipsius sanctitatem tuam, ut omnino
tuo. mihi ftuctuanti et ad te confugium facienti manum porrigas.
5 Prouide ergo hortum illum quem diuinum donum plantauit, 10 Cura namque tibi sit, pro negligentia a me remouenda deuotis
et caue ne aromata illius sint arida; sed ab eis putredinem precibus inuigilare, et quicquid ex indeficienti et uiuenti lumine
tibi ostensum fuerit, ad excitandum somnolentiam meam mihi
o',
rescribas.

,ii,;1

Ep. XXXVI
codd.: R (f. 337rb); W (f. 30V); Wr (f. 55rO); Z (f. 44r-v). ¡I
,dd.: PL lB, 174D-175A (cfr R); HAUG, p. 64, n. 41. ¡i Ep. XXXVII
COIIIIII.: Vorbelll. 2, p. 140; cfr ep. XLIV huius editionis. :1 1
1I codd.: R (f. 337rb-v'); Wr (f. 55ra.b).
tll
ed.: PL 19, 175B-C.
COIIIIII.: Vorbem. 2, p. 140.
XXXVI, Tit.: Responsum Hildegardis R Hermanno episcopo Constan­
tiensi Hild. W Epistola s. Hil. ad eundem Wr Episcopo Constantiensi
(litt. ign... cfr Echth., p. 12) Z XXXVII, Tit.: Episcopus Leodicensis Hildegardi R Epistola Leodiensis
episeopi ad s. Hil. Wr
XXXVR,7 mammona iniquitatis] Luc. 16, 9. 8/9 artam - angustam] cfr
Matth. 7, 14· app. COIIIP.: XXXVI, 7 et 1 ] ae WWr 14 in eternum uiues R Wr
I
XXXVI, 3/4 inimieus - tuo] cfr Matth. 13, 25. !1
11II app. &rit.: XXXVI, 7 abscinde PL 8 Nam quando] Namque PL
app. &rit.: XXXVR, 4 tui 0111. PL' 5 illi R illi us PL 6 zelus ZPL 8
XXXVII, 1 H(enricus) s&ripsi] H. Wr RudolfuA R Leodicensium R
uitam PL' 12 Quare] Quid PL 13 columnam ex montem s. lin. CON: Z
(Leod¡~.nAium PI.) 2 Ruperto "",ps~ Ruherto R (Roherti PL) Rtil,crto Wr
app. &rit.: XXXVI, 3 :¡;yzaniam Wr Pin¡¡i~ R 6 mali. n",. 1)1.. ' 12 nt:irlncham PL
96 EPIST. XXXVII, I4 - XXXVIIR, I5
EPIST. XXXVIlR, I6 - XXXVIII, 9 97

Concedat clementissimus Deus ut scriptis tui s certissimam

15 consolationem per te percipiam, et ut intercessionis tue obtentu quatenus anima tua uiuat, et ut amantissimam uocem illam
uel ultimam eterne quietis sortiar mansionem. audias de summo iudice: Euge, serue bone et fidelis, et ut anima
tua in hac parte fulminet sicut miles in prelio fulget, cum socii
eius ipsi congaudent, quía uictor exstitit.
XXXVIIR 20 Vnde tu, o precessor populi, pugna in bona uictoria, et sic
errantes corrige et sic pu1chras margaritas de putredine ablue,
HILDEGARDIS AD HENRICVM EPISCOPVM LEODIENSEM a. 1q8-II53 preparans illas summo Regi, et sic mens tua assidue in bono
Viuens lux dicit: Vie Scripturarum directe sunt ad excelsum
montem, ubi crescunt flores et pretiosissima aromata et ubi
I
'1 2S
studio anhelet has margaritas ad montem istum reuocare, sicut
eas donum Dei primitus instituit. Nunc te Deus prategat et
animam tuam de eterna pena liberet.

suauissimus uentus uolat, ualidum odorem in eis faciens, et ubi

rose et lilia splendidas facies ostendunt. Idem mons non appa­


5 ruerat propter umbras ceci uiuentis aeris, quia etiam Filius XXXVIII
Altissimi mundum nondum illustrauerat. Tunc ipse sol uenit de
aurora montem hunc illuminans, et omnes populi uiderunt DANIEL (?) EPISCOPVS PRAGENSIS AD HILDEGARDEM
a. II48-II67 ( r )
aromata illius. Et dies ualde ornatus est, et du1cis rumor ortus
esto D., Dei gratia Bragensium minister inutilis et episcopus, licet
10 Sed, o pastores, nunc plangendum et lugendum est, quod in indignus, Hildegardi, sponse Christi et magistre de sancto Ru­
nostro tempore mons iste nigerrimis nebulis tectus est, ita quod perto in Pinguis, qualecumque munusculum orationum suarum
cum omni deuotione.
bonus odor ex eo non redoleat. Tu autem, o H(enrice), esto
pastor bonus et nobilis in moribus. Et sicut aquila in solem Dominum Deum nostrum magnificando glorificamus, cuius
uidet, sic recordare et respice, ubi possis pigros et peregrinos Spiritu illuminata plurimorum tribulationibus consolando et
15 ad patriam reuocare et aliquod lumen huic monti conferre, subleuando subuenis, et fructum boni operis, eodem Spiritu
cooperante, in multorum mentibus multiplicas, sicut etiam per
plurima terrarum spatia de te referri audiuimus.
,'.

Ep. XXXVIIR Ep. XXXVIII

codd.: M (f. 6or); R (f. 337V··b); Wr (f. ssrb_va); Z (f. 33v-34r). codd.: R (f. 338ra'b); W,. (f. s6rb).

edd.: PL 19, 17SC-I76A; cfr HAUG, p. 62, n. 14. ed.: PL 21, 177B-D (cfr R):

&omm.: Echth., p. 162, C. annot. 2S; Briejiv., p. 64; Vorbem. 2, p. 140.


C01ll1ll.: Vorbe1ll. 2, p. 141; EinL, p. XI-XII.

'.
XXXVIIR, Tit.: Admonitio Hildigardis ad episcopum Leodicensem de claustro XXXVIII, Tit.: Episcopus Bragensium R

quod dicitur Belis MZ Hildegardis R Epistola s. Hil. ad eundem Wr ad Hil. Wr


S. Epístola Bragensíum episcopi

XXXVIIR, 12 benus - redoleat] cfr 2 Coro 2, IS. XXXVIIR, 17 Euge - fidelis] Matth. 2S, 21; 25, 23.
XXXVIII, 5 Deum - glorificamus] cfr Luc. 23, 47 et al.
app. comp.: XXXVII, 15 per te consolationem R
XXXVIIR, 1 ante Viuens add. O R 2 crescunt post pretiosissima Wr, post app. comp.: XXXVIIR, 21 sic om. R
Deus te R 24 prirnitus om. R Wr Nunc 0111. R
aromata R 4 ante non add. dudum R W,. 6 ipse om. R 10 Sed om. R

post plangendum add. est MWr 11 quod] ut R 12 o H. om. RW,.

app. mt.: XXXVIIR, 20 et] ac PL


0111. PL 21 errantes1certantes M 22 assídue
app. mt.: XXXVIIR,1 Vie] Vitae PL" 2 et 1 0111. PL* 3 in 0111. PL
6 nondum 0111. Wr 7 montem] mundurn PL" 11 istis PI. 12
H(enrice)l horno M 12/13 bonus pastor M 15 monti] mundo PL· XXXVIII, 1 D. smpn] H. R Wr (sId "id, &0111111.) 2/3 Rupertosmpsrl Roberto
R Rüpperto W,. 3 Pingis R
98 EPIST. XXXVIII, 10 - XXXVIIIR, 7 II EPIST. XXXVIIIR, 8-28 99
10 Vnde sanctitas tua nouerit quia magnum desiderium inest in periculo, In his utrisque non inspicit horno amplexus filie
nobis te uidere atque colloquio tuo perfrui in Christo; sed magna regis, scilicet iustitie et ueritatis, sed amputat coronam de
difficultas locorum hoc fieri impedit. Et quoniam caritatem 10 capite illius, cum pastor fugit, non defendells Ecclesiam Christi,
tuam plurimorum necessitatibus subuenisse percepimus, hac cum arma sua in fortitudine non tenet, sed cum in moribus suis
fiducia animati dilectionem tuam imploramus, quatenus nobis ludet sicut lasciuus puer qui nullam sollicitudinem habet. Horno
15 in tribulationibus mundanis quassatis orationibus tuis subuenias qui istud facit, desiderat sic manducare et uiuere per uoluntatem
et bona consilia porrigas, quia ex quo nomen tuum et gratiam suam sicut natura hominis postulat cibum, et non uidet acutis
a Christo tibi collatam audiuimus, memoriam tuam in cordibus 15 oculis suis ubi discretio sit, que de sapientia sudauit que in hac
nostris semper habuimus, et ut eadem gratia que de uero lumine uua intelligitur. Cum enim Adam in ortu mundi obedientiam
est, apud te semper maneat, exoptamus. derisit, tempora temporum perierunt usque ad effusionem aqua­
rum, ubi Deus terram de horribili iniquitate tersit, et aliam uim
dedit, ubi Noe nobilissimum germen obedientie in uineis prot.ulit,
XXXVIIIR 20 quod Adam fugit per simplicitatem morum suorum sicut las­
HILDEGARDIS AD DANIELEM EPISCOPVM PRAGENSEM a. II53-II54
ciuus puer. Sed in Noe terra uim uue protulit, ubi etiam post
eum sapientia surrexit in saluatione.
Vox uite et salutis dicit: Quid est hoc, quod horno manducat Nunc, o tu horno, qui circuis in moribus tuis per plateas
et non uult scire que sit uua, que de terra alio modo sudauit uicissitudinum tuarum et non ardenter intueris, aspiciens in
25 medicinam tuam et alterius, surge respiciens in solem in recta •
post peremptionem populi, cum Deus terram extersit et cri­
brauit in alium modum quam primus horno illam derideret? moderatione, et non fuge lumen, abiciens illud per austeritatem
5 Hoc est, quod horno est leuis per uicissitudinem morum suorum iniquitatis, quatenus non erubesca.s quando summus Rex re­
et per tempora lucis et tenebrarum. Nam horno interdum erigit
quirit opera tua in sacculo tuo. Et in eternum uiues.
se aliquantulum in prosperitate, interdum cadit aliquantulum

Ep. XXXVIIIR "

codd.: M (f. 79v-80r); R (f. 338rb_va); W (f. 12v-13v); Wr (f. 56rb_va); Z (f.

56r-v); cfr EinJ., p. ???_

edd.: PL 21, 177D-178B (cfr R); cfr HAUG, p. 66, n. 70.

comm.: Vorbnl. 2, p. 141; EinJ., p. Xl-XII.

XXXVIIIR, Tit.: Danieli Bragensi episcopo Hildigardis M Responsum

Hildegardis R Danieli Bragensi episcopo (part. in ras.) Hildigardis W Epis­


tola s. Hild. ad eundem Wr Bragensi episcopo Hildigardis Z

XXXVIIIR, 3 peremptionem populi] cfr Gen. 7. 4 primus - derideret] 10 cum - fugit] cfr loh. 10, 12. 15/16 sapientia - intelligitur] efr Eccli.
cfr Gen. 3.
51, 18-19_ 16/17 Adam - derisit] efr Gen. 3. 18/19 ubi - protulit] efr
Gen. 7-9­

app. comp.: XXXVIIIR, 3/4 excribrauit R Wr 5 leuis est R 617 se


aliquantulum in prosperitatem erigit R 7/8 cadit - periculo] in periculo cadit app. comp.: 8 homo non inspícit R 11 cum 1 ] quía R cum 2 om. R
R 12 ludet (ludit PL) post habet R (PL) 26 lumen non fuge illud abiciens
R

XXXVIII, 11 nobis o",. Wr' 15 tribulationis PL* 17 a Christo tibi]


tihi a Dco PL
app. mi.: 8 amplcxul]lill. 1m J. Ji". W 10 Chrisri IX dei l. Ji/l. COfT.M 12
ludit Wr 16 enim l. N". Ir 11 /*' terram 1M. redemit W 24 tuorum
«pp. mi.: XXXVIIIM, 6 homo in "'IJ'-¡'. W interdum horno Wr f{ 27128 i mi \urlt 11", PI_ •
100 EPIST. XXXIX, 1-23
EPIST. XXXIXR, 1-22 101

XXXIX XXXIXR

ODO SVESSIONENSIS AD HILDEGARDEM (?)


HILDEGARDIS AD ODONEM SVESSIONENSEM a. II4S-U-49 ( I
a. II48-II49 (?)

Hildegardi sancte ac Dei amice, sponse Christi, v., Wessio­ In uera uisione mysteriorum Dei scribo, uidendo et audiendo
nensis calamus confractus, forma mali, esca diaboli. et sciendo in uno modo: Tu autem, o horno, similis es nubi que
Scriptum est: Non habentes tegumenta, amplexantur laPides. progreditur et regreditur et que in hac utraque parte aliquan­
Sed hoc, proh dolor! tempore ablati sunt de uia lapides qui uie tulum lucida est, et per quam tamen sol sepius obnubilatur, ita
¡ 5 quod diutius exspectatur quando luceat. Et scriptum est: Quía
5 iniquitatis obsistant, cesserunt montes qui super peccatores

~
cadant, colles qui profugos Christi operiant. Denudata sunt ecce qui elongant se a te peribunt. Hoc est: Qui diem bone scientie
apud Deum turpia hominum facta in suo cursu medium iter habent, sed in alienam suscitationem inutilitatis respiciunt ac
habentia, nulloque mediante certatim in lapidem offensionis et in uarietates tenebrarum, que auxilium in rationalitate non
:
petram scandali impingunt. querunt sed uane sunt, arescunt, nec uiriditatem in Deo habent.
:1 10 Adam enim, cum plenus innocentie sanctitatis fulgeret, in pre­
ro Ex quibus et in quibus, mi domina, ego desperatus cotidie
huic impingens petre, contritus et confractus, adhuc de Dei ,Ii uaricatione deprehensus est, ita quod in preuaricatione precep­
misericordia sperare presumo. Per ipsam itaque Dei misericor­ torum Dei periit, cum diadema innocentie, scilicet pulcherrime
diam uos adiuro ne me uobis innitentem abiciatis, nec spernatis filie regis, ab eo abscisum est.
per eum qui propter nos sperni dignatus est. Obtestor uos per Nunc mentem tuam ad bona restaura et aspice in fontem
aque salientis, et non require diuersas causas in aliena domo, •

I
15 pretium sanguinis Iesu Christi, dilecti sponsi uestri, de cruce
fluentis, per quem uos subarrauit et sponsam assumpsit: uerbis ;I
II 15 quia unaqueque causa que utilis non est, arescet, quoniam a

presentium de me narrantis pias aures inclinetis, et apud ipsum Deo plantata non est. Mens tua pura sit in Deo et in esurie
sponsum uestrum sollicitantes, quid sit quod me totiens ad se iustitie Dei, ac in recto itinere, et Deus suscipiet te.
clamantem de profundis nequitiarum et de luto fecis eripere Vnde labores, quos propter Deum incepisti et quos facis, tibi
20 dedignatur, si sperare ulterius ueniam, si spiritum contribulatum 20 sufficiant. Sed mentem tuam et cogitationes tuas, quantum
et cor contritum mihi largiri uelit, domi!}á, intenta prece exquire. potes, ad Deum dirige. Orationes quoque meas ad Deum semper
Litteris mandans que uidentur, demanda. Vale. Iterum atque pro te fundam.
iterum hec eadem iterans, per Christum ne dimittatis adiuro.

Ep. XXXIXR

codd.: Hm (teste Mart..72, II08-II09); R (f. 377rb-va); W (f. 63v; fragm.);

Wr (f. ro6vb-ro7ra).

ed.: PL 133, 361B-C (cfr Hm).

Ep. XXXIX

eomm.: Einl., p. XII-XIII.

corid.: Hm (teste Mart. 72, II08); R (f. 377ra-b); Wr (f. ro6v·- b).

ed.: PL 133, 360D-36IB (efe Hm).

C01ll1ll.: Einl, p. XII-XIII.

XXXIXR, Tit.: Responsum Hildegardis R Odoni Suessionensi mll.gistro


(in marg.) Hildigaedis (in 1IIarg.) W Epistola S. Hit. ad eundem Wr
XXXIX, Tit.: Monachus quidam Hild. R Epistola V. Wessionensis ad s.
Hit. Wr
XXXIXR, 5/6 Quia - peeibunt] Ps. 72, 27. 14/15 fontem - salientis] cfr
Ioh. 4, 14. 15 in - domo] cfe Prou. 5, 10. 16/17 arescet - est] cfr Matth.
XXXIX, 3 Non - lapides] Iob 24, 8. 5/6 montes - opeeiant] efe Os. 10,
I 15, 13·
¡IIUI
8; Luc. 23, 30; Apoc. 6, 16. 6/7 Denudata - turpia] efe Is. 47, 2. 718
medium - habentia] cfr Sapo 18, 14. 8/9 in - scandali] efr Is. 8, 14; Rom.
XXXIXR, 1 In] litt. i/lit. dljidt W et 0111. R 2 nube W 4 Bol sepius
9, 32-33; 1 Petr. 2, 8. 19 c1amantem de profundis] cfr Ps. 129, r. de luto
eqs. desunl ill W 6 scientill.c bonac PL * 7 scisdtationem R ac] tt R
feds] cfr Ps. 39, 3. 20/21 spiritum - contritum] efr Ps. 50, 19.
10/11 in - quod DItI. R 13 II.bscissum H", 15 non require pDSt domo
R 16 quia] qucllIillm R unaqueque] qucque Wr arescit Wr 18 fle)
~t R PI.' 19 quo,I) qund 1'1.." ,:epilti Wr 20 tUIl.K Ollt. Wr :;&1 quoqu.:
XXXIX, 5 peccatoees] peccantes H1II montes R 6 qui 0111. RWr 8
Of/f. R
lapide R 21 cor 0111. HIIt 22 detnll.ndllndA H",
I02 EPIST. XL, 1-25 EPIST. XL, 26 - XLR, 9 I03
XL ibi de sanctis reuelatur, innuat gloriam; quicquid hic ab eis

ODa SVESSIONENSIS AD HILDEGARDEM (?) a. II48-II49 (?) agitur, exigat humiliationis formam.

Nos autem, quamuis a te longe positi simus, fiduciam in te

Domine Hildegardi, eximie uirgini Christi, v., Parisiensis hu­ habentes quedam a te pe ti mus, scilicet, quoniam plurimi conten­
milis et indignus magister nomine et loco quo fungitur, oratio­ 30 dunt quod paternitas et diuinitas Deus non sit, quid inde in

nem et quicquid tante sanctitatis et nobilitatis persone celestibus sentias nobis exponer e et transmittere non difieras.

condignum censetur. Valeat dilectio tua.

5 Quia tu, domina, ancillam te fecisti Christi, ipse te super te

eleuauit et secreta tibi uirginalis thalami adhuc in carne posite

reuelasse ex parte creditur, ut una ex his credaris de quibus XLR

canitur: Introduxit me rex in cubiculum suum. Sed quia pro­


HILDEGARDIS AD ODONEM SVESSIONENSEM a. II48-1149
phetica et fidelis anima dicit et ingeminat: Secretum meum mihi,
10 secretum meum mihi, et Ezechias rex, qui cellas aromatum et Ego paupercula forma in fumo aromatum montis excelsi dico :
thesauros templi nuntiis Babyloniorum aperuit, Deum in hoc Sol lumine suo descendit et multas indignationes uicissitudinis
grauiter ofiendit, beati illi qui nos peccatores in tantum precel­ locorum illustrat. Et sic, o tu magister, in magistratione multos
lunt, ut celestia rimentur, in uiis suis spiritum discretionis ex riuulos in scripturis habes quos inter alios interdum spargis,
his, qui per temptationem magis quam per reuelationem, Deo 5 scilicet inter magnos et paruos. Sed ualde tremisco propter
15 dante, prouentum profecerunt, prestolentur, et inferius etiam humilem formam que in me est.
apud homines de uisionibus suis discant que proferant uel que Nunc audi: Rex' in solio suo sedit et magnas columnas et
reticeant. Sic namque, Deo donum ipsorum per humilitatem ualde elegantes in magnis ornamentis coram se statuit, que
disponente, quedam subsigillant, nec ea proferunt que aposto­ supra ornamenta eboris erecta sunt et que omnia indumenta
licam et ecclesiasticam institutionem permoueant.
20 Hec, prudens femina, attende, quia mulier timens Deum ipsa
laudabitur. Dicitur quod eleuata in celestibus multa uideas et
multa per scripturam proferas, atque modos noui carminis edas,
cum nihil horum didiceris. Super his nequaquam miramur, quia
non excedunt munditiam et sanctimoniam tuam, sine quibus Ep. XLR
25 taha ab homine non capiuntur. Scire autem possumus: Quicquid codd.: F (f. 142V); H11I (teste Mart. 66, 1098-1099); R (f. 374rb-vb); W (f. 72r­
73r); Wr (f. I03r·-b); Z (f. 76r-v).
jli edd.: PI n p. 539-541 (cfr FH11IW); PL 127, 352C-353B (efr Hm); efr HAUG,
Ep. XL
p. 68, n. 93; Echth.. p. 172 (fragm.).
codd.: H11I (teste Mart. 66, 1097-1098); R (f. 374C&-b); Wr (f. I02V·-I03ra).
comm.: Echth., p. I72-I73; Einl, p. xII-xm.
11
I
ed.: PL 127. 35ID-352B (cfr Hm).
C011l11l.: Einl. p. XII-XIII.
it XLR, Tit.: Odoni magistro de Parisio F Responsum Hildegardis R Ódo­
:11 ni magistro de Parisio Hild. W Epistola S. Hil. ad eundem magistrum Wr
jj Ódoni magistro de Parisio Hildigardis Z

XL. Tit.: V do Parisiensis magister Hildegardi R Epistola V. Parisiensis


1I

magistri ad s. Hil. Wr '1,


'1'
l'
!I XLR. 1 aromatum montis] cfr Canto 8, I4.
XL. 5/6 te eleuauit] efr Ez. Il. l. 8 Introduxit - suum] cfr 4 Reg. 9, 2;
Esth. 2, 16; Canto 2. 4; 3. 4. 9/10 Secretum - mihi}ls. 24, 16. 10/12 I

Ezechias - offendit] cfr Is. 39. 2-8. 14/15 per! - profecerunt] cfr 1 Cor. 10, ¡(¡ji app. C011lp.: XLR, 2 uicissitudinum R Wr 5 Sed 0111. R

13. 20/21 mulier - laudabitur] Prou. 31, 30. I


I

XL, 26/27 ab eis agitur]llbeat agitur Hm, Ilbsconditur con;. PL * 31 exponere


XL, 1 Parienensis Wr 7 credaris] credatis H11I 10 secretum meúm et 0111. W,.
mihi 0111. R 11/12 grauiter in hoc Wr 14 qui 0111. 11", 25 ab homine il¡ app. eril. : X I.R. :1 uki••ltucllni. 'N ulrJ••itudines rtJrT. Z S mll~nOH ,x magnas
tllliK Wr

ro,.,; Z 7 Ncdc:t U., I "lid., MI, Wr 9 aupcr Wr IIInl H",


10 4 EPIST. XLR, 10-38 EPIST. XLR, 39 - XLI, 13 105
10 regis in magnis honoribus gestabant et ea ubique ostendebant. inuenit rationalitas hominis Deum per nomina, sicut et ipsa in
Tune regi placuit, et paruam pennam de terra leuauit et illi 40 proprietate sua plena est nominum.
precepit ut uolaret sicut idem rex uoluit. Penna autem a seipsa Nunc iterum audi, o horno, pauperculam formam in Spiritu
non uolat, sed aer eam portat. Sic ego non sum imbuta humana tibi dicentem: Deus uult ut recta itinera facias et ut illi su­
doctrina nec potentibus uiribus, nec etiam estuo in sanitate biectus sis et ut etiam uiuus lapis sis in lapide angulari. Et de
15 corporis, sed in adiutorio Dei consisto. ligno uite non deleberis.
Et die o tibi: A quodam homine in doctrina fluente et me
interrogante audiui quod paternitas summi Patris et diuinitas
Dei non esset Deus. Et me pusillam rogauit ut de hoc ad uerum XLI a. II'3'IIH
lumen diligentius aspicerem. Et uidi et didici, in uerum lumen
GVNTHERVS EPISCOPVS SPIRENSIS AD HILDEGARDEM
20 uidendo et non per me in me requirendo, quod paternitas et
diuinitas Deus est, quia horno hanc potestatem non habet ut Guntherus, Dei gratia Spirensis Ecclesie minister et episcopus,
de Deo dicat sicut de humanitate hominis et sicut de colore Hildegardi, dilecte magistre de monte sancti Ruperti in Pinguis,
facti operis de manu hominis.
salutcm eternam in Christo.
Viuens ergo lux in secreto uerbo sapientie dicit: Deus plenus
Quod bonus odor es tam remotis quam uicinis et de Spiritu
25 est et integer et absque principio temporum, et ideo non potest
Sancto solamen omnibus te querentibus, diuine pietati gratias
diuidi sermone sicut horno diuidi potest, quoniam Deus totum referimus. Vnde et certum habere debet dilectio tua quod
est et non alius, ac idcirco illi nihil abstrahendum aut addendum honorem et utilitatem Ecclesie tue libenti animo uidemus, et ­
est. Nam etiam paternitas et diuinitas est ille qui est, ut dictum
modis omnibus quibus uoluntatem nostram in prouectum eius­
est: Ego sum qui sumo Et qui est, plenitudinem habet. Quomodo?
dem Ecclesie tue eflectui mancipare poterimus, libenter facie­
30 Faciendi, creandi, perficiendi.
10 mus.
Quicumque enim dicit quod paternitas et diuinitas non sit
Rogamus autem intime sanctitatem tuam, quatenus pro di­
Deus, hic nominat punctum absque circulo, et si punctum habere
lectione nostra Deum pro nobis interpelles et orationibus tuis
uult absque circulo, illum qui eternus est negat. Et quicumque
cum nobis placabilem facias, et scias omni ambiguitate remota,
negat quod paternitas et diuinitas Deus sit, Deum negat, quia
35 uult quod aliqua uacuitas in Deo sit. Quod non est. Sed Deus
plenus est, et quod in Deo est Deus est. Deus enim nec excuti
,'.
nec excribrari secundum hominem potest, quia in Deo nihil est

quod Deus non sit. Et quoniam creatura initium habet, ex hoc Ep. XLI

codd.: R (f. 336rb); W,. (f. 53va.b).


ed.: PL 15, 171D'172A (efr R).

28 qui est] Ex. 3, 14; Apoc. 4, 8. 29 Ego - sum] Ex. 3, 14. qui est]

Ex. 3, 14; Apoc. 4, 8. plenitudinem habet] cfr Col. 1, 19. XLI, Tit.: Episcopus Spirensis Hil. R Epistola Spirensis episcopi ad s.

Hildigard. W,.

app. comp.: 16/21 A quodam - Deus est] quomodo in uera UlSlone edoeta

sum quid paternitas et diuinitas sit, quoniam ego (ego om. R) a te pereepi hoc XLR, 43/44 de - deleberis] cfr Prou. 3, 18; Apoc. 2, 7; 22, 14 et al.; Apoc.

plurimis necessarium esse, quatenus in uera fide roborentur. Nam (Nam om. R) 3, 5·

ad uerum lumen uidi et didid uigilanter et aperte uidendo et (quod Hm) non

XLI, 4 bonus - es) efr 2 Cor. 2, 15. 12 pro - interpelles) cfr Rom. 8,
per me in me requirendo quod paternitas et diuinitas Deus est HmR Wr 21
34; Hebr. 7, 25·
potestatem hanc R 25 et 3 om. R 27 ac] et R 28 Nam om. R paternitas

etiam R iIIe est R W,. 32/33 et si - circulo om. Hm R W,. 33 negans

HmRWr 37 potest secundum hominem HmRW,.

app. comp.: XLR, 39 in om. R 43 ut etiam om. R

app. erit.: 10 et - ostendebant om. Hm 21 non habet potestatem F 24


app. erit.: XLR, 44 ligno] libro fon. "'el, H", W,.
Videns PI sapientie uerbo Wr 27 non s. lin. Z post abstrahendum ádd.

est Wr 28 anl, paternitas adá. et Hm Wr 29 Et] etc. PL * 32/33 uult XU, 1 ('jonttrul R 2 diler.tc-. o",. /{ slIncti o",. W,. Roberti R.

habcr('. FPT 36 est2 ] et PL* nee excuti s. lin. Z 37 ellcribari Z PingiH R. 8 I\c)ttrlll1llllClmlm PL 12 intcrpellAI R Wr (,,,,. N.')

ro6 EPIST. XLI, 14 - XLIR, 14 EPIST. XLIR, 15-39 10 7


quod si Deus uitam nobis eoncesserit, non carebis honestate et 15 Nunc tu, O horno, qui multa nigredine inuolutus es, surge
15 remuneratione. Nam iustum est ut orationum tuarum suffragia eitius post ruinam et edifica in celestibus, ita quod nigri et
nobis impendas, sicut et nos de necessitate tua sollicitamur. sordidi erubescant in tua exaltatione, quando surgis a nigredine
Rescripta tua quoque ad nos desideramus. illa in qua nunc iaces, ita quod uix uiuit anima tua propter
opera tua, nisi quod tantum aspicis quasi per figuram ad aliam
20 uitam, que in tenti o fulget in te sicut aurora lucis. .
XLIR Mens tua eribrat et excutit se in magnis tormentis, ubi pinguis
HILDEGARDIS AD GVNTHERVM EPISCOPVM SPIRENSEM a. II53-II54
natura tua te affligit in tortuosis desideriis. Hunc humorem
euade. Audi, horno: Vir quidam terram habuit que magnam
Lux summe inspirationis, o horno, tibi dicit: Admonitionem uim in se ostendit, quando aratrum ipsam euertit, ita quod
Spiritus Sancti que in te ascendit non abscide a te per malam 25 multo germine sudauit quemque fructum qui in ipsa semina­
consuetudinem operum tuorum, quia Deus requirit in te quod batur. Tunc placuit uiro huic ut in terra illa hortum aromatum
olim attendit perditam ouem reducere, quando crimina homi­ faceret, ut in co crescerent aromata in suauissimo odore ad
num abstersit, ubi antiquus illusor confusus est, eum eum medicinam uulnerum et cieatrieum. Et terra illa tunc melior
fortissimus bellator superauit. Deus per fenestras aspicit ad te, cffecta est quam prius fuisset.
quia pius et misericors est. Hoc nullus horno derideat per ullam 30 Nunc tu, o horno, elige quid in his duabus partibus tibi utilius
opinionem uoluntatis sue. sit. Fundamentum enim celestis Ierusalem positum est primum
Audi: Hane eausam admonitionis Dei noli abscidere a te, ne de istis lapidibus, qui in magnis casibus erant uulnerati et in .
10 Deus te pereutiat per fiagella su a, quoniam Deus uult in zelo
cicatricibus uitiorum polluti, qui postmodum crimina sua op­
suo hanc inimicabilem causa m prosternere, quod sodales ipsius primunt in penitentia. Faber mundi fundamentum istud primum
35 de rugosis et impolitis lapidibus posuit, et lapides isti totam
per socios suos ipsum in ostensione sua derident. Vnde arcum
admonitionis sue uibrat, demonstrans quod nullus ei resistere ciuitatem Dei sustcntant. Ideo fuge lasciuiam huius mundi in
po test. naufragio immunditie, et esto similis sardio et similis topazio,
lOt uelox sicut clOruus haurire in lingua purissimum fontem. Et
uiulOs in eternum.
,'.

Ep. XLIR

«Jdd.: M (f. 79r-v); R (f. 336rb-vo); W (f. 15r-r6v); Wa (f. I2IV fIlSr); Wr (f.

53vb-54ra); cfr EinL, p. XLVI.

ed.: PL 15, 172A-D (cfr R).


I11

XLIR, Tit.: Guntero Spirensi episeopo Hildigardis M W Wa Hildegardis

R Epistola s. Hild. ad Spirensem episeopum Wr

31/32 Fundamentum - lapidibus] cfr 3 Reg. 7, 9-10. 38 eeruus - fontem]


XLIR, 3/4 Deus - redueere] cfr Matth. IS, 12; Luc. 15, 4. 5 illusor - est]
cfr Ps. 41, 2.

cfr Prou. 3, 34. 6 fortissimus bellator] cfr ler. 20, n. ""

app. comp.: 15 Nune tu] Vnde Room. R 16 ita quod] ut R 17


app. comp.: XLIR, 2 abseidas R 5 ubi] et R 10 Deus 2 om. R Wr 13 quando] eum R 18 illa] tua R in qua nune iaees om. Rita quod] quia
quod] quia R 14 possit R R anima tua uix uiuit R 19 nisi quod tantum] Tu autem R 22 tua
om. R 25 sudauit] protulit R Wr 28 tunc om. R 32 uulnerati erant R

XLI, 14 uita PL* honestate et] honesta R 17 quoque tua R


app. eril.: 16 post] ad PL 17 exsultatione PL * 21 cribrat IX Hcrihal
app. eril.: XLIR, 2 que] qui PL non abscide] ne ahscindlls PL 9 Dei con: M 22 natura IqS, ,,,II,,,/,,,,l1Ir f. 1/8r in W" tUA Ofll. R 30 eli¡¡¡c quid
o",. PL noli s. Ji". W uolo Wr abscindere PL 13 8ue l. Ji". W ,,,. qund elige roN: M 37 I¡milil~ O"" Wr
108 EPIST. XLII, 1-18 EPIST. XLIII, 1-16 109

XLII XLIII
HILDEGARDIS AD GODEFRIDVM EPISCOPVM TRAIECTENSEM c. a. II63 GODEFRIDVS EPISCOPVS TRAIECTENSIS AD HILDEGARDEM a. a. II73

Serena lux dicit: Lex dat uitam, et tenebre schismata, et Godefridus, diuina fauente gratia Traiectensis episcopus, unice

nocturnale tempus tristitiam. Horno qui uitam habere cupit, sue, singulari sue, speciali sue sorori Hildegardi, magistre so­

schismata non habeat. Quomodo? Quasi Deus non sit, scilicet rorum de sancto Ruperto, salutem ab eo qui mandat salutem

ad illum nec suspirando, nec tendendo, nec dicendo: Tu me in Iacob.

fecisti. - Sed tamen qui hoc facit, circulum, id est prosperitatem 5 Soror carissima, ex quo primo te cepi in Christi caritate

seculi, interdum querit. Et quis eam illi dabit? Nemo, ni si ut diligere, numquam memoria tua, super mel et fauum dulcis

tempus temporum in prosperitate aliquando surgit, quia Deus mihi, animo meo potuit excidere. Cogit enim me in tuam dilec­

hominem fecit, et aliquando euanescit, quoniam de Deo dubitat. tionem uirtus Dei que habitat in te, que operatur per te, que

Sed ct nocturnale tempus contristari decet, quia cum horno per familiarem pre ceteris illi sponso reddit te, qui eternaliter saluat

ro proprietatem desiderii et uoluntatis sue in peccatis nigrum quasi IO omnes sperantes in se. Et quoniam caritas diffusa est in corde
noctem se implicat, cum tristitia sepe circumdat, quia nullam tuo, rogo te in caritate qua in omnes abundas, ut omni diligentia,
spem ad gaudia operum suorum habet. omni conamine studeas Deum pro me exorare, quatenus in hoc
Vnde, o miles Christi, legi Dei subiace quantum eam uidere seculo oneribus peccatorum meorum merear alleuiari.

potes, ct uirgam correctionis in manu tua secundum precepta Dominus te illuc perducat, ubi est felix eternitas, eterna

I5 legis Dei tene, ita quod in eternum uiuas, et sic nocturnales I5 felicitas, iucunda tranquillitas, sine fine iucunditas. Vt sitiens
tempestates istas fuge quia Deus sic uult, et ad animalia illa fontem, sic tua rescripta desidero.
que undique oculos habent aspice, ita quod in omnibus rebus
tuis ad Deum uideas, quatenus carus Dei filius nomineris.

,'.

I
"II!
Ep. XLIII

codd.: R (f. 337vb ); Wr (f. 55v··b).

ed.: PL 20, n6A-C (cfr R).

comm.: Vorbem. 2, p. x40-I4I.

Ep. XLII
cod.: W (f. l08r-v). XLIIIR, Tit.: Responsum Hildegardis R Epistola s. Hil. ad eundem Wr
ed.: PI x39, p. 565'566 (efr W).

XLIII, 3/4 qui - Iacob] cfr PS, 43, 5. 6 super - dulcis] efr Ps. x8. xx.
XLII, Tit.: G. Traiectensi episcopo Hildigardis W 9/10 saluat - se] efr PS, x6, 7. 10/11 caritas - tuo] cfr Rom. 5, 5. 15/
16 Vt - desidero] efr Ps. 4x, 2"3.

XLII, 16/17 animalia - habent] efr Ez. I, x8; ro, X2.


XLIII, 1 Traiectensium R 2 speciali Hue an', singulari PL aororí 0"'.
PL 3 Rupertn JmpJ/l Roberto R Rüperto Wr 7 mihí] in PI.. 8/9 que 2
XLII, 1 Lex 1 J.•ux forl. ,.,tll PI 8 quoniam] quum Pl 10 nigrum] [in] - te om. Wr 11 11111, "ITIIlI MJJ. In PI.· 14 (1111, eterna .Jd. et PI..' 16
nigram PT Nníptll PL
lIO EPIST. XLIIIR, 1-25 EPIST. XLIIIR, 26 - XLIV, 4 III

XLIIIR uirtutum, ut in eternum uiuas, et dic: Exaltabo te, Deus meus

a. a. II73
Rex, et benedicam nomini tuo in seculum et in seculum seculi.

HILDEGARDIS AD GODEFRIDVM EPISCOPVM TRAIECTENSEM


Nam quando intelligis quod in episcopali cathedra es, in omnibus

uiis tuis Deum lauda, et in bonis operibus eum exalta, et

o tu persona a Deo sumpta et uocata es, ut secundum ipsum


30 precepta eius populo sine tedio iterando rumina, et eum per
opereris eum imitando, quoniam Deus omnia edificat, regit et
fidem osculare ac in bonis operibus amplectere; et in bona
ungit.
conuersatione Deum tuum ipsum ostende, atque in iudiciis suis
Omnipotens enim Deus per uerbum suum mundum creauit,
eum ut iustum regem magnifica, ita quod populum tuum recte
5 quem etiam regit, et omnia in aqua sanctificat, peccata hominum
regas et quod eum cum misericordia ungas, et quod noxiale
abluendo. Deus namque omnes creaturas creauit et eas guber­ 35 crimen post te non trahas, scilicet ne munus pro iustitia accipias.
nauit, ac hominem cum omnibus creaturis perfudit, quemad­ Et inuoca nomen ipsius, ut in omnibus his timorem ad eum
modum faber uasa sua per ignem elegantia facit. Sed deinde habeas, quoniam Rex est. Et hoc omnibus die bus uite tue facies,
preclarus dies in obscuram noctem per inobedientiam in casu quousque in hoc seculo uiuis, quatenus postea in infinito seculo
ro Ade se declinauit, et ob hoc homines in peccatis et in obliuione,
in eternum uiuas.
quasi Deus non esset, uixerunt. Tunc Deus omnem terram per
aquas diluuii de criminalibus peccatis hominum inundauit, et
sic sancti et lex et prophete surrexerunt. Nouissime autem XLIV
Filius Dei uenit, quem non decebat ut in uacuo tempore adesset,
I5 in quo nullam iustitiam inueniret, sicut etiam homo creatus ADELBERTVS ~PISCOPVS VIRDVNENSIS (?) AD HILDEGARDEM ~. II,6·u6~ ( 1
non est, antequam eum omnis creatura ostendebat. Sed et Filius
Dei uenit, ut totum mundum per obedientiam et per chrisma Adelbertus, Dei gratia Virdunensis Ecclesie minister et epis­
baptismatis, et per pe ni tentiam redimeret. copus, quamuis indignus, Hildegardi, matri sue carissime de

Nunc tu, pastor, prouide ne in puerili tempore, quod Deum monte sancti Ruperti, uisionibus Dei delectari presentibus et

20 nescit, sis, sed esto in tempore iustorum et sanctorum et in eternis.

ostensione prophetarum, et in operibus tuis iustitiam appre­


hende, sicut et Deus omnia preuidit, antequam illa operaretur,
et secundum ipsum populum tuum rege. ,'.
Tu etiam populo adiutorium in uice Christi prebe, ne sis sicut
25 tuba que sonat et que non operatur. Sed esto bonus odor

Ep. XLIV

codJ.: R (f. 337ra'b); Wr (f. 54Vb-5)ra).

eJ.: PL l8, l74C-D (cfr R).

Ep. XLIIIR
comm.: Vorbtm. 2, p. 40; efr ep, XXXVI huius editionis.

codJ.: R (f. 337vb-338ra); Wr (f. 5)V b-5 6ra ).

eJ.: PL 20, l76C-l77B (efr R).

comm.: Vorbem. 2, p. l40·l4I.


XLIV, Tit.: Episcopus Virdunensis Hildegardi R Epistola Virdunensis

episcopi ad s. Hil. Wr

XLIII, Tit.: Episeopus Traieetensium Hildegardi R Epistola T raiectensis

episcopi ad s. Hil. Wr

' ', XLIIIR, 26/27 Exaltabo - seculi] PS, l44, l.


6, r. 37 quoniarn - est] cfr PS, 46, 8 et al.

3S ne'- accipias] cfr Matth.

XLIIIR. 9/10 in - Ade] cfr Gen. 3· 11/12 terrarn - inundauit] cfr Gen.
7. 25 bonus odor] cfr 2 Coro 2, l5· XLIIIR, 28 quod] quia R 29 et l om. R 30 populo om. PL et o",.

R 30/31 per fidem eum R 31 ael et R an/, amplectere ae/d. eum R

et om. R posl bona aJJ. etiam R (o",. PL) 32 atque] et R 33 quod1

XLIlIR,l a om. PL'" ut] quatenus R 7 ae] et R omnibus ereaturis]


ut R 34 quod eum a",. R quod 2 o",. R 35 oe] ut PI.. 36 "lit, inuoca

illis R 9 preclaros] praealtus PL'" 16 euro post creatura R 17 etom.


aJJ. sic R euml ipHum R 37 fllc-Iu PI.•

R 18 et] ut Wr 19 ant, pastor adJ. o PL in om. PL * Deum]

Dominum PL 21 et om. R 21/22 IlpprehendenH R 25 que.2 "m. R


XLIV. 2 dari•• lmae PI..' 3 RII\lCrti sm'/lI/l Rohc:ni R. Ih'perll Wr
II2 EPIST. XLIV, 5 - XLV, 4 EPIST. XLV, 5 ­ XLVR, 6 II3

5 Benedicta gloria Domini de loco sancto SUD, que te sibi a 5 Deo gratias agimus, qui te lucernam clarissimam aureo can­
teneris annis tuis mancipauit famulam. Ego autem, tamquam delabro imposuit et lucis sue claritatem longe lateque per te in
si cecus iter uidenti monstrare uelit, caritati tue suggero ut domo sua clarescere fecit. Quapropter, soror et filia dilectissima,
gratiam istam cum humilitate cognoscas, attendendo prophe­ :1 ex radiis quibus te solem iustitie indubitanter illuminari cre­
tiam illius antiqui Balaam, qui licet nouissima sua in contrarium dimus, nubila mentis nostre, que nos opprimunt ex ingruenti
10 populo Dei direxerit, memorabile tamen est in uisione sua, cum
dixit: Qui cadit, et sic aperiuntur oculi eius, humilitatem pro­
fecto in uisione significans. Doctor quoque gentium dixit: N e
magnitudo reuelationum extollat me, et cetera. Hec itaque magis
I
:1
10 tribulationum turbine et diuersarum cogitationum inundatione,
depelli obnixe exoramus.
Plurima quidem sanctitati tue necesse haberemus insinuare,

si prolixitas uerborum tibi explicare ea non obstitisset. Viua

fiducia mei afIectus ad uos dicta sint quam presumptione doc- 11 autem uoce per presentem latorem tibi presentialiter loquimur,

15 trine. :1 15 et responsum admonitionis tue toto corde exflagitamus.


Porro noueritis quod in presenti ad uos uenire non possum,

licet prope uos sim. Tamen in aduersitatibus meis uos fidam

patronam in orationibus uestris expeto, et sororum uestri collegii XLVR

ancillarum Dei sufIragiis adiuuari postulo. Diu est quod scrip-

20 tum uestrum habere non merui; quod nunc saltem merear, oro. ,1'1 1
HILDEGARDIS AD CVNRADVM EPISCOPVM WORMATIENSEM a. a. un
Tu persona es sedens super cathedram Christi et uirgam
ferream in manu tua habens ad regendum oues tuas. Aspice •
XLV
autem ad solem iustitie et ad plurim~s stellas, que sunt genera
CVNRADVS EPISCOPVS WORMATIENSIS AD HILDEGARDEM a. a. 1173 uirtutum, ita ut non deficias in cibo uite, quia bonus pastor est,
5 qui semper in bonis operibus floret et qui in recta uiriditate
Cunradus, Dei gratia Wormatiensis Ecclesie indignus licet oues suas pascit. Hoc tibi det ille, qui in prima die sonuit, et

episcopus, Hildegardi, dilecte sorori de monte sancti Ruperti,

cum heu! parua orationum exhibitione, suauem in omni obse­

quio deuotionem.

.'.

I~·,
'1
El'. XLVR
coáJ.: R (f. 336vb'337r8); Wr (f. 541"b_v").
El'. XLV
eJ.: PL 16, 173B-D (efr R).
&0111111.: Binl., p. XIU.
coád.: R (f. 336v··b); Wr (f. 541"a.b).
Iti.: PL 16, 173A·B (efr R).
j'
&0111",.: Bifll., p. XID. III

XLVR, Tit.: Responsum Hildegardis R Epistola sancte Hildig. ad

~ormaciensis
Wormaciensem episcopum Wr
XLV, Tit.: Episcopus Wormaciensis Hildegardi R Epistola
episcopi ad sanctam Hildig. Wr
XLV, 5/6 lucernam - candelabro] efe Ecdi. 26, 22. 8 solem iustitie] cfe
Mal. 4, 2.
XLIV, 5 Benedicta - suo] Ez. 3, 12. 9/10 Balaam - direxerit] cfr Num. ! XLVR, 1/2 uirgam - regendum] cfe PS. 2, 9. 3 solem iustitie] cfe Mal.
22-24. 11 Qui - eius] Num. 24, 4. 12/13 Ne - me] 2 Coro 12, 7. 4, 2. 4 ut - uite] cfr loh. 6, 27. 617 qui - peocessit] efr Gen. l.

XLIV, 6 tuis 0111. PL 7 iter] ter PL * uellet PL 9 illis PL * XLV, 8 quibus] qui PL * iIluminare flrt. "'16 PL 9 incongruenti R

antiquam PL 10 populo Dei om. PL 16 ad uos in presenti R 18/ 13 ea explicl.re (Ixpliuff l. lin.) R 15 exAl.gitamur Wr

19 suff"ragiis ant, sororum PL

XLVR.2 habel R tu•• W"PLI lilA. R 3 autem ""'. R 4 ita 11",. R


XLV. 1 C6nracluI Wr 2 Ruperti IcriJlIIl Roherti R R6pc:rti Wr 6 iIle dc:t R
II4 EPIST. XLVR, 7-2I

omnis creatura in uerbo eius processit, et qui in nouissimo die CLASSIS II


tuba canet, ita quod omnes filios hominum suscitabit.
Nam quidem homines iuste uiuentes tabernaculum Dei sunt,
10 quia Deus in eis habitat. Horno enim edificium Dei est, in quo ALBON
ipse mansionem habet, quoniam igneam animam in illum misit,
que cum rationalitate in dilatatione uolat, quemadmodum mu­ XLVI
rus latitudinem domus comprehendit. Sed et qui per precepta HILDEGARDIS AD WOLFARDVM ABBATEM a. II53-II'4
Dei in operibus suis iustificatus est, in quibus legem Dei non
15 neglexit, celestem Ierusalem edificat ; qui uero secundum carne m Serena lux que dat uerba ruminandi, dicit: O horno, tu habes

operatur et non secundum spiritum, de sancta edificatione cadet. fiduciam cogitando in Filium Dei. Sed tamen dubitas cibum

Qui uero proprietatem uoluntatis sue abscidit de se, celeste iHum frangere, quem tu ipse comedere uis indictante mente

edificium cum margaritis et pretiosis lapidibus ac optimo auro tua. Quomodo et quare circuis diuersa cribrando et undique

ornat. 5 aspiciendo, ubi inueniatur res illa que in cerimonia sit? Quare

20 Tu itaque talem te fac ut lapis pretiosus fias, et ut in summa facis hoc? Deus edificat in quacumque bene et iuste operante

Ierusalem orneris. causa. Surge ergo ad lumen, et in eternum uiues. Nam Deus

habet sibi holocaustum in instrumento suo. Beatus est iHe qui

Deum semper tenet in omnibus causis suis, quia diabolus illum

10 numquam decipiet. Viue ergo tu, o horno, et esto uictoriosus in •


obumbroso mundo.

,'o

,.i
: ¡

Ep. XLVI

codd.: Hm (teste Mart. 18, 1037); M (f. 8Ir); R (f. 355V··b); Wr (f. 78vb).

ed.: PL 79, 301B-C (cfr Hm).

¡Imi comm.: Vorbem. 2, p. I4J; cfr ep. CXXXIX huius editionis.

7/8 qui - suscitabit] cfr ICor. 15, 52. 9/10 tabernaculum - habitat] cfr XLVI, Tit.: Wolfardo abbati de Album Hildigardis M Responsum Hil­
Ez. 37, 27; Apoc. 21, 3. 10/11 in quo - habet] cfr Ioh. 14, 23. 15 celestem degardis R Epistola S. Hit ad eundem Wr

Ierusalem] cfr Hebr. 12, 22. 15/16 qui - spiritum] cfr Rom. 8, 4; 8, 13.
17/21 celeste - orneris] cfr Apoc. 21, 18-21.
app. comp,.' XLVI, 3 tu o",. H",tt Wr

7 omnis - processit] in cuius uerbo omnis creatura processit R 9 quidam


R 10 Horno] Hoc Wr 14 suis in margo Wr 17 de se abscidit R 18 app. mI.: XI.VI, 1 JHII' lulI .fiJ. dldt Ji. que) quí H", 2 co~itandi R
11.1:] et R 20 itaque] igitllf PL te talem R ut 2 o",. R 2/3 illllm dhum Wr Sin dlctantll M R Wr 11 umhw,o 1-1",
II6 EPIST. XLVII, 1-12 EPIST. XLVIII, 1-23 II7
XLVII ALPIRSBACH
HILDEGARDIS AD FRIDERICVM PRIOREM a. II53 -II54
XLVIII
Qui est, dicit: Rex uidit scalam que obtenebrata est in uicis­ GODEFRIDVS MONACHVS AD HILDEGARDEM a. II5Nl~~

situdine pestilentie. Et sol effulsit, et obtenebrationem illam


scidit. Et hoc regi placuit, et dixit: Hec fugitiua scala in Domine serenissime ac uere beate Hildegardi, Spiritu diuine
fatigatione est, quia interdum ad ardua scandit et interdum uisionis decora te, monachorum sancti Benedicti infimus, quam­
5 obtenebratur. '1 uis indignus sacerdos G., deuote seruitium obedientie cum omni
Talis est mens tua, o horno. In die sciscitationis animi tui I humilitatis subiectione.

,1 Qui confidunt in Domino, intelligent ueritatem, et fideles in

ascendis in leto gaudio ad me, et iterum in nociua pestilentia !


5
colis cadentem morbum, quasi non exquirenda sit causa salutis. dilectione acquiescent illi, quoniam donum et pax est electis Dei.

Impossibile est quod cinis immobilis sito Aspice ad me et semper (' Hec sacrosancta dicta, per os superne sapientie edita, multorum

10 require unguentum medicine in die et in turbine, et in eternum relatione ueridica in te fore cognoui et credo completa. Quod
uiues. Puram legem cole et dubietatem fuge, et Deus saluabit enim sacris Scripturis testantibus inuenio, fidelissime teneo,
10 quod omne uerbum impossibile non sit apud Deum. Igitur
te.
I famam quam rumore uulgante agnoui, quamuis sanctas tuas
reuelationes non uiderim, ueram esse non dubitaui. Scio itaque
in ueritate quod, quia fiduciam tuam in Domino posuisti, ideo .
ueritatem ipsius' intellexisti, et quia fidelis illi in dilectione
15 acquieuisti, donum diuine reuelatiónis et Spiritum celestis
consolationis suscepisti, et pacem electorum Dei acquisisti.
Nunc uero, quia omnipotentis Dei misericordia amplior est
in te inuenta quam in ceteris mortalibus, ideo non temptando
neque superbiendo, sed solius Dei gratiam simpliciter per te
20 deprecando supplex rogo, ut memor sis illius uocis dominice:
,'. Vnum ex meis pusillis nolite contemnere. - Considera ergo ne
liUeras mee pusillanimitatis contemnas, sed per amorem lesu
Christi preces meas te oro clementer exaudias, et ut pro delictis

Ep. XLvn

eoJJ.: Hm (teste MaIt. n, IO.p:); M (f. Su-v); R. (f. 356v·-b); Wr (f. Sor"); Z

(f. 5SV). Ep. XLVIII

,JJ.: PL S2, 304B-C (efr Hm); efr HAUG, p. 67, n. S5. GOdJ.: Hm (teste MaIt. 60, 1089-1090); R. (f. 37Ivb-372rb); Wr (f. 99vb·loorb).

&0lil111.: VotWlII. 2, p. 147; efr ep. CXIV huius editionis. ed.: PL I21, 344D-345C (efr Hm).

GOIII11I.: Vorl1e11l. 2, p. 149.

. : Friderico priori de Album M Responsum HilJegardiS R.


Epistola S. Hild. ad eundem Wr ( ... )ori de ( ..... ) 11111'1.. absciso Z XLVIII, Tit.: Monachus quidam Hildegardi R. Epistola G. monachi ad
s. Hil. Wr

XLVII, 1 Qui est] Ex. 3,14; Apoc. 1, 4.


XLVIII, 5/6 Qui - Dei] (efr) Sapo 3. 9. 10 quod - Deum] efe Luc. 1,
37. 21 Vnum - contemnere] cfr Matth. 18, 10.

IIPP. GOmp.: XLVII, 1 uidet R.Wr

XLVlII, 3 G.) 1: U", 6 acqult:icc:nt - ()ell cte. H", 9 lacrí. DIII. Wr


IIPP. trit.: XLVII, 1 Qui est dicit M
0111. 3 figitiua Hm 6 flirt, In adJ. 12 uera flr!. fWdI R Wr 14 11"la ti", In dllt:etí()ne ilIi H. 17/18 in

lnde Wr sciscitationis) sanctificationis Wr 7 lato H", interdum Wr


le eHI' H.K
II8 EPIST. XLVIII, 24 - X LVIIIR, 5 EPIST. XLVIIIR, 6 - XLIX, 7 II9
meis apud Deum interuenias et sanetis tuis precibus uitam rum uidet ad me per gaudium ascensionis, quod nondum potes

25 meam subleues, et negligentias meas admonere digneris per in opere tuo eapere. Val de bona sunt desideria que turrim

litteras tue correptionis. Valde enim mihi est optabilis correptio edifieant in altitudine suauitatis boni odoris. Vnde gaudent

tue dulcissime caritatís. Ergo indignum me iudico munere tue angeli Dei propter opera faeture digiti Dei, que opera Deum

charte amantissimo, sed credulitatis mee mercedem a te recipere 10 gustant, rumpendo cibum nequitie peecatorum.
cupio. Credo enim per Spiritum, per quem cuneta preterita, Nune tu, o miles, esto fortis in prelio quamdiu uiuis in corpore
30 presentia et futura perspicis, etiam tibi patere secreta mei cordis. tuo, quia inimicus tuus non fatigatur et pugna non defieit. Talia
Vere numquam uidi mihi diem dulciorem, quam ut ad tuam sint opera tua, ut mitissimus Pater super te gaudeat et ut
presentiam peruenirem. Mallem namque nudis pedibus incedere uerbum eius animam tuam clarifieet, et ut igneus amator un­
pro sola uerborum tuorum auditíone, et nimis iucundum mihi 15 guentum salutis tibi infundat et uiriditatem floris sapientie.
esset atque optabile, si uel tuas excellentíssimas uisiones, uel
35 aliquas tue beatitudinis litteras mererer percipere.
Omnipotens Pater per uirtutem sui Filii Domini nos tri Iesu ALTENA
Christi et per cooperationem Spiritus Sancti incolumem te longo
tempore dignetur conseruare ad correetionem sancte sue Eccle­ XLIX
sIe. ABBATISSA AD HILDEGARDEM a. i. llH

Domine et matri Hildegardi, dileete et uenerabili in Christo •

X LVIIIR sueque dileetionis intime, N. abbatissa, lieet immerita, de Al·

HILDEGARDIS AD GODEFRIDVM MONACHVM a. II52'II53 thena ct peeeatrix penitens ad pedes Iesu eum Maria sedens,

dileetum suum uidere sieuti est.

Lux uiuens dicit: O horno, riuuli fluunt de me ad uiriditatem Congratulor uestre beatitudini, omnium feminarum dilectis­

mentís tue. Sed tamen mens tua est ligata et etiam acuta per sima, que, sicut in delieiis euidentissimis probari potest, quem

uicissitudinem morum in tenebrositate dispersi uenti. Et occulte diligit anima uestra, quantum mortalibus possibile est, inuenis-

cogitationes tue in mente tua interdum decipiunt te, et gustus


5 operis tui interdum tangit te. Vultus autem desideriorum tuo-

Ep. XLIX
Ep. XLVIIIR codd.: Hm (teste Mart. 38, 1060); R (f. 362ra.b); Wr (f. 86vb-87ra).

codd.: Hm (teste Mart. 60, 1090); M (f. 65r); R (f. 372rb ); Wr (f. 100rb); Z ed.: PL 99, 320C'32IA (efr Hm).

(f. 57V).
comm.: Vorbem. , p. 145.

edd.: PL 121, 345C-D (efr Hm); cfr HAUG, p. 67, n. 78.

COIIIIII.: Vorbelll. 2, p. 149.

XLIX, Tit.: Abbatissa in Althena Hildegardi R Epistola abbatisse de

Althena ad s. Hil. Wr

XLVIIIR, Tit.: Cotdefrido (sa)cerdoti et monac(ho de) Alper~pach Hild. M


Responsum Hildegardis R Epístola s. Hil. ad eundem mo(nachum) Wr
Gotefrido sacerdoti et monacho Hild. Z XLIX, 3 peccatrix - sedens] cfr Luc. 7, 37'38; lO, 39.

app. comp.: XLVIIIR, 2 tamen om. R 3 Et occulte] Occulte etiam R 4 app. comp.: XLVIIIR, 9 Dei2 ] ipsius R
interdum om. R 5 Vultus autem] Sed uultus R

app. mt.: X LVIIlR, 9 Dei . : Htrt 13 !unt Hm 15 tibi salutia Htrt Wr


XLVIII, 31 diem mihi HmR 35 post beatitudinis add. tue Wr 36 uiriditateH Wr
uirtutem om. Wr 37 te] et R X 1.1 X , 2 N.]I!. H... U. R .. IlIlIm .",. Wr !! C:ongratulator PI.• •
6
app. mi.: XI.VlIIR, 2 tue 6X sue co", Z del Íl'IlH PI.·

120 EPIST. XLIX, 8 - XLIXR, 3 EPIST. XLIXR, 4 - L, II 121

tis, et iamiam cum ipso in secreto cordis cubículo feliciter uacans Ipse namque rugit uelut leo, quando primum angelum in casu

gustastis et uidistis, quoniam suauis est Dominus. 5 ipsius imitantes in infernum proicit, ita quod ibi omnem inius­

10 Quodque ita esse perpendo, oportet me equanimiter ferre, titiam frendentibus dentibus a se depellit, et ita radix fortitu­
quod multo iam tempore per litteras uestras uisitare me uobis ~I dinis est. Omnes autem qui eum fide confitentur et bono opere
tam deuotam neglexistis. Credo enim quod, si uel ad momentum tangunt, ad se trahit, et ob hoc omnia quasi leo uincit. Nunc
aciem mentis ab intuitu dileeti uestri refleetere atque pedem 11 audi me admonentem te.
extra habitaculum quietis mouere possetis, minime omitteretis, 11

'!
15 quin sepius me per nuntium uestrum consolari faceretis, qui et
me de status uestri qualitate letificaret et de meo uobis referret. ALTWICK (OUDWI]K)
Nam et si non dabitur mihi dileetam faciem uestram ultra in
hac uita uidere, quod sine lacrimis non possum dicere, leta L
tamen semper de uobis ero, quippe quam ut propriam animam
SOPHIA ABBATISSA AD RILDEGARDEM a. XX64' I1 70
20 statui diligere. Quapropter oculo orationis uidebo uos, quousque
perueniamus illuc, quo et nos inuÍcem eternaliter uidere et
Beate memorie Rildegardi de saneto Ruperto, S(ophia), solo
dileetum nostrum facie ad faciem in decore suo mereamur
nomine abbatissa in Altuuich Traiectensis Ecclesie, introire
contemplari.
chorum lumine luminum illuminatum.
Quia nullus hominum ualet mundanis concupiscentiis renun­
5 tiare et ad supernam patriam omni intentione anhelare, ni si ei
XLIXR 111,1 desursum daturr1 fuerit Christi iuuamine, ideo religioni uestre
RILDEGARDIS AD ABBATlSSAM a. a. II73 intimare cupio quid, Deo instigante ét Spiritus sui gratia coo­
perante, conceperim in animo meo. Dominus noster, qui non
o tu que magistra es in fulgore salientis fontis, quod est in uult aliquam de ouibus suis esse erraneam, sed sicut bonus

uice Christi, audi: Ecce uicit leo de tribu luda, radix Dauid. Roc 10 pastor cupit omnes reuocare ad salutis eterne uiam, inspirauit

tale est. Filius enim, splendor sanete diuinitatis, uelut radix est. cordi meo, ut puto, quatenus onus regiminis, quod grauiter

,',

Ep. L
Ep. XLIXR ·1 codd.: Hm (teste Mart. 39,1061-1062); R (f. 362V8); Wr (f. 87rb-v8).

coJd.: Hm (teste Mart. 38, Io60-I061); R (f. 362rb); W,. (f. 87r8.b). ed.: PL lOO, 321C-322A (cfr Hm).

ed.: PL 99, 32IA (cfr Hm).

&omm.: Vorbem. 2, p. 145; cfr ep. CCLXXXVI huius editíonís.

ti L, Tit.: Abbatissa in Altuuich Hildegardi R Epistola abbatisse in Altuuich

i ad s. Hil. W,.

I
XLIXR, Tit.: Responsum Hildegardis R Epístola s. HP. ad eandem

abb(atissam) W,.

XLIXR, 4 rugit - leo] efr Apoc. 10, 3 et al. 4/5 primum - proícit] cfr

2 Petr. 2, 4; Iudae 6. 6 frendentibus dentibus] cfr Ps. 34, 16.

XLIX, 8 secreto - cubículo] cfr Iudith 8, 5; Eccle. 10, 20. 9 gustastis ­


Dominus] (cfr) Ps, 33, 9· I L, 8/10 Dominus - uiam] cfr Matth. IS, 12: Luc. 15, 4·

XLIXR, 1 salientis fontís] cfr Ioh. 4, 14. 2 Ecce - Dauid] Apoc. 5, 5.

XLIXR, 4 lpse - leo] et ípse }anquam leo rugit R quando] quin Hm cum

PL * 4/5 imitltntes ant, primum R 5 pisl quod adJ, et Hm 6/7 et - est

XLIX, 8 cubiculo] periculo Hm 9 gustatis R uídetís HmR ,20 om. R 9 post te ,p. CCLXXXVl hMill1 ,ditiDnis, "'MI,,#o ;nilio, annlelMlI1 H", R Wr

orationis] oris W,. 23 contemplari] amplecti R

L.l Rohert" f! RUI'I,crro Wr S(n!'hi.) mi/JI'l S. COIld. Mnl() 'n #"''1., Wr


XLIXR, 3 enim 0111. R post radix adJ. fortitudinis R 9 e rrolleRfI\· 111M
122 EPIST. L, 12 - LR, 6 EPIST. LR, 7 - LI, 7 12 3
porto, derelinquam, et me solitudini alicuius cellule includam. cere et locum requirere, ubi cor meum nidum habeat, ita ut et
Huius itaque propositi uelle adiacet mihi, sed posse et consum­ anima mea ibi requiescat.
mare in Domini nostri est potes tate. O filia, non est utile apud Deum ut onus tuum abicias et
I5 Ergo que scio uos apud Deum tanti esse meriti, quod ex 10 ouile Dei relinquas, cum illud lumen habes per quod illi luceas,
Spiritus Sancti reuelatione cognoscere ualeatis quid expediat ita ut ad pascua illud educas. Nunc autem te ipsam coerce, ne
homini facere, propterea humilibus precibus exoro pietatem mens tua flagret per hanc dulcedinem, que ualde tibi nocet in
uestram, quatenus uelitis pro me Dominum consulere, si sibi uicissitudine secularis uite. Tu uero uiue, quia gratia Dei te uult.
placita sit conuersatio mea, ne me posthac sententia illa Gre­ Caue ergo ne te ab ipsa abstrahas in uagatione mentis tue. Deus
20 goriana denotet, que dicit: Melius fuerat eis uiam ueritatis non r5 te adiuuet, ut in pura scientia uigiles.
cognouisse quam post cognitionem ab ea in deterius decidisse.
De cetero ualeatis in Domino, et ea que postulaui pietas
uestra non renuat mihi per presentem portitorem scriptis de­ AMORBACH
signare, et quicquid gratie Dei per Spiritum suum Sanctum uo­
25 'bis de his placuerit reuelare. LI
i!
'1'
MONACHI AD HILDEGARDEM p. a. II~9

LR !
Hildegardi, magistre de sancto Ruperto in Pinguis, O., c., V.
HILDEGARDIS AD SOPHIAM ABBATISSAM a. n64-II70 peccatores, nomine tenusque sacerdotes, et tota congregatio •
fratrum in cenobio beati N. in Amerbach degentium, cum ful­
In uera uisione mysteriorum Dei hec uerba audi: O filia de gentissima lampade ad eternas nuptias intrare.
latere uiri orta, et figura in edificatione Dei formata, quare 5 Lux uiuens, omnis boni operatrix, cui omnis anima uitalis et
tabescis, ita quod mens tua in uicissitudine nubium uolat, quas ad decimum numerum preelecta sit cooperatrix, etsi eadem in
tempestas circumducit, sic quod interdum ut lux lucet et iterum sua puritate inueniatur, tamen iuxta sensum accipientium a
5 statim obscuratur? Sic est mens tua per strepitum morum
illorum, qui non fulgent ante Deum. Sed tu dicis: Volo requies­
,11:
,', !

1I1 Ep. LI
codJ.: R (f. 393ra-b); Wr (f. Il9ra-va) .
•d.: PI 6, p. 339-34° (efi R).
Ep. LR
comm.: Vorbem. 2, p, 149-r50; efr ep. CCCXLIV huius editionis.
cmIJ.: Hm (teste Mart. 39, 1062); R (f. 362V·-b); W (f. 33r-v); Wr (f. 87v"-b).
eJ.: PL roo, 322A-C (efr Hm).
LI, Tit.: Quidam sacerdotes Hildegardi R Epistola o.ev. sacerdotum ad
s. Hil. Wr
LR, Tit.: Responsum Hildegardis R Sophie abbatisse de Altuuich
Traiecti Hildigardis W Epistola s. Hil. ad eandem abbatissam Wr
LI, 3/4 cum - intrare] cfr Matth. 25, I-ro. 5 omnis anima vitalis] eft
Eccli. r6, 3I.
L, 20/21 Melius - decidisse] Gregorius M., Regula pastoralis, 3, 34 - PL 77,
II9A; cfr 2 Petr. 2, 21.
app. t:rJmp.: LR, 10 Dei] tuum R 12 tibi ualde R 13 secularis] singularis
HmRWr 15 adiuuet te HmRWr
app. t:rJmp.: LR, 4 iterum] interdum Hm R W r S statim om. HmRWr

app. eriJ.: LR, 7 et 2 o",. Wr 10 illud] ullum W lumen] nomen Wr 13


L, 13 post propositi add. mei R et om. Wr 15 que] quoniam Hm esse
lIcro] ergo Wr 14 ergo) ¡¡ptur H. uero Wr
tan ti HIN 16 reuelatatione R 18 pro me Dominum uelitis Hm Dominum
pro me uelitiH R 19 mea] mei R Wr 20 dixit PL * 24 sanctum suuro 1.1,1 Rllpc:rto Nriptll R()hC1rtl~ R R"llllCrtn Wr Pinail R C,) E. PI 3
Wr in ce,noh¡o hcati N. n•. It
12 4 EPIST. LI, 8-43 EPIST. LI, 44 - LII, 8 12 5
beatis differenter participatur. Nam sicut suprema regalis aule Nunc tu, o mater ueneranda, quoniam ut in scripturis tuis
organa eo ardentius inflammantur quo uicinius et quasi imme­ 45 legimus, commonitiones spiritalibus multoties direxisti, eas etiam
10 diate fontem claritatis contemplantur, inferiora uero angelorum secularibus quam iqtime rogamus ut dirigas, quia necesse est
agmina quanto ab ipsa origine sunt remotiora, tanto differentius, ut duris et crebris correptionibus inclamentur qui correptiones
tanto debilius ab illo principali lumine relucent, sic et spiritus aliquas uix sustinere dignantur. Speramus enim quod animos
incorporati, licet ad uitam sint preordinati, alii abundantius, suos uerbis tuis attentius inclinent, quoniam per diuinam uisio­
alii tenuius impetu claritatis a maiestate semper discurrentis 50 nem et iussionem te loqui credunt et sciunt, quam uerbis nos tris,
15 irradiantur, et ad illud beatificum principium consequendum ,i quos in multis transgressionibus uacillare frequentius uident.
distantissima mobilitate eleuantur. Sunt enim quedam anime in Vale.
illud pelagus claritatis sic absorpte, ut aliud nihil uidere, aliud
nihil sentire quam presentiam illius luminis omnia uiuificantis :1
l'
sibi uideantur. Quarum fulgore et cetere anime, adhuc terrestri ANDERNACH
20 graues obscuritate, dum sepius reuerberantur, ad receptaculum :11

ipsius claritatis aptificantur, quo sibi ex ea subtilius notificantur.


Quia ergo tu, mater reuerentissima, ad claritatem illam uici­
nius ascendisti, splendor acorde tuo erumpens conscientias
I LII

TENXWINDIS MAGISTRA AD HILDEGARDEM a. II-48.II~O


nostras illuminet, ita ut tum per radios admonitionis, tum
25 exhortationis, tum corrreptionis tenebTe nostre imminuantur. Hildegardi, magistre $ponsarum Christi, T., magistra dicta.
Nam quia abundauit iniquitas et refriguit caritas, per schisma ,1 sororum Anturnacensium, summis spiritibus quandoque coniungi
Romanum tenebras erroris patimur, et quoniam iniquitatibus in celes tibus. .
De sanctitatis uestre opinione celebris fama late peruolans
obstantibus sol iustitie obscuratus est, luna, que est Ecclesia,
ab origine religionis multimodis exorbitauit. Verumtamen quia j quedam mira et stupenda auribus nostris insonuit summeque
rcligionis ac singularis propositi uestri excellentiam exiguitati
30 uerba Christi non transeunt, sed permanent, et idem ipse tes­
tatur: Ecce ego uobiscum sum usque ad consummationem seculi, ,11 nostre maxime commendauit. Multorum namque testimonio
quamuis totus iam pene orbis tenebris erroris inuolutus sit, didicimus, de secretis celes tibus plurima mortalibus intellectu
radius quidam antique gratie, ne tota gens pereat, in uobis
resplenduit. Ordo enim monachorum orbitat, ordo clericorum
35 claudicat, ordo quoque sanctimonialium titubat, et, cum spiri­
tales religione hoc modo excedunt, seculares institutam sibi a
Domino legem omnino negligunt. Nam inter cetera facinora,
Ep. LIl
quibus Deum obliuioni tradunt, legitima coniugia derelinquunt
" codd.: Hm (teste Mart. 55, 1079-1080); R (f. 368vb-369ra); Wr (f. 95rb-vb); Z
et aliena pro libitu suo sibi copulant, homicidia perpetrant, et (f. 3Y-v).
40 inde magnos se fore existimant; ac quisque uelut inertem se edd.: PL n6, 336B-337B (efr Hm); HAVERKAMP, p. 543-545 (efr R Z); cEr
esse dicit, si his maculis immunis inuenitur. Quapropter sacer­ HAUG, p. 62, n. 18.

dotes qui clamare et ueritatem cum correptione loqui deberent, comm.: Vorbem. l, p. 144-146.

iam sil ere coguntur.


LII, Tit.: om. Z Tengswich dic(ta ma)gistra in Antumaco Hildegardi R
Epistola magistre sororum Anturnacensium ad s. Hil. Wr

28 sol iustitie] cfr Mal. 4, 2. 31 Ecce - seculi] Matth. 28, 20.


app. comp.: LII, 1 dicta magistra Hm R Wr 7 maxime om. R

8 ante suprema add. illa R suprema om. PI 9/10 immediate] in medietate


R (sed immediate PI) 14 maieste Wr discurrentes R, a. con: Wr discurrente LI, 44 tuis om. W,. 46 etiam Olfl. PI 48 sustinere om. PI 51
PI 17 post uidere add. possint PI 19 uideantur] quae uiuificantur PI 24 transgressoribus PI frequentiuR 111f1. R
per radios tum R 26 et om. Wr schismum PI 27 iniquitatibus] nubibus app. eril.: 1,11, 1 Hildeprdl] 1111. 1,,11. drfitil Wr HlIdig1trdi R H. Z T. n",.
iniquitatis R 29 origine] ordine R 30 sed] si R 38 Deum] Dominum Hall,)! 2 Anternacen.lllrn ¡".""""'!J, fort. Z 5 "\Hnme que Wr 6 exigultMti
PI l.'" cxi¡¡uitlltc con: 7.
I26 EPIST. LII, 9-35 EPIST. LII, 36 - LIIR, 3 I27

difficilia uobis per angelum diuinitus ad scribendum reuelari, et pro posse nostro perscrutantes subtilius, nil in eis tale quod
10 queque uobis agenda non deliberatione humana, sed ipso edo­ reperimus.
cente ordinario Tanta namque, o sponsa Christi uenerabilis, consuetudinis
Aliud etiam quoddam insolitum de consuetudine uestra ad uestre nouitas exiguitatis nostre modulum longe incomparabi­
nos peruenit, uirgines uidelicet uestras festis die bus psallendo 40 liter excellit atque non modicam admirationem nobis incutit.
solutis crinibus in ecclesia stare, ipsasque pro ornamento can­ Igitur nos tantillule profeetibus uestris debita dilectione intime
15 didis ac sericis uti uelaminibus pre longitudine superfidem terre congaudentes, de hac re tamen aliquid a uobis certius experiri
tangentibus, coronas etiam auro contextas capitibus earum cupientes, litterulas nostras sanetitati uestre placuit dirigere,
desuper impositas et his utraque parte et retro cruces insertas, humiliter ac deuotissime obsecrantes, quatenus cuius auetoritate
in fronte autem agni figuram decenter impressam, insuper et 45 talis religio defendatur, dignitas uestra in proximo non dedig­
digitos earundem aureis decorari anulis, cum primus pastor netur nobis rescribere. Valete, et in orationibus uestris memores
20 Ecclesie talibus in epistola sua contradicat, sic admonendo nostri estote.
dicens: Sint mulieres cum uerecundia se componentes, non in
tortis crinibus, neque aura, neque margaritis aut ueste pretiosa.
Preterea, et quod his omnibus non minus mirandum nobis LIIR
uidetur, in consortium uestrum genere tantum spectabiles et
HILDEGARDIS AD CONGREGATIONEM MONIALIVM a. 1I48'II~O
25 ingenuas introducere, aliis uero ignobilibus et minus ditatis
commansionem uestram penitus abnuere. Vnde nos plurimum
Fons uiuus didt: Mulier intra cubiculum lateat, ita quod
obstupefaete sub magne dubitationis incertitudine titubamus,
magnam uerecuni:liam habeat, quia ¡¡nagna pericula horribilis
dum in animo tacite reuoluimus ipsum Dominum in primitiua
lasciuie serpens in illam sufflauit. Quomodo? Forma mulieris
Ecclesia piscatores modicos et pauperes elegisse, ac beatum
30 Petrum conuersis postea ad fidem gentibus dixisse: In ueritate
comperi, quod non est personarum acceptor Deus; uerborum
insuper Apostoli non immemores ad Corinthios dicentis: Non
multi potentes, non multi nobiles, sed ignobilia et contemptibilia
huius mundi elegit Deus. Omnia quippe precedentium Patrum
35 instituta, quibus cunetos spirituales maxime informari condecet,
Ep. LIIR
codd.: Hm (teste Mari. 55, 1080-1082); M (f. 66v-67V); R (f. 369r'·va); W (f.
22V'25v); Wr (f. 95vb'96va); Z (f. 35v-36v).
21/22 Sint - pretiosa] (cfr) 1 Tim. 2, 9. 30/31 In . Deus] Act. 10, 34; edd.: PL II6, 337B'338C (cfr Hm); HAVERKAMP, p. 546'548 (efr R WZ); efr
efr Rom. 2, II. 32/34 Non - Deus] (efr) 1 Cor. l, 26'28. HAUG, p. 62, n. 19.
comm.: Vorbem. I, p. I44-146.

app. comp.: 9 uobis per angelum] et rata (rara Hm) uobis HmR Wr 10 ipso]
Deo HmR Wr 12 insolitum om. HmRWr 13/14 psallendo - ipsasque om. LIIR, Tit.: Responsum Hildegardis (Hiltegardis Z) RZ Congregationi
HmRWr 15 ac sericis] quibusdam HmRWr 15/16 pre - tangentibus om. Andernacensi Hildigardis MW Epistola s. Hil. ad eandem mag(istram) Wr
Hm R Wr 16 aura] decenter HmR Wr 17 cruces] angelicas imagines
HmRWr 19 aureis] quibusdam HmR Wr 19/21 cum ­ dicens] Que omnia,
ut credimus, ad amorem superni sponsi ducitis, cum iustum sit ut Hm R Wr app. comp.: LII, 36 perscrutantes] insectantes Wr persectantes Hm R subtilius
25/26 aliis - abnuere om. Hm R Wr 26/28 V nde - reuoluimus] Quod nos om. HmRWr 36/37 nil - reperimus] uestra etiam (enim Wr) iusta et sancta
plurimum etiam (etiam plurimum R, etiam om. Hm) admirantes (admiramur omnino esse (esse omnino R) scimus Hm R Wr 41 debita dilectione om.
Hm), scimus tamen uos hoc rationabili causa facere (agere Wr), cum non ignoratis HmRWr 43 litteras HmRWr 44 cuius] eius HmRWr 45 defendatur]
HmRWr adaugeatur Hm R Wr
app. comp.: LIIR, 1 quod] ut R . 3 illam] primam mulierem Hm M R W Wr
app. eril.: 9 nobis fort. recte Z ad scribendum] adscribendum Hm ascribendum
PL * 11 ordinare Z 13 psallentes Hallg 16 etiam] ex HaIIg contectas
app. eril.: LlJ. 42 ~ uobis r. /in. Z certiuR a uobis Wr

Hall!. 17 impositis HaIIg 19 annulis Hm Hall!. 35 maKime spirituales


Hm app. eri/.: I.IIM, 1 l'olU uluu. !lIdio",. '/. 3 ~erp(.n8] "pedes H",

I28 EPIST. LIIR, 4-28 EPIST. LIIR, 29-56 I29


fulminauit et radiauit in prima radice, in qua formatum est niam horno pulchritudinem anime sue abscondet, ne accipiter
5 hoc, in quo omnis creatura latet Quomodo? In duabus partibus, 30 eam per superbiam rapiat. .
scilicet in altera experte facture digiti Dei, et in altera superne Virgines coniunde sunt in Spiritu Sancto sanctimonie et in
pulchritudinis. aurora uirginitatis. Vnde decet illas peruenire ad summum
O quam mira res es, que in sole fundamentum posuisti et sacerdotem sicut holocaustum Deo dedicatum. Quapropter decet
inde terram superasti! Vnde Paulus apostolus, qui in summa per licentiam et per reuelationem in mystico spiramine digiti
10 uolauit et in terra tacuit, ita quod non reuelauit quod abscon­ 35 Dei, quod uirgo candidam uestem induat, claram significationem
ditum fuit: Mulier que subiacet uirili potestati mariti sui, illi desponsationis Christi, uidens quod intexte integritati mens eius
coniuncta in prima costa, hec magnam uerecundiam habere solidetur, considerans etiam, quis ille sit cui coniunda est, sicut
debet, sic quod non debet dare aut reuelare preconium proprii scriptum est : H abentes nomen eius et nomen Patris eius scriptum
uasculi uiri sub alienum locum, qui ad illam non pertinet Et in frontibus suis, et iterum: Sequuntur Agnum quocumque ierit.
I5 hoc faciat in uerbo illo quod dominator terre dixit: Quod Deus 40 Deus etiam habet scrutinium scrutationis in omni persona,
coniunxit, hamo non separet, in irrisione diaboli. ita quod minor ordo super superiorem non ascendat, sicut et
Audi: Terra sudat uiriditatem graminis, usque dum eam hiems Satanas et primus horno fecerunt, qui altius uolare uoluerunt
superat Et hiems aufert pulchritudinem illius fl.oris, et illa tegit quam positi sunt. Et quis horno congregat omnem gregem suum
uiriditatem sui fl.oris, deinceps non ualens se reuelare quasi in unum stabulum, scilicet boues, asinos, oues, hedos, ita quod
20 numquam aruerit, quia hiems illam abstulit Ideo non debet 45 non discrepant se? Ideo et discretio sit in hoc, ne diuersus
mulier se in crinibus suis subleuare nec ornare, nec erigere in populus in unum gregem congregatus in superbia elationis et in
ulla sublimitate corone et auri ullius rei, nisi in uoluntate uiri ignominia diuersitatis dissipetur, et precipue ne honestas morum
sui, secundum quod illi in recta mensura placuerit ibi dirumpatur, cum se inuicem odio dilaniant, quando altior
Hec non pertinent ad uirginem; sed ipsa stat in simplicitate ordo super inferiorem cadit et quando inferior super altiorem
25 et in integritate pulchri paradisi, qui numquam aridus appa­ 50 ascendit, quia Deus discernit populum in terra sicut et in celo,
rebit, sed semper permanet in plena uiriditate fl.oris uirge. Virgo uidelicet etiam angelos, archangelos, thronos, dominationes, che­
non habet tegmen crinium uiriditatis sue in precepto, sed in rubim et seraphim discernens. Et hi omnes a Deo amantur, sed
propria uoluntate sua per summam humilitatem se tegit, quo­ tamen equalia nomina non habent Superbia amat principes et
J nobiles in persona elationis ipsorum, et iterum illos odit, cum
iI
¡I
55 ipsam interimunt Et scriptum est: Deus potentes non abicit,
9/11 qui - fuit] cfr 2 Coro I2, I eqs. 11 Mulier - sui] cfr Eph. 5, 24.
11/12 illi - costa] cfr Gen. 2, 22. 12/13 hec - debet] cfr I Tim. 2, 9.
cum et iPse sit potens. Ipse autem personas non amat, sed opera
'1

13/14 preconium - uasculi] cfr I Thess. 4, 4. 15/16 Quod - separet] I1

~I~'
Matth. 19, 6.
38/39 Habentes - suis] Apoc. 14, l. 39 Sequuntur - ierit] Apoc. 14, 4.
app. &omp.: 4 radíauit post radice R 6 post altera 1 add. parte HmMR WWr 55/56 Deus - potens] Ioh 36, 5.
(cfr in altera parte scilicet R) 9 inde om. Hm M R W W r V nde] Sed Hm M
WWr VndePaulus]PaulusenimR 10/11absconsumHmMRWWr 11
!,
Ijl. app. comp.: 31 in spiritu sancto coniuncte sunt R 31/32 in aurora] aurore
post fuit add. sic dixit MW; hec attendit HmRWr 12 hec om. HmR Wr 14 i!
post uiri add. sui HmMRWWr sub] ad HmMRWWr 18/19 Et hiems­ Hm M R W W r 34 per2 om. R 35 claram significationem] in clara signifi­
1"
sui floris] Illa enim pulcritudinem floris illius aufert et uiriditatem sui floris 1, catione HmMRWWr 38 Habent HmMRWWr 41 quod] ne R non
tegit R 18 floris illius HmMWWr 20 numquam] nondum R 20/21 om. R et om. HmMR WWr 43 sunt] essent HmM R W Wr 44 ante
hedos add. et RWr 45 discrepant] dissipent MRWWr (dissipet Hm) 49
mulier non debet R
permanet R
26 permanet - uirge] in plena floriditate floris uirge
'Ii quando om. R 50 discernit - celo] populum suum in terra sicut et in celo
1,1
discernit R 51 etiam om. Hm R Wr 53/55 amat - interimunt] principes et
nobiles in persona elationis amat, sed cum ipsam interimunt, illos odit R 54
app. erit.: 4 formatu Z 5 hoc om. Z 6 experte] ex parte Hm Wr 10 11 1 ipsorum om. HmMWWr (cfr R) 55 Et om. R
reuelarit PL * 13 proprii in margo Wr 14 illum Wr 15 dicit Hm 16 ¡II,
1

separat Wr, a. co"- R 17 post hiems del illam W 18 tegit om. Z 19


deinde Hm et deinceps Wr re1euare PL * 21 suhuelare Wr exigere Hm app. erit. : 29 sue Ofll. H", . 33 deo iI,r. Z dedicatum 11itl. de S. lin. Z 36
22 reí om. Wr 25 in Ofll. Hm pulchra Hm 26 in S. /in. Z plena Christi uidem, inl,rp. H"",rAJ.",p 39 ~1I1.1 ~IIIR /-1", 40 ctiRrn s. li". W
Ofll. Z uiriditatis Wr m
uirge] uirigere Z post Villo d,/. tamcn Z 28 scrutationcR 1-1111 43 (~()l1gre~1 l,'", 48 (Iirlllnp~llIr 'x (linllnr~lltur mrr.
HUI! S. lin. W te¡¡:at Wr 1.


13° EPIST. LIIR, 57 - Lln, 4 EPIST. Lln, 5 - LIIIR, 2 131
que gustum habent in iUo, sicut Filius Dei dicit: Meus cibus est Quomodo me, domina dilectissima, ab aspectu et colloquio
ut faciam uoluntatem Patris meio Vbi humilitas est, ibi Christus uestre dulcedinis, mihi omni mellis sapore gratioris, tamdiu
semper epulaturo Et ideo necesse est ut illi homines discernantur, subtraxisse potuerim, uel interim litterulis saltem uisitasse uos
60 qui plus uanum honorem quam humilitatem appetunt, cum hec distulerim, memetipsum satis admirari nequeo, totumque id
uident que illis superiora sunt. Morbida etiam ouis abiciatur, ne paruitatis mee desidie deputoo Vestram etiam pietatem huius­
totus grex contamineturo ro modi mea inconcinnitate, quod absit, offendisse ualde timeo, et
Deus bonum intellectum hominibus infundit, ne nomen ipso­ merito, quippe quem antea nec uoce, nec habitu, nec facie,
rum deleaturo Bonum enim est, ne horno montem apprehendat, necdum etiam fama agnitum, ut primum ueni, quod factu
65 quem mouere non poterit, sed in ualle subsistat, paulatim perdifficile est, gratia uestri benignissime recepistis et statim
discens quod capere potest. uestri coUoquii participatione, quod magnum duco, recreare
Hec dicta sunt a uiuente lumine et non ab homineo Qui audit, I5 dignata estiso
uideat, et credat unde sint. Verum quia penitet, ignoscetiso Animus enim meus numquam
non promptus fuit, facultas uero defuit. Promitto igitur, si quid
uere promittere possum, me, si Deus facultatem dederit, quan­
AUGSBURG tocius emendaturumo Interim autem in orationibus uestris pro
20 Deo mei miserrimi peccatoris memor esse digneminio
Lln
VDALRICVS CANONICVS AD HILDEGARDEM aoaoII7°
LIIIR
Domine Hildegardi, religione, sapientia, disciplina, moribus, HILDEGARDIS AD VDALRICVM CANONICVM ao ao II70
postremo omni utriusque hominis uirtute plenissime, iHe suus
per omnia V(dalricus), in sexta cum Martha laborare, in septima ~
,), Qui uita est, hec uerba ostendit mihi dicens: Horno, tu similis
~ I

redintegrari, in octaua cum Maria iucundario es aque que mouetur in tempestate, et que iterum deinde manet

r
;1:, ,
,~ Epo LIIIR
~ coddo: Hm (teste Marto 59, 1089); R (fo 37IVb); W (fo 30r); Wr (fo 99vb); Z
(fo 59r)0
Epo LlU eddo: PL 120, 344C-D (cf-r Hm); cfr HAUG, po 68, no 890
codJo: Hm (teste Marto 59, ro88-I089); R (fo 37IV·-b); Wr (fo 99v·-b)0
eJo: PL 120, 344A-B (efr Hm)o
LUIR, Tito: Responsum Hildegardis R 6dalrico canonico Augustensi Hildo
W Epistola So HiL ad eundem Wr ca(.. o) margo absciso Z
LlU, Tito: Sacerdos quidam Hildegardi R Epistola V. ad so HiL Wr

LUR, 57/58 Meus ­ mei] (cfr) Ioho 4, 340 61/62 Morbida - contaminetur]
!~I
; I
!i LlII, 16/17 Animus ­ promptus] cfr 2 Coro 8, II et alo
¡Ii
efr Regll/a S. BeneJicti, 28, 8 - CSEL 75. po 85 o LUIR, 1 Qui uita est1 cfr Ioho II, 25; 14, 60
LlII, 3/4 cum - iucundari] efr Luco 10, 39-4°0 ¡II:
appo compo: LlHR, 1 Homo omo HmRWr

appo compo: LIIR, 58/59 semper Christus Hm W 63 infundat M R W


I LlU, 7 uitasse WI' uos uisitasse R uos 0"'0 Wr 8 id o",. Wr 10
in concinnitate R Wr ualde offcndisRe Wr 12 nedum R agnitum IX
appo trito: LIIR, 60 uanum So lino W, omo Z humitatem M 61. uideret 1 agnitam co", R factum Wr 16 ignoscitis Wr 18 uere 0"'0 H", 19
Hm 63 ne] nec Z 64 enim So lino W, 0"'0 Z est enim Wr 66 dicens ,1I autem] aut H", in 0111. H", 20 milcrrimi mci Wr iIIIlI memor lIáJo e.t
Hm (!6J cliscens PL·) 68 sit flrlo rttIl Z 11' Wr
:1'

"
1.1[[,1 Hildc:¡¡ardillf. HmR 2 1)lenissimell)rohHtissime Wr al)po ,.,.il.: 1.11111, 1 mllll c",""dll HIfI 2 "1u~~II.J(o Z dc:.ilulc /11/10 11",
'.iiÍ!¡,.
i '

I .
132 EPIST. LIIIR, 3 - LIV, 8 EPIST. LIV, 9 - LV, 19 133
in tranquillitate. Victoria tibi dicit: Libenter ingrederer ad te, deficis in uiribus, non autem in uoluntate. Vnde et gratía Dei
sed tu cedis me, quando faciem mentis tue abscondis, ita quod 10 ad te resplendet.
5 dubius es, non habens uolantes pennas in securitate, ubi non es
in amplexione contemptus mundi.
O miles, cito ueniet tibi resurrectio, si puluerem cineris a te LV
excutis, dicens: Si non possum stare in sole, uolo tamen me ABEAS AD HILDEGARDEM a. a. II66
abstrahere de luto pulueris et uestem meam abluere de uicis­
10 situdine morum huius seculi. Tunc columba dabit tibi unguen­ Floribus uirtutum sanctarum redimite Hildegardi, gloriosis­
tum, et uulnus tuum terget. Nunc surge, et uiue in eternitate. sime ancille Christi de Pinga, N., humilis et indignus prouisor
fratrum in Eberbutde, pro studio boni propositi denario diurno
euangelico remunerari.
AVERBODE 5 Gratías immensas referre non cessabo Deo, qui uestre persone
celsitudinem tamquam lucernam ardentem et lucentem, n(;m
LIV modio subtectam, sed super candelabrum posuit, qui angelica
HILDEGARDIS AD ANDREAM PRAEPOSITVM a. a. II66 uisitatione et Spiritus sui gratia uestram reuerendam sanctita­
tem tueri ac consolari non desistit, qui etiam bonam famam
10 opinionis uestre non solum in regione Germanie, sed etiam in
Secreta lux dicit: Tu exterritus es quasi de uento, et dormitas
in ligno uiriditatis mentís tue. Sed horno qui uiriditatem inte­ nostris atque aliis mundi partibus longe lateque uelut bonum
rioris cordis sui habet, in excelso parietis edificat. Pastor autem suum odorem respersit, ut merito cuÍn Apostolo dicere possitis:
qui ouile pascit, non habens intrinsecus adiutorium in necessi­ Christi bonus odor sumus Deo in omni loco.
5 tatibus ouilis sui, sed fatigatus fugit, illi pastoralis cura non Et nos congratulan tes tanto pietatis uestre culmini, dicere
proderit; unde idem faciat se similem oui et non pastori. 15 compellimur: Quam pulchra Jacta es in deliciis, filia princiPis;
Tu, horno, es sicut undans in aquis, qui uix liberatur ne exsultabimus et letabimur in te, memores uberum tuorum super
dimergatur, ita quod ubique prudentiam inspicis, sed tamen uinum. In quibus nos infirmi inuenimus quod fugamus, et fortes
quique ac robusti secundum a Deo datam uobis sapientiam
solidum cibum sumentes, dicere irreprehensibiliter possint: La-
Ep. LIV
codd.: Hm (teste Mart. 17, 1036); R (f. 355rb-v8); W (f. 96r); Wr (f. 78va);
Z (f. 4 sr-v).
edd.: PL 78, 300D (cfr Hm); efr HAUG, p. 64, n. 47.
comm.: Vorbem. 2, p. 144; efr ep. CCXXIX huius editionis.
i
~I
Ep. LV
:1 1 codd.: Hm (teste Mart. 12, 1029-1030); R (f. 353v··b); Wr (f. 76ra-v·).
LIV, Tít.: Responsum Hildegardis R Andree preposito de Eberbutde ed.: PL 730 295A-C (cfr Hm).
111 comm.: Vorbem. 2, p. 144.
Hildegardis W Epistola s. Hil. ad eundem Wr Andree preposito de I
Eberbutde Hildig. Z

LV, Tit.: Abbas in Eberbuthde Hildegardi R Epistola prouisoris in


LIIIR, 7/8 puluerem - excutis] cfr Is. 52, 2; Matth. 10, 14; Luc. 9, 5; Act. Euerbutte ad S. Hil. Wr
13, 51.
LV, 314 denario - euangelico] cfr Matth. 20, 2. 617 lucernam - posuit]
app. comp.: LUIR, 7 miles] horno Hm R Wr 1, cfr Matth. 5, 15. 13 Christi - loco] (cfr) 2 Cor. 2, 15. 15 Quam ­ deliciis]
'11
(cfr) Canto 7, 6. filia principis] Canto 7, l. 16/17 exsultabimu8 - uinum]
app. comp.: LIV, 8 ita quod] et R 1

,l' Canto r, 3. 19/20 Labia - primam] (cfr) Canto 5, 13·


,1I.,!
:·.I'

r;
app. trit. .' LIIIR, 3 ingredere Hm 10 morum post seculi Wr 11 terge ! LV,l sanNorulll f(", 2 Blllga }/IWR N."I n. R H. Wr 3 Ebcrhurde
R HIW EhC'.rl)uthdc R 5 nun I:ClMUh<> r~l'erre Wr 6 l'~hitudinc R et
IIlCClllcrn (1111. /'/IW 12 oc!on1m M\llIm Wr
app. <TiI.,' LlV. 1 dixit Wr cxterritus] litJ. ex '. li". Wr
l~'i!1
:Ii
.1
134 EPIST. LV, 20 - LVR, 3 EPIST. LVR, 4 - LVI, 3 135
20 bia tua distillantia myrrham primam, et: F auus distillans labia ipse Deum despexit. Sepe autem uideo in felicitate hominis,
tua, o sponsa Deo dilecta. Ciuitas enim in monte uirtutum 5 quem Deus ualde amat, quod he pene se illi obiciunt, quia
collocata abscondi non potestis, quia columnam immobilem et inimicus felicitatem illius cognoscit ac eum in hac tempestate
inconcussam in medio Ecclesie sue Dominus uos constituit, ut opprimere uult, ut cum eo cadat. Sed ipsum de sinu Dei rapere
inter erumnosa huius mundi discrimina plebs sua, suo sanguinis non ualet. Attamen angustia et tribulatio illi ab elementis
25 pretio redempta, per uos discat quid appetere, quid cauere occurrunt, in illa tamen temperantia quod Deus eum obseruat.
debeat, et exemplis bonarum uirtutum uestrarum instructa de lO Sicut autem Ecclesia nouam genituram noue prolis in sanguine

die in diem proficiat, et de uirtute in uirtutem non segniter Christi suscepit, ita oportebat et decuit dotem Spiritus Sancti,
ascendens uidere possit Deum deorum in Sion. scilicet aquam sanguini Christi coniungi, quia etiam tabes in
Obtentu igitur precum uestrarum confisus, etsi dignus non sanguine cuiusque hominis est.
30 sim coronam laborum percipere, saltem sit mihi primum fugisse
supplicium. Vestris igitur orationibus studiose me commendo,
quia magnis peccatis sepius Dei pietatem offendi. Vale, domina BAMBERG (ST. MICHAEL)
dilectissima, et pro me indigno Dominum exora uerbisque a
Deo tibi datis saluta. LVI
HILDEGARDIS AD ABBATEM a. II69'II70
LVR
In ignea admonitione predestinatum est, quid uiua uoce po­
HILDEGARDIS AD ABBATEM a. a. II66
pulus iste auditurus sit, quod de torrente lapide haurietur in
Iacula que in incredulitate et in contumelia malitiosorum
obscuritate mysteriorum Dei. Sed te uideo in intentione tua
uerborum ueniunt, similia periculoso uento sunt, qui repente ad

cor hominis uenit. Et hic est tempestas primi angeli, in quo

Ep. LVR
Ep. LVI

codd.: Hm (teste Mart. 12, 1030-103I); R (f. 353vb); W (f. 67r-v); Wr (f. 76v8);
codd.: Hm (teste Mart. 3, IOI7); R (f. 349r8); W (f. 45v-46r); Wr (f. 70V·-b).

Z (f. 8Ir).
ed.: PL 64, 284C-D (cfr Hm).

edd.: PL 73, 295D-296A (efr Hm); efr HAUG, p. 69, n. lIO.


tomm.: Vorbem. 2, p. 143; Binl., p. XIII-XIV.

tomm.: Vorbem. 2, p. 144.

LVI, Tit.: Responsum Hildegardis R Abbati de sancto Michaele in


LVR, Tit.: Responsum Hildegardis R Abbati de Eberbutde W Epistola Babenberch Hild. W Epistola s. HiL ad eundem Wr
s. Hil. ad eundem prouis(orem) Wr Abbati de Eberbutde Hildigardis Z

app. comp.: LVR, 4 aurem] enim RWr 6 ac] et R 13 post est add. Sed
LV, 20/21 Fauus - sponsa] Canto 4, IX. 24/25 suo - redempta] cfr Apoc.
et (et om. Hm) admoneo (moneo R) te, o pater familias in monte Sion, ut fadas
5, 9· 27/28 de - Sion] cfr Ps. 83, 8.
quod sis tuba canens strenue in spiritali populo tui gregis, ut non defidat in
caritate et in obedientia, et in eternum uiues (uiuens Hm). Et (0111. R) iterum
(om. R) in temetipso (add. etiam R) undique habe oculos (oculos habe R) ad
app. comp.: LVR, 3 hie] hec HmRWr aspiciendum (aspiciendam Wr) iustitiam et ueritatem, ita ut (add. in Wr) anima
tua semper uigilet (uigiles Wr), ne in strepitu huius seculi impediaris HIIIR Wr
app. comp.: LVI, 1 quid] quod HIM R Wr 3/4 Sed - aliquando] Video enim
LV, 20/21 distillantia - tua om. Hm 24 sanguine HIIIWr 25 pretio om.

te aliquando in intentione tUI R· 3 uideo te Wr (ifr R)


Hm 26 instructa] inducta Hm 29 etsi] ac si Hm 32 pietatem Dei Hm

33 Dominum] Deum Hm a om. Wr 33/34 tibi ante a Hm

app. erit. : LVR, 1 Iacula] litt. init. dificit W incredulitate1litl. in s. lin. W r app. tril.: LVR, 5 ualclcr nllll. Z 6 eum ""'. Wr 8 \Jalet) p<>!!:N! Wr
2 ante ueniunt add. ad animum Wr 11 et] ut Wr 22 IMIll'unC' H.wN Wr (mi unguini PL·)
,1
136 EPIST. LVI, 4 - LVII, 12 EPIST. LVII, 13-49 137
aliquando ut auroram rutilantem, sed tamen laborem et angus­ tanti ponderis, quod se amplius mouere non possint. - Tunc
5 tiam interdum et in temetipso et in aliis habentem, ita quod etiam temperantia dixit: Et ego rete coram uia eorum expan­
inde tam fortiter fatigaris, quasi ignores quid facere possis. 15 dam, ut si iniustas semitas ire uoluerint, per rete impediti non
Nunc autem nobilissimum Patrem familias te admonentem possint. - Sed misericordia dixit: Ego annuntio quod sapientia
audi: Vigila strenue et surge in lumine, ut uirgam ipsius honeste celum et terram in magna gloria constituit, et quod discretio
in die feras. Nam si exterior horno in flagello Dei aliquando ad pulchritudinem oculorum omnia ad uidendum et ad cognos­
10 fatigatur, interior tanto fortior exsurgit de fortissima ui, que te cendum bene distinxit, et quod temperan tia dulcia et aspera in
sustentare uult in circueunte rota gratie sue. bonum cibum conuertit, ita quod et comedi et glutiri possunt.
Sed et uersatilem gladium habeo, cum quo aufero omnia aspera
per que homines lacerantur, et omnia montuosa que transire
LVII non possunt, et hec ita explano, quod et pusilli et magni, fortes
HILDEGARDIS AD ABBATEM et debiles ipsa pertransire et tolerare ualent.
Nunc, o tu diligens et sollicite pater, istas rationes ad te dictas
In serena luce hec uerba audiui: Sapientia et discretio ad intellige, atque summa iudicia et iustitias Dei filiis tuis cum
inuicem dixerunt: Quam adiutricem nobis queremus? - Et ad misericordia strenue ostende et cum magno timore, quia, cum
inuicem sibi responderunt: Temperantiam. Sed et misericordia ipsi bella malorum operum inceperint et cum ea in plateis
de nostro officio salutem populis annuntiet. - Et sic sederunt. uoluntatis sue perficere uoluerint, tunc oculos intentionis eorum
5 Tunc sapientia dixit: Quid faciemus, quod bella et bella inter cum sole iustitie obscura et cum nube disciplinalis correptionis,
filios hominum sunt? - Et differentia respondit: Cum filii ho­ quia spiritu celestes et corpore secundum Christum sunt, et
minum in plateis sibi occurrunt, ita quod semetipsos interficere prohibe ne animas suas exstinguant, multa merita in celestibus
uolunt, tunc oculos eorum cum sole obscura, et ego cum nube. habentes. Et exhibe illis scutum defensionis de sole iustitie, et
Et disseramus eis quod Deus in angelicis consuetudinibus eos armillas ac armaturas obedientie de nube discipline, de quibus
10 edificauit, et deinde corporales post se. Et cur modo animas se tamen uix expedire possunt pre grauedine peccatorum. Sed
suas suffocent, cum tanta merita habeant? Et tu da illis scutum et rete correptionis coram eis expande, compellens eos rectam
de sole, et ego armillas ferreas atque alias armaturas de nube uiam ambulare, quia Deus celum et terram in magna gloria
constituit et suauia ac dura ita temperauit, quod pati poterunt.
Atque misericordiam imitare que omnia ita explanat, quod
40 superari ualent. Sed et tempora temporum discerne, ac mollia
corpora filiorum tuorum inspice secundum uerbum Dei, ubi
dixit: Misericordiam .uolo et non sacrificium, et sicut etiam
Ep. LVII
Apostolus dixit: Quibus lacte opus est et non solido cibo. Atque
CfJdd.: W (f. 84v-86r); Z (f. 87r-88r).
cum oleo eos unge, ne per amaritudinem defi,ciant et ne per
,dd.: PI 100, p. 55°-551 (cfr W); cfr HAUG, p. 70, n. 127.
45 ignorantiam errent.
comm.: Briejlll., p. 136; cfr Einl., p. XIII-XIV (ep. LVI).
Nunc igitur, o fili Dei care, prouide ut templum tuum cum
,J beneuolentia luceat, et ne mens tua in uicissitudine nubium
LVII, Tit.: Abbati de sancto Michahele in Babenberch Hild. W Abbati
' 1111
I
quasi in inquiete bellorum circueat, sed cor tuum in purissimum
de sancto Michah(ele) in Babenberch Hild. Z fontem constitue, et in dulcissimo amore eum amplectere.

LVI, 10 interior - ui] cfr Eph. 3, 16.

42 Misericordiam - sacrificium] Matth. 9, 13; 12, 7; cfr Os. 6, 6. 43


app. comp.: LVI, S quod] ut R 6 fatigeris R Quibus - cibo] Hebr. 5, 12; cfr 1 Coro 3, 2.

app. &rit.: LVI, 4 aurora Hm S et 1 om. Hm 11 gratie sue om. Wr 16 misericordia IX misericordialn ttlrr. Z 20 itll S. H". W 25 tltal) certu
PI 28 I)JateaN Z 40 lupe,rllrt p. mrr. Z 4V43 Mi.eril:ordlllln - dixit 1"
LVII, 1 ante In lIerIJ. eras. W SIIb 116ri1. discretio lI,riI. Iras. W 10 coporales marK,. W 47 el t. 11". Z 48 tncl"II:'ICl l'&1li.... ) inri. illquietatc h'rl",,,JNIII "1
Z post se] partes PI drnllne"1 (JI
13 8 EPIST. LVIII, 1-29 EPIST. LIX, 1-23 139
LVIII LIX

HILDEGARDIS AD DIMONEM PRIOREM a. II69'II70


HILDEGARDIS AD CONGREGATIONEM MONACHORVM a. II69"XX70

In uera uisione hec uerba uidi et audiui: Vita uidet et mortem In purissimo fonte uidi, et hec uerba audiui: Quidam horno
superat, sicut paruus puer Dauid Goliath superauit. Et mons in uenit in hortum suum, ut uideret si flores ibi florerent et si

alto aspicitur, et uallis iacet et interdum in uiriditate sua flores I¡ aromata ibi crescerent. Et dixit: Descendi in hortum nucum, ut

germinare facit, sed multo plus inutiles herbas et tribulos et


11: uiderem poma conuallium et inspicerem si floruissent uinee et

5 spinas producit. '1 5 germinassent mala punica. Reuertere, reuertere, Sunamitis,

Nunc, tu horno, intellige. In quadam domo uiri duo sedebant, 1I reuertere, reuertere, ut intueamur te.

quorum alter miles fuit, alter uernaculus. Et ad eandem domum Hoc est: Filius Dei de corde Patris descendit et in amaritudine

due pulchre et sapientes puelle uenerunt et ad ianuam pul­ I


,1 nature hominis carnem induit, ac in ipsa amaritudine multos

sauerunt, et hominibus illis dixerunt: In longinquis regionibus 1,

dolores absque peccato sustinuit, et sic poma conuallium uidit,


10 famam que bona non fuit de uobis audiuimus, scilicet quod in 10 cum prophetia in ipso completa est. Postea ros de celo descend~t,

multis scrutationibus contra regem dixeritis. Et rex de uobis et apostoli germinauerunt, quando preceptum Dei audierunt et

dixit: Qui sunt squalidi isti? Et quis sum ego? - Ideo nunc illud impleuerunt, si cut dictum est: !te in orbem uniuersum et
audite consilium nostrum ad uictoriam uestram. Ego humilitas predicate. Et ibi inspexit si floruissent uinee. Tunc etiam ardens
uitam in incarnatione Filii Dei uidi et mortem c9nculcaui. Opera sol quosdam infudit qui propter amorem Dei sanguinem suum
15 autem obedientie mons sunt, et beneuolentia uallis cum floribus, 15 fuderunt, ita quod martyres effecti spnt, et sic in istis germi­
cui tribuli et spine in multis tempestatibus uitiorum sepe ac­ nauerunt mala punica. Et hoc modo per aliam uitam quam in
currunt. Et in domo cordis tui, o horno, sedet miles, scilicet primo Adam acceperint, reuersi sunt, atque aliud nouum genus
obedientia, et uernaculus, scilicet superbia, et ad ianuam mentis hominum apparuit, quod ante natiuitatem huius hominis non

tue caritas et obedientia pulsant, ita quod non totum facias


fuit, cum eidem humano generi dictum est: Reuertere, reuertere,
2.0 quod in possibilitate tua malum habes. 2.0 Sunamitis. Et sic in Ecclesia, quasi in celesti harmonia, eleuata
Nunc autem discerne quod miles uernaculum superet, ne sunt omnia ornamenta, scilicet exercitia angelorum, cum iterum
pulchritudo obedientie sub pedibus uernaculi iaceat, quia su­ dictum est: Reuertere, reuertere, ut intueamur te. Nam omnes

perbia dicit: Impossibile est uincula illa dirumpi quibus homines


celestes uirtutes faciem Ecclesie mirabantur, que in uirginitate
ligo. - Cui tu responde, caritatem audiens tibi dicentem: In celo
2.5 integra sedi et terram osculata sum, et superbia contra me

iurauit atque super sidera uolare uoluit, sed eam in abyssum


proieci. Nunc autem uernaculum mecum conculca, et in me
caritate, o fili, sta et humilitatem uelut dominam in amplexione Ep. LlX
habe, et numquam confunderis nec morte morieris. &Odd.: W (f. 86v-88v); Z (f. 88r-89r).
edd.: PI 101, p. 551-552 (cfr W); cfr HAUG, p. 70, n. 12.8.

Ep. LVIII
eoáá.: W (f. 8Iv-82.v); Z (f. 89r-v).
,dd.: PI 93, p. 547-548 (cfr W); cfr HAUG, p. 70, n. 12.9·

( LIX, Tit.: Congregationi de sancto Michahe1e in Babenberch Hildigardis


WZ

.1
LIX,3/5 Descendí - punica] Canto 6, 10. 5/6 R.euertere - intue.mur]
LVIII, Tit.: Dimoni priori de Babenberch W Z Canto 6, 12.; cfr app. ctit. 10/11 toS - germinauerunt] cfr Os. 14, 6. 12/
13 Ite - predicate]cfr Marc. x6, ¡5. 19/20 Reuertere - Sunamirla] Canto 6,
12; cfr app. ctit. 22 Reuertere - te] Canto 6, 12.
LVIII, 2 paruus - superauit] cfr I Reg. 17, 49. 29 marte morieris] Gen.

2,17·

LIX, 4 conualium Z I Sunlmlti.j lit &Odd. u ed.• Sullmlri. V*«. 12


nnte illlld "dd. ibi PI 13 ibl D",. PI Inape"lt] in .pe eh,lst! PI 15 itl
LVIII, 1 uidet1 uiuet PI
ciisrumpi PI
6 intellige s. /in. Z 21 ne s. /in. W 23 qundj qURnclo PI 16 Inj I 1'1 ,..tI. "
20 Sunllnltllllit ed" Sullmlti. "'11«.
21 ()num~J1t" if.
140 EPIST. LIX, 24-58 EPIST. LIX, 59 - LX, 13 141

clare uidit et in publicanis et peccatoribus acute audiuit, atque recte uidendo et super magistrum uestrum iniuste iudicando.
25 in uera uiduitate locuta est. Quomodo? Quando Deus natus est, 60 Quod si magister uester cum cedente uirga in inquietudine uobis
oculi Ecclesie in uirginea natura aperti sunt, et in inuocatione minatur, humiliate uos ad illum humili deuotione, dicentes:
peccatorum et penitentium acutissima aure audiuit, atque in Pater, pater, hec pati non possumus, unde precamur ut parcas
uera uiduitate uerba locutionis clamando protulit, sicut scrip­ nobis. - Et tune etiam cum inclinato capite consilium aliorum
tum est: Aque multe non potuerunt exstinguere caritatem, nec magistrorum in humilitate querite, et hoc etiam cum magna
30 flumina obruent illam, quia uirginei flores circulum ardentis rote
in carnea natura reliquerunt, post exempla Agni in uestigio
J 65 discretione et disciplina facite, ne coram superno magistro
accusemini.

~
uirginitatis ambulantes atque pompam et diuitias ac terrenas O dilectissimi filii, nunc uidete in quali studio primum plantati
causas huius seculi relinquentes. Et omnia genera ista, sicut sitis, et cauete ne uosmetipsos inuicem seducatis. Deus autem
genera aquarum multarum, caritatem in illis corrumpere non in aureum numerum uos computet, et ardens sol Spiritus Saneti
35 potuerunt. Vnde etiam scriptum est: Et dilatabitur cor tuum 70 in omnibus bonis uos plantet.
quando conuersa juerit ad te multitudo maris, jortitudo gentium
uenerit tibio Inundatio camelorum operiet te, dromedarii Madian
et Epha. LX
O Ierusalem, magna dilatatio in corde tuo erit in innumerosis
ABBAS AD HILDEGARDEM a. II~II'I1C\l ('
40 ornamentis, cum fortissima uis in sole uirginitatis in te diffun­
detur, sicut mare alias aquas precellit, et cum communis popu­ 11;
Domine Hildegardi, summo Regi desponsate et sororum de
lus in uera abscisione gladii uerbi Dei seculum relinquet in
sancto Ruperto 'magistre, B. de sando Michaele in Babenberch
magnis criminibus et preuaricationibus, ut camelus oneratus
abbas immeritus, quicquid ualet oratione et deuotione.
atque in omni lasciuia dromedariorum morum et uitiorum.
In amore ipsius qui sanguine proprio nos redemit uos feruere
45 Nunc ergo audite et intelligite, o dilectissimi filii Ierusalem,
S audimus, quem etiam iuxta modulum nostrum, ut munera uobis
qui in ista uocatione estis et qui in cauerna macerie sicut
columbe sedetis, tunica Christi induti, qui assumpsit quod ante !lli collata perpetuo custodiat, obnixe flagitamus. Magno autem
cordis desiderio presentiam uestram desideramus. Verum pec­
non habuit, cum humanitatem induit, sed tamen in deitate
catorum obstaculis prepedientibus huc usque id adipisci ne­
permansit. Secundum illum ergo ambulate, qui dixit: Non sicut
quiuimus. Per ipsum ergo quem amatis, dulcedinem uestram
50 ego uolo, sed sicut tu uis, Patero Et ita auream ligaturam
10 quam intime exoramus ut Domini misericordiam pro me im­
obedientie habentes, nunc ergo imitatores illius estote in speculo
ploretis, quatenus flagellum misericordie sue, quo me tetigit et
magistri, quia sicut horno faciem suam in speculo uidet, sic in

55
magistro uestro faciem Dei uidetis; et benedicite illi, dicentes:
Domine et magister, exemplum quod dedisti nobis sequ~mur.
Numquid non uidetis nec cogitatis de primo perdito angelo,
Ir
oí:r'
cotidie me tangit, taliter temperare dignetur, ut et hic salutem
et in futuro misericotdiam et gratiam inuenire merear.

qui magistrum suum in honore suo permittere noluit, sed super


illum se erexit? Sed manus magistri illum in abyssum deiecit. 11
!I
Nunc ergo custodite ne in ista correptione corripiamini, non ! Ep. LX
&add.: Hm (teste Mart. 3, 1016-1017); R (f. 348vb-349ra); Wr (f. 70VO).
ed.: PL 64, 284A-C (efr Hm).
comm.: Vorbem. 2, p. 143; efr Ein/., p. XIII-XIV (ep. LVI).
29/30 Aque - illam] Canto 8, 7. 35/38 Et dilatabitur - Epha] Is. 60, 5­
6; efr app. erit. 46/47 in cauerna - columbe] efr Canto 2, 14. 49/50 Non
- pater] (efr) Matth. 26, 39. 54 Domine - sequemur] efr Ioh. 13, 15. SS/ LX, Tit.: Abbas de sancto Michale (sic) in Babenberch Hildegardi R Epis-
57 de primo - deiecit] efr Is. 14, U-IS.
I tola abbatis in Babenberch ad S. Hil. Wr

24 in om. Z 26 inuocatione] litt. in S. lin. W uoeatione PI 38 Epha


I
stripsi mm PI] Effa WZ 41 communibus populis PI 42 abseissione PI ,,11 LIX, 61 humiliate 'x humilitate (ON', Z 69 numerum S. lin. Z
'1.11
'11
relinquens PI 44 morum] meorum PI 45 intelligite] inte! + spat. W LX,2 Roberto R Rupperto Wr Michllle R Mychahele Wr Bavellbergh
I,!
46 macerie stripsi mm PI (maceriae PI) macherie WZ 47 tunicam W 'q H", 4 reclemit nON (no" ¡" -IJ/,) Wr IIl1tlClI\limu. Wr 6 collocAtll pr.••
51 habetis fOr/. 1'6&16 W hahchitis PI SS Numquit Z 7 deHiclr.ml rmcliN R 8/9 nr.quimllN l{ 11 lile n",. 11", 12 r.l o",. 1'1",
'lii,
I1
."
I4 2 EPIST. LX, I4 - LXI, I7 EPIST. LXIR, I-22 143
Quod si predestinatio diuina in proximo, ut spero, de his LXIR
15 tenebris me uocare dignata fuerit, uolo animam mea m uestris HILDEGARDIS AD ABBATISSAM p. a. IX~7
manibus et orationibus commendari. Scripta autem consolatio­

nis uestre per presentem nuntium nobis dirigite.


o mater, horno qui agrum illum qui plenitudinem fructuosi­
tatis habet, non fodit nec fructiferum facit, delinquit, quia pro
premio patris familias non laborat. Quis enim bouem et asinum
BAMBERG (ST. THEODOR u. STo MARIA) constituit? Scilicet Deus ad seruitutem hominis eos ereauit. Cur
5 autem horno propria utilitate sua non laboret, cum ipse totum
LXI
opus Dei sit, et eum Deus ipsum uacuum non constituit? Deus
ABBATISSA AD HILDEGARDEM p. a. U57 namque hominem firmamento similem fecit, quod solem et
lunam ac stellas portat, quatenus omni creature luceant, et
Hildegardi, domine et matri amabili, religione ac dignitate quatenus tempora temporum ostendant. Sed si hec omnia nigra

uenerabili, L., licet indigna, abbatissa in Babenberch dicta, una lO nubes obtegeret, creatura se finiri timeret.

cum omnibus sibi commissis a Deo, quicquid ualet humilium Tu, filia Dei, agrum hune te esse eognosee, quia propter

deuota et frequens oratio. beneuolentiam tuam amplexionem eum populo habes, ita quod

5 Beatitudini uestre in Christo congaudemus, quantum pro ipse uerba et opera tua capere potest. Ideo cum ipso laborare

modulo nostro ualemus, quod Dominus, qui uos presciuit et sibi non fugias, nec propter uaeans otium delinquas, quia sepe

preelegit, nostris temporibus spiritu prophetie illustrauit ac 15 inutiles herbe in otiositate crescunt.. Tu quoque ostensionem

repleuit. Nos ergo precipue in hoc Christus letificauit, quod non firmamenti tibi propone, ne lumen rationalitatis tue ob nigras

solum ad hoc uos ex femineo sexu preuidit et predestinauit, nequitias, fallente diabolo, abscondas, quasi uix uiuas, ac in his

lO uerum multos gratia sua per doctrinam illuminauit. Quapropter omnibus in disciplina filias tuas eonstringe, quia quemadmodum
grates permaximas ipsi pro uobis referimus, et humili suppli­ puer timet quod uirga percutiatur, ita magíster ab omnibus
catione deposcimus ut que in uobis cepit, clementer perficiat, 20 timeri debet. Afflictionem autem in his ne timeas, sed cum hac
donec ad eterna perducat. premia tua in eterna uita auge, ita ut spiramina Spiritus Sancti
Petimus igitur obnixe ut nos in eonsortium fraternitatis uestre lit in te fluant.
!
15 digne mini reeipere, et nos sancto conuentui uestro studeatis
eommendare et eommonitoriis litteris uestris nos confirmare.
Valeat dilectio uestra.
;,:JII
i
tnl
Ep. LXIR
Ep. LXI
codd.: Hm (teste Mart. 49, I072-I073); R (f. 365Va); Wr (f. 9IfO - b). codd.: Hm (teste Mart. 49, I073); R (f. 365vo'b); Wr (f. 9rrb-va).
ed.: PL no, 330C-D (efr Hm). ed.: PL no, 33IA-B (cfr Hm).

Epistola abba­ LXIR, Tit.: Responsum Hildegardis R Epistola s. Hil. ad eandem


LXI, Tit.: Lucardis abbatissa in Babenberch Hildegardi R
abb(atissam) Wr
tisse in Babenberch ad s. Hildi. Wr

9 preuidit et predestinauit] cfr Rom. LXIR, 2/3 pro - laborat] efr Matth. 20, I (?).
LXI, 6 presciuit] efr Rom. 8, 29·
8,29·
LXIR, 3 laborauir Wr 4/5 Cur autem] Et cut R 7 facit ff", 9
quatenus 0111. R ostcndcret H",' 11 hune agrum R csse o",. R 14/
LX, 16 commendari ex commendare CO"' Wr
¡: 15 sepe posl otiositate R 15/16 Tu - tibiJ 08tensionem firmamenti tibi etillln

LXI, 1 Hildigardi Rae] et Wr 2 Babemberch Hm 3 ualent R 4 R 16 tue i/1 ",arp,. Wr .lb nigru] obni¡¡:rcl R Wr 17 II.bscondcn8 R le]

deuota - oratio] uota R 5 gaudemus Wr congaudeamus PL* 8 precipue et R 17/18 omnihul hiN R 18 In IIINc-lplinl n",. Wr, ptlfl 11118 R 20

posl Christus R 12 qui Wr elche! .r, J¡n, l( 20/21 ':\ltn hle-] nUI1 C'M /IN' 1I1!.. R

1
144 EPIST. LXII, 1-23 EPIST. LXII, 24 ­ LXIIR, 17 145
LXII renti, sed heu! minime inuenienti, se inueniendum manifestet,
25 et sub umbra illius quem desidero me quandoque sedere faciat.
GERTRVDIS MOKIALIS AD HILDEGARDEM p. a. II6I
Vale.
Hildegardi, matri sue sibi in Christo allectissime, G<ertrudis)
illa sua et uere uota sua, quod oculus non uidit, nec auris
LXIIR
audiuit, nec in cor hominis ascendit.
Quid scribam uel quid dicam tam unice tamque in Christo HILDEGARDIS AD GERTRVDEM MONIALEM p. a. Il61
5 dilectissime matri, penitus ignoro, quia ipsa uis amoris omnem
sustulit mihi scientiam locutionis. Immo etiam uinum meroris, o filia Dei, in pura scientia fidei hec uerba ad te dicta audi:
quo diuina absentia tua me inebriari fecit, in tantum me afflixit, Vox turturis audita est in terra nostra. Hoc est de Filio Dei, qui
ut non solum dictandi, uerum etiam uiuendi mihi fastidium contra carnis iura ex integra terra carnis Marie Virginis natus
generarit. Melius enim mihi fore crederem numquam te uidisse, est. Flores omnium uirtutum et ornamenta omnium pigmen­
10 numquam te erga me tam benignam tamque materna uiscera 5 torum processerunt, que in se odorem suauitatis uirtutum ha­
gerentem sensisse, quam per tanta locorum spatia late separata buerunt. Hortus enim harum uirtutum in peregrino filio surrexit,
sine mora lugeo te quasi perditam. qui ad patrem suum, scilicet omnipotentem Patrem, in se reuer­
Spero autem in Deo meo - et ideo meo, quia nihil habeo sus peccata sua confitendo cucurrit, quem ipse osculo humani­
carius eo - quod numquam cenulentam huius corporis deponere tatis Filii sui suscepit.
15 me sinat formulam, priusquam dulci tua uisione ac mellifiua II lO Et tunc uox turturis auditur, cu!ll propter amorem Dei
tua collocutione me fecerit letificatam. Quod si, peccatis meis mundum cum uoluntate nostra relinquimus, ut etiam turtur
exigentibus, non euenerit, tamen in hoc, ut pietati eius confido, pre ceteris uolatilibus solus manet cum socium suum amittit.
spem meam non frustrabit quin me ibi te concedat uidere, ubi Sic tu etiam, carissima filia, fecisti quando pompam huius mundi
numquam ab ipsius separe mur uisione. reliquisti. O quam pulchra calciamenta tua, filia regis, fuerunt,
20 Quid plura? Rogo autem te, mater allectissima, ut eum, in 15 cum propter amorem Dei artam et angustam uiam spiritalis
cuius amplexibus iugiter commoraris et sub cuius umbra uelut uite intrasti ! Vnde, o filia Sion, gaude, quia in medio cordis tui
hinnulus a feruore temptationum et uitiorum requiescis, pro me Spiritus Sanctus habitat. Considera enim quod consolator tuus
deprecari digneris, quatenus mihi adhuc erranti et eum perqui­ í,
!
til1
ijl'
Ep. LXIIR
codd.: Hm (teste Mart. 57, x086-I087); Wr (f. 98vb_99Ca).
Ep. LXII ,11111 ed.: PL u8, 342B-D (efr Hm).
codd.: Hm (teste Mart. 57, 1086); Wr (f. 98v·-b). comm.: Vorbem. I, p_ I48-I50.
ed.: PL !I8, 34ID-342B (efr Hm).
(Omm.: Vorbem. I, p. 148-150.
LXIIR, Tit.: Epistola S. Hil. ad eandem G. Wr

LXII, Tit.: Epistola G_ ad s. Hildigardem Wr


LXII, 25 sub - sedere] efr Canto 2, 3.
LXIIR, 2 Vox - nostra] Canto 2, X2. 4/6 Flores - habuerunt] efr Ecdi.
LXII, 2/3 quod - aseendit] 1 Coro 2, 9. 6/7 uinum - feeit] ef. Ez. 23,
[1 39, X9· 6/9 in - suseepit] cfr Lue. 13, x3-24. 14 O - regis] efr Canto 7, r.
33· 21/22 sub - requiescis] efr lud. 9, 15.
ii 16 o - gaude) efr Zaeh. 2, XO. 16/17 in - habitat) efr Rom. 8, 9; 8, IX i
,1, x Coro 3, I6 i 2 Tim. 1, 14; lae. 4, ~.
LXII, 1 G(ertrudis) scripsz1 G. HmWr 2 uota] tota Hm 4 tamque] l'
tanquam Hm 6 mihi sustulit Hm 7 in om. Hm tan tantum Wr 9 '11,
:';1 LXII, 25 me in "'111]1,. Wr 26 Valete H",
generaret Wr 11 sensisset Wr 13 in om. Hm 14 eorporis huius Hm
15 me o",. Hm 16 tua om. Hm 21 emus in margo Wr uelut] ut Hm LX IIR. 3 ('uniH~ o"', 11", 1:1 !'elcri"1 rellqui. 11", 8\1\1111 n"'. Wr 16
23 deprc:.care Wr l1li1. Wr


()

,¡¡¡lIU
146 EPIST. LXIIR, 18 - LXIII, 12 EPIST. LXIV, 1-21 147
sicut lilium inter spinas te constituit, cum pompam et diuitias BASSUM
huius seculi, quas Filius Dei spinas nominauit, habens, spirita­
20 lem uitam elegisti. Tu etiam sicut rosa in Iericho in passionibus LXIV
conuersionis tue rutilabas. HILDEGARDIS AD RICHARDEM ABBATISSAM a. II5I-II52
Nunc autem de te gaudeo, quia in te completa sunt que de
te audiui et desideraui; et tu mecum gaude. Ego autem in uera Audi me, filia, matrem tuam, in Spiritu tibi dicentem: Dolor
optione opto ut murus pretiosis lapidibus et margaritis ornatus meus ascendit. Dolor interimit magnam fiduciam et consolatio­
25 fias in conspectu Dei, et in laudibus omnis celestis exercitus
nem quam habui in homine. - Amodo dicam: Bonum est sperare
fias. Gaude igitur et letare in Deo tuo, quoniam in eternum uiues. in Domino quam sperare in princiPibus. Hoc est: Horno debet
5 aspicere in altum uiuum sine ulla obumbratione amoris ac
LXIII debilis fiducie, quam aerius humor terre per breue tempus habet.
Horno sic uidens in Deum, ut aquila in solem oculum ponit. Et
HILDEGARDIS AD CONGREGATIONEM MONIALIVM a. II57"II70 ob hoc horno non attendat ad altam personam que deficit sicut
Hos cadit. Hoc transgressa sum propter amorem nobilis hominls.
In prescientia Dei sunt bona et mala, atque contradictio. Deus Nunc tibi dico: Quotienscumque hoc modo peccaui, Deus
10
bona perfecit et malum contriuit, atque contradictionem cor­
peccatum illud aut in aliquibus angustiis aut in aliquibus do- ,
repsit. In uobis autem sit bonus numerus beatitudinis que Dei
loribus mihi ostendit, sicut et nunc de te factum est, sicut ipsa
est, quoniam secularem pompam conculcastis; et idcirco etiam
seis.
5 nequitiam obliuionis Dei abicite. Sed et in uobis semper sit
Nunc iterum clico: Heu me, mate~, heu me, filia, quare me
estas illa, que facit oriri rosas et lilia atque alia pigmenta dereliquisti sicut orphanam? Amaui nobilitatem morum tuorum,
15
Spiritus Sancti, ita quod in uobis non crescant inutiles herbe,
et sapientiam et castitatem, et tuam animam et omnem uitam
que sunt squalidi mores qui ad superbiam et ad uanitatem
nutum faciunt. tuam, ita quod multi dixerunt: Quid facis?
!I Nunc plangant mecum omnes qui habent dolorem similem
10 Nunc uero esto te in amplexione illa que de uirtute in uirtutem
dolori meo, qui habuerunt in amore Dei talem caritatem in
proficit, ita ut, cum ad ianuam sponsi pulsaueritis, cum gaudio 111, 20 corde et in mente sua ad hominem, sicut et ego habui in te, qui
suscipiat uos.
in momento illis raptus est, sicut et tu mihi abstracta es. Sed

;1111
Ep. LXIII lID
cod.: W (f. 45r-v). Ep. LXIV
,d.: PI 56, p. 53°-531 (cfr W). codd.: M (f. 65v-66r); Z (f. 30v-3If).
etid.: HAUG, p. 61, n. 10 (cfr Z); E&hth., p. 137 (cfr Z).
tRI:
I com"'.: Echth., p. 136-137.
LXIII, Tit.: Congregationi sororum in Babenberch Hild. W

LXIV, Tit.: Ricardi electe in abbatissam in loco qui dicitur Birsim Hildigar­
LXIIR, 18 sicut - spinas] Canto 2, 2. 18/19 diuitias - nominauit] efr Luc. 1, dis M Richarde V(irgini) Z
8, 14. 20 sicut - lericho] efr Ecdi. 24, 18. 24 murus - omatus] efr Apoc.
21, 18-21. 26 Gaude - ¡etare] (efr) Thren. 4, 21. ·¡III LXIV, 1 Audi - filia] (cfr) Ps. 44. II. 3/4 Bonum - principibus] Pa. XI7,
LXIII, 1 prescientia Dei] cfr Act. 2, 23; 1 Petr. 1, 2. 10 de - uirtutem]
9. 9 B.os cadit] efr Is. 40, 7; 40, 8; lae. 1, XI. 14/15 quare me dereliquilti)
cfr Ps. 83, 8. 11/12 cum - uos] cfr Matth. 7, 8; 25, 11-12; Luc. 12, 36. I
PS. 21, 2; cfr Matth. 27. 46; Marc. 15, 34. 15 sieut orphanam] cfr Ioh. 14.
18. 18/19 dolorem - meo] cfr Thren. l. 12.
LXIIR, 19 seculi huius Hm 20 etiam] autem Wr 22 del] ad Wr 23
autem] uero Hm
It
LXIV. 2 interemit M l Clt o",. M 6 pcr breue] pcrbreue Z (1). llOJth.

~
LXIII, 1 preseientia] litt. ti l. lin. W 3 bonus] litt. us s. ras. W 4 -',,-­ 7 s()te Hlfll,( 8 Itterlll' 11.... 18 l,tlnlilUnt H... · 19 dol()rl II1II. Hlfll,(
quonillml quando PI 12 susc:ipiatl lilt. e l. lin. W 21 iIIi\IS M 1:1'1 Cll 1-1.",
148 EPIST. LXIV, 22 - LXV, 6 EPIST. LXVI, 1-18 149
precedat te angelus Dei et protegat te Filius Dei, et custodiat BONN
te rnater ipsius. Esto memor misere matris tue Hildegardis, ut
non deficiat felicitas tua. LXVI
QVIDAM PRAEPOSITVS AD HILDEGARDEM a. a. II73
BISCHOFSBERG Hildegardi, sponse Christi et magistre probatissime sororurn
de sancto Ruperto in Pinguia, H., prepositus in Bunna indignus,
LXV seruitium cum omni deuotione.
HILDEGARDIS AD QVENDAM MONACHVM a. a. II70 Si Dorninus solus potens, solus bonus, solus pius, solus mise-
S ricors, uoci cuiuspiarn peccatoris, quod fide teneo, aurern sue
Qui secreta nouit, dicit: Mens tua similis est flato uenti per maiestatis acclinare dignatur, indefesso cordis et oris mei cla­
inquietudinem cordis tui, sicut sol interdum apparet et interdum more pro uobis pulsatur. Testor nempe secretorum omnium
in tempestatern uadit. Sed rapina holocausti in te non sit, quia cognitorem Deum: Ex quo primum de bonitate uestra, fama
Deus illud tibi dabit cum uoluerit. prodente, audiui, quam postmodum in uobismet ipsa probaui,
S Caue autem ne sis fugitiuus a gratia Dei, quoniam ipsa te ID totus in uestram dilectionem pronus fui. Vos quoque omnium
perdere non uult. :I eorum que abinde hactenus uel bene dixi, uel bene gessi, si
ii dignamini, participem statui. Idipsum igitur a uobis et spero et
,1 quasi quodam debito, magis autem pro Dei amore et uestra
bonitate exigo. .
:1" i
,j-I IS Postremo nec ignis, nec ferrum, nec aqua, nec alterius cuius­
,
libet timoris aut periculi instantia, sed nec ipsa mors uestre
integritatem dilectionis anime mee aut imminere in quoquam,
aut submouere ullo modo poterit. Vale te.
I
,1
.,1

i¡:
,I

Ep. LXVI
1I codd.: Hm (teste Mart. 33,1°53-1°54); R (f. 360ra-b); Wf (L 84V·-b).
ed.: PL % 3ISA-B (efe Hm).
comm.: Vorbem. 2, p. 148.
Ep. LXV
cod.: W (f. 4Iv-42r). 11
LXVI, Tit.: Prepositus in Bunna Hildegardi R Epistola prepositi in Bunna
ed.: PI 53, p. 52 9.
ad s. Hil. Wr

:11
LXV, Tit.: Item euidam monaeho de Biseoues Hild. W
'1 LXVI, 4 solus - pius] efr Iudith Xl, 6; 2 Maeh. 1, 2S; 1 Tim. 6, 15; Apoc.
i I
¡i I
I5, 4· S/7 aurem - clamore] efr " Reg. 22, 7; Is. 30, 19; Jac. 5, 4. 718
secretorum - cognitorem] cfr Dan. 13, 42.
LXIV, 22 preeedat te angelus] efr Ex. 23, 23. f 1S ignis - aqua] cfr Eccli. 39, 3I.

H~
LXV, 3 rapina holoeausti] cfr Is. 61, 8. Ii
'1" Lxvr, 1 Hildigltrdl R 2 RobertoR Ml'pcrto Wr B.l C. R 6 corde
fI", 9 t1u:lm I tluoniam H", 10 fuI) rugi R 12 statui] constitui H",

I~
LXV, 1 decreta PI flato WPI] jort. fiatui smIH"dllfll 1St 5 quoniam] et I MIt. W,. 13 quaal t»IIf. K 17 Mllt l. Ji". Wr 18 11110 modo] aiJlomodo
qultlulo PI 1<
ISO EPIST. LXVIR, 1-20 EPIST. LXVIR, 21 - LXVII, Ir 151
LXVIR grandine sicut iram, et litem sicut pluuiam non habes; sed
per bona opera in desiderio supernorum claudicas. Et ob hoc
RILDEGARDIS AD PRAEPOSITVM a. a. II73
desiderium tuum cum timore Dei in bono opere purifica, et
hoc modo Deum osculare, dicens: Inclina, Domine, aurem tuam,
o horno, qui seculum diligis et qui illud in uoluntate tua 25 et exaudi me, quoniam inops et pauper sum ego. Cum enim per
habes, in comprehensione morum tuorum tempestati similis es,
osculum amoris Dei bona opera Deum tangendo facis, statim
que raro pura est et que etiam non multum periculosa est.
Roc tale est: Tu se pe in rebus tuis a consolatione alienus es, ipse aurem suam in desiderium et orationem tuam inclinat, et
5 et interdum per tedium et per tristitiam, et interdum per

complet; sicut etiam per auditum uerbum sonat, quoniam in


dubium in omnibus causis tuis opprimeris. Vnde surge et Deum
magna inopia es, quia adiutorio indiges, et etiam in magna
Israel inuoca, dicendo: Proba me, Domine, et tempta me; ure
30 paupertate, quoniam bonum perficere tibi deest. Sed Deus hoc
renes meos et cor meum. Roc est: proba me, Domine, per fidem
in te perficiat.
et spem, ut fides mihi sit oculus ad uidendum et spes speculum

lO uite; et tempta me in bona obedientia ut Abraham, quatenus


contra uoluntatem meam operer, ita ut uoluntatem meam de­ I LXVII
relinquam propter te et ut intrem in precepta tua, quatenus RILDEGARDIS AD BERTHOLDVM SACERDOTEM a. a. lX?O
diligens amicus tuus fiam. Et per hec ure renes meos, qui ex
peccatis quibus conceptus sum inundant, faciens ne me seducant, Deus preuidit omnia uiuentia et plena opera digiti sui, et ea
15 quia contra me operor, sed ut semper in igne Spiritus Sancti in gloria sua constituit. Sed in ali<¡¡ua parte istorum Deus
ardeam et de die in diem desiderem iustitiam tuam, et ut claritatem tibi infundat, ita ut fugias tenebras in uicissitudine
ascendam de uirtute in uirtutem. turbinum.
Sed et, o horno, mens tua nubi similis est, que grandinem et 5 Iste autem horno qui in amicitia tua est, in stultitia anime
pluuiam non portat, sed que per solem diuiditur. Tu enim lassus est uelut in ignorantia infantuli, ita quod in aliqua hora
20 propter securitatem leuium uerborum et morum nubem cum admonitionem audit, et iterum in alia hora eam audire desinit.
I Tu ergo qui in uice Christi es, uirgam correptionis illi per
admonitionem prouide, quia dies eius sine uiriditate securitatis
lO spei aridi sunt. Nunc in eternum uiue et in animo tuo speculum
ueritatis esto.
Ep. LXVIR

colid.,' Hm (teste Mart. 33, I054-I055); R (f. 360rb_va); Wr (f. 84vb-85ra).

ed.: PL 94, 3P;C'316A (cfr Hm).

comm.: Vorbem. 2, p. 148.

1li Ep. LXVII


LXVIR, Tit.: Responsum Hildegardis R Epistola s. Hil. ad eundem
11
cod.: W (f. 93r·v).
prepo(situm) Wr ed.: PI II3, p. 556'557 (cfr W).
i,ll1,
:il,
LXVIR,l seculum diligis] cfr 2 Tim. 4, 9. 6/7 surge - inuoca] cfr Ion. LXVII, Til.,' Bertholdo sacerdoti de Bunnun Hild. W
I, 6. 7/8 Proba - meum] Ps. 25, 2. 17 ascendam - uirtutem] cfr Ps. 83,
8.
LXVIR, 24/25 Inclina - ego] Ps. 85, l.

LXVII, 1 opera digiti sui] cfr Ps. 8, 4.


LXVIR,1 qui 2 om. R 2 habes - tuorum] secundum comprehensionem
morum tuorum habes R 4 Tu am. R post sepe add. enim R alienus a JI
consolatione R 5 et interdum 1 ] interdum etiam R per2 am. R ante
interdum 2 add. etiam Wr interdum 2 am. R 8 meos am. HmR 9 sit mihi
'!1'I LXVIR, 27 et I o",. Wr orllti9num tuarum Wr 28 post quoniam add. et
'1 Wr 28/29 quonillll1 in magna) In mllgna enim R 29 quía] et R post
Wr 11/12 uoluntatem 2 - te] ipsam propter te derelinquam R 12 et am.

,
i!L, acliutorio add. del R etilm o",. Wr 30/31 In te hcx: R
Hm ut a1ll. R intrem post tua R 13 Et per hec) Per hec omnia R I'¡i
meOR 0111. Wr 16 desiderem posl tuam R ut 0111. R 17 IIscendam post LXVl.I, 6 in"] non PI • ,:orrapüolIl. 1:" wrreprlullcs corr. W 9
uirtutC'.1l1 R 18 Sed et o",. R post tua add. c:tillm R similis nubi H1II lullTloniti()llI:m!"dtrllrtl.trIIlUf\t!n J>J 10 ulue f. lill. W

--------
152 EPIST. LXVIII - LXX, 3 EPIST. LXX, 4-34 153
BRAUWEILER Cunctorum spiritalium Deo largitori charismatum toto cordis

5 iubilo gratiarum exsoluimus actiones, qui dignationis sue anti­

LXVIII qua miracula nostro non dedignatur renouare in tempore. Ex

GEDOLPHVS ABBAS ET MONACHI AD HILDEGARDEM c. a. II69


quo facile aduertimus eius nos minime fraudari promissis, qui­

bus suos olim consolatus est dicens: Ecce ego uobiscum sum
usque ad consummationem seculi. His licet nos indigni inuenia­
10 mur promissis, eis tamen sic uestri cordis, cooperante Spiritu
LXVIIIR
Sancto, recognoscimus inflata precordia, ut, quamuis idiota
HILDEGARDIS AD GEDOLPHVM ABBATEM c. a. II69 condendi libros aliaque mira perplura faciendi, hisque. qui im­
presentiarum sunt stupendi, celestis mirabiliter aspiret har­
monia, et ante incognita mortalibus per uos ftant manifesta.
LXIX 15 Et quid mirum? Iam enim, iam, inquam, ut uere Christi
GEDOLPHVS ABBAS ET MONACHI AD HILDEGARDEM c. a. II69
sponsa et immaculata innixa super dilecto uestro, cuius leua
sub capite uestro, et eius dextera amplexatur uos, qui uos' in
suum cubiculum duxit suaque uobis secreta excellenter rese­
BURGUND (BELL,EVAUX, CHERLIEU, CLAIREFON­ rauit. Vt in his uos confortet Dominus sedulo uobis optantes,
20 quatenus uobis aliqua de nostro statu diuinitus reuelari nobisque •
TAINE, LA-CHARITE, BITHAINE)
insinuare curetis humillime deposcimus.
LXX Sed hec mulier, presentium latrix, femina nobilis est et cuius­
dam amantissimi uiri uxor est. Hec deuotione multa uenit ad
QVINQVE ABBATES AD HILDEGARDEM a. a. II57 te hu milis et pedestris, cum in equis et multo comitatu posset
25 uenire. Causa autem hec est aduentus eius: iam multo tempore
B. Belleuallis, G. Cariloci, A. Clarifontis, R. Caritatis, G. Be­ sterilis permansit, cum tamen primum pueros genuerit; sed illis
thanie dicti abbates, Hildegardi preelecte Christi sponse, florere mortuis, et alios non gignens, dolore uehementi afficiuntur ipsa
in gratiam et collaudare canticum. et mari tus eius. Hinc est quod ad te ancillam et familiarem
Christi confugit, habens ftduciam quod meritis et orationibus
30 tuis obtineas apud Deum, ut possit adhuc fecundari et bene­
dictum fructum uentris in prolis procreatione exhibe re Christo.
Inde est, quod nos ab ipsa et a marito eius rogati, rogamus te
ut in hac petitione pro ipsis stes apud Deum, et quod desiderant
mereantur obtinere.
Ep. LXVIn - LXVIIIll - LXIX
Has epistolas edendas curabit Monika Klaes in libro de Vila S. HiItkgartJis
qui mOl!: publicabitur.
Cfr PL 60-61, 27SD-2S2A; B";'¡"', p. 54-55; Vonr-. 1, p. 162.
Ep. LXX

&tJáJ.: Hm (teste Mart. n, 1027); R. (f. 352vb'353ra); Wr (f. 75ra-Va). ,·1..

,J.: PL 72, 292C-293B (cfr Hm).

C01III1I.: Vonr-. 2, p. 143-144.

::[11
8/9 Ecce - seculi] Matth. 2S, 20. 16 innixa - ilestro] cfr Canto S, 5.
il' 16117 cuius - uos 1] c& Canto 2, 6; S, ). 17118 uos2 - duxit] cfr Canto
LXX, TiI.: Quidam abbates Hildegardi R. Epistola quinque abbatum ad ;:1 3, 4· 30/31 bencdictum - ucntris] c& Deut. 28, 4; Luc. 1, 42.
s. Hil. Wr

4 spiritualium Hm carlan\a.tl Wr ehritmltum PL· 9 nOl Hect Wr


LXX. 2/3 aorece - canticum] cfr EccIi. 39, 19. :1 12 condiendi H.tr perplura "".a 13 flrt. .Itupenda .m_tl.1II 111 15
uera forI. rrdI HIII 16 ueltro) lOO Htrr 20 uohl. IlIqulllllqul nobi. 11111 R

LXX, 1 B. 0IIt. HI1I W'r Meileuallis W'r Carilod] cIari laci R.


1I1 "'ti.
11111, reuellri 00111. "'lIIft :&2 hummlllter R 24 pO'llt 1-1", 26
,il:. ¡p:nuerltl ¡p:nerÍlult 11", 30 (er.und.rll fetum dar! ", 31 In "". Wr
I
..... ~
11111111'
154 EPIST. LXXR, 1-25 EPIST. LXXR, 26-61 155
LXXR tatem non parant, sed que lesionem lasciuie faciunt. Ista, milites
HILDEGARDlS AD QVINQVE ABBATES a. a. IIS7 Dei, fugite et lucem illam inspicite quam aliquantulum gustastis,
et ad sanctitatem citius surgite, quia nescitis quando finem
o persone que per gratiam Dei in dominica uocatione pas­ accipiatis.
toralis cure estis, discite primam uocationem Ade, cum Deus 30 Deus enim rationalitatem homini dedit. Nam per uerbum Dei
illi dixit: Vbi es?, quando per inobedientiam preuaricator ex­ horno rationalis est. Irrationalis autem creatura uelut sonus est.
stitit. Tunc etiam illi nomen quasi tenebrosa terra erat, et Sic Deus omnem creaturam in homine constituit. Sed rationa­
5 Deus ipsi uestitum dedit, sciens quod propter eum tunicam litati duas alas dedit, quarum dextera ala bonam scientiam,
humanitatis sumpturus esset. In qua etiam clara uoce miseri­ sinistra autem malam scientiam significat. In his horno est quasi
cordie illum reuocabat, quando peregrinus filius in semetipso 35 uolatilis sit. Horno etiam uelut dies et uelut nox est. Cum autem
ad memoriam sui rediit, cum dixit: Quanti mercenarii in domo die s noctem in homine opprimit, horno bonus miles nominatur,
patris mei abundant panibus, ego autem hic jame pereo, et pater quoniam in militari uirtute malum superat. Vnde uos, o filii
10 eius in gaudio ipsum suscepit. Dei, Christo per diem militemini, et in quiete mentis nebulam
Nunc decet uos magistros, ut in primo oculo claritatis uideatis fugite que diem obnubilat, ac etiam nocturnas insidias que per
quod Deus per alienam uiam Adam reuocauit, scilicet per 40 propriam uoluntatem in dilatatione cordis nimietatem loquun­
osculum humanitatis in saginato uitulo, sic dicens: Horno per tur, declinate, et estote dies que a cadente rore in mane tangitur
inobedientiam perierat, sed eum per penitentiam reducam. et que postea in placida temperie temperatur, ita quod omnia •
15 Sed et in excelsum montem ascendite, ac in ualle tabernacula in discretione probetis et quod uobis et aliis bona recte proui­
facite et in eis diu manete. Cum enim sursum aspicitis, Deum deatis.
sequendo montem ascenditis. Tunc etiam in profundam humi­ 45 In cauernis ergo columbe cum pura simplicitate habitate, ut
litatem respicite, quoniam Filius Dei in humanitate sua totum uocem exsultationis et salutis in tabernaculis iustorum habeatiso
hominem portauit, ac in omnibus operibus uestris, scilicet in Nam Deus uitalem uocem spiraculi uite in rationalitatem posuit,
20 uobismetipsis ac in aliis, humilitatem attendite, et in ea diu uocem scilicet exsultationis, que cum bona scientia Deum in
perseuerate. fide uidet et cognoscit. Et eadem uox in bene sonante tuba cum
Cauete ergo ne mens uestra similis sit nigro monti, ubi in 50 operibus beneuolentie sonat. Vox enim ista amplexionem cari­
ignitis carbonibus aera fiunt per artes fabrorum. Hoc squalidi tatis habet, ita quod etiam humilitate mansuetos colligit et
mores in mala consuetudine sunt, interdum cogitando, interdum misericordia uulnera ungit. Caritas etiam cum torrente aqua
25 desiderando, interdum operando que inutilia sunt, que sancti- Spiritus Sancti fIuit, uidelicet cum pace bonitatis Dei. Humilitas
quoque hortum cum omnibus pomiferis gratie Dei parat, que
55 circulum omnis uiriditatis donorum Dei habet. Misericordia
autem balsamum sudat ad omnes necessitates que homini as­
Epo LXXR sunt. Hec etiam uox caritatis in symphonia omnium laudum
coJdo: HIII (teste Mart. rr, 102801029); R (fo 353ra-va); Wr (fo 75va076ra). salutis sonat. Ipsa quoque per humilitatem in excelsum sonat,
,do: PL 72, 293C-294D (cfr HIII). ubi Deum uidet et ubi cum uictoria contra superbiam pugnat.
60 Ista enim uox per misericordiam lacrimabili et iucunda uoce
clamat, quia pauperes et claudos ad se colligit et quia sic
LXXR, Tito: Responsum Hildegardis R Epistola So Hil. ad eosdem abb(a­
tes) Wr

42/43 omnia - probetis] cfr 1 Thesso 5, 210 45 in cauernis - habitate] cfr


LXXR, 3 Vbi es?] Geno 3, 90 S Deus - dedit] cfr Geno 3, 210 8/9 lero 49, r6. 46 uocem - iustorum] cfr PSo 1I7, ISo 61 pauperes et claudos]
Quanti - pereo] Luco 15, 17. 13 in saginato uitulo] cfr Luc. 15, 23; 1), 27; cfr Luco 14, 13.
15, 30. IS in ualle tabernacula] cfr Iud. 4, IIo 1I1

30 per om. Wr 31 ImtionÍllia Aurem] Hcd irnocionllli8 R 32/33 Sed


LXXI\, 4 etiam om. R nomen iJli R et] sed R S Deum PL * 6 rationAlitati] RaciOI1Rlitlti autem R 33 bonam in -'.ro Wr 34 Hdentiam
sumpturus in margo Wr 10 ipsum in gaudio HIII 11 Nunc omo R Vos
magistros decet R 15 et om. Wr 17 Tune] et R 19 ac] et R 22/23
!IIIII! o",. R 35 Uomo) ~t R aUlem) enlm R 36 in homine ;11 '*"1)/0 Wr 39

t
lIe]et R 41 ~ Ollf. Jll'r 42 (11I1Idllll R 110 1m dllf. JI", lit irltl 'lula
sit - fabrorum om. Wr 25 anl, que 2 addo et R UVr 54 <Id I!;rAtic 11", 61 l:ol1C!lIh 11",
156 EPIST. LXXR, 62 - LXXI, 9 EPIST. LXXII, 1-19 157
auxilium de Spiritu petit, ut hec omnia bonis operibus impleat. ;1 1 LXXII
Ipsa enim in tabernaculis sonat, ubi sancti per edificia illa
fulminant que sibi in hoc seculo preparauerunt. ABBAS AD HILDEGARDEM c. a n,o (1)
o

65 Vos autem, o filii Dei, uoci bonorum uos adiungite, ubi iusti
sunt, et Deus suscipiet uos quoniam uos uult, et in eternum W, Dei gratia licet indignus Bosonisuille abbas, Hildegardi,

uiuetiso dilectissime sue ac Deo dicate uirgini, illud quod felicissimum

Quod uero matronam Dei adiutorio fecundari petitis, hoc in in uita eterna est.

Dei uoluntate et potestate est, quia ipse nouit ubi prolem Quoniam in tribulationum procellis portum salutarem omni­
70 concedat et ubi prolem auferat, quoniam non secundum uisum 5 bus ad te confugientibus gratia Dei te donauit, idcirco et nos

hominum, sed secundum interius iudicium iudicat. Ego enim, periclitantes manus ad te supplices extendere non dubitamuso

quoniam rogatis, pro ipsa Deum orabo, sed ipse faciat quod Presenti igitur litterarum cautione tibi insinuamus quod Eccle­

inde pie et misericorditer fieri disposuit. siam nostram, que per Dei misericordiam annis multis in magno

honore habita est, iam, peccatis nos tris exigentibus, detestandus

10 infamie rumor asperserat. Nam quidam ex nostris incentores


BUSENDORF malorum, suggerente eis, qui bonis semper infestus est, diaboló,
domum nostram, nos et totum conuentum qua possunt pertur­
LXXI batione grauare non desinunt; et ut totum concludamus, egerat •
hoc effrenata eorum superbia, ut uniuersi peccata nostra latentia
HILDEGARDIS AD ABBATEM Co ao II50(?) 15 iam paruisse dicanto o
Huiusmodi ergOo oppressionis sarcinam subleuationis causa
Lumen in lumine dicit ad te: Esto bonus seruus in mente, et deferentes ad te, petimus humiliter ut super hoc aliquod con so­
in bono desiderio uigila, et assimilare aquile que in solem lationis uerbum nobis rescribas; et ante omnia ut orationibus
libentius aspicit quam in umbram umbreo Non etiam tabescas tuis Deo et hominibus nos reconcilies instanter rogamuso Valeo
in torpore boni laboris, sed fortissima mente aratrum in manu
5 tene, atque ouile tuum ita recte pasce sicut in tua possibilitate
cum Deo habes, et strenue' curre cum aquila in lumen aspiciente,
ne in tedio arripiariso Fuge quoque nigredinem impietatis, sicut
Deus discernit in causa bone uoluntatiso Deus enim uult te in
cimiterio sanctificationis sue habereo Nunc in eternum uiueo

Epo LXXI

coddo: W (fo 71v-72r); Z (fo 87r)0

eddo: PI 76, po 539 (cfr W); cfr HAUG, po 70, no 1260

commo: Vorbemo 2, po 143 (ad PL 69)0


Epo LXXII
coddo: Hm (teste Mario 8, 1022-1023); R (fo 350V·ob); Wr (fo 72V·-b).
edo: PL 69, 289A-C (cfr Hm)o
LXXI, Tilo: Abbati de Busendorf Hildo WZ :11, commo: Vorbemo 2, po 1430
i ",
l
LXXR, 70 concedat - auferat] cfr Iob 1, 21. ¡Ij! LXXII, Tilo: Abbas Bosonís Ville Hildegardi R Epistola ,Bosonis Ville
LXXI, S ouiJe - pasee] cfr Ioho 21, 17; 1 Petro 5, 20 abbatis ad So Hil. Wr
I

LXXR, 62 adimpleat Wr 6S iussi Hm 68 Dei] cum R 69 et om LXXII, 1 W.] 1.. Wr Dei ¡ntia /lRfI W. R :2 Hue in margo Wr 7
Wr 70 concedat - prolem omo Wr et om. Hm 72 rogastis Hm
o
il.
11"
II.,!'·' igitur] ergo Wr 10 aRpeni! Wr U el nOM Wr 12/13 conuenturn ­
14 eorum Clffrc:natl Wr 1& I,.ruine 1-1",

l
toturn nmo Wr 18 el potl omni.
LXXI,9 NRcriflcario!1is PI 1/"" 0"'0 R 19 V.lelto It
158
EPIST. LXXIIR, 1-19 EPIST. LXXIII, 1-21 159

LXXIIR CLUSIN (ST. GEORG)

HILDEGARDIS AD ABBATEM c. a. II50(?)


LXXIII
In uisione qua anima mea frequenter uidet uigilans, aspicio HILDEGARDIS AD CONGREGA TIONEM MONIALIVM a. n61-u6, ( !)
in loco tuo turbinem, quasi in aliqua uieissitudine nubis ruti­
lantis et nigre ae turbide, et ipsum loeum ualde commotum. Inueni uoluntatem Dei in sacrificio huius populi, et locum et
Sed in anima tua tres colores uideo. Primum in nigredine malitie staturam eius. Et hi habebant pennas felicitatis ac beatitudinis.
5 et iraeundie, seeundum in fumo gustus inutilitatis, tertium in Sed nune insanabile uenenum aspidum super eos cueurrit. Et
similitudine rutilantis aurore beneuolentie et suspirii ad Deum admonitionem Spiritus Dei audiui, illos ad admonendum et
anhelantis. Gloriosum autem lumen in aliquibus hominibus 5 corripiendum, quemadmodum scriptum est: lte in castellum
turbe tue uideo ad Deum ascendere, unde Deus ipsum locum quod contra uos est, et statim inuenietis asinam alligatam et
in auxilio suo sustentat.
pullum cum ea. Soluite et adducite mihi. Et si quis uobis aliquid
10 Tu autem, probe pastor, agrum illum aspice, qui in plenitudine dixerit, dicite quia Dominus his opus habet, et confestim dimittet

fructuum a Deo benedictus est et super quem nigra nebula eos. Et iterum in alio modo dictum est: Amen dico uobis : N escio

uenit, que eum ualde ledit ac fructum suum peiorem priore 10 uos.

facit. Hoc est tedium et malignitas que in corde illius sunt qui O ue irrisioni, et o ue errori illorum qui uolunt dicere quod •

bonum scit et perficere potest, sed in utraque parte, scilicet contradictio diseordie mala non sit, que se contra celum exal­
15 tedii et malignitatis, mentem suam oecupat et sic a bono opere tauit et in infernum cecidit, ita quod 0mnia elementa turbauit
impeditur. ac subuertit. O floriditates uirge, audite quod seriptum est:
Fili Dei, ista fuge, et in fructuoso agro igne Spiritus Sancti I5 Letare sterilis que non paris, erumpe et clama que non parturis,

operare, antequam dies illa ueniat quod plus operari non ua­ quia multí filii deserte, magis quam eius que habet uirum. Et

lueris. iterum audite quod dictum est: Surge, illuminare, lerusalem,

quia uenit lumen tuum et gloria Domini super te orta esto


Et ideo fugite insanabile uenenum aspidum, quia propositum
20 uestrum in quo Deum amplexe estis, non decet ut in uanitate'
ambuletis et in ueneno pulluletis. Nunc uobis sit salus in cornu

¡
I
Ep. LXXIII
41
cad.: W (f. 44r-45r).
ed.: PI 55, p. 530 (efr W).
,
COfllfll.: A. FOHRKOTIER, Das Leben der heiligen Hildegard, 2:r980, p. 155, annot.

Ep. LXXIIR 46.

codd.: Hm (teste Mart. 8, 1023); R (f. 350vb); Wr (f. 72Vb).

:11

ed.: PL 69, 289C-D (cfr Hm).

COfllfll.: Vorbefll. 2, p. 143· LXXIII, Tit.: Sororibus de Elsun Hild. W

LXXIIR, Tit.: Responsum Hildegardis R Epistola s. Hil. ad eundem LXXIII, 3 uenenum aspidum] efr Deut. 32. 33; Ps. 1;. 3; 139. 4; Rom. 3.

I
abb(atem) W r 13. 5/9 Ite - eos) Matth. 21. 2-3. 9/10 Amen - uos] Matth. 25. 12. 15/

16 Letare - uirum) Ga!' 4. 27; cfe Is. H. 1, 17/18 Sur~ - eat) Is. 60. l.

19 insanabile - aspidum] cfr 3. 20/21 in uanitate ambuletia] cfr lob ;1.

LXXIIR, 12 peiorem priore] efr Matth. 27, 64· 5. 21/24 in cornu - 8uiB] cfr :¡ ~eg. 22. 1 eqs.

7
II
LXXUR.2 tuo in 11Iarg. Wr aliqua] aqua Wr 6 suspiriis Wr LXXIII. 1/2 el Mtllturlm) RtRlutum pr 3 nune! noc PI 4 et) \1(',1 PT
hotninil)us 0111. H", 8 ad Deum ~11I. R Deus 0111. W,. 12 ac] et R 18 S in s. li/l. W 11 nohlnt ti" ("11"1: 111) 12 dll<:nrdie! miNtrlcnrd¡.C' PT
16 que) qui PT

~,i

<¡lIod! <¡IIO ,-,e quod (1) Wr


",

'"
160 EPIST. LXXIII, 22 - LXXIV, 20 EPIST. LXXIVR, 1-19 161

salutis, in quo Dauid ascendit ad humanitatem Saluatoris per LXXIVR

quam admonitus est, ita quod reuersus est ad penitentiam de

peccatis suis. Modo autem festinanter currite ad me, et afferte HILDEGARDIS AD CVNONEM ABBATEM a. a. II55
25 mihi uitulum sacrificii.
o magna stultitia in homine illo est qui se ipsum non corrigit,
sed qui querit quid in alieno sin u sit, et crimina illa que in eo
DISIBODENBERG inuenit non celat, secundum modum in impetu decurrentium
aquarum. Qui hoc facit, audiat responsum istud a Domino: O
LXXIV horno, quare dormis in sonitu gustus bonorum operum que
coram Deo quasi symphonia sonant? Et cur petulantiam las­

CVNO ABBAS AD HILDEGARDEM a. a. II55 ciuie non abnegas per scrutinium do mus cordis tui? Sed in

maxillis meis me percutis, quando membra mea repudias in

Cuno abbas de monte sancti Disibodi, licet indignus, Hilde­ uulneribus suis, ubi ad me non aspicis errantem ouem ad gregem

gardi, domine et matri sue dilectissime de monte sancti Ruperti, ro reportantem. Et ideo de domo cordis tui mihi responde bis ~t

gratia Dei tantillum quod est. de ciuitate quam feci et quam in sanguine Agni ablui. Et quare

Quia uariis hinc inde prepeditus occupationibus per aliquod non times frangere hominem quem non creasti? Tu non ungis

tempus supersedi inuisere, salutare uos et alloqui, accepta nunc cum, ita quod nec eum tegis nec celas, sed in nimietate illum •

opportunitate temporis, eo me attentius orationibus uestris corrigis. Nunc tempus deficiendi tibi adest, sed Deus, qui te

committo quo me, proh dolor! inueterari potius in augmento 15 creauit, te perdere non uult. Hee ergo intellige.
delicti quam in aliquo profectu iustitie recognosco. Quod autem, o· pater, petisti ut tibi scriberem, si aliqua de
Sed quoniam sanctitas uestra in eo qui non fallit nec fallitur beato Disibodo, sub cuius patrocinio es, uiderem et intelligerem,
10 plurima secreta Spiritu uidet, peto ut, si qua de patrono nostro hec de ipso in uisione spiritus audiui, uidi et intellexi secundum
beato Disibodo Deus uobis reuelauerit, mihi aperiatis, quatenus modum hune:
cum fratribus meis illi ex hoc deuotissimas laudes referre non
differam.
Sed et quia negligentiam que in me est, nulla mee possibili­
15 tatis manu de me excutere possum, suffragium tam uestrum
quam ceterarum filiarum Dei uobiscum conuersantium deuoto
corde requiro. Et non solum paruitatis mee personam, uerum Ep. LXXIVR
etiam commissos mihi fratres et locum nostrum orationibus coJJ.: R (f. 346vb-347rb); W (f. 42r-44r); Wr (f. 68ra •b).
omnium uestrum commendo, sicut etiam cum apud uos sum, eJ.: PL 38,203C-204C (cfI R).
com",.: Vorbt",. I, p. 162'163.
20 uiua uoce sepius facere soleo.

' ,!
,,' LXXIVR, Tit.: Responsum HildegaIdis R <A)bbati de monte saneti
.1 Dis(ibodi) W Epistola S. Hil. ad eundem abb(atem) Wr
I
1·,1
,
I
¡Ii
LXXIVR 7/8 in maxíllis - percutis] efr Iob 16, II. 9110 errantem -
Ep. LXXIV [" reportantem] efr Luc. 15, 4-6.
codJ.: R (f. 346va'b); Wr (f. 67vb-68ra. ,f
eJ.: PL 38, 203A-B (efr R).
Ii' 13 quod] ut
l'
app. comp.: LXXIVR, 2 qui o",. R 4 Domino] deo R Wr

LXXIV, Tit.: Abbas saneti Dysibodi Hildegardi R


monte saneti Disibodi ad S. Hil. Wr
Epistola abbatis de '~ I':
11

,Ii app. eril.: LXX IVR, 1 O 0111. Wr /Uf" magna add. quam PL ilIo homine

l'
:!;
Wr 2 lila i" "'' r;¡¡. Wr 5 I)(morum nperum Otll. PL 7 domus in margo

LXXIV, 2 Ruperti seripst] Roberti R Rüperti Wr 5 nune] tune PL' 7


i' Wr 9 ouem fIIIt. m.' 10 t't.~poncl~hlt Wr 12 post Tu adJ. e'nim PL

inucterari] inueniri Wr 8 aliqua PL' 9 quoniam] quia PL non] nee 13 rcgiN] rep' R,' ('1)1•• PI. U tr: I,r.rdr.re eqs. post epistolam in codice

~I
PL' 10 Npiritu in ",arx. Wr uides Wr 14 et o",. PL flq",nf'''' SI/pp'. W (",J, .....) 11 IIMI fIIIt. "l.. '

!
162 EPIST. LXXIVR, 20 - LXXV, 7 EPIST. LXXV, 8 - LXXVI, 13 163
20 o mirum admirandum...ut primum surrexisti. Et: anima mea ita commota fuisset quasi ante tempus moritura
essem, si illic permansissem.
o uiriditas digiti Dei ...qui te rapiat. Sed et: ro Nunc illis qui ibi in deuotione me susceperunt, salus et
benedictio sit, sed aliis qui illic capita sua super me mouerunt,
o presul uere ciuitatis ...hoc modo imitantur. Deus gratiam suam secundum misericordiam suam porrigat.
He, he, o mater mea, in lugubri molestia me suscepisti!
Tu autem, o pater, qui hec a me paupercula forma petisti,
talem te in conspectu Dei fac ut, cum tempus in hoc seculo tibi
25 defecerit, tempus tuum feliciter in eternitate prolongetur, ita LXXVI
ut in saluatione iustorum appareas. HELENGERVS ABBAS AD HILDEGARDEM e. a. II70

Hildegardi, dilede matri sue, supra omnem pretiositatem


LXXV amplectende, H<elengerus), filius eius et prouisor ouilis be~ti
HILDEGARDIS AD ABBATEM e. a. II55 (?) Disibodi, heu! non opere sed nomine tenus, quicquid bono
temporali est melius.
o pater in persona, et o quam libenter dico, ut pater sis in
Cum totus mundus ueraci preconio clamet uos Sane ti Spiritus •
opere. Veni in locum illum ubi Deus uirgam uicis sue tibi dedit.
ditatam esse iubilo, ego qui primus debueram esse et alios ad
Et quidam de turba fratrum tuorum super me sicut super
beatitudinem uestram inuitare, hue, usque inerti otio delitui;
nigerrimam auem et ut super horribilem bestiam fremebant,
:,¡ sed nune tanderh et timore et amore correptus, his uerbis uos
5 atque arcus suos contra me intendebant quatenus ab ipsis
salutare neeessarium duxi.
fugerem. Sed in ueritate scio quod Deus in mysteriis suis me
JI ro ~am quibus prodesse debe re m, preesse magis studeo, querens
I

de loco illo mouit, quoniam in uerbis et in miraculis ipsius


que mea sunt, non que illorum. Sed tamen pondus diei et estus
:,1 in uinea Domini huc usque, quamuis tepide, portaui et, Deo
ji adiuuante, done e quandoque denarium percipiam, perseuerare

1111

Ep. LXXV

cod.: W (f. 42v·43r).

ed.: PI 54. p. 529'530 (cfr W).

comm.: Einl., p. XIV.

Ep. LXXVI
codd.: R (f. 347rb); Wr (f. 68r b-v").
ed.: PL 39, 204C-205A (cfr R).
LXXV, Tit.: Abbati de monte sancti Dis(ibodi) W

LXXVI, Til.: Helengerus abbas sancti Dysibodi R Epistola prouisoris de


LXXIVR, 20 O mirom - surrexisti] Hild., ~mphoNia, 41 - ed. B. Newman,
monte sancti Disibodi ad S. Hil. Wr
1988, p. 180. 21 O uiriditas - rapiat] Hild., ~mphoNia, 42 (ibid., p. 182). 22

O presul - imitantur] Hild., ~mphoNia, 45 (ibid., p. r86-r88).

LXXV, 11 capita - mouerunt] cfr Ps. 108, 25.


app. comp.: LXXIVR, 25 in eternitate feliciter R LXXVI, 11/13pondus - percipiam] cfr Matth. 20, 1-16.

app. cril.: LXXIVR, 20/22 Textus homm tnum carmiNum in libro qui ~mphoNia LXXV, 9 esset PIlO qui S. lin. W 13 post suscepisti lima fae - appareas
iNscribitur repenuNtur; uide ed. B. NewmaN, 1988, p. 180-188, Nr. 41, 42, 41 epistola, pt:alCld,n#s (LXXWR, /in. 24-26 huills ,di/ionis) add. PI
hoc Wr forma om. PL *
23 hec] /

11
,"
LXXV], 2 amplectente Wr 4 temporali]lc:mporari Wr 7 olio] tedio
LXXV, 2 uirgnm] liti. r s. lin. W 3 Et o",. PT 5 atque s. liN. W R 8 et l o",. R !lmere] pudore R his¡ in Pl.'t 11 ¡llorum] aliorum
intcndebant] I¡JI. a t. lin. W 6 fugerem]lnonl.surgerc:m PI PI.. 13/14 denarium - nuptiíM O"" Wr
1;

¡ li·
,i ",
16 4 EPIST. LXXVI, 14 - LXXVIR, 8 I EPIST. LXXVIR, 9-36 165
; f
decreui. Verum nunc, mater mI, m dominicis nuptiis spiritale ferox est in impietate tamquam ursus, et ferocltatem illam
15 uinum omnino defecit, quia feruor monastice religionis pene 10 recusat atque ad solem iustitie, qui pius et clemens est, anhelat,
deperiit, quia mater Iesu ibi non est, nec ipse Iesus, nec discipuli hic Deo placet, ita quod Deus iUum super precepta sua consti­
eius aduocantur; et ideo omnia diuersa contra nos grassantur. tuit, dans uirgam ferream in manus ipsius ad erudiendum oues
Itaque non est opus longa uos protrahi uerbositate, presertim suas ad montem myrrhe.
cum imperitus sim sermone atque scientia. Scio, mater mi, scio Nunc audi et disce, ut in gustu anime tue super his erubescas,
20 quod a planta pedis usque ad uerticem non est in me bonitas. 15 qui aliquando mores ursi habes qui sepe in semetipso occulte
Consolationis igitur uestre scripta humilitati mee dirigite, ut· murmurat, et etiam interdum mores asini, ita quod non es
nomen uestrum habeat in Sion liber uite eterne. Valete. prouidus in causis tuis, sed tediosus, sed et etiam in aliis
1I quibusdam rebus inutilis; et ideo malitiam ursi aliquando in
1I impietate non perficis. Item mores etiam habes aliquorum uo-
LXXVIR 20 latilium que nec de superioribus nec de infimis sunt, ita quod
superiora ea uincunt et quod infima illa ledere non possunt.
HILDEGARDIS AD HELENGERVM ABBATEM c. a. 1170
Ad huiusmodi mores nobilis Pater familias respondet: He, he,
hanc uicissitudinem morum tuorum nolui, ita quod mens tua
In spirituali UlSlOne que a Deo est, hec uerba audiui: Valde de iustitia mea murmurat, sic quod rectum responsum de ea
necessarium est homini qui animam suam in desideriis ipsius
25 non queris, sed quandam murmurationem in te abscondis se- •
inuenire uult, ut mala opera carnis perdat et beatam scientiam cundum murmurationem ursi. Cum autem bonum intellectum
habeat quomodo uiuat, ita etiam quod anima eius sit domina in te habes, tune modicum oras, et iterum deinde tedium habes,
5 et caro ancilla, secundum quod psalmista dicit: Beatus homo ,1
ita quod orationem tuam non perficis, sed uiam quam corpus
quem tu erudieris, Domine, et de lege tua docueris eum. Et quis tuum sapit libenter facis et eam a te totam non abscidis. Sed
11
est horno iste? Scilicet ille qui corpus suum habet sicut anciUam
3° et aliquando desideria tua ascendunt ad me in aliqua parte que
et animam suam sicut dilectissimam dominam. Nam quí etiam J non est ex toto sancta in opere, sed tantum iacens uelut in
I'1 opinione fidei. Tales tamen aliquando elegi de uicissitudine
I
"
morum suorum, ut sonum intellectus ipsorum audirem, quid in
Ep. LXXVIR
semetipsis reputarent; ubi tamen inutiles inuenti sunt et ceci­
1I
codd.: R (f. 347rb-va); W (f. 39v-4u); Wr (f. 68va-69ra); Z (f. 9u-v). 35 derunt. Nunc autem mens tua non derideat opus quod Deus
edd. : PL 39, 205A -D (cfr R); cfr HAUG, p. 70, n. 134. facit, quia nescis quando gladio suo te percutiat.
1
ii(;1
LXXVIR, Tit.: Responsum Hildegardis R Cuidam abbati de monte beati

I
Dis(ibodi) Hild. W Epistola S. Hildi. ad eundem Wr Cuidam abbati Z 10 solem iustitie] cfr Mal. 4, 2. 12 uirgam ferream] cfr Ps. 2, 9; Apoc.
2, 27; 12, 5; 19, 15. 13 montem myrrhe] cfr Canto 4, 6.

LXXVI, 14/17 in - aduocantur] cfr Ioh. 2, 1-10. 20 a planta - uerticem]


Iob 2, 7. 22 liber uite] cfr Apoc. 20, 12. app. comp.: 10 recusans R atque om. R 11 quod] ut R Deus om. R 11/
12 constituat 15 qui] quia R 15/16 habes - interdum] qui in seipso
LXXVIR, 2/3 qui - perdat] cfr Matth. 10, 39; Luc. 9, 24; Ioh. 12, 25. 5/
occulte murmurat habes interdum etiam R 16 ita quod] quia R 17 sed 2
6 Beatus - eum] Ps. 93, 12.
om. R 18 et om. R 19 Item - habes] interdum etiam mores R 20 quod]
ut R 21 ea superiora R uincant R quod om. R possint R (lId possunt
PL) 22 familias om. R 23 ita quod] ut R 24 murmuret R 27 tunc
app. comp.: LXXVIR, 1 spiritali R 4quod] utR 7/8 habet posl dominam
om. R deinde om. R habes] incurris R 28 ita quod] et R 30 aliquando
R
- me] desideria tua ad me a1iquando ascendunt R 36 fecit R

LXXVI, 14 mi] mea PL* 16 quia] quoniam R est] erat Wr 17 app. mi.: 9 iIfItl ferox add. corpore Wr 12 manu PL 15/16 quí 2 ­
diuersa] aduersa R 19 atque] et PL 21 igitur] ergo PL* 22 eterne asini o",. Wr 19 etiam afll. Wr 20 infimis] inferioribu8 Wr 22 Hei hei
uite R Vale Wr
PI. 25 11,,1, IIbscondis add. non Wr 27 tune o",. PL orll'1 errll' B¡""t.b!

J"

IIPP. mI.: LXXVIR, 3 carnia o"'. PL 4 quomodo] modo Wr uiuatque curas PL· 29 totaln i te Wr absdndiH PI. 32 clegi t. Jil/. H 34 III"~'
Wr 4/5 Hit o",. R. pos¡ IUlcill1l tllppl. PL inucnti adá. et ¡am Wr 35 tUI< l. "". Z

·.ti í
i .1 !..'
1
166 EPIST. LXXVIR, 37 - LXXVII, 13 EPIST. LXXVII, 14-40 167
Ego autem paupercula forma uideo in te nigerrimum ignem nissime inter nos et in nobis persensimus, dum omnis odii et
contra nos accensum, sed eius in bona scientia obliuiscere, ne 15 inimicitiarum fomenta per pIures iam annos inueterata omnes
gratia Dei et benedictio ipsius a te recedat in tempore officii unanimi consensu abiecimus, et in uere caritatis unitatem ple­
40 tui. Dilige ergo iustitiam Dei, ut a Deo diligaris, et fideliter niter quasi in uno corpore et anima conuenimus.
crede mirabilibus ipsius, ut eterna premia percipias. Eapropter sanctitatis uestre dilectionem obnixis precibus pul­
samus, ut predicti splendoris diuina gratia uobis collati inspectu,
20 per quem uestre caritati dausa et ceteris mortalibus absconsa
LXXVII oculis cordis uestri reserantur - quoniam ex debito debetis, quia
HELENGERVS ABBAS AD HILDEGARDEM c. a. 1I70
cum sororibus uestris a nobis quamuis corpore sed non spiritu,
ut ueraciter speramus et scimus, egressa estis - si ueraciter in
uera caritate, que est initium omnium bonorum, conuenerimus,
H(elengerus), Dei gratia seruus in monte sancti Disibodi et
25 uel si qua radix alicuius dissensionis inter nos adhuc lateat
prouisor ouilis dominici, licet indignus, cum tota congregatione
manifestetis; sed et de aliis quibusque maioribus, ut de mino­
fratrum suorum, uenerabili matri, domine Hildegardi de sancto
ribus admissis taceamus, que diuine maiestatis oculis contraria
Ruperto, radio diuine splendoris, ultra humani sensus capaci­
5 tatem, quod uerissime scimus, illustrate plenissime, donis sep­ cognoueritis, nobis scriptis manifestare uelitis.
Super hec unanimi consensu ianuam uestre caritatis oppor­
tiformis Sancti Spiritus abundare ac sitientibus pocula de eodem
30 tune et importune pro descriptione gestorum ac uirtutum, •
fonte causa diuine remunerationis ministrare. necnon et uite patroni nos tri necnon et uestri, beatissimi Disi­
Quia, mater dilecta, omnipotentis Dei Sancti Paraditi Spiritus
bodi, in cuius dOl]lO ab ipsis cunabulis nutrita estis, pulsamus,
instinctu necnon et iussione, qui uult omnes homines saluos fieri
uestreque pietatis aures intime commonemus atque obnixis
lO et ad agnitionem ueritatis uenire, nuper uestram sanctitatem ad
precibus indefesse profusis expetimus, quatenus etiam memoria
nos uenisse cognouimus, eidem Paradito prout possumus, licet
35 uestre beatitudinis per hoc in laudibus eiusdem patris nostri
non condigne ualeamus, gratias incessanter referimus, quia, ut habeatur, ut quicquid Deus de ipso uobis reuelauerit, nobis
ueraciter fateamur, illustrationis eius ardorem et tactum ple­
aperiatis.
Omnipotens Pater eterne misericordie mentem uestre caritatis
lumine sui fulgoris inflammet, et obnixe desiderantibus pocula
,j 40 ad refocillandum subministret.

Ep. LXXVII

,
-1

mdd.: Hm (teste Mart. 84, 1I32-u33); R (f. 425rb-v"); Wr (f. 144Vb-I45r").

8d.: PL I45, 38IC-382C (efr Rm).

GOIIIIII.: VorlMlII. I, p. 154.

LXXVII, Tít.: Epistola Henriei (GOrr. PL) abbatis et eonuentus montis saneti
Disibodi HIII (teste Mari.) Helengerus abbas saneti Dysibodi Hild. R Epis­
tola abbatis de monte sancti Disibodi ad s. Hil. W r

LXXVII, 9/10 qui - uenire] I Tim. 2, 4.

app. GOIIIJl.: LXXVIR, 37 forma 0lIl. R


39/40 pocula - refocillandum] cfr ludith 7. 7.
app. mt.: LXXVIR, 39 in 0111. PL *
LXXVII, 1 H(elengerus) mipnl Henricus Hm H. R Wr 2 Heet indignus 14 nobis] uobia Wr SS inimic:ítie Wr ¡1m fIItI. W,. 18 EYlpropter
0lIl. HIJI 4 Roberto R Rlipperto Wr 8 spiritu Wr 9 post iussione 4IId. Wr 20 ue.tre' clritlti ¡" ""''l. W,. 23 .i]lICId W, :17 que] quem R 28
eius HIII 10 sanctitatem l. lin. R 11/12 Hect - ualeamuB Olfl. Wr III)11Crll'i. W, 30 inopc)rtllnl: Wr •• tUIlIn R

_Ll
1.,

:I.,\

168 EPIST. LXXVIlR, 1-23 EPIST. LXXVIlR, 24-56 169


LXXVIlR tale facturus esset, quod nec angeli, nec horno, nec ulla alia
HILDEGARDIS AD HELENGERVM ABBATEM C. a. II70 25 creatura ad finem perducere posset. Cum enim Deus hominem
:1ij!1 plasmasset, cadentes angeli cum fallaci opinione hominem adie­
Cum creature per iussionem Dei processerunt, plurime stelle, runt, sicut et ipsi fa11aces erant, et sic horno mortalis factus est.
que innumerabiles in lumine tunc fuerunt, cum illo qui Lucifer '11
Tunc Deus in Abel planetas preuidit qui cum ipso perstite­
erat, ceciderunt, et nox mortis illis cadentibus preparata est. runt, quod est laus angelorum et hominum, et in ipso funda­
Sed planete, scilicet angeli iustitie qui flamma ignis sunt, cum ¡Ji, 30 mentum sacerdotalis officii et templi sui posuit, quapropter et
5 Deo perstiterunt et inexstinguibili igni qui uita est, ministra­ mors illum in corpore occidit. Sed de Abel usque ad Noe omnes
bant. Ignis uero flammam habet quam uentus mouet, ita quod filii hominum quasi lac sugentes in recta scientia dormitabant.
eadem flamma flagrando apparet. Sic in uoce uerbum est et :1:; Noe autem iussu Dei arcam edificauit, in qua Deus presignauit
uerbum auditur, et ignis flammam habet et Deo laus est, et quod hominem in partem laudis sue, quemadmodum angelos,
uentus flammam mouet et Deo laus est, atque in uoce uerbum 35 seruauerat. Abraham uero magnum opus obedientie fecerat, que
10 est et Deo laus est, atque uerbum auditur et Deo laus est. collum antiqui serpentis per circumcisionem uulnerauit, per
Quapropter et omnis creatura laus Dei est. quam Deus ipsum confudit, quia homini mechiam infuderát,
Qui non timet, non amat, et qui non laudat, non operatur. Et quam Virgo contriuit quando unicornem in sinum suum co11o­
timor ignis est, et caritas ut flamma se dilatat. Et sic creatura
I cauit, qui per antiquum consilium in utero Virginis carne m •
I
laus est, et horno opus est. Si autem creatura non esset, horno 40 induit. Moyses quoque legem scripsit quam obedientia per
15 operari nesciret. Sed creatura in iussione Dei processit, et consi­ ,11I mortificationem carnis ostendit, in, qua seductor qui ipsam
lium hoc in Deo fuit, quod hominem ad imaginem et similitu­ uulnerauit, confusus est, et cuius dolositas in qua hominem per
dinem suam fecit.
superbiam deceperat, per mortificationem carnis fidelium finita
Nam cum cadentes stelle Deum non laudauerunt nec opera est.

eius narrauerunt, nox mortis ipsis scripta est, quia uitam ne- I 45
Sed et Abraham et Moyses quasi duo planete incarnationis
20 glexerunt et quoniam opera Dei noluerunt, unde etiam ad Filii Dei erant, quemadmodum et planete uelut flamma ignis
nihilum computati sunt. Tunc Deus magnum hoc consilium .;
J . sunt. Abraham enim Christum preuidit, Moyses uero opera in
creaturis fecit, scilicet boues et oues atque hircos offerendo et
habuit in semetipso, quotl fortitudini sue nu11a aduersitas ca­
dentium preualeret, atque preuidit quod in feminea natura opus in oblatione carnis creature oblationem Filii Dei presignando.
Roc definitum est, quando Virgo unicornem cepit et quando
I 5° Deus eburneam turrim, sicut decuit, fecit, quod purum uirginale
opus est; in qua opus magni consilii perfectum est, uidelicet
quod Deus horno est. Nam quia mulier, audito uerbo serpentis,
Ep. LXXV1IR totum mundum obumbrauit, mor s illam intrauit, et sicut infans
codd.: Gb (f. 33r-v; 40r; fragm.); R (f. 425v"-427V'); Wr (f. 145Ca-vb;' 159vb- :11 55 debilis facta est, atque omnis creatura de imbecillitate illius in
16Ifa ). I

ed.: PI II, p. 352-357 (efr R). L fortitudine et in honestate sua debilitatem incurrit.
i
comm.: Vorbtm. 1, p. 155; 164-165.
I
LXXV1IR, Tit.: Congregationi sancti Dysibodi HiL R (prooemium Vitae S.
Disibodi praemittit PI) Epistola s. HiL ad eundem abbatem Wr
31 mors - occidit] cfr Gen. 4, 8. 32 quasi lac sugentes] cfr Deut. 33, I9.
33 Noe - edificauit] efr Gen. 6, 14 eqs. 35 Abraham - fecerat] cfr Gen.
LXXV1IR,2/3 Lucifer - ceciderunt] cfr Is. 14, ll. 16/17 hominem ­ 17, 26. 36 antiqui serpentis] efr Apoc. I2, 9; 20, 2. 40 Moyses - sctipsit]
fecit] cfr Gen. 1, 26-27; 5, 3. 18 stelle - laudauerunt] efr Dan. 3, 63. 20/ cfr Ex. 24. 51 eburneam turrim] cfr Canto 5, 14; 7, 4­
21 ad - sunt] efr Sap. 9, 6.

, 24 esset] erat R 25 pol&ir PI plasmllret PI 31 Noe] haee PI 33


LXXVIIR Discriptionem ocio caPitul011lm editionis PI, in codd. non repertam~ omisi 6 archam iussione !lei R 35 opus] caput PI (ecit R fuit PI 37 qUllml
Ignis] Tyrus PI 9 mouet]lac. in margo supp/. Wr atque] et R 20 quoniam quem PI 42 cuiu_) eiuI PI 46 Llt,i /N/l. R 47 \.1~rol .ua PI 49
om. R 22 in semetipso habuit R 22/23 cadentium preualeret] credentium oblllti()l1ern PI 50 unlc:ornC'nll in cunC'1T) PI 52 qUAI quo PI 113ludit.
praetulerit PI lIC'rhn PI 56 i 11 o".. It
,1

,~

:rl

I7° EPIST. LXXVIIR, 57-95 EPIST. LXXVIIR, 96-I30 I7 I


Sed Deus magnum consilium in' ipsa ordinauit, tanta uidelicet Nam et a Filio Dei nouum seculum per aquam recuperationis
miracula que nec angelus, nec horno, nec omnes creature capere ortum est, qui etiam duos planetas ad se collegit qui incarna­
possunt, scilicet quod Virgo in lumine solis antiqui consilii tionem ipsius ornabant, scilicet uirgines et monachos, qui ante
60 casum mulieris in bonum iterauit. Et hoc Deus ad confusionem natiuitatem eius non apparuerunt, sed in natiuitate eius orti
diaboli fecit, qui feminam deceperat, ipso nesciente quid in illa 100 sunt, eum ostendentes quemadmodum stella matutina solem;
uenturum esset, si cut nec Deum recte cognouit, unde et ab unde signa et miracula tune plenius quam prius resplenduerunt,
omni felicitate sepultus est. quoniam ipse per humanitatem suam terram tetigit; et quod
Deus namque iussione sua creaturas officiales fecit, precur­ uox prophetarum prius erat, hoc nunc Filius Dei per semetipsum
65 rentes hominem ut homini seruirent. Hominem autem deinde plenius operabatur, sicut scriptum est: Speciosus forma pre filiis
creauit, et opera illi iniunxit, ita ut si bona elegerit, Deus illum 10 5 hominum. Et sicut ipse occultus Filius Dei occulte in mundum
iuuabit, uel si malo consenserit, diabolus ab aquilone insidias uenit, ita etiam naturam aliena m ad se collegit, uidelicet quod
illi ponit, quoniam horno duabus alis, scientie uidelicet boni et homines mundum et pompam mundi relinquunt. Sed quemad­
mali, rationalis est. Verbum autem sine uoce non est, nec uox modum stella deuotis personis ipsum demonstrauit et ut de
70 rationaliter sine uerbo. Vox interdum auditur, et nulla ratio­ ipsis personis totus mundus illustrabatur, sic a uirginibus et a
nalitas in ea cognoscitur, uerbum autem omnia utilia et inutilia IIO monachis Ecclesia prius ornabatur, quapropter et omnes populi
cum uoce nuntiat. Ita et rationalitas sine scientia non est, ¡II
ipsos quasi angelos narrabant, sicut et de ipsis propheta cla­
quemadmodum nec horno sine uisceribus. mauerat: Qui sunt hi, qui ut nubes uolant, et quasi columbe ad'
Sed dicendum est, quomodo horno operari incipiat. Primum fenestras suas? Et eodem spiritu quo istud prolatum fuit, etiam
75 enim lac sugit, deinde mollem cibum cum anhelitu in se trahit, dictum est: Ecc{J uirgo concipiet, el pariet filium, et uocabitur
in tertia autem etate dentibus comedit, et in scientia quod uult II5 nomen eius Emmanuel.
sibi eligit et quod non uult sibi abstrahit; et tunc iuuenis est. Sic in omnibus creaturis Filius Dei per significationes paulatim
Et postea ad etatem senectutis currit, ita quod medulle ipsius ostensus est, quoniam sapientia non est preceps, sed diligentius
omni scientia piene sunt, et deinde lac et duas priores etates preuidet quod in omnibus ordinationibus suis nullus defectus
80 non sentit, sed mutata etas ipsum imbuit, ita quod ueritatem sit; quod stultus horno non facit, qui secundum quod repente
cognoscit. 120 cogitat, repente operatur. Et ideo opus eius multoties recte non
Sic ante diluuium lac fuit, in Noe autem mollis cibus, in cognoscitur, quemadmodum etiam in primo angelo fadum est,
Abraham autem dentium comestio et cibi eleetio. Sed in Moyse qui in estimatione honoris sui uelut in ietu oculi in tenebrosum
omnia puerilia opera finiebantur, quando per oblationem car­ lacum cecidit, ubi omnia ornamenta sua perdidit et nigro ac
85 nalis creature ueritatem prenuntiauit et Filium Dei tetigit, in inexstinguibili igni seipsum tradidit.
quo omnia priora finiebantur et in meliora mutabantur, cum 12 5 Prefati autem planete in significationibus suis cum magno
ipse uir plene etatis sapientiam et ueritatem docebat. honore et reuerentia conuersationis sue usque ad tempuscuius­
Sed etas uirginis interdum in lasciuia est, scilicet éum in dam tyranni cucurrerunt, qui consilium antiqui serpentis os­
uanitate lasciuie currit, et, si uirgo est, illud multoties in motibus culari cepit. Et tune muliebre tempus fere primo casui simile
90 et in moribus suis ostendit, sicut etiam si uirgo non est, illud uenit, ita quod omnis iustitia secundum infirmitatem mulieris
plurimis signis celare non poterit. Si enim uirgo celum aspicit, 13 0 debilitata est. Et hoc tali modo supra medietatem suam decur­
ita quod mundum ueraciter relinquit, Filium Dei imitatur et
Deum attendit, qui serpenti dixit quod caput ipsius per mulie­
rem conterendum esset, quia initium ipsius prauum fuit, quod
95 Virgo conculcare debuit, illa uidelicet que Filium Dei genuit. 100 quemadmodum - matutina] cfr Eccli. 50, 6. 104/105 Speciosus _
hominum] Ps. 44, 3· 108 stella - demonstrauit] efr Matth. 2, 9. 112/113
Qui - suas] Is. 60,8; 114/115 Ecce - Emmanuel] 18. 7, 14. 122 in ictu
oculi] cfr 1 Coro 15, 52. 127 antiqui serpentis] cfr Apoc. 12, 9; 20, 2.
93/95 qui - debuit] cfr Gen. 3, 15.

99 eius 2 ] ipsiu8 R tOO matutina arella R 106 alienam naturam R


60 iterauit] mutauit PI 63 sepultus] repulsus PI 64 creaturas iussione 107 prut Sed add. el R 108 deuotil] dlueni. PI 112 hl] ¡.tl PI 113
sua R 66 bonum R 68 ponet PI 70 rationalis PI 86 meHora] militia probntum PI 114 Hect om. R 118 quodl oc R nullul n",. R 1151
(c. annot.) PI 88 Sed eqs. in f IJ9t1'-161'" /tgIInhlr in W r¡ lIidl Vorbem. 1, p. IJJ· IJ6 hOnlC) 011'. Wr 123 I(¡cum PI 224 lelp.l1ml .,. R 125/133 ¡'rtf,tl _
cum om. PI 90 et 0111. Wr 94 paruum PI uenktl h_ (;411 ,r¡'f", ,.,p."¡/'fIr 1" (;A" j.' ~/)r 1211 "1und] ut R
T

17 2 EPIST. LXXVIIR, 131-164 EPIST. LXXVIIR, 165-200 173


ret, sed elephans cum magnis erumnis iustitiam uocabit, faciens 165 nubem uane glorie atque superbie ignis ibi uix uidebatur, qui
ut aliud tempus surgat, et sic utile tempus probitatis bellorum est disciplina et bona consuetudo regule.
et iustitie ueniet. Vnde etiam tam ad mores spiritalium quam ad mores secu­
Nunc autem ad admonitionem populi huius loei hec omnia larium declinabant, et hoc fere usque nunc. Modo autem usque
135 dicta sunt, seilicet quomodo religio ipsius inceperit et quis status ad genua incuruati sunt, quoniam in utraque parte ordinationis
eius nunc sit, et qualis etiam futurus sito Locus enim iste in 170 sapientie defectum habent. Celum enim in laude recte ordinatum
ardente sole tanta fortitudine spiritalis populi exortus est, uelut est, et terra iustitiam operando recte constituta est. Celum et
seculo huic mortuus esset, et etiam in tanta simplieitate, quod terra sicut anima et corpus sunt, et terra desiderat quod non
secularem populum cum caritate ad plenitudinem inspectoris laudat, atque inter utrumque hec tali modo pugna est, quamuis
140 Dei capere non potuerunt, unicuique secundum qualitatem illius instrumenta Dei sint. Corpus enim propter gustum carnis pec­
non occurrentes, sed rigori conuersationis sue inflexibiliter in­ 175 catum appetit, anima uero hoc undique prohibet, et tamen
stantes. Primum enim uelut ignis fuerunt et non in flamma unum instrumentum Dei sunt.
circuierunt, et duri ad alium populum erant, quia celum sicut Sed hi ad quos sermo iste est, pompam seculi atque punctum
aquile inspiciebant. Postea ad meliorem partem accelerauerunt, conuersationis sue unum esse dicunt; sed hoc in sapientia n0n
145 et sicut ceruus ad fontes aquarum de uirtute in uirtutem est. Ipsi enim hoc ita esse uolunt, sed ita esse omnino non
ascendentes cucurrerunt, ac in lumine caritatis Deo et homini­ 180 potest. Quapropter usque ad genua incuruati sunt uelut Sa­
bus lucebant. Et quoniam in amore Dei ardebant, idcirco laus maritani incuruabantur, qui legem habere noluerunt et alienum •
Dei in populo erant, quemadmodum planeta flamma ignis esto Deum adorauerunt. Vnde isti operibus his uelut pallida nube
Tunc eos populos multi uelut nobilissimos lapides, scilicet obnubilati sunt, .ita quod ardens sol bone intentionis regule in
IS0 topazium, smaragdum, sapphirum et hyacinthum cum laude eis non apparet. Et ideo magne tempestates iniuriarum super
narrabant, quoniam in meliorem partem se parauerunt, et quia 185 ipsos cadunt, scilicet quod serui illorum sunt quibus propter
de uirtute in uirtutem ascenderunt et se in caritate ad populum seruitium Dei in honore dominari debuerunt; sed illis famulan­
dilatauerunt, et quoniam per actiuam uitam in hospitalitate et tur, quoniam illi ardentem solem in eis non uident. Horno enim
in eleemosynis ad omnes et ad montem Sion aspiciebant, unde factus est, et opera habet; uirtutes autem laus sunt, et eas
155 et ab omnibus filie Sion. nominati sunt. Sed et in obedientia li horno in Spiritu Sancto ad dexteram operatur, ad sinistram

mortificationis carnis cum Abraham operabantur, et in suaui ;Ii 190 uero cum diabolica turba ad aquilonem tendit.

odore regule cum Moyse pompam seculi relinquentes, propter Audite ergo: Ignominia que uirtutum inimica est, uno pede,
humilitatem incarnationis Iesu Christi se uiles ad seculum fe­ si mili pedi arietis, inter uos ambulat ubi ad genua incuruati
cerunt. estis. Sed probum militem attendite et illum imitamini qui, cum
160 Sed postea pallida nubes uane glorie atque superbie super coram inimieis suis super genua ceciderit, gladio tamen se
ignem bonorum operum istorum ascendit, quemadmodum nubes 195 defendit, et ita, multoties resumptis uiribus, laudabiliter surgit.
solem obnubilat, ita quod uix uidetur, et ideo quedam témpes­ Studete itaque ut inimicos uestros gladio occidatis. Gladius
tates super eos uenerunt que eos strauerunt; sed iterum ali­ enim uester obedientia est et regule precepta, inimici autem
quantulum surrexerunt, sic uidelicet quod propter pallidam 1
,1
uestri sunt inobedientia et regule preceptorum negligentia, atque
superbia et obliuio conuersationis uestre, a quibus hoc modo
200 deuicti estis quod etiam uix super genua statis.

145 sicut - aquarum] cfr PS. 41, 2. 145/146 de - ascendentes] efr Ps. 83,
8. 149/150 lapides - sapphirum] cfr Ez. 28, 13. 152 de - ascenderunt]
cfr 145/146. 155 filie Sion] efr Canto 3, II.
180/182 Samaritani - adorauerunt] efr Os. 10, 5; (Ps. 43, ax; 80, 10).

136 etiam om. R 139 cum caritate] caritatem Wr 141 conuersionis PI


142 Primi Wr Prius PI enim] in eum PI 146 ac] et R in om. PI 166 disciplinae PI 168 declintbant) deltinabantur PI 170 In) 11. Jl1
147 amore] ardore PI 148 erat Wr 149 populus eos R multi om. 177 punctum i" "''''J. Wr 178 lue) luum J>J lit 1n<:urullbuntur R (mi
R 152 ad populum om. R 155 ab om. PI 161 bonarum PI operum ,.,tl, PI) 182 IlUI:N:I pr 187 Ilti) lile PI ulclct 1'/ 1513 ('um) cmil1l PI
om. PI 162 quod] ut R uideatur R et ideo] ideoque R 1517 eN!' nhedlcntiA R 151711518 rm:clI.I"a ~ rC:RUIc: /#ti. PI
174 EPIST. LXXVIIR, 201-236 EPIST. LXXVIIR, 237 - LXXVIII, 21 175
Attamen tempus pressure et destructionis, uidelicet ponderis tatem uoluntatis uestre pleniter plenis operibus feceritis, quasi
illius quo uua in torculari premitur, nondum uenit, sed tamen Deus a uobis inspiciendus non sit, tunc detrimentum uobis
nunc uilissimum tempus est. Quapropter ad priora tempora occurret et aduersa que predicta sunt uobis aderunt.
aspicite et in quali honore fuissent considerate, et ab inimicis
205 uestris uos defendite, et Deus uos adiuuare non recusat. Tempus
enim bone intentionis atque conuersationis quandoque ueniet LXXVIII
et ad primam auroram aspiciet, et qui seculum pro Dei amore
ADELBERTvs PRIOR AD HILDEGARDEM a. XI~O'Il"
tunc relinquunt, ad Deum anhelabunt et sic in bono perseue­
rabunt. Et tunc de ipsis clara uoce populi dicetur in Spiritu
2IO Sancto: Vox turturis audita est in terra nostra, quod est uox Hildegardi, gratia Spiritus Sancti uerissime replete,
eremitarum et huius mundi peregrinorum tam fortiter in celum A<delbertus), monachus indignus et prior in monte sancti Di­
aspicientium, quod artam uiam, que ad celum tendit, ire uolunt. sibodi cum fratribus eiusdem loci, de uirtute in uirtutem ascen­
Et hi omnia transacta et preterita, que uel prospera uel aduersa dere et Deum deorum in Sion uidere.
fuerunt, inspiciunt, quatenus quomodo acerrimo accipitri se Cum in exteras regiones uerba admonitionum uestrarum
215 surripiant, precaueant, quemadmodum columba ab isto fugit, mittatis et quam plurimos uiam rectitudinis desiderare faciatis,
cum ipsum in speculo aque uiderit. nos, qui uos fere a cunabulis nouimus et apud quos per pluri­
Nunc iterum audite: Inter uos tamen aliquod lumen lucidum mos annos fuistis, miramur cur uerba celestium uisionum no:' .
et igneum, sed cum quadam uicissitudine adhuc est; lucidum bis sitientibus subtrahatis.
quidem in bona uoluntate, igneum uero in timore Domini, cum 10 Scimus enim quomodo apud nos educata, quomodo docta,
220 aliqua stulta tamen dispersione. Ab nigra autem feditate que quomodo conuersata estis; quia non alio quam muliebri operi
Deo et hominibus contraria est et que etiam cor diaboli est, institistis, non aliis codicibus quam simplici Psalterio imbuta
custodite uos, quia cum his qui in peccatis istis sunt, diabolus estis, et sine querela bonam et sanctam conuersationem dilexis­
in fortitudine omnis uoluntatis sue iaculatur. tis, sed diuina pietas celesti rore, ut uoluit, uos imbuit et
Itaque ego, misera et paupercula forma, in mystica uisione 15 magnitudinem secretorum suorum uobis aperuit. Et cum in his
! uobis congaudere deberemus, Deus uos nobis nolentibus eripuit
225 qua ab infantia mea edocta a Deo sum, hec uerba in magnis
.í et ad alios homines transtulit; quod cur fecerit, perscrutari nec
egritudinibus uidi et audiui, et ut ea in loco uestro uiua uoce
proferrem iussa sumo Sed uos ea non contemnite neque abicite, scire possumus, sed tantum hoc nolentes et uolentes in multa
ne moriamini super terram. Sed Spiritus Sanctus edificium suum perturbatione sufferimus. Nos enim sperabamus salutem loci
in uobis perficiat et in bono fine uos finiri faciat, quia locus 20 nostri in uobis sitam esse, sed Deus aliud quam uellemus
230 uester in ea benedictione est, qua eum Dominus de communi disposuit. Nunc autem quia uoluntati Dei resistere non possu-
populo ad seruitium suum congregauit, sicut ab initio fecit¡ .cum
semper aliquos populos sibi in hereditatem seruauit. Ab igno­
minia quoque, ne in duobus pedibus inter uos ambulet, uos
obseruate, quoniam si hoc erit, Deus periculosa uindicta uos Ep. LXXVIII

235 occidet, quod uobis nondum accidit. Et ideo etiam in omnibus codd.: Hm (teste Mart. 81, II23); R (f. 388rb'va); Wr (f. II2Vb-Ix3r&).

periculis uestris defensionem ipsius habuistis. Sed cum proprie­ ed.: PL 142, 373C-374A (efr Hm).

LXXVIII, Tit.: Adelbertus prior in monte sancti Dysibodi H. R Epistola


A. prioris de monte sancti Disibadi ad S. Hil. Wr
210 Vox - nostra] Canto 2, 12.
LXXVIII, 3/4 de - uidere] cfr Ps. 83. 8. 14 celesti rore] efr Gen. 27.
28; Dan. 4, I2 et al.
201/216 tempus - uiderit] haee pars etiam reperitur in Gb, f 33r-v 206 atque]
et R 207 aspicient PI qui om. PI Dei om. PI 208 relinquent PI
209/210 dicetur post Sancto R 214/215 precaueant ante quomado R 218
quadam om. R 220 tamen stulta R 223 ioculatur R (sed rect, PI) 225 LXXVIlR. 237 plenis 011'. R fcccritl., Anllia PI 239 pos/llclerunt VII_
S. Disibtldi. i"itin 1II111alo. '''",,,Iil R. (MiJ, tri",.,)
edocta post Deo R 226 loca uestra PI 228 super terram moriamini R
233 nellquae.] in PI ambulat PI 236/237 proprietate PI LXXVIII, 10 dncul r.dm·t. R. U nlManltudlllr. Wr

176 EPIST. LXXVIII, 22 - LXXVIIIR, 9 ,1 EPIST. LXXVIIIR, 10-42 177
mus, ipsi cedimus et uobis congaudemus, quoniam plurima huc 10 est, omnibus prodest. - Quapropter, o iustitia, magnum zelum
usque inuisa, huc usque inaudita per diuinam reuelationem habes, ita quod reus iudicii est qui tibi resistit.
manifestatis, huc usque clausa reseratis. Nam Spiritu Dei plena, Et iterum in erumnis dicis: Vnde ueni? De sinu Patris. Et
2S multa scribitis que ab homine non didicistis, que sancti et docti omnes regiones mecum collecte sunt. Sed et ubi posite sunt
uiri mirantur. omnes stature populorum ac omnia instituta generationum, ibi
Eapropter, quamuis longe a sanctis simus quia peccatores 15 aderam. Et sic columne nubis in me erecte sunt. Nunc autem
exsistimus, supplices rogamus ut tum pro gloria Domini, tum sum tedium illorum qui in prima radice in me orti sunt.
pro antiqua et iusta familiaritate memor nostri sitis et uerba Quapropter antequam in his doleam, propter ignorantiam po­
30 consolationum nobis porrigatis, et no bis apud Deum subueniatis, pulorum suspiro, et tamquam inundantes aque, sic rugitus meus
ita ut quod in nobis minus est, Deus per merita orationum in alta uoce sonitus multarum aquarum propter nimietatem
uestrarum in nobis supplere dignetur. Valete. 20 stultorum hominum in garrulitate morum ipsorum et in strepitu
inhonestatis. He, he, o aquile, que in me transistis per ignem
Spiritus Sancti et per aquam recuperationis quasi auroram
LXXVIIIR rutilantem et quasi gemmam coruscantem, nunc dormitis et ut
stulta animalia estis, que interdum procedunt et interdum retro
HILDEGARDIS AD CONGREGATIONEM MONACHORVM a. II50-II55
2S incedunt, ac interdum se inuicem ambulando intermiscent.
Sed et de hoc monte filiorum Dei hec in mystico spiramine •
In uera uisione uocem audiui, hec aduersum iniurias, quas et
uidi: Montem multe magnitudinis uidi, in cuius uertice uir
spiritales et seculares contra iustitiam proferunt, dicentem: O
magnus sedebat qui in utraque malm sua legem Dei quasi in
iustitia, tu peregrina et aduena es in ciuitate illorum qui sibi
charta scriptam habebat, sicut etiam de Moyse scriptum legitur.
componunt et eligunt parabolas de officio proprie uoluntatis
30 Et sub pedibus eiusdem uiri quedam turba hominum spiritali
s sue, nec ad tua mysteria nec ad amicitiam tuam anhelant, que
circumcisione circumdata erat, qui omnes instrumenta ipsius
es purpurata amica regis. Vnde clamas propter sortem illam in
legis cum gaudio et cum suspirio susceperunt, dicentes: O
qua non quiescit ulla iustitia, et in erumnis dicis: Valde erubesco,
Domine Deus noster, quando ad te ueniemus? Libenter tibi
ita quod faciem meam sub, pallio meo abscondo, ne mihi insi­
obediemus. - Sed tamen interdum in quandam turbinem se
diantes me uideant. - Sed ipsi dicunt: Quodcumque de nobis
35 miscuerunt, et aliquando multa crimina inter illos fuerunt que
tamen multis lacrimis abluerunt in aspersione sanguinis Christi
:~, Iesu. Nam cum horno in tam magnis criminibus iaceret, quod
I se de illis in nulla uiriditate per se ipsum erigere ualeret, dixit
Ep. LXXVIIIR '1'11i
Deus: Volo hominem per memetipsum erigere ac denuo in
coJd.: Hm (teste Mart. 81, II23'II2S); R (f. 388va-389rb); W (f. 59r-62l1); Wr 4° uisceribus misericordie plantare, ita ut in speculo confessionis
(f. u3ra-u4r"); Z (f. 83r-84v). resideat qui se de uisceribus diaboli per se ipsum eripere non
,dd.: PL 142, 374B-376A (cfr Hm); cfr HAUG, p. 69, n. n8. potuit. Sed ego paupercula, quamuis multa crimina in his ui-

LXXVIIIR, Tit.: Ad fratres sancti Dysibodi Hildegardis R Congregationi


de monte beati Dysibodi Hild. W Epistola s. Hil. ad eundem priorem. Wr
Congregationi de m(onte) beati Disibodi in margo Z
29 sicut - legitur] cfr E:lIO. 24, 12.

LXXVIIIR, 3 peregrina et aduena] cfr 1 Petr. 2, II.


app. comp.: 14 ac] et R 19 aquarum multarum HmR 25 ac] et HmR
29 etiam om. HmRWr 32 cum 2 om. R 37 criminibus] peccatis HmRWr
39 ac] et R
app. comp.: LXXVIIIR. 2 spirituales Hm 8 quod] ut R abscondam R

LXXVIII, 24 manifestastis Hm reserastis Hm 28 Domini] Dei Wr


app. mi.: 11 tibi 0111. Wr 12 ueni. HIfI 18 liclsicut W, a. corro Z 20
30 consolationis R 31 ut om. R Wr est mj)lUs":R
garturitate W 21/22 ignem - et fIlM. PI.• • 22/23 aurnr~ rutillln~ R 23
gcrnmA corUlnUl~ R ~ta J. ¡¡". Wr 24/2! rerro InC'l:c1unt I rr,trnrcchmt Wr
app. mi.: LXXVlIIR. 9 me Otll. Wr 27 multe- 'x 111 Illt~ NJrr: Wr 40 "1:tt<:\111l 1\' "C'nll.., f 11", IVlIT. Ir'
178 EPIST. LXXVIIIR, 43-75 EPIST. LXXVIIIR, 76 - LXXIX, I 179
derem, superbiam tamen in eis non uidi, que per contumaciam in multis sacrificiis congregauit, sed nos omnes in multis obli­
uelut in iactu lapidum peccatores contemnit. gationibus delinquirnus. Vnde super torcular positi sumus, cum
45 Sed sub pedibus istorum aliam turbam hominum conspexi, propheta dicentes: Torcular calcaui solus, et de gentibus non est
candida nube circumdatos et pulchras facies habentes, ac in uir mecum. Et iterum: Vbi sagena missa est in mare et ex omni
celum aspicientes, qui tamen petulantiam cum sciscitatione 80 genere piscium congregabat, sicut illi elegerunt pisces bonos in
multarum inutilitatum sicut pingues tauri interdum adierunt, uasa, sic gratia Dei elegit illos ad gloriam qui humiles corde
ita ut cum in celum aspicerent, arcus suos intendentes sagittas sunt et deuoti in timore Domini, rapinas non intendentes.
50 contra celum emiserunt atque plum beis fustibus contra celum Nunc autem prima uox, que uos ad laudem Dei congregauit,
percusserunt; et sic posuerunt in celum os suum, et lingua eorum faciat uos in radice boni sicut primos qui in parietibus templi
transiuit in terra. Vnde tonitrua super eos uenerunt et grandines 85 consecrati sunt. Sed tu, o mons, audi in admonitione Dei: Deus
super eos ceciderunt, atque multe nebule eos obtexerunt. Et te constituit sicut montem Sinai ad sacrificandum ei hostiam
murmurabant, quare huiusmodi squalores eos ita circumualla­ laudis. Nunc autem ad Deurn tuum conuertere et esto cande­
55 rent. labrum regis, ita quod non erubescas in prima radice tua, sicut
Et gratia Dei illis sic respondit: Ad magnam beatitudinem dextera Dei te plantauit.
uos collegi, sed in temeritate uestra me abicitis, cum dicitis,
quis ad uos pertingere possit aut quis sermo uos uincat aut qui
colles aut que ligna uos percutere ualeant, sicut etiam filii Israel LXXIX
60 Deum neglexerunt, cum ipse per benedictionem Abrahe cornu HILDEGARDlS AD gVENDAM MONACHVM a. a. XX70
benedictionum super eos erexit ac in sinum suum per letitiam
honoris leuauit, sed illi in fraude murmurabant, ac in temeritate Os tuurn celeste est et mens tua cum nube floret; unde radix
Deo resistebant ac sanctitatem per effusionem sanguinis Christi
reliquerunt. Tune benedictio in illis retrorsum abiit et euanuit,
65 qui ad casum mortis se declinauerunt. Et Deus de sacrificiis et ,1
de holocaustis illorum aliam ciuitatem Ecclesie edificauit, usque .¡."
dum omnes aque puteorum educantur in uallem nigrarum "
11"
nebularum. Et tune omnes aquile in circueunte rota in unum '1
gregem congregabuntur, quia ipse prius in benedictione erant. Ep. LXXIX
I! codd.: Hm (teste Mart. 13, 1°32); R (f. 354rb); W (f. 4Iv); Wr (f. 77r").
70 Sed et aliam turbam hominum sub pedibus istorum uidi, ante :¡
:/, ,tId.: PI 52, p. 529 (dr W); PL 74, 297A (cfr Hm).
quorum oculos aries in spinis aurei coloris pendebat, quem cum comm.: Vorkm. 2, p. 144; efr ep. CCVII, CCXVIII huius editionis.
odore myrrhe et thuris et cum fulminante uultu inspiciebant. 'I¡
Et de manibus magni uiri illius qui in uertice eiusdem rn.ontis
'1
sedebat, quidam riuuli ad pectora illorum effluxerunt. Et illi LXXIX, Tit.: Cuidam monacho de monte beati Dis(ibodi) Hild. W lIi1h
75 clara uoce ad sinum sapientie sic clamauerunt: Deus olim nos lit. ep. CCXVIlI R Wr

LXXVIIIR, 78/79 Torcu1ar - mecum] Is. 63, 3. 79/81 Vbi - uasa] dr


Matth. 13, 47-48. 82 rapinas - intendentes] cfr Ps. 61, II. 86/87 ad -
51/52 posuerunt - terra] Ps. 72, 9. 60/61 eornu - erexit] efr Lue. 1, 69.
laums] efr Ps. II5. 17. 87 ad - eonuertere] efr Os. 14, 2. 89 dextera -
68/69 in2 - eongregabuntur] efr ler. 12, 3.
plantauit] dr Ps. 79. 16.

app. comp.: 44 uelut om. HmRWr 45 aspexi R 46 se] et R 60 ipse app. comp.: LXXVIIIR, 80 post HU adJ. piscantes Hm R, piscatores Wr 87
om. HmR Wr 61 ae] et R 62 ae] et R 63 ae] et R tuum om. HmRWr 88 quod] ut R
app. comp.: LXXIX, l/S Os - te illllI,dlHlt 'Pistola. CCXVIII bNiIIs ,a;Ii(JII;1
app. &rit.: 43 per s. lin. Z 47 suscitatione Hm 49 in om. Hm post HmRWr 1 post Os atId. enim H... Wr
sagittas adJ. suas Wr 58/59 qui eolles aut s. lin. W 59 lingua HmR lingue
Wr 64 benedictio s. lin. W 66 illorum] eorum Wr 67 p~orum in
",atg. Wr 69 aggregabuntur R 70 hominum om. Wr 73 ~tis eiusdem app. &rit.: LXX VIIIR, 79 herum] uerum U,. 80 pi.ce:. /HII, W'r 82 non
Wr 75 sic in ...a'l. Wr S. Ji". W 86 te: s. /1". W 89 te J, /J". W'

JJ ,.
i', ,
:!¡
180 EPIST. LXXIX, 2 - LXXX, 13 EPIST. LXXX, 14 - LXXXR, 12 181

tua ascendat. Et ita Dominum Deum tuum adora, ac indue et orationum solatium quod mihi promiserunt, nequaquam me­
loricam atque militare contra bacchantia uitia lasciuiam fu­ 15 morie ipsarum depereat, quoniam et ego, quantum Dominus

giendo et auaritiam non amplectendo. Deus autem quem occulte dignatur, modis omnibus feci et facio quod eis, teste Deo,

5 inuocas, in amore suo suscipiet te. .1 spopondi. Confido etiam quod, uita comite, non cessabo pro
uobis omnibus deprecans, ut gratia Dei que uos tam large
preuenit, iugiter uos prosequatur et conterat Satan sub pedibus
LXXX I 20 uestris, ut et mea paruitas salutem quam non mereor, uobis
exorantibus, obtinere ualeat.
MORARDVS MONACHVS AD HILDEGARDEM a. a. II73 De ceteris, que uobiscum secretius contuli, cum opportunum
I
fuerit, scripto me certificare curabitis. Vale te in Domino semper.
Hildegardi, amantissime et in Christo honorabili singulariter
matri et domine, M., monachus et sacerdos indignus, modicum

id quod esto
LXXXR
Si gloriari oportet, immo quia gloriari licet in Domino, conue­
5 nit et me gratulari non in memetipso, sed in Domino qui mee HILDEGARDIS AD MORARDvM MONACHVM a. a. 1I73
indignitati talem apud uestram sanctitatem familiaritatis gra­
tiam concessit, qualem mea humilitas nec mereri potuit nec I Care fili, parabolam hanc audi quam in uera uisione uidi.
sperare presumpsit. Vnde primum diuine miserationi, deinde Quedam nobilis et pulchra domina cubiculum ex auro orna­
uestre dignationi grates ex intimo corde referens eo quod tam tum habuit, que frequenter duas puellas elegantes uultus ha­
lO presentem me benigne habueritis quam et absentem uestra I!
,;i bentes secum habitare elegit. Multe autem turbe dominam hane
salutatione dignum duxeritis, denuntio beneuolentie uestre, qua­ uidentes, faciem eius laudauerunt ae eum illa habitare uoluerunt.
tenus omnes consorores uestras et dominas meas uice mea Quibus ipsa dixit: Munera que uobis plaeent, uobis dabo, quia
salutare dignemini atque easdem commoneatis ut fraternitatis nec mihi ncc uobis prodesset ut simul essemus. Nobilitatem
I \ enim et pulchritudinem meam uulpibus et canibus et in irri­
¡:
:1: siones dare nolo. - Sed quedam rugosa mulier, rubea et nigra
lO faeic, huic nobili domine assimilari uoluit ac nobilitatem et

I
pulchritudinem ipsius indigne tulit. Hec eadem rugosa mulier
super montibus ambulat, et in regionibus ac in omnibus loeis
Ep. LXXX
codd.: Hm (teste Mart. 74, lila); R (f. 377 ya . b); Wr (f. I07rb_ya). el
,1

,d.: PL 135, 362C-D (cfr Hm). I

comm.: Ein/., p. XIV.

Ep. LXXXR

LXXX, Tit.: Morardus monachus sancti Dysibodi Hild. R Epistola M. codd.: Hm (teste Mart. 74, I=); R (f. 377yb-378ra); Wr (f. I07Va-b).

monachi ad s. Hil. W r ed.: PL 135, 363A-C (efr HfII).

LXXIX, 2 Dominum - adora] cfr 4 Reg. 17, 36. 2/3 indue loricam] cfr LXXXR, Tit.: Responsum Hildegardis R Epistola S. Hil. ad eundem

Is. 59, 17; ler. 46, 4; Eph. 6, 14; 6, 17; I Thess. 5, 8. mo(nachum) Wr

LXXX, 4 Si - oportet] cfr 2 Coro il, 30; 12, l.


LXXX, 19/20 conterat - uestris] cfr Rom. 16, 20.
app. comp.: LXXIX, 2 Et] ac Hm Wr ac] et Hm ac indue] induens R LXXXR, 1 parabolam - audi] efr Matth. 13, 18; 2I, 33.
3 atque] et R militans R 4 Deus autem] Et deus R

LXXJ:(. 16 deo te.le Wr 17 spospondi Wr 18 large]longe H", 23


app. mi.: LXXIX, 3 contra] intra PI bacchantia om. R 4 Deum Wr scriptis H",
S suo] tuo Hm l.X XXR, & M':] et R 7 ut] .1 Wr 9 rubu] rubra H", 10 ulimilare
LXXX,2 m()dicum o",. R 4 licet gloriari Wr Wr "c] el H 12 II II1II,K ar:-] et R

JlJ
1.,.1:
182 EPIST. LXXXR, 13-33 EPIST. LXXXI, 1-15 18 3
currit, laudem et honorem querens. Et nemo illi dat, sed omnes EBERBACH
dicunt: Ista inquieta et indisciplinata a diabolo est, et ab
l; omnibus abigenda est. LXXXI
Quedam etiam mulier mercatrix de omni arte ad se collegit
que oculis pulchra ad uidendum sunt, et studebat ut ea ignota HILDEGARDIS AD RVTHARDVM ABBATEM a. II'3-UH
et mirabilia hominibus in uisu et in auditu faceret. Postea uero
crystallum pulchram et nimis puram ad ignem solis posuit, que Qui est, dicit: Serena lux uidet stabulum et statutum pran­
20 de sole sic accendebatur quod lumen omnibus dedit, unde etiam dium cuiusque congregationis que officium in ministerio suo
ipsa omnes artes suas in moderatione habuit. habet, cibum refectionis in recta moderatione distribuens, ne
Nunc, fili mi, primam mulierem et puellas eius attende, sed fidelibus sibi adherentibus letitia anime desit. Pastoralis uillicus
mulierem rugosam omni studio fuge; mulierem autem merca­ ; debet fortissimis mentibus gladium in uagina dare et suauibus
tricem ad te collige. Prima enim mulier caritas est cum puellis moribus sagittas in pharetra ostendere, et capaci beneuolentie
2; suis, uidelicet beneuolentia et largitate; sed rugosa mulier, ru­ aromata medicinarum tribuere. Nigri autem tyranni flagella
beam et nigram faciem habens, amor secularis est, quo turpi occisionis portant. Probus miles sine tedio derisionis pugnat. Et
studio lasciui homines ad inuicem se complicant. Mulier uero suauis sensus sufficientiam in communi bono labore captat, ac
mercatrix philosophia exsistit, que omnem artem instituit et lO epulantes mores in rectitudine precincti sunt in omnibus uir­
que crystallum, id est fidem, inuenit, cum qua ad Deum perue­ tutibus, ita quod famem habent iustitiam perficere. Sed seuis­
30 nitur. simi et a nobile matre misericordia peregrini simplices oues que
Ego in Deum confido quod cum his partem habeas, quoniam I
,i!
in atriis domus regis sunt, iugulant. Heu, heu, qui sic in occisione
in ignea crystallo munera passionis et resurrectionis Domini [1 insaniunt, de domo regis, nisi peniteant, peregrini sunt quia
Deo obtulisti. :II!ji l5 oues Domini dispergunt.

j Ep. LXXXI
codd. .' Gb (f. 66v·67r; fragm.); M (f. 80r); R (f. 344ra'b); W (f. qr-l;r); Wr
(f. 64rb·va); Z (f. 28r).
11: edd. .' PL 3l, 19;B-D (efr R); efr HAUG, p. 60, n. 3.

1 comm. .' Vorbem. 2, p. I22, annot. 143; p. I4!-q2.

"
LXXXI, Tit. .' Epistola sanete Hildegardis ad Ebirhardum Gb Ruthardo
Eberbacensi abbatí Hildigardís (hidigardis W) M W Responsum Hildegar­
dis R Epístola S. Hil. ad eundem abbatem Wr Nerneshemensi abbati
in ras. Z

LXXXI, 1 Qui est] Ex. 3, l4; Apoc. l, 4. 1S oues - dispergunt] cfr Ioh.
lO, l2.

app.comp. .' LXXXI, 5 suauissimis Gb R W r 9 ae] et R 11 quod] ut R


habeant R 14 de] a GbRWr

app. eril. .' LXXXI, 1/19 Qui - Sancti] bIIH p.rs ,JilJ", rrptrih4r i" Gb,.f. 66,,- 67'
15 abitienda Wr 19 et] ac Wr posuit soHs Wr 20 quod] ut R .5 mentibuI - NUIlUlbuI DItI. PL* IURuil.imi. BJ.nrAulI 6 beniuolentia
daret R 21 ipsa o",. Wr 25 suis 0111. HIII mulier rugosa H", 27 Wr 8 prnl PWbUN ",,¡J. autcm 7. l,unllAt C:;. 11 famen M 12 nollilí
se ad ¡nuicem Wr 31 posl Ego add. autem HIII Deo Wr forjo I1fh Gil PI., rnilCrh:()rd¡lU~ .PI.. 13 tll l l. 4" W

il

18 4 EPIST. LXXXI, 16 ­ LXXXII, 3 EPIST. LXXXII, 4-25 185


Tu autem, o pastor, habe faciem letam in miseria pauperum Magnificamus et glorificamus pro uobis Christum Saluatorem
qui pusillanimes sunt, non ualentes apprehendere aratrum dis­ 5 nostrum, qui respicit se trementes, potens exaltat humiles, qui
cipline. Boni uera et beneuolentiam habentes sint tibi in sym­ et magna uobis fecit, quia potens est. Elegit, sicut ipsi audiuimus
phonia Spiritus Sancti. Et caue ne torpescas in lumine, sed et uidimus, sacrarium pectoris uestri in habitaculum sibi, scien­
20 intellectus tuus uigilet et non sit duplex in sono, ita ne aliud tiamque diuinam, incerta et occulta sapientie sue uobis mani­
dictes interius quam sonas exterius. Qui hoc faciunt, in tenebris festauit, introducens in cubiculum suum ad flores rosarum et
faciem suam obnubilant. Sed si postea in tremore timent, quo­ 10 lilia conuallium, ad florida rura montium eternorum. Leua eius
niam in corde suo hoc non capiunt quod in facie sua ostendunt, sub capite uestro, et' dextera illius amplexatur uos, ita ut
eripiuntur ab infidelitate, concussi in penitudine. ueraciter dicere ualeatis: Dilectus meus mihi, et ego illi. In
25 Tibi autem, o horno, refectio fiet in cinctura femorum tuorum, omnibus his oleum effusum nomen uestrum. Et ideo adolescen­
ubi habes uerum desiderium in manibus tuis, cum thesauros tule dilexerunt uos, et nos currimus in odore unguentorum
uere pecunie non negligis. Terra tibi dormit, quoniam naufra­ 15 uestrorum, rogamusque Dominum ut dona nature et munera
gium mundi te non ledit. In fine temporis tui Deus suscitabit ¡I
gratie sue uobis conseruare dignetur, sibi ad gloriam, uobis ad
te. Ipse in magno honore te constituit. O serue bone, illum coronam, nobis ad gaudium, multis in exemplum.
30 laudabis, et ipse in eternum saluabit te. Oramus quoque et humili prece deposcimus, ut nostri quoque
iI
JI i
20
memor esse dignemini atque in aduentu sponsi uestri nostram
sibi paruitatem commendare, ut, sicut de opinione sanctitatis
LXXXII uestre letamur et gaudemus, sic de intercessione uestra mere a­
mur gaudium et. exsultationem percipere. Si quid de seruitio
EBERHARDVS (?) ABBAS AD HILDEGARDEM a. a. n66 ( )) ,1ll.
nostro precipere digna mini, letanter amplectimur. Faciemus
quoque, sicut et modo fecimus, et ad omnem sanctam uestram
Dilecte Deo et hominibus uenerande domine et matri Hilde­ '1
,,1;
;f! 25 uoluntatem subseruire parati su mus.
gardi in Binge, frater E., abbas scilicet indignus de Eberbach,
,il
modicum id quod est. l
1Ij
I
,1
1•

Ep. LXXXII
codd.: Gb (f. 66r-v); R (f. 343vb-344ra); Wr (f. 64ra.b).
ed.: PL 3r, r94D-r95B (cfr R).
¡¡ I
CfJmm.: Vorbem. 2, p. 141-142.

Jiti¡
LXXXII, Tit.: Epistola Ebirhardi abbatis de Ebirbach ad sanctam Hildegar­
dem Gb Abbas de Eberbach Hildegardi R Epistola abbatis de Euerbach I
ad s. Hil. Wr

LXXXI, 25 cinctura - tuorum] cfr Canto 7, 1 (?).


5 respicit - trementes] efr Is. 66, 2. exaltat humiles] cfr Luc. 1, 52. SI
6 qui - est] cfr Luc. r, 49. 8/9 incerta - manifestauit] efr Ps. 50, 8. 9
introducens - cubiculum] efr Canto 3, 4. 10 lilia conuallium] cfr Canto 2, l.
app. comp.: LXXXI, 16/17 habe post sunt R 16 letam faciem R W 17/
10/1~ Leua - uos] efr Canto 2, 6; 8, 3. 12 Dilectus - illi) Canto l, r6.
18 apprehendere post discipline R 18/19 symphoniam R 19 Et caue] Caue
13/14 oleum - uos] cfr Canto r, 2. 14/15 currimus - uestrorum) cfr Canto
etiam R 26 habes post tuis R thesaurum R Wr
1, 3.

app. Grit.: LXXXI, 16 autem am. Gb 17 non S. ¡in. Wet non Gb \ 23


10 eternorum montium Wr 11 illius] eius WrPL 14 ooorem PL
hoc ante in 1 Wr 24 concussi] conclusi PL * 25 cinctura codd.] for!. iunctura
(cfr Canto 7, 1) 29 constituet WrPL . 15 rogamusque 1 rogamuI er R pDll ut ""ti. el R 16 II"It uohia .tId. S.
¡in. in Gb 17 in] ad PL 18 quoque 2] erian! R 20 paruilRtem] humilitRtem
LXXXII, 1 matri] magistrae PL 2 Pinge Gb Binga PL licet GbPL Gb 21 glludellluI IX gaudellllul mrr. H del M'. R 23 predperel perC'lpere
Euerbach Wr Gb PI. 24 fil.l:illllll PI. 24/211 l.IClluntltclI1 1IC'.MtrMIIl K
ílí¡¡¡j¡,[·.
.
JlIL
~

1
I

186 EPIST. LXXXIII, 1-16 '11 EPIST. LXXXIIIR, 1-20 187


i
LXXXIII LXXXIIIR
iI'1
CONGREGATIO MONACHORVM AD HILDEGARDEM C. a. u65-II66 I HILDEGARDIS AD CONGREGATIONEM MONACHORVM C. l. n6,·u6<\
I'1
I1

Hildegardi, quam sibi Dominus elegit in famulam et pluri­ 111 Mystica Dei me dicere iubent hec in umbra uisionis Dei: Vos

morum secretorum suorum consciam, pauper grex fratrum in '1:


ascendistis in montem ualde excelsum et in uallem aspicere

Eberbach, ín numero prudentium uirginum cum uera lucerna uoluistis. Interea ualida tempestas superuenit. He, he, languorem

et ardenti lampade cum fidelium animarum et supernorum qui est in lumbis uestris, sicut dicit probatus seruus Dauid:

5 ciuium sponso feliciter introire ad nuptias. 5 Tata die contristatus ingrediebar, quoniam lumbi mei impleti sunt
Spiritus Domini quos elegit sibi et predestinauit numquam illusionibus, et non est sanitas in carne mea. Et ideo oculí uestri

deseruit, sed cogitatum ipsorum in paterna mansuetudine enu­ languent pre inopia.

triuit. Ita uos felicem animam et beatam elegit sibi organum et Cauete ergo ne felicitatem illam que in predestinatione Dei

uas electionis sue. in uobis es se uidetur, retrorsum abiciatis per nimietatem bel­
10 Dilecta in Domino, obedire debemus materne admonitioni IO lorum temeritatis, quia, cum Deus faciem primi angeli uelut
uestre, quia ueritas Domini per uos loquitur. Admonitiones enim ualde elegantem et fulminantem lapidem fecisset, ille temeri­
uestras libenter percipimus, precamurque humili petitione ne tatem iniit, unde gloria ipsius in ipso periit, quoniam nuBa bona
quod in nobis corrigendum est nos celetis, sed ut Domino qui desiderauit. Et Deus claritatem illius in alia uinea plantauit. Et
uobis multa secreta reserat placuerit, nobis id insinuare studea- quia Deus societatem cum malo non habet, prouidete ne specialis
15 tis. Angelus consilii et fortitudinis, qui semper circa uos est, 15 gratia Dei a uobis moueatur in opere-antiqui serpentis, quoniam
conseruet et custodiat uos sanam et incolumem. ille gaudet in semetipso et dicit: Voluntatem meam inuenio curo

discordia in spirituali populo, et in erecto eolio cum eis ambulo.

- Quapropter diabolo resistite, ne lumen claritatis deficiat uobis,

sicut illi propter superbiam suam ablatum est. Qui enim inter­
20 dum labuntur et iterum surgunt, non carebunt hereditate gratie

Ep. LXXXIIIR.
codd.: Hm (teste Mart. 78, III8-III9); R (f. 387ra'b); W (f. 36r-37r); Wr (f.
IIU a - b); Z (f. 82r).
edd.: PL 139, 369B-370A (cfr Hm); cfr HAUG, p. 69, n. II5.

Ep. LXXXIII

codd.: Hm (teste Mart. 78, III7-=8); R (f. 386vb-387r"); Wr (f. IIOVb-UU a ). LXXXIIIR, Tit.: Congregationi in Eberbach H. R Cuidam congregationi

ed.: PL 139, 369A-B (efr Hm). Oberbacensi Hildigardis s.l W Epistola S. HiL ad eosdem fra(tres) Wr

Cuidam congregationi in margo Z

LXXXIII, TiI.: Conuentus in Eberbach Hildegardi R Epistola fratrum

in Eberbllch ad s. Hil. Wr ¡II LXXXIIIR, 5/6 Tota - mea] Ps. 37, 7·8. 15 antiqui serpentis] efe Apoc.

1, 12, 9; 20, 2. 17 in erecto collo] cfr Job 15. 26.


LXXXIII, 3/5 in - nuptias] efr Mlltth. 25, 2-12. 6 quos - predestinauit] 111.

cfr Rom. 8, 29.


cfr Is. u, 2.
9 uas electionis] efr Act. 9, 15. 15 consilii et fortitudinis]
16 conseruet - incolumem] efr 2 Mach. 10, 30.
¡Il. app. C0111P.: LXXXIIlR, 1 Dei 2 Qm. HmR Wr 2 ualle H",R 4 ",,1, Dauid

1: adJ. scilicet HmR Wr 19 propter] per R 20 resurgunt R

11

LXXXIII, 1 Hildigardi R Wr domine quam sibi Hm quam dominus sibi I'1'!' app. mi: LXXXIIIR,.3 noluiltil W ulllid.¡ ualdc Hm 5/6 quonillm ­
R in om. Wr 1/2 plurimo Wr 3 prudentum R Wr 8 ante organum meal la1lt/i", '''l. iniJ. '""i~1 W 11 lapldemJ lampldem H", Ilmpidem 11",.

add. inHm 10 in Domino] dominllHm 16 incolumen Wr postincolumem 1:2 iniir p. mrr. W U BI 1IIfI. H. K J)C:UR o",. H",R W'rZ 111 del

adJ. Amen Hm grAli. Wr 28 11/1" \lohi. tllii. 111 W,

188 EPIST. LXXXIIIR, 21 - LXXXIV, II EPIST. LXXXIV, 12 - LXXXIVR, 6 18 9


Dei, sed in turbine uindiete Dei incuruantur, et tamen deinde collata beneficia sunt, sanete quoque pietatis uobis inesse non

reedificat Deus in eis radicem prime inceptionis sacrificii uirtutis dubitamus munera, pieque caritatis et pie compassionis non

Dei. deesse uiscera.

Et dico uobis qui plantatio Dei estis: Super locum uestrum 15 Vnde pietatis uestre largitatem suppliciter exoramus ut, quia
25 mystica Dei dicunt hec: Numquam delebo te, cum mihi non pro peccatoribus redimendis ac saluandis natus est Dominus ex
resistis in impia temeritate que non desiderat ablui, uelut etiam carne beate Marie semper Virginis, amore ipsius Domini nostri
ostendit temeritas diabolice artis, ut predietum est. Sed in omnipotentis, nos tri Conditoris ac piissimi Redemptoris, nos tri
benedietione Abrahe lux uiuens te benedicit. misereamini participesque orationum uestrarum facere nos dig­
20 nemini. Insuper etiam obnixe rogamus, ut litteras quas de
secularibus et idiotis ad spiritalem conuersationem conuersis,
LXXXIV quos nos conuersos dicimus, Spiritu Sancto uos scripsisse au­
diuimus, nobis benigne transmittere non dubitetis, quatenus
PRIOR AD HILDEGARDEM c. a. II69 mirifica opera Dei et uoluntatem eius in ipsis uideamus et,
25 quantum poterimus, bono affectu bonorum operum illa se qua­
Dei dileete Deique eleete Hildegardi, domine uenerabili, A., mur et compleamus. Valete.
prior totaque congregatio fratrum, in thalamo summi Regis

perfrui deliciis sempiternis.


Deo dignissima sanctitatis uestre odorifera et suauissima
LXXXIVR
5 opinione sepe audita, nos inertes et indigni ineffabili spiritus
letitia sumus gauisi pro eo quod Dei ómnipotentis gratia et :!!1 HILDEGARDIS AD PRIORÉM C. l. nlSQ
misericordia uobis tanta sue largitatis contulit dona mirifica.
:h:1

';11
Patet luce clarius quod uos diligat Dominus in hominibus ipsum '1 Ego paupercula in leeto egritudinis plus quam biennium

diligentibus, quoniam tam digna, tam grata, tam amabilis, tam :1 iacens, hec uidi, et uocem de celo ad me sic dicentem audiui:

ro uenerabilis estis eis omnibus in quibus habitat, ut eum in uobis Ad spiritalem populum quem Deus in prescientia sua cum
esse, uobiscum manere null?s ambigat. Cui uero uirtutum tanta miraculis prophetie secundum quod ipsi placuit presciuit, que
5 uides et audis scribe, hoc modo incipiens: Deus quedam uirtuosa
opera que in sanetis et in eleetis suis operatus est, per quattuor

Ep. LXXXIV
I
!1I'
CQt)d.: R (f. 4I5y··b); Wr (f. I32fb_ya).

Id.: PL SI, 259C-260A (cfr R).

C01ll1ll.: Bid, p. XIV-XV. Ep. LXXXIVR

codd.: Gh (f. 42f-44f; itero 6Bv-70V; fragm.); R (f. 4I5Vb_4IBvb); Wr (f. I;2V'­
13 6ya ).

LXXXIV, Tit.: Meffridus prior in Eberbach Hild. R Epistola A. prioris ed.: PL 51, 260B-268C (cfr R).

ad s. Hi!. Wr "
11,
C01ll1ll.: Einl, p. XIV-XV.

iI
LXXXIIIR, 24 plantatio Dei] cfr Is. 6I, 3.
cfr Gen. 2B, 4; Ga!' 3, I4·
27/28 in benedictione Abrahe] 1 LXXXIVR, Tit.: Ex libro epistolarum de conuersis Gb
monachos Hildeg. R Epistola s. Hi!. ad eundem priorem Wr

Ad Griseos

I!
app. C01llp.: LXXXIIIR, 27 ostendit post est R Sed 0111. H1II R W r LXXXIVR, 3 in prescientia sua] cfr 1 Petr. 1, 2.

app. trit.: LXXXIIIR, 28 benedicat Wr LXX~IV. 12 sUllt beneficia R 13 pieque] et pie R cariu.tís ¡" "'' 1',1.
LXXXIV, 1 dei electe dei dilecte R Deique] Dei PL A] M. R 2
Wr et piel pie J{ piaeque PL 15 Ilrgitatcm ,uf't'liciter in "''''R.
i"f. Wr
25 bono) toto(art. mil R (ifr Hz. JI, ~) 26 VRle R
posl fratrum add. in Eberbach R S in effabili Wr 6 Deus R omnipotens
PI. 8 post PRw add. cnim R I.X XX IV ... 1 Illf¡' hiennlllm _d. pe,r 11 6 in~ am. R

ti'

190 EPIST. LXXXIVR, 7-38 EPIST. LXXXIVR, 39-73 19 1


secretorum Dei animalia presignauit. Ipse enim homini per Ministri etenim Dei, qui faciem eius semper inspiciunt, uelut
eadem animalia ac per cetera miracula occulta mysteria sua 40 ftamma semper coruscant et in eadem coruscatione miracula
manifestat, quemadmodum Ezechieli prophete et Iohanni di­ ipsius uident, ac iHa mirando et laudando agnoscunt. Ideoque
10 lecto suo per ipsa animalia ostendebat quod ex communi populo et ignis urens sunt et per Deum qui ignis est ardent, nec per
spiritalem populum segregari et congregari uellet. Iohannes alium accendi nec exstingui poterunt, sed in amore ipsius inex­
quippe dicit: In medio sedis et in circuitu sedis quattuor ani­ stinguibiliter ardentes cum laude noua eius miracula mirantur
malia, plena oculis ante et retro. Quod dicitur: In fortitudine 4S et in his iterum ei deseruiunt, quia ipse pallio humanitatis
potestatis Dei, qui Deus et horno est, et in omni parte quo circumdatus ad admiranda miracula semper eos inducit. Nam
15 potestas ipsius extenditur, quattuor euangelistis imbuti fideles pallio fortitudinis sue Deus se precinxit, per quod hominem
precepta Dei ruminantes et plenitudinem circumspectionis uir­ speculum honoris sui et miraculorum suorum constituit, qua­
tutum habentes esse debent, ita quod uideant un de facti pro­ tenus horno contra diabolum pugnaret et eum superaret, et sic
cesserint et quod etiam uideant quid futuri sint. Deus enim 50 in diuina laude semper persisteret.
ignis est, et angeli eius miracula hominibus sepe nuntiant mi­ Eodem quoque modo Deus facit illos qui nuntii sui sunt, filiis
20 rabiliaque throni sui; urentes spiritus sunt, qui ante faciem eius Ecclesie uerba salutis pronuntiantes, spiritus, cum eos carni sue
lucent et qui in amore suo ita ardent quod non aliud uolunt resistere et spiritui seruire iubet, quos sic toto corde spiritales
quam quod ipse uult. ('1'
eflectos iterum deinde tanto fiducialius precepta sua populo suo
De quibus dictum est: Qui facis angelos tuos spiritus, et 55 propalare instituit. Facit etiam illos qui sibi ministrando die ac
ministros tuos ignem urentem. Quod dicitur: Omnipotens, tu ille nocte in laboribus sunt, in amore suo ardere et ita ignem
25 es qui facis nuntios tuos, scilicet eos qui ad salutem hominum urentem esse, ac. sic etiam ignem eflectos iterum seruitio suo
a te diriguntur, esse spiritus, cum a missione cessantes in sine tedio insudare. Deus namque in prescientia sua preordi­
indeficienti uita in conspectu tuo sunt, et iterum spiritus esse ; nauerat quod miracula sua et occulta sua que in angelis sunt,
!i
nuntios tuos, cum ad precepta tua adimplenda nuntii fiunt. 60 etiam in hominibus signando operaretur, unde et angelos ho­
Angeli namque nuntii sunt, quoniam unamquamque inspiratio­ !~I minibus loqui fecit, ut in Abraham et in Iacob factum est,
30 nem spiraculi illius quod Deus in hominem misit, Deo renun­ quemadmodum etiam Balaam asina locuta est.
tiant. Roc enim modo pmpter homines officiales sunt, quia Angelicos etenim spiritus, qui ei ministrant faciem ipsius
opera eorum colligunt et discernunt, ac propter opera hominum, I laudantes et honorantes, occultis suis quasi uestimento operit,
que per Spiritum operantur, ipsi etiam spiritus uocantur et 65 ac ideo etiam urens ignis dicuntur. Et per hos igneos ministros
angeli, quoniam a superno rectore ad iudicia sua explenda ;.1 qui secretis Dei uelut uestimento tecti sunt, eremite designantur
35 multoties diriguntur. Sed ministros tuos qui ubique uoluntati qui seipsos abnegantes, quasi homines non sint, uiuunt et con sor­
tue deseruiunt, facis ignem urentem, cum in amore tuo ardent, tium hominum fugiunt. Nam Deus per opus suum quod horno
in quo etiam ardore cum indefessa laude tibi iterum ministrant est, magna mirabilia operatur, que in angelicis spiritibus pre­
nec in hoc tedio afficiuntur. • 70 destinauit et que coram ipso cum laude et mirifico honore
fulminant.
Sed et, ut prefatum est, in circuitu sedis quattuor animalia,
,,1 plena oculis ante et retro ostenduntur, quod sunt omnia opera


9 Ezechieli] cfr Ez. 1, 5 eqs. 12/13 In - retro] Apoc. 4, 6. 18/19 42 ignis - est] cfr Deut. 4, 24; Hebr. 12, 29. 47 fortitudinis - precinxit]
Deus - est] cfr Deut. 4, 24; Hebr. 12, 29. 23/24 Qui - urentem] Ps. 103, 4; cfr Ps. 92, l. 58 in preseientia sua] efr 1 Petr. 1, 2. 61 in Abtaham] efr
efr Hebr. 1, 7. 30 spiraculi - misit] efr Gen. 2, 7· Gen. 22, II eqs. in Iaeob] efr Gen. 31, 11-13. 62 Balaam - est] efr Num.
22, 28-3°. 72173 in - retro] Apoc. 4, 6.

8 ae] et R sua in margo Wr 12 in2 om. PL 13 Quod] Quid PL 14


qua PL* 17 quod] ut R 18 quod om. R uideant om. R 19 miraeula 39 etenim] enim PL 40 semper nm. Ji 41 ipsiuH] eius PL le] c:t Ji
eius R 19/20 mirabiliaque] et mirabilia R 21 quod] ut R uolunt] uelint 44/45 cum - descruiunt DIII. R 46 eOI .empcr R &2 lue] .ui Wr 54
R 23 tuos] suos Wr 24 Quod] Quid PL 26 a missione] amissione R SUD om. PL 55 ¡mrt etiam /ldd. el R 56 in I ~m. N, * 57 !tr] el R 59
emissione PL 28 ad om. Wr 32 ante opera add. propter PL ae] et R SUR l ~JiII. R 60 "il/:tllnler PI.. Mllllo'C\luI/)1.,* 61 III~ 1l1li. R 65 "':1 et
38 nee - afficiuntur om. R afficiuntur scripsi efficiuntur Wr R 73 Hunt] "i,~ Wr
¡ji
19 2 EPIST. LXXXIVR, 74-109 EPIST. LXXXIVR, IIO-145 193
.1

sancta que Deus in hominibus illis operatur qui ad ipsum et ad IrO Cum enim horno seculo abrenuntiando Deo seipsum obtulerit,
75 thronum suum respiciunt; per fidem oriens, per spem auster, mundum accusat, ita quod ille in omnibus sibi inutilis sit, et
per recordationem lapsus qui in primo parente factus est, sic mentem suam eleuat, quemadmodum Daniel dicit: AsPicie­
occidens sunt, quasi retro exsistentibus atque per prouidentiam bam in uisione noctis, et ecce cum nubibus celi Filius hominis
oculos inante ad aquilonem dirigentibus, ne bellator aquilonis ueniebat, et usque ad antiquum dierum peruenit. Quod dicitur:
cum cadente morbo superbie et cum ardente flamma incestus II5 Cum mentem meam ad celestia sursum eleuarem, aspiciebam
80 eos corruere faciat. Cum oculis itaque istis quos undique habent, in plurimarum consideratione aduersitatum, quod omnia su­
ad Deum anhelare debent, ne a fide exstinguantur et ne a luce perna et diuina miracula que Deus in angelicis spiritibus ope­
separentur, et ne sic aquiloni appropinquent, ut morte eterna ratus est, per Filium suum in hominibus presignaret. Et ita
suffocentur. Istud quippe est in circuitu sedis, quoniam oriens idem Filius usque ad antiquum dierum peruenit, quia Filius
et auster et occidens Deum ostendunt, sed aquilo totus ab ipso 120 Dei Deus et horno est, et ita Deus et horno unus est Deus. Deus
85 superatus uelut scabellum pedum eius subiectus est. enim horno est, et horno iste Deus est. Sed et bona opera
Et deinde scriptum est: Et animal primum simile leoni, et hominum et laudes angelorum se coniungunt, et unum in Deo
secundum animal simile uitulo, et tertium animal habens faciem sunt.
quasi hominis, et quartum animal simile aquile uolanti. Quod His quoque cucullatis hominibus turba uirginum associatur,
dicitur: Animal hoc primum cucullatos homines significat, qui 125 que uirum cum amore et diuitiis ac totum mundum relinquunt.
9<' primi in fortitudine leonis se omnino a seculo abstrahunt; unde Sicut enim uirgo deliciis huius mundi ablata esse debet, ne
etiam et illis igneis qui occultis Dei uelut uestimento cooperti ubera uoluptatis seculi sugat, sic etiam turba cucullata a mundo
sunt et qui faciem Dei semper inspiciunt, assimilantur. Vestitus relicta esse debet. ne ulla officia secularia cum illo exerceat. Et
enim istorum non a seculo est, sed mirabiliter a Deo, quemad­ ut uirgo a uiro relicta est, ita quod sub cura et potestate ipsius
modum Deus in illis ordinauit qui hunc primitus ostendendo et 130 non est, sed sicut libera ab eo est, sic etiam monachus a mundo
95 docendo protulerunt. Nam cuculla eius ab angelicis spiritibus relietus illi subiugatus non sit, sed liber ab illo maneat. Virginitas
presignata est, qui in faciem Dei et non in alium aspiciunt; et quoque solem significat qui totum mundum illuminat, quía Deus
latitudo eius ad similitudinem tendit nubis, quoniam et angeli ~
uirginitatem sibi adiunxit, que uiro relicto illum genuit quem
multoties in nubibus uisi sunt et quia etiam uestis innocentie radius diuinitatis perfudit, qui et omnia regit. Rex namque qui
Ade quasi lucida nubes erat. Homines itaque isti cuculla caput 135 cuneta regit, Deus est, et illi uirginitas coniuncta est, quando
100 suum tegunt, ne ad sinistram uel ad dexteram declinantes recte Deus et horno de Virgine natus esto Sic astitit regina a dexteris
coram se impetu spiritus gradiantur, Deum semper inspicientes, eius in uestitu deaurato, circumdata uarietate, quoniam diabolo
ne de bonis operibus reuertantur. 1", repugnans astitit uirginitas uirtuti diuinitatis in opere fulgente,
Hec omnia in obedientia quam Filius hominis per seipsum ubique comprehensa multitudine diuersarum uirtutum. Diui­
ostendit, fieri debent, quatenus precepta magistrorum c~m ti­ 140 nitas quippe uirginitatem sibi desponsauit, cum primus angelus
105 more Dei obseruentur, ita ut etiam, sicut horno a uoce tonitrus ad sinistram partem cecidit, et tunc etiam populum saluationis
formidat perire, sic etiam peccata timeat. Nam sicut leo ceteras in Adam sibi elegit, quem dexteram suam nominauit, de quo
bestias in fortitudine precellit, sic isti in fortissima ui diuinitatis po pulo uirginitatem sibi adiunxit, que maximum opus protulit,
ceteros homines precellunt, quoniam, quamuis homines sint, non quia, ut Deus per uerbum suum omnia creauit, ita uirginitas
sicut homines uiuunt. 145 per calorem sancte diuinitatis Filium Dei genuit. Sic uirginitas

83 in circuitu sedis] Apoc. 4, 6. 85 scabellum - subiectus] cfr Ps. I09, I 112/114 Aspiciebam - peruenit] Dan. 7, 13· 136/137 Ilstitit - uarietate1
et al. 86/88 Et - uolanti] Apoc. 4, 7. (cfr)PS, 44, 10.

74 ilIis] istis R et] at PL * 77 sunt om. R 83 post est add. quasi R 110 seipsum deo R 111 quodJ ut R 113 ui8ionr.J UiHU Wr 114
84 et! om. R 85 eius] ei R 87 animal secundum Wr 87/88 quasi Quid PL' 116 consideratione plurimarum R 120 el' deuRJ deuN e.t R
faciem R 88 Quid PL 97 tendit in margo Wre nubis tendit R 98 125 ac] et R 126 mundi huiuR R 1271128 lIherll. - IIr o",. Wr 129
in l1ubibus multociens R 101 ante impetu add. in R 103 semetipsum PL * ut o"'. PL· quodl ut R. 130 CNt 1] sit R sed n•. PI,. 135 i11~ /lI.·
lOS etiaro lit R tonitrui .PL 106 perire forroidat R 144 po.rl II A .dd. et R
I

194 EPIST. LXXXIVR, 146-176 , I EPIST. LXXXIVR, 177-209 195


I
absque fecunditate non est, quoniam Virgo Deum et hominem, gunt et opera sua cum sono temeritatis agunt, de prelatis suis
per quem omnia sunt, genuit. Sed hoc modo omnes uirtutes sic dicentes: Qui sunt et quid sunt isti? Et quid fuimus aut
Veteris et Noui Testamenti, quas Deus in sanctis suis operatus quid sumus nos? - Et quoniam sic agunt, pseudoprophetis
est, uelut uestimentum auro decoratum deaurate sunt, et has ISO similes sunt, et quia non recte diiudicant quomodo Deus po­
150 uirgo ad se libere colliget, quoniam ligatura uiri eam non pulum suum constituerit.
constringit. Vos ergo qui Deum timetis, audite Spiritum Domini ad uos
Rota quoque quam Ezechiel uidit, uirginitatem presignauit, dicentem: Hec supradicta mala a uobis auferte et uosmetipsos
quia eadem uirginitas ante incarnationem Filii Dei in lege ante dies tribulationum illarum purgate, cum inimici Dei et
prefigurata esto Post incarnationem autem eius illa mirabiliter IS5 uestri uos fugabunt et in rectum locum humilitatis et pauper­
155 plurima miracula operabatur, quoniam Deus per ipsam omnia
piacula purgauit et unamquamque institutionem recte ordinauit.
I

"
tatis uos conuertent, ne amodo in tanta latitudine permaneatis
quanta hactenus fuistis, quemadmodum etiam ueterem legem
Virginitas quippe uetera sufIert ac noua sustinet, et ipsa radix Deus a consuetudine sua in 'spiritalem uitam mutauit et ut
et fundamentum omnium bonorum est, quia semper et semper unamquamque priorem institutionem ad utiliora purgauit. In
cum illo fuit qui sine initio et sine fine esto Nam natura hominis J 190 primo enim ortu Deus Ade concessit terram colere, Abel sacri­
lOO que propter peccata perdita fuit, per illam in saluatione reuixit, :1 ficare, Noe edificare, et hoc usque ad summum sacerdotium
cum per alienam naturam peccata hominibus abstraxit. quod in Christi incarnatione exortum est, quod prius Abraham
Secundum autem animal, simile uitulo, in clericali habitu per circumcisionem, Moyses per legislationem prefigurabat. Sed
diuino sacrificio insistentes ostendit, uidelicet hos qui uineam hec omnia idem Filius Dei postea in humanitate sua perfecit,
Domini Sabaoth circumfodiunt et agrum preceptorum Dei 195 unde et ad homil}em intelligenda sunt. Post ruinam enim Ade
165 arando ubique euertunt, et hos etiam qui angeli Domini exer­ Deus tam in hominibus quam in angelis ordinationem suam
cituum nominantur, qui ob hoc quoque cingulo castitatis cingere recte presignauit.
se debent, ne in uanitatem carnalium uoluptatum uadant, sed Nequaquam autem deceret ut sacerdos oflicia agricole, disci­
ut agrum cum aratro strenue euertant. Circumcisionem quoque pulus oflicia magistri coleret, cum agricola sacerdotem, disci­
sobrietatis habebunt, quoniam per ipsos peccata hominum 200 pulus magistrum imitari in timo re Dei et humili patientia
r¡o abluuntur, et hoc in miseric0rdia fiet, quia in semetipsis peccata debeat. Omnipotens enim Deus in operibus suis cognoscitur,
sentiunt. quemadmodum in Adam operari incepit, cui terram colere et
Hec itaque duo predicta genera, uidelicet hominum illorum homines procreare dedit, quia et ipse Deus omnia creauit, et ut
qui per leonem et per uitulum designati sunt, aliud quoddam per sacrificium Abel Filium suum pro redemptione populi sa­
genus hominum ad se trahunt, quos ipsi conuersos uocant, 205 crificandum presignauit, et sicut per Noe qui arcam edificauit,
175 quorum plurimi se ad Deum in moribus suis non conuertunt quod in spiritali populo magistri constituendi essent prefigu­

ueraciter, quia contrarietatem potius quam rectitudinem•.dili­ rauit.


Nunc uos, magistri, supradictos homines, scilicet conuersos,
in ordine uestro corripite et corrigite, quia plurima pars eorum

152 Rota - uidit] cfr Ez. I, 15-16. 164 Domini Sabaoth] cfr ler. IX, 20
et al. 165/166 Domini - exercituum] cfr Is. 5I, 15; ler. 32, IS et al. 190 Ade - colere] cfr Gen. 3, 17. 190/191 Abe! sacrificare] cfr Gen. 4,
4. 191 Noe edificare] cEr Gen. 6, I4 eqs. 192/193 Abrahllm - circum­
cisionem] cfr Gen. 17, 23-24. 193 Moyses - legislationem] cfr Ex. 20.
147 ante sunt add. facta PL post Sed add. et R 151 constringet PL
155 operatur R 157 ac] et PL 158 et 1 ] ac R est omnium bonorum
PL 160 que 0111. PL * 163 hos uidelicet R 165 ubique in 1IIarg. Wr 177 anll de add. Ex libro epistolllrum de conuersis Gb, atId. lIe Wr de l.
166 ob] ab PL 166/167 se cingere R 167 uanitate PL 170 fiat PL lino Wr 178 fuimus] sumus Wr post fuimus IlliJ. nos Gb lut] et Wr
172/189 Hec - purgauit] haec pars etia1ll reperitur in Gb, SIIb tit.: Per uitulum et 180 recte non Gb 181 constituir PL 182 Domini] dei Wr 184
leonem monachi et clerici designati sunt (f. 42r),. Ex quadam epistola sancte
Hildegardis de 'conuersis; per leonem et uitulum significantur monachi et clerici
diem Gb ' 185 uesui) nOltri PL
Wr 195 hominel R
191 .Ieerdotum PL"
enim] aurem R
194 idem 1"_,,.
200 lmitlri /HIII pAtlentil R Del
(f. 68/1) 172 itaque 0111. Gb duo 0111. PL predicta] praeclara PL uidelicet 0111. PI.. 203 proc:reare]l'rDcurare PI. 208'214 Nunc: - ludicetll] IMN fltIrs
0111. Gb 173 per2 0111. GbR 175/176 ueraciter non conuertunt Gb ,1111", "p*rllNr ¡" Gil 208 ."" rIIllRiml .JJ. () G'
I
I96 EPIST. LXXXIVR, 2IO-245 EPIST. LXXXIVR, 246-280 I97
210 nec in die nec in nocte operatur, quoniam nec Deo nec seculo I bonum quod in humilitate et paupertate inceperunt ad finem
beatitudinis non perducunt.
ad perfectum seruiunt, et eos ab ignorantia ista excitate uelut
bonus pigmentarius hortum suum ab inutilibus herbis purgat, Quod autem tria cornua in capite habet, quorum duo simili­
in uobismetipsis autem secundum ordinem uestrum preuidentes tudinem cornuum bouis habentia iuxta aures sunt, in hoc tres
et iuste intelligentes ne iniuste iudicetis. Inconueniens itaque 250' uitas hominum in principali commercio stantes designat, ita
215 esset ut leo, uitulus, horno et aquila in significationibus suis sibi
,1 quod due effigiem in agro dominico laborantium et uerbo Domini
inuicem aduersarentur. Sed unumquodque istorum alteri iusti­ auditum prebentium simulant; tertium uero in medio frontis
tiam in figura ueritatis impendat. Sol etenim cum luna et stellis exsistens, cornui capricorni assimilatur, quoniam hoc in forti­
totum mundum bene et ordinate illuminat. Vnde et isti qui per tudine fiducie sue spiritales homines istos manifestat qui in
Filium hominis ad curationem hominum signati sunt, sanare, 255 squalore capricorni altitudinem illam, in qua nullatenus per­
220 ungere et baptismum sanctificare cum humili obedientia pos­ manere possunt, ascendere satagunt. In hac etenim altitudine
sunt. Nam omnis sacerdos qui a Deo unctus et nominatus est li, ceteros spiritales populos, ut Pharisei publicanos, spernunt et
sacerdos, uulnera peccatorum ungere et curare cum iudicante uelut inutiles despiciunt, et se etiam officialibus quibusdam
iustitia poterit, quoniam officium hoc a Deo habet; et ideo illud causis regionum adiungunt, quatenus per illas aliis duobus
implere non negligat. 260 cornibus meliores et excellentiores habeantur, et ut etiam ita
225 Et ego paupercula et indocta feminea forma quandam bestiam ;! altitudinem sanctitatis pre ceteris ascendere uideantur. Nam et
uidi, cuius facies et anteriores pedes similes urso erant et cuius seculari sollicitudini se adiungunt et multiplicem locupletatio­
reliquum corpus similitudinem bouis ostendebat, excepto quod nem comprehendunt, uelut totam terram laboribus suis euer­
posteriores pedes eius similitudinem pedum asini habebant et tant, ac per hoc .1atitudinem diuitiarum plus quam deberent
quod cauda carebat. Tria autem cornua in capite habebat, 26 5 capiunt, in similitudine quoque iuuenis huius illud facientes, cui
230 quorum duo similitudinem cornuum bouis habentia iuxta aures Filius Dei dixit quod quecumque haberet uenderet et daret
erant, tertium uero in medio frontis exsistens cornui capricorni pauperibus; et ille abiit merens, quia et diuitias seculi et uitatn
assimilabatur. Facies uero eiusdem bestie ad orientem, posterior eternam habere uolebat, quod difficile erat ut fieret. Homines
autem pars eius ad occidentem uersa fuit. ~
enim isti celum et terram simul habere uolunt, quod impossibile
Quod sic intelligendum @st: Bestia hec, cuius facies et ante- 27 0 est, quoniam in comprehensione et possessione diuitiarum absque
235 riores pedes similes urso sunt, bestiales mores laten ter habentes superbia elationis et absque proprietate uoluptatis nequaquam
quosdam homines ostendit, qui quidem mansuetudinem uer­ stare possunt, sicut etiam impossibile esset quod horno in
borum prQferunt, sed in exemplo uestigiorum suorum, ubi inante cacumine uerticis alicuius montis staret et tempestate ualidi
ad rectitudinem incedere deberent, temeritatem et duritiam uenti quassatus non caderet. Amorem quoque hunc et timorem
peruersitatis demonstrant. Cuius reliquum corpus similitudinem 275 non habent quos egenus habet, qui manum suam ad auxilium
240 bouis retinet, excepto quod posteriores pedes eius similitud.inem et ad eleemosynam porrigit. Sed in stultitiam asini se inuoluunt,
pedum asini habent et quod cauda caret, quoniam idem hoÍnines
iugum Dei ut bos se ferre simulant, cum tamen in subsequen­
\ qui magnis oneribus se onerari patitur quousque sub eodem
onere succumbit, quoniam iugum spiritalis uite et sollicitudinem
tibus exemplis mores asini qui sub pondere cadit in se mani­ seculi habere uolunt, sed in ipsis stare non possunt, et idcirco
festant; nec se caudam habere demonstrant, quia in ipsis deficit 280 ut asinus cadunt. Vnde et facies eiusdem bestie ad orientem,

245 quod Dominus iubet hostiam cum cauda offerri, scilicet quoniam

245 Dorninus - offerri] cfr Leu. 22, 23. 257 ut - publicanos] cfr Luc. 18, II. 265/268 in - uolebat] cfr Matth.
19, 20-22.

210 nec3 ] ne PL * 213 uestrurn ordinern Gb 217/219 ueritatis - FiJiurn


0111.PL 218 illurninant R 221/222 sacerdos norninatus est R 222 ti 250 designant R 251 due todd.) flrt. duo Icribendtllll lit 252 auditam
ungere 0111. PL 225/284 Et - corruerunt] haec pan etiam reperil1lr in Gb, sub tit.: tI: PL * 253 cornu Gb 257 spiritales 0111. R spiritales populos] homines
Itern uisio sancte Hildegardis de conuersis (f. 69r) 225 et2 ] ac Wr 226 spiritales Gb 260 etiam alll. Gb 261 pre ceteris 0111. R ascendere pre
post pedes add. eius R 227 excepta PL * 228 sirnilitudinern eius Gb 229 :1111 ceteris Gb' 263 apprehendunt Wr 263/264 euertunt PL 264 ac] et R.
habebat] habuit R 230 cornuurn 0111. PL 231 cornui seriPSI] cornu todd. 265 similitudinem Wr 267 et 2 DIII. Gb 269 simul DIfI, C;b, ¡" -'.!l. Wr
233 autern] uero Wr eius 0111. Gb 237 inante] ui ante PL 240 1
1
270 pOMNeuione et comprchcnaione W,. 272 atAre 1" lII"fJ. C;" 276 ad
retinet] ostct!clit Gh R 0111. I( 278 .IIC:l'lIlrIhllol W,. 280 ut] NicUI Wr
/.11'1', :

11

.
I9 8 EPIST. LXXXIVR, 28I-3I5 EPIST. LXXXIVR, 3I6-349 I99
posterior autem pars eius ad occidente m uersa est, quia, cum aqua una multe aque diuiduntur, quemadmodum et Deus aquas
attendere spiritalem uitam uidentur, seculari quoque inherent, in totum orbem terrarum diuisit.
in hoc perditos angelos imitantes, qui in semetipsis confidentes Isti quoque seculares homines semetipsos semper inspiciunt,
de celesti gloria corruerunt. et considerant quid sint et qualiter uiuant, et quomodo sibi
285 Et tertium animal, habens faciem quasi hominis, seculares 320 peccata abstrahant. Et sic uiuentes in timore Dei, in terrenis
homines istos significat qui opera sua cum sollicitudine corporis sunt et celestia non dimittunt. Nam Deo in semet ipsis immolant
et anime faciunt, et tamen bona intentione ad Deum ascendunt, cum eum adorant, ita quod ipsi uelut luna fulminant cum ad
quasi cum pennis uolent, quia queque bona desideria sicut radius ipsum intimo corde suspirant. Sed cum in peccatis ut luna
solis ex corde iusti emittuntur, unde et uelut pennata uidentur. defecerint, ilico per penitentiam resurgunt, quemadmodum etiam
290 Sed et ad obseruanda precepta legis et sacerdotis currunt et ad 325 luna post defectum suum per solem resurgit. Ipsi etiam dor­
dandas eleemosynas in misericordia mouentur, atque in terram miunt inter medios cleros penne columbe deargentate, quoniam
aspiciunt, quomodo in illa crescant, ac in genitura prolis se ubi, ne peccent, dormiunt in medio magistrorum uolantium, in
pulueri terre pares estimant, peccatores se nominant, et ita in simplicitate pure scientie sunt. Et hoc faciunt, cum de inceptis
seculari uita magis penam quam uoluptatem carnalis gaudii peccatis declinant et cum de peccatis quiescunt, quemadmodt;lm
295 habent, sicque ad magistros suos, scilicet sacerdotes, perueniunt, 330 ales caput inter medias alas suas ad quiescendum declinat,
faciem suam qua peccata gustabant mutantes, atque per gratiam I1 uidelicet celestia amantes et in terrenis causis peccata sua per
Spiritus Sancti in penitentia peccata sua confitentes. Et sic penitentiam confitentes. Vnde et beati mortui sunt, qui in Do­
,1
renouantur, ut scriptum est: Renouabis faciem terreo Quod di­ mino moriuntur, quia, cum seculariter secundum legem uiuunt,
citur: O Deus, in nouo Spiri tu renouabis uoluntatem hominis ! I o quam magnum. miraculum in ipsis est, quod sic uiuendo et
300 qui peccare studebat, ita quod eum de malo studio ad bonum ¡ I 335 quod per amaritudinem penitentie peccata relinquendo homines
desiderium conuertes. Nam per penitentes faciem terre renoua­ exsistunt! Sed et sic animali quod faciem hominis habet similes
bis, cum horno sentit et scit se peccatis ita inuolutum quod de erunt, quoniam, cum terrena peccata fecerint, eis per peniten­
peccatis se continere non potest quin peccet, et tamen ad tiam se opponunt ac eis alieni fiunt, quemadmodum etiam
renouationem penitendo se conuertit. Si enim horno non pec­ natura animalium nature hominis aliena est. Itaque in scientia
305 caret, non renouaretur. 34° bonorum operum deargentati apparent, quia simplices mores
Quidam etiam alio modo renouantur, uidelicet cum peccata
propter penam penitentie fugiunt, ita quod peccare non que­
runt; et quidam alio modo, cum peccata que in se sentiunt et
que facere possent, propter amorem uirtutum deuitant, unde et
310 sic renouationem per Spiritum Sanctum accipiunt. Sicut enim
r
r1
infantis, qui peccatum nescit, habent, cum ipsi peccatum nec
amplecti nec pascere uolunt. Cumque in simplicitate hac fulgere
student, tunc posteriora dorsi eorum in pallore auri apparebunt,
quia posteriora eorum in quibus in peccatis prius fortes erant,
345 cum peccare consueuerant, nunc retro proiecta in timore Domini
terra in tempore uiriditatis non omittit quin fructum afferat, sapientiam demonstrant, quoniam in bonis actibus deaurata
et sicut in tempore sicco pallescit et arescit et deinde iterum resplendent.
ad uiriditatem suam redit, sic etiam Deus hominem posuit ut
in operibus suis in semetipso renouetur. Scriptura namque in
315 omnibus operibus hominis recte diuidenda est, uelut etiam ex
L Quartum uero animal, simile aquile uolanti, quosdam homines
de peccatis se continentes ostendit, qui ex prefatis secularibus

325/326 dormiunt - deargentate] (cfr) Ps. 67, 14. 332/333 beati - moriuntur]
(cfr) Apoc. 14, 13. 343 posteriora - auri] Ps. 67, 4.
283/284 perditos - corruerunt] cfr Is. 14, 12. 298 Renouahis - terre] Ps.
103, 30.
316 una aqua R aquas] aqua PL * 320 in 1] eum R 323 aflt, intimo
add. ex R 327 dormiunt ne peeeent R 329 de peceatis] eis R ah eis PL
282 spiritalem uitam attendere R 283 semetipsos R 289 iusti in margo 330 alis R caput _. Wr 332/333 aunt posl moriunlur R 333 quia]
Wr penna PL * 291 dandas] diuidendas PL 292 ae] et R 293 ante qui PL 'eum 0111. PL 334 quam masnum] c:¡ullntum J>L 336 aie fIIII. PL
peeeatores add. et R 295 sieque] et sic R 298 renouabantur PL * terre faties Wr 337 terrena - d.] terreni. peceati" PI. 338 le] et R 340
0111. R 300 quod om. PL eum] eum R (sed eum PL) 302 quod] ut R dellr~nt"te Wr 341 .,,;, pc:c:utum Z d4. oce: W, 346 dCliurNti Wr 349
302/303 de peccatis am. R 303 possit R nMtendtmt Wr
200 EPIST. LXXXIVR, 350-385 EPIST. LXXXIVR, 386 - LXXXV, 2 201
35° ad continentiam surgunt, uelut in Maria Magdalena factum est Et sic etiam in pleno desiderio cum pretiosis lapidibus bonorum
que omnia peccata sua abiciens, ea pro luto computauit, et ita operum celestem Ierusalem ornant. In leta quoque uita precep­
optimam partem elegit et in aurora sanctitatis consedit. Sed in torum Dei non dormiunt, sed semper in nouitate desiderii anime
Veteri Testamento multi propter tedium seculi huius peccata uelut canens tuba sonant, quod sunt ardentia suspiria que in
relinquebant et multi etiam propter amorem iustitie de peccatis 39°
nocturna obscuritate in peccatis nati ad Deum habent, quando
355 se continebant. Nunc autem in nouo sole, scilicet in Christo eum in timore et amore cognoscunt, dicentes quod ipse sanctus

Iesu, continentes nominantur, quia insimplicitatem infantis qui est qui omnia creauit et quod sanctus est qui numquam mortalis

peccata nescit, uertuntur, cum ipsi peccata repudiant et cum ea fuit, et quod sanctus est qui infernum confregit et ab illo electos

in uoluntate nesciunt. In duabus enim partibus ad celestia suos eduxit. Beati namque homines bene operando et Deum

ascendunt, quoniam cum bona intentione et cum sancto deside­ 395 laudando numquam cessabunt, et cum operad cessauerint, post

360 rio ea que sursum sunt pre ceteris qui seculum prius non finem tamen uite sue a laude Creatoris sui non desistent.

cognoscebant, diligunt, et quia uelut aquila que pre aliis uola­ Ego autem paupercula forma, ab infantia mea debilis et

tilibus altiora petit, sic sursum uolant quod ita in candorem infirma, in mystica et uera uisione ad hane scripturam coacta

uite eterne conuertuntur, quod de illa saturari non possunt et sum, eamque in graui egritudine in lecto iacens, Deo iubente et

quod hoc per ardorem ueri so lis conculcant, quod prius peccatis 4°° adiuuante, conscripsi, quatenus illam prelatis et magistris qui

36 5 inuoluti fecerunt. ad seruitium Dei ordinati sunt, representarem, ut in ipsa quasi


In fortissima quoque ui sanctitatis considerant, quanti dolores in speculo considerarent qui et quales essent, et ut etiam illis
et quam grauia pondera in peccatis sunt que ipsi palpando eam demonstrarent et aperirent qui per obedientiam ipsis su­
prius tetigerant, et illa nunc ut mortiferum cadauer in semet­ biecti sunt. Et audiui uocem de celo dicentem: Nemo uerba hec
ipsis occidunt, et corpus suum ut occisam ouem constringunt 4°5 contemnat, ne si ea contempserit, uindicta Dei super eum cadat.
370 et persequuntur; atque sic in ardentem solem aspiciunt, om­
nia secularia que ante cognouerant retro abiciendo et pro pul­
uere computando, in ardenti amore Dei timorem gehenne sper­ EBRACH
nendo, ac ut in fide et in spe perseuerare debeant confidendo.
Hoc itaque modo faciunt, ut Isaias dicit, quoniam SeraPhim LXXXV
375 alis duabus uelabant faciem eius; que ale fidem et spem signi­ a. a. u66
ADAM ABBAS AD HILDEGARDEM
ficant, quia in fide fideles homines Deum uident et per spem
premia eterna desiderant. Et duabus uelabant pedes eius, que
Domine et matri sue dilectissime Hildegardi, magistre soro­
sensualitatem et intellectum ostendunt quibus idem homines
rum de sancto Ruperto in Pinguis, frater Adam, abbas, licet
nuditatem peccatorum suorum tegunt, ne carnalia desideria
380 proprie uoluntatis perficiant. Sed et aliis duabus uolabant, que
caritatem Dei et proximi demonstrant, quoniam, cum Deum \ Ep. LXXXV

super omnia diligunt, proximo suo in necessitate sua assistunt codd. : R (f. 342ya); Wr f. 62Ca -b ).

et ita in fortitudine Dei super omnia uolant, cum cuneta terrena ed.: PL 30, 190D-19IB (efr R).

transcendunt atque unamquamque rem in peccatis diligenter


38 5 aspiciunt, quatenus per abstinentiam peccatorum se affligant.
LXXXV, Tit.: Adam abbas de Ebra Hildegardi R Epistola abbatis de
Ebra ad s. Hil. Wr

350/351 Maria - eomputauit] efr Lue. 7, 37-38. 352 optimam - elegit]


LXXXIVR, 387 clestem Ierusalem] efr Hebr. 12, 22.
cfr Lue. 10, 42. 374/375 Seraphim - eius] Is. 6, 2. 377 Et - eius] Is. 6,
2. 380 et - uolabant] (efr) Is. 6, 2.
LXXXIVR, 387 uita] uia flrt. ncte PL" 392 est 1 ] sit R ereauerit R
est 2 ] sit R 393 fue.rit R est] sit R confrcgit] fregerit R 394
350 surgent PL * 355 Nune] hune PL" 357 repudiunt R 361 uelut1
sicut PL 363 eterne uite R quod] ut R possint R 372 ante in add.
eduxerít R . 397 forrna tmI. R 401 ordinad] signati R 402 r:tiam o"'.
PI., 402/403 eMlrl i11i. PL 403 post quí ¡J,/, el qualcs Wr ipsis] ¡lJis PL
et R 373 ac] et R 375 uelahat Wr 377 que] qui PL 3780stendunt]
4011 C\lrn] 11)111111 R (mi ~.urn PL)
nffcndurlt PI." quíbusl quandoguidem PL 380 posl uoluntati~ add. sue R
alía jorl. 00' PL' 382 IlCCCssitlltibus suia R !.)( X)( V, :1 1\l1llC1rtn II'rlJlll1 R\l~.rtc) H R~ppc:rto Wr Adcl.rn Wr
202 EPIST. LXXXV, 3-21 :11 EPIST. LXXXVR/A, 1-18 20 3

indignus, de Ebra, modicum id quod est. 11, LXXXVR/A


Cum primum notitiam nominis uestri suscepi, gauisus sum HILDEGARDIS AD ADAM ABBATEM a. a. u66
S gaudio magno. Adauxit Deus gaudium meum, cum nutu benigno
et mirabili direxit uos ut uideretur facies et audiretur uox (I)n uera UlSlOne spiritus, uigilans corpore, uidi quasi pul­
uestra in terra nostra, mihique, quod uix sperare poteram, cherrimam puelIam in tanto fulgore splendide faciei fulgentem
mutuam concessit colIocutionem. De quibus autem uobis me quod eam perfecte intueri non poteram. Et pallium candidius
di xi anxium, confido uos non immemorem esse, et quia diuersi niue et clarius stellis habebat. Calciamentis quoque uelut de
10 diuersa sentiunt, alii istud, a1ii ilIud, si bonum est et salus apud
S purissimo auro induebatur. Solem autem et lunam in manu
Dominum, benedictus Deus; si periculum, orate Deum ut bonum I dextera tenebat ac eos suauiter amplectebatur. In pectore quoque
mihi et salute m anime tribuat et omne periculum excludat. eius tabula eburnea erat, in qua species hominis sapphirini
Nunc uero litteras mitto et nuntium nostrum domino impe­ 11
coloris apparebat. Et omnis creatura puelIam hanc dominam
ratori pro causa uestra, et spero per gratiam Dei nos exaudiri. nominabat. Sed et ipsa ad speciem que in pectore suo apparuit,
15 Et ubicumque seruitii nos tri indigueritis, parati erimus seruire 10 dicebat: Tecum princiPium in die uirtutis tue in sPlendoribus
1
uobis. 1
sanctorum; ex utero ante Luciferum genui te. .
Exoramus quoque ut pro nobis orare digne mini, quia uere in Et audiui uocem mihi dicentem: Puella hec quam uides,
turbine su mus pro solIicitudine fratrum nostrorum, ut Spiritus :I¡II
caritas est, que in eternitate habitaculum habet. Nam cum Deus
Sancti gratia que multa mirabilia spiritu prophetico in uobis ,1
uoluit mundum creare, ,declinauit se in suauissimo amore, et
20 operatur, inspiciat etiam nos et muniat. Rogamus etiam ut nos lS omnia necessaria preuidit quemadmodum pater filio suo here­
scriptis consolari et premunire digneinini. ditatem preparat; ac sic in magno ardore omnia opera sua
disposuit. Tunc creatura in his speciebus ac in formis suis
Creatorem suum agnouit, quoniam caritas in principio materia

Ep. LXXXVR/A
codd.: R (f. 343ra-vb ); W (f. 64r-6sr; fragm.); Wr (f. 63ra_~r·); Z (f. 84V­
8sv).
,di/.: PL 30, I92D-194C (cfr R); cfr HAUG, p. 69, n. II9; DRONKE, M,djl1lal
Latin 1, p. 68, annot. 1 (cfr R, partim).
comm.: Vo,v,m. 2, p. 141.
.' 11
LXXXVRjA, Tit.: om. W Ade abbati de Ebra Z uid, lit. 'P. LXXXVB(IJ
RWr

LXXXVR/A, 5/6 Solem - tenebat] cfr Apoc. 1, 16. 10/11 Tecum - te]
Ps. 109, 3.

app. comp.: LXXXVR/A, 1 In - uidi] Vidi etiam R Wr qui t,xtulll ad ,pilloklllr


LXXXV, 4/5 gauisus - magno] cfr Matth. 2, 10. 11 benedietus Deus] LXXXVB(B hU/UI,ditiollit a1/lIldullt 3 quod] ut R possem R 6 ae] et
Gen. 14, 20; Ps. 6S, 20 et al. R quoque] etiam R 13 Nam o",. R 14 mundum creare uo)uit R 16
ae] et R 17 ae] et R

6 uos 0111. PL * nos BIa"ckw. Wr 8 me uobis R 11 ut om. PL 12 et


omne in margo Wr 13 nostrum] uestrumfort. "d, Wr 14 per gratiam Dei app. tril.: LXX XVa/ 1\, 1 (1 )n] 1111. ¡"il. J'¡¡til Z 1/49 In - .tuuit I _
in margo Wr 20 post etiam 1 add. et R post ut add. et R 21 pOli seriptis p.;rs JHsl 1" W 6 .. mpleublllur PI. 9 'PI,ur.bh Wr 13 h.b¡c:tll(~uluml
add. uestris R tdl~rn~(:\llum I'r:. 11 dIl'IX),ull P.I.·
~

ii

20 4 EPIST. LXXXVR/A, 19-48 :11 EPIST. LXXXVR/A, 49-80 2°5


:! I
eiusdem creature sic fuit, ubi Deus dixit: Fiat, et Jacta est, quia fuit. Cum enim horribilis sensus Adam strauit, diuinitas acute
20 omnis creatura quasi in ictu oculi per iHam formata est. 50 inspexit quod ille in casu omnino non periret, sed quod ipsa
Que in tanto fulgore splendide faciei fulget quod eam perfecte eum in sancta humanitate redimeret. Roe ale magne potentie
intueri non potes, quia ipsa timorem Domini in tam pura fuerunt, quia hominem qui perditus fuit humilitas eleuauit,
scientia ostendit quod mortalis horno eam ad finem perducere quod humanitas Saluatoris erat, quoniam caritas hominem
non poterit. Et pallium candidius niue et clarius stellis habet, creauit, humilitas autem eum redemit. Spes uero est quasi
25 quoniam sine simulatione in candida innocentia cuneta compre­ 55 caritatis oculus, amor autem celestis uelut cor illius, et absti­
hendit cum splendidissimis operibus in sanctis. Calciamentis nentia compago ipsius. Sed fides est uelut oculus humilitatis,
quoque uelut de purissimo auro induitur, quia hec itinera habet obedientia uero quasi cor eius, et contemptus mali compago
que in optima parte electionis Dei sunt. Solem autem et lunam illius. Caritas in eternitate fuit et in initio omnis sanctitatis
in manu dextera tenet ac eas suauiter amplectitur, quoniam omnes creaturas sine commixtione mali produxit, atque Adam
30 dextera Dei omnes creaturas complectitur et quia etiam dilatata 60 et Euam de munda natura terre procreauit. Et sicut hi duo
est in gentibus, in regnis ac in omnibus bonis. Vnde etiam omnes filios hominum generauerunt, ita et he due uirtutes omnes
scriptum est: Dixit Dominus Domino meo: Sede a dexteris meis. reliquas uirtutes producunt.
In pectore quoque eius tabula eburnea est, quoniam in scientia Nunc autem iste uirtutes ad ianuam tuam, o horno cui hec
Dei terra integritatis in Virgine Maria semper floruit, ita quod loquor, pulsant, et dicunt: O tabernaculum uiri huius, qui in
35 in ea species hominis sapphirini coloris apparet, quia Filius Dei 65 mane nobiscum manet, iam in fatigatione est. - Et caritas ad
in caritate ex antiquo dierum effulsit. te dicit: () fide amice, nolumus ut te abstrahas ab officiali
Et omnis creatura puellam hanc dominam nominat, quoniam ligatura tua. Na.m cum Deus in gyro celi omnes creaturas
ab ipsa processit, quia illa primitiua fuit omnia creans, que­ disseminare uoluit, omnia opera eius in amplexione habuimus
madmodum etiam species in pectore eius ostendit quod Deus et cum illo laborauimus. Sed horno cecidit, et cum iHo fleuimus
40 humanitatem propter hominem induit. Nam cum omnis creatura 70 nec eum reliquimus, quamuis in maxillam nostram nos cederet.
in iussione Dei impleta fuit, sicut ipse dixit: Crescite et multi­ - Et humilitas ad te specialiter dicit: Rei, hei, in quam magnis
plicamini, et replete terram, calor ueri solis sicut ros in uterum ~
doloribus hominem sustinui. Tu autem dicis: Fugere uolo. Sed
Virginis descendit et de elUS carne hominem fecit, ut etiam sarcinam ad portandum in uineam habes, et stas nec ambulare
Adam de limo terre carnem et sanguinem formauit. Et Virgo uis, sed in tedio inuolueris ac in aliam uiam aspicis. Certe comes
45 illum in integritate genuit. 75 noster sic non faciet. Cum autem populus te amat, cum iUo
Sed non decuit quod caritas pennis careret. Nam quando labora; cum uero rugitum uenti cum inquietudine belli uicissi­
creatura in primo circuiuit, ita quod in pressura uolare uoluit, tudinis morum hominum efflat, uide ad me, et in rota potentie
et cecidit, penne caritatis illam eleuabant. Roe sancta humilitas alarum mearum te adiuuabo.
Samson per stultitiam mulieris fortissimam uim suam per­
So didit. Caue ergo ne tibi sic contingat, si tedio per consensum

19 Fiat - est] (efr) Gen. 1, 3. 28 in - sunt] efr Lue. 10, 42. 32 Dixit
- meis] Ps. 109, 1. 36 ex antiquo dierum] efr Dan. 7, 9; 7, 13; 7, 22. 41/
42 Crescite - terram] Gen. 1, 2S. 79/80 Samson - perdidit] efr lud. 16, 17 eqs.

app. comp.: 21 quod] ut R 22 possis R 29 ae] et R 31 ae] et R app. comp.: 49 prostrauit R 50 quod 1 ] ne R non om. R quod 2 ] ut
34 terra integritatis] integritas p. corr. R 38 quia] et R 39 etiam om. R ipsa om. R 52 quia] quod R 52/53 eleuauit quod huroanitas] in
R quod] quia R humanitate R 55 oeulus earitatis R 59 atque] et R 63 Nunc autero
om. R 74 ac] et R 76 eum uero] sed eum R 77 hominum om. R Wr

app. erit.: 20 omnia PL' 25 cuneta in margo Wr 26 in om. PL 29


eos fort. recte PL 31 regnis] regibus Wr 33 in 2 om. Wr 34 ante terra app. eril.: 51 Hoc] Nce PL 56 Sed om. PL 57 ante compago add. qUflsi
add. in Wr ante in add. scilieet PL seroper Maria Wr 36 in karitate in PL 58 sanetitas PL * 60 natura] ereatura PL 66 ab] ele PL 69 i!lo1
margo Wr 40 cum am. PL 44 ante Aclam add. ipsum PL 46 quocl] ut CCl PL 71 spetialiter lid le Wr in 01#. PL· 77 effiuat PI.· tota PI-·
PI. pOtCntll1 I'L 79 post SnmHon .Jd. forti8lirmlH PL forti8Sil1lRlll n1#, PI..
206 EPIST. LXXXVR/A, Sr - LXXXVR/B, 5
.j~.
'
1i


!.

I EPIST. LXXXVR/B, 6-39 20 7

dederis responsum. Gloria quoque Salomonis per stultitiam Tune ab aquilone tortuosa imago nigris crinibus ac. horribili
mulierum euacuata est. Vide etiam cum sollicitudine ne per facie exiens, et ab oriente pulcherrimus iuuenis candidis crinibus
uicissitudinem harum cogitationum tuarum uiriditas quam a ac plena et amabili facie procedens, ad ipsum hortum uenerunt.
Deo habes arescat. Sed ornamenta auri et pretiosi lapidis, que Et tortuosa imago ad iuuenem illum dixit: Vnde uenis? - Qui
8) caritas et humilitas in te habent, obserua. Sed te etiam propter 10 respondit: Ab oriente ad hortum huius sapientis uiri uenio, quia
armillas, quas sapientia tibi dedit et propter quas populus tibi magnum desiderium ueniendi ad illum habui. - Et illa tortuosa
accurrit, da gloriam Deo, et cum populo labora; et ita cum sole imago dixit: Audi me: Periculosus uentus et grando, ignis ac
permánebis. pestilentia super hortum illum uenient ac eum arefacient. - Sed
iuuenis ille respondit: Non sic, non sic erit, quia hoc nolo, sed
1) purissimum fontem educam et hortum illum irrigabo. - Et

LXXXVR/B tortuosa imago respondit: Wach, wach, hoc tam possibile est
a. a. n66
uelut hoc ut locusta durum lapidem transfoderet. - Et sic imago
HILDEGARDIS AD ADAM ABBATEM illa in dolo suo hiemem super hortum illum induxit ac aromata
et flores illius arefacere uoluit. Sed prefatus iuuenis officium
Qui est, dicit: Sol micat et radios su os emittit. Quidam autem 20 suum in citharis suis colens, illud non uidebat. Et cum deinde
uir amicus solis exsistens hortum habuit, in quo multa aromata hoc uidisset, in magno sono solem aduocauit ut in signo tauri
et multos flores in magno studio plantare desiderabat. Et sol ueniret et denuo uiriditatem estatis super hortum illum addu­
in igne radiorum suorum calorem super aromata et super flores ceret. Ac ita cornu eburneum et cornu de ceruo sumptum tollens,
illos misit, atque ros et pluuia illis humorem uiriditatis dedit. tortuosam imagine m illam ad terram per ea prostrauit. Et tune
25 ad uirum illum cuius predictus hortus erat, dixit: In te amodo
tam negligenter non confidas, quin hortum tuum tanta muni­
tione circumdes ut nigerrime aues in tempestatibus eum non
arefaciant.
Ep. LXXXVR/B Nunc tu, o pater, qui per summam uocationem in uice Christi
cotid.: Ma (f. I03v-I04r; fragm.~; R (f. 342Va-343ra); Wr (f. 62rb-63ra); Z (f. 30 es, hec uerba ad te dicta intellige. Audi ergo: Gratia enim Dei
92r-93r).
uelut sol micat et dona sua sic interdum emittit, uno uidelicet
edd. : PL 30, I9IB-192D (cfr R); cfr HAUG, p. 70, n. 13 6 .
modo in sapientia, altero in uiriditate, tertio in humiditate.
C011l11l.: Vorbe11l. 2, p. I4I.
Sapientia autem in pinguem naturam cadit, uiriditas uero ma­
gnos labores subintrat, et humiditas in duram amaritudinem
LXXXVR/B, Tit.: Ade abbati de Ebera Hildegardis Ma Responsum 35 uadit. Sed tu, uir amicus gratie Dei, hortum populi habes, in
Hildegardis R Epistola s. Hildi. ad eundem Wr Item abbati de ~bra Z quo per uicem Christi multa bona desideria et multa bona opera

1
' I studiose plantare desideras. Et gratia Dei in uirtute donorum
iI
suorum efficaciam bone uoluntatis super desideria et super opera
LXXXVR/A, 81/82 Gloria - est] efr 3 Reg. n, I-n. illa emittit et rore ac pluuia fontis aque uiue uirescere facit.
LXXXVR/B, 1 Qui est] Ex. 3, 14; Apoc. 1, 4· 1
1

l'I
'~i
i l

app. C011lp.: LXXXVR/A, 85 Sed 0111. R te] tu R 88 post permanebis


uerba Et tu - inspexit ex p. LXXXVR/B, 69/72 add. R Wr (uide app. ad loc.) app. comp.: 6 ac] et R 7 exiuit R 8 ac om. R processit R ante ad
11i add. et R 11 Et illa om. R 12 et om. Rae] et R 13 ac] et R 16
app. C011lp.: LXXXVR/B, 1 ante Qui add. In uera uisione spiritus uigilans
tam] ita R 17 hoc ut] si R transfodiat R Wr 18 ac] et R 25 Amodo
corpore hec uerba audiui R Wr 2 exsistens om. R 4 super2 0111. R 5
in te R 26 tam] ita R 29 o tu RWr 30 enim om. R 36 multa 2 0111.
illos om. R atque] et R dederunt R
R 37 desideras] debes R W,.

app. erit.: LXXXVR/A, 81 dederis] deleris PL* 83 cognlt1onum PL *


85 te 2 ] et Wr etiam
app. &rit.: 8 pleno PL* amicabili PL 9 iuuenum Wr 17 ut] quod
84 habeas Z accrescat PL * que] quem Wr W,. 19 arefacere uoluit] arefecit Ma 20 anl, non add. tune Ma 22
om. Wr 86 quas2 ] quod PL hortum l. lil/. Z 23 Ac:] HI Ma ehurneum] de ehorc faetum Ma 29
app. eril.: LXXXVR/B, 1 suos o",. PL 3 Et o",. Wr NUlH:] ¡millO Ma .30/68 Audi - euertant] htmc jiMrl"" /l1li. Mil
208 EPIST. LXXXVR/B, 40-72 EPIST. LXXXVI, 1-19 20 9

40 Sed a diabolo uitia in inquietudine uane glorie et in strepitu LXXXVI


proteruie iusto magisterio resistentis exeunt, a Deo autem uir­ HILDEGARDIS AD ADAM ABBATEM a. a. n66
tutes in contemptu secularium cum plena beneuolentia subiec­
tionis in caritate procedunt, ad populum istum uenientes. Ac Viuens lux hec in miraculis suis dicit: Prima radix in die
uitia a uirtutibus querunt ad quid uenerint. Sed ille respondent apparuit et in omnibus ramis floruit, atque duas uias constituit.
45 quod a Deo ad populum amici Dei uenerint, quia magnum Altera uia plena edificiorum erat, in quibus aquile et alia
desiderium edificandi in eo hostiam laudis habeant. Et uitia uolatilia habitabant; altera autem magne optionis plena fuit, in
dicunt ut uerba hec audiant: Ruina magna et ira ac sciscitatio ,1 5 qua gigantes cucurrerunt qui contra aquilas illas et cetera
cum multa inquietudine super populum istum irruent, ita quod uolatilia pugnabant, sed eis preualere non poterant. Tunc sol
in ministerio Dei fatigabitur. - Et uirtutes respondent: Non sic processit, ac in extento brachio suo aureos clipeos habuit, ac
50 eueniet, quoniam in bonis non cessabimus, sed uiuus fons ema­ contra gigantes illos pugnauit. Nam casus primi angeli a uita
nabit et populum hunc misericordia sua defendet. - Ac uitia ceciderat, et postea casus Ade luce paradisi carebat, et idem
diaboli dicunt cachinnantes quod hoc tam possibile sit uelut 10 Adam in suggestione diaboli cum omnibus filiis suis ambulauit.
hoc quod fragilitas in carnem fixa durare ualeat sine ruga. Tunc Sed sol in topazio et sapphiro emicuit, quod est in misericor.dia
uitia in dolis suis frigidam nebulam ignorantie populo huic .'i et caritate, que Verbum Dei incarnatum protulit. Sol autem
11)
55 inducunt, ita quod bona desideria et bona opera illius iam in :.1 equaliter fulsit sicut in initio processerat, et ita permansit quod
defectu sunt, cum in se ipsum confidit. Sed uirtutes famulatum
in laudibus suis Deo exhiben tes, hoc iusto Dei iudicio fieri i omnino nulla umbra uicissitudinis super illum cecidit, ueluti in
Í5 primo angelo et in Adam ac in suggestione diaboli factum
permittunt, ita ut homines intelligant quid sint. Qui cum ad se fuerat. Et ideo dictum est: Tu es sacerdos in eternum secundum
ipsos.in humilitate uirtutum redeunt, eedem uirtutes magno ordinem M elchisedech. Nam in topazio misericordia, in sapphiro
60 studio circumspectionis gratiam Dei tenent, ut mentibus illorum caritas intelligenda est, quas uirtutes sacerdos iste uelut uesti­
passionem Christi imponant, quatenus hoc modo ad primam mentum sacerdotal e propter hominem induit.
laudem Dei eundem populum adducat. Ac sic diuinitatem et
humanitatem Filii Dei attendentes uitia illa ad contritionem
prosternunt. Et ad illum sub quo populus iste est, dicunt: Per
65 hec admonitus, uiribus propriis non confidas, sed precaue ut ad
gratiam Dei fugias, ita ut tuos sic in omnibus modis munias et
moneas, ne diabolice insidie eos diuersis uitiis per negligentiam
euertant.
( Ep. LXXXVI

codd.: Miz (f. 103r-v); R (f. 338vb-339ra); Wr (f. 57ra-b); Z (f. 9Iv-92r).

edd.: PL 22, 179B-lSoA (cfr R); cfr HAUG, p. 70, n. 136.

Sed et tu, pater, nos audi: Vt stella matutina in lumine suo CO"''''.: Vorbe",.2, p. 141; cfr ep. XXXIV huius editionis.

70 precurrit auroram, sic prebe nobis auxilium ab osculo dilectionis


quam tibi Deus dedit. Et Deus tibi uitam dabit quam in 'prima Responsum Hil­
LXXXVI, Tit.: Ade abbati de Ebera Hildegardis Miz
die inspexit. degardis R Epistola s. Hil. ad eundem episcopum Wr (A)de abbati de
Ebra Z

app. comp.: 43 At R 51 At R Wr 52 tam] ita R 53 hoc quod] si R


62 adducant RAe] Et R 64 anll Et adJ. Sed R 65 propriis uiribus LXXXVI, 7 extento brachio] cfr Deut. ~, 15 et al. aureos elipeos] efr 2.
R precaue] preuide R Wr 66 ita o",. R sic o",. R antl munias add. Par. 12, 9. 8 easus - angeli] efr Is. 14, 12. 9/10 easus - diaboli] efr Gen.
ita R 67 diuersis uitiis eos R 68 post euertant ep. LXXXVRjA, tmltato 3. 16/17 Tu - Melchisedech] Ps. 109, 4·
initío, annecmnt R Wr 69172 Sed et - inspexit in fine", ep. LXXXVRjA transponunt
R Wr 69 Sed o",. R Wr nos o",. R Wr Vt] Sicut R 69170 auroram
ante in R 70 prehe nobis] prehe omnibus Wr omnibus prehe R 71 Deus2 app. comp.: LXXXVI, 5 illas] istas RWr 7 ae l ] et R ac2] et R 13
o",. R uitam tibi R quod] ut R 15 et o",. Rae] et R 17 anl, in2 add. et R Wr

app. &rit.: 41 proteruie] propter me PL 44 ille] illud PL* 45 quia] qui app. mt.: LXXXVI, 1 Viue:ns] /ill. i"il. dljieil .z 2 ramis o",. Wr 3 HliA
Wr 47 audiunt Z ac] et PL 51 ante misericordia adJ. in Wr 52 o",. Ma S concurre:runt Mil PL" IlIaN DIfI. Z 7 Re 11 Ilttlue: Wr 8/9
cachinnantia PL tam o",. PL 65 hoe PL * admonemus Wr 69 et ­ eedcle:rllt R uit. Mil 9 (lanllla¡ ~",. Z 10 HuiN f. /i". Z 14 t:~dclcrlt 1'1..
audi o"'. Miz 71 uitam tibi Ma (ifr R) 18 ill1'clllf!endH r,al1 illlClll¡ltllr W,

_.JL

210 EPIST. LXXXVI, 20 - LXXXVII, 3 EPIST. LXXXVII, 4 - LXXXVIIR/A, 4 2II

20 Nunc tu, O pater, qui es in uice sacerdotis huius, anima tua Noscat dilectio uestra quod ideo pauculas litteras uobis misi,
fluat sicut aqua fecit que de petra in uirga Moysi effluxit, ita quia sanctitati uestre satis digna excogitare nequiui et etiam
quod uerba tua incredulis cordibus potum saluationis dent, tremula mente tali tanteque persone quicquam scribere uix
atque dies que in anima tua lucet, crescat in multitudine presumpsi; sed neque me dignum ad hoe existimaui. Proinde
uirtutum. Video autem te in anima tua sollicitum in uia que si, salua gratia uestra, audeo, genu flexo tremens orationibus
25 ad Deum tendit. Sed cum mens tua in turbinem ierit propter uestris in uisceribus Iesu Christi me quamuis sordidum committo,
uicissitudinem laborum tuorum et aliorum, tunc columba te ro quantumque cooperante gratia pro modulo desidie mee potuero,
perfundet atque simplicem turrim ante conspectum Dei te uestri uestreque familie in Christo libentissime memor ero; et
faciet. si corpore absens sum, corde et dilectione, Deo teste, uobiscum
O prouisor, propter sollicitudinem illam quam ad nos habuisti, sumo
30 hec de misericordia uidi et intellexi, et ideo gratia Spiritus Nune ergo in memoria uestra me reseruate, ac Christo et
Sancti te muniat. 15 sancte Marie, prout de uobis confido, assidue me eommendate
atque uerbis consolationum uestrarum secundum diuinam os­
tensionem me consolari studete. Gratia Spiritus Sancti uobiscum
LXXXVII sit.
QVIDAM MONACHVS (NOTARIVS?) AD HILDEGARDEM a. a. rr66

Domine ac matri sue Hildegardi, beatissime Christi oliue, N., LXXXVIIR/A


peccator de Ebra, Cisterciensis ordinis inutilis monachus, Do­ . HILDEGARDIS AD NOTARIVM a. a. u66
mino uiuere in Dominoque mori.
Mysticum lumen dieit: Terra que pinguedinem germinandi
habet, multos fructus profert, sed lolium ac eetere inutiles herbe
se multoties his ingerunt. Sed aliquando quedam temperantia
cuiusdam uenti super hanc terram ascendit, cuius uis talis est
Ep. LXXXVII
codJ.: Hm (teste Mart. 71, II07); R (f. 376vb-377rO); Wr (f. I06r b).
/
eJ.: PL 132, 359D-360A (efr Hm).

eomm.: VorWm. 2, p. 146.

LXXXVII, Til.: Monachus de Ebra Hildegardí R Epístola N. monachi ~11


de Ebra ad s. Hil. Wr I
Ep. LXXXVIlR/A
eodJ.: Hm (teste Mart. 71, U07-uo8) ; R (f. 377rO); W (f. 63r-v); Wr (f. I06v").
eJ.: PL 132, 360B-C (efr Hm).
LXXXVI, 21 aqua - efBuxít] efr Ex. I7, 5-6.
eomm.: VorWm. 2, p. I46.

LXXXVII, 1 Christi oliue] cfr Ps. 51, 10; ler. II, 16.

LXXXVIIRjA, Til.: Abbatis notharío de (Ebra) Hild. W Nid, #1. 'P.


app. comp.: LXXXVI, 21 fecit om. R 26 tune om. R 29/31 O prouisor LXXXVIIR/B R Wr
- muníat] Pugnam uero quam intus et exterius, in utroque scilícet homine
pateris, Deus temporibus (in temporibus PL *) tuis circa te hoc modo alleuiabit
quod (ut R) eam sustinere possis. Vnde fiduciam tuam in ipsum pone nee de app. romp.: LXXXVIlR/A.l Mysticum] Sed tt mystieum HmR Wr qNi t,xtN",
misericordia eius despera. Et hoc facíens in gratia Dei ad uitam uiues R Wr(PL) ad ,pistolam LXXXVIIR/B ""iNS ,Jitionu ¡¡1In,fhl1I1 2 ae] et R 3 Sed aliquando]
Aliquando autem R

app. mi.: LXXXVI, 20 o tu Ma 21 Moysis PL 24 Vides PL* 25

tua om. Wr
LX XX VII. 6 Ilntaque PI.· 15 de D",. H", R
LXXXVII, 1 ae] et R Hildigardi Wr N.] T. R tlpp. mI... I.XX XVIIK/ .... 1 My.r¡c:um] IIt1. ¡"II. J'/U,I W
212 EPIST. LXXXVIIR/A, 5 - LXXXVIIR/B, 7 EPIST. LXXXVIII, 1 - LXXXIX, 5 21 3

) quod inutiles herbas debilitati inducit et tamen utiles fructus LXXXVIII


non ledit. HILDEGARDIS AD ELEEMOSYNARIVM a. a. 1170
Nunc audi: Quidam homines qui in pinguedine nature sue ad

que que idonei sunt, huic plenitudini scientie quedam inutilia


Mens tua orat et desideria tua in siti iustitie Dei fiagrant, et
opera per uoluptatem carnis sepe intermiscent. Sed admonitio dicis: Vbi sum, et quo ibo? - Sed et lamentabili uoce medicinam
10 gratie Dei aliquando hos monet, aut per contritionem mentis
in peccatis tuis queris, et animus tuus dubitando ac tremendo
aut per tristitiam imbeciUitatis corporalis infirmitatis et per per sufflatum distenditur propter iudicium Dei, et non dicis
similia, ut mala deuitent et bona opera faciant. ) gaudendo: Deus propter magnam misericordiam suam suscipiet
Hec ad te intellige. Deus ergo rorem de celo tibi infundat, et me.
in eternum uiues. Non autem sic. Sed crede, confide et spera, quia Deus te amat
et te uult; ac te suscipiet. Ablue autem te in confessione et
LXXXVIIR/B penitentia; et in eternum uiues,
HILDEGARDIS AD NOTARIVM a. a. rr66

Video quod Deus faciem suam a te non ,abscondit, sed cum LXXXIX

fiagellis suis te constringit sicut ipsi placet. Item in animam


HILDEGARDIS AD RVDEGERVM MONACHVM c. a. llB
tuam et in gaudium corporis tui magnum lumen consolationis

Dei uenturum uideo, cum ipse uoluerit. Deus autem in taber-


Acuta ostensio in uera uisione dicit: O fili Dei in factura qua
) naculo tuo uiuit, nec gratia eius in eo obnubilata est. In eternum horno es et in fide bonorum operum, attende quod possibilitas
uiues et ante Deum in anima tua laudabilis eris, quamuis de tua non est nisi in Deo et per Deum. Deus omnia scit, et
hoc dubites, quoniam uictoriosus uir Domino suo amabilis est. scientiam nuUi homini pleniter dat, nisi sicut preuidet quod
opportunum sit. Nullus enim horno in prophetia, neque in
Ep. LXXXVIIR/B

codd.: Hm (teste Mart. 71, lI07}; R (f. 377ra); W (f. 66r-v); Wr (f. I06r b -v");

Z (f. Bov).

edd.: PL 132, 360B (cfr Hm); cfr HAUG, p. 69, n. IoB. (

comm.: Voroem. 2, p. 146.

Ep. LXXXVIII

LXXXVIIR/B, Tit.: Responsum Hildegardis R Notario abbatis de Ebra W


codd.: W (f. 66r); Z (f. Sov).

Epistola s. Hil. ad eundem monachum Wr Notario abbatis de Ebra


edd.: PI 66, p. 535 (cfr W); cfr HAUG, p. 69, n. 107·

Hildigardis Z
Ep. LXXXIX

codd.: W (f. 69v-70V); Z (f. 86r-v).

edd.: PI 72, p. 537 (efr W); cfr HAUG, p. 70, n. 122.

LXXXVIIR/B, 1 faciem - abscondit] efr Is. 64, 7. 7 domino - amabilis]

cfr 2 Reg. 12, 2).

LXXXVIII, Tit.: Elemosinario de Ebra W Elemosinario de Ebra Hil·


app. comp,: LXXXVIIR/A, 9 sepe om. HmR Wr 11 imbecillitatis om. R digardis Z

app. comp,: LXXXVIIR/B, 2/4 Item - uoluerit] et etiam magnum lumen


LXXXIX, Tit.: Rudegero monacho de Ebra Hild. W Rúdegero monacho
consolationis Dei in animam tuam et in gaudium corporis tui, cum ipse uoluerit
de Ebra Z

uenturum R 4 autem] etiam R 5/6 In eternum uiues] unde Hm R Wr

7 post est ep. LXXXVIIR/A, mutato initio, annectunt Hm R W r

LXXXVIII, 2 quo ibo] cfr Pe. 138• 7.

app. trit.: LXXXVIIR/A, 5 debilitari Hm R tamen s. /in. W 9 intermiscet

R LXXXVIII,l Men_IM. ;"/1. a~fi"1 w 2 i ho 1, lin. 7. 3 tUUI 1, lin, JI'

8 1:'1' te uull o",. PI

app. trit.: LXXXVIIR/B, 1 Video] litt. init. deficit W 2 ipsi] iIIi W r 5

obnubilata est in eo Wr (,XXXIX,!I horno ,1, I¡", W

.1111i\1; I
JllllliL
214 EPIST. LXXXIX, 6-41 EPIST. XC, 1-6 21 5
inspiratione Dei neque in sapientia scit omnia, neque dicit, nisi XC
quantum Deus uult illi in miraculo ostendere.
Illud autem lumen quod in uera uisione in anima tua aspexi, HILDEGARDIS AD QVENDAM MONACHVM a. a. II70

hoc est, quod tu es filius saluationis, sed tamen in magnis


10 laboribus uiues, aliquando in fatigatione et imbecillitate carnis,
Deus te preuidit et prescit in duabus partibus, scilicet in
et in multis cogitationibus, que interdum in te uolant in altum parte una leuitatis et in altera parte plene caritatis. Sed in
et que interdum in terrenas causas uadunt, et que interdum in parte leuitatis dolor tuus aliquantulum deficiet, sed tamen uia
uana gloria tibi obsistunt in mirabili ostensione, sicut scriptum anxietatis in hac uita tibi non deerit. In parte autem caritatis
est: Dominus scit cogitationes hominum quoniam uane sunt. Caue 5 in aspectu hominum habes quod populi te non abicient, sed
15 ergo ne de cogitationibus et somniis tuis audacter requiras,
quod te amabunt. Et Deus animam tuam uult.
quamdiu in hoc itinere uiuis in quo finieris, quoniam alia signa
de papa Eugenio Deus mihi non ostendit. Attamen uideo te
ualde constrictum, et inde solui debes in hac uita. Deus etiam
non ostendit mihi longitudinem aut breuitatem dierum fratris
I
20 illius de quo me interrogas, et neque in annis neque in tempo­
ribus, sed tamen tempus illud habet quod nondum finietur. Sed !I
fortiter currat, quia aliquantum tepidus est et aliquantum ji
fatigatus in carnalibus causis, et quia aliquantulum habet er­
rantes uias in cogitationibus suis; et hoc ostendat in confessione
25 sacerdoti.
Ego uidi etiam de corpore Christi, quod uis illa que in uterum
Virginis descendit, ita quod Verbum Dei uera caro factum est,
permanet usque hodie, sicut scriptum est: Filius meus es tu,
ego hodie genui te. Et eadem uis de tempore illo cum Verbum
30 Dei incarnatum est in Virgine, permanebit usque in nouissimum
diem. Vidi etiam quod eadem uis super altare in igne et in
rutilante aurora apparet. Et qui in utero Virginis carne m et
sanguinem fecit, ille etiam in altari panem et uinum ita modo
carnem et sanguinem facit.
(
35 Nunc autem uideo et te in eleuatione manuum tuarum si­
milem uicissitudini nubium propter uarietatem multaru!ll co­
gitationum, ita quod aliquando dubitas. Et hoc dimitte, ét uide
quis ille sit qui opera sua in altari operatur. Et quis est iste
qui hec mirabilia posset enarrare? Cum sic simpliciter cogitas,
40 uideo te purum sicut solem, et sacrificium tuum Deo placet; 11

atque animam tuam liberabit. !


Ep. XC
cod.: W (f. 84r).
eJ.: PI 97, p. 549 (cfr W).

XC, Til.: Cuidam monacho de Ebra W

LXXXIX, 14 Dominus - sunt] Ps. 93, II. 27 Verbum - est] cfr Ioh. 1,
14. 28/29 Filius - te] Ps. 2, 7. XC, 1 te - prescit] cfr Rom. 8, 29; IX, 2. S populi - abicient] dr 1 Reg.
8, 7.

12 in terrenas - interdum in 1IIa11,. in! Z 28/29 sicut - genui te in 1IIatg.


inl. Z 31 altare 0111. PI 33 ita] alio PI 37 et2 0111. PI 38 iste p. eorr. XC, 1 pracuiclc:t PT lm:scit I prllcfecit PI 2 1:lI.ritatis plene ti. trlrr. W
Z 39 ante hec del opera sua Z 40 te s. lin. Z (charitatis plcna!:: JI')
.I
·.·'1 .
.,

,
~
:'~~
,Ir r

CONCORDANTIAE

PL 197 Haec editio


1, 145C-146C 11
1, 146C-147B 111
1, 147B-148B V
1, 148B-1490 VI
1, 1490-150C VII
11, 151B-153A VIII
1II,I53B-O IV
I1I,IHA-C IX
IV, 154C-I55C X
IV, 1550-156A XR
V,156B-C XVIII
V,156O-157A XVlIIR
V,157A-B XIX
VI,157B-C xx
VI,157C-158A XXR
VII,158A-B XXII
VII, 158C-159A XXIIR
VIII, 159B-I60O XXIV
IX, 1600-1610 XXIVR
X, 1610-162B XIII
X,162C-0 XI
X, 1620-163A XII
X, 163A-0 XlIIR
XI, 1630-164A XIV
XI, 164C-0 XIVR
XII, 1640-165B XXV
XII, 16,B-166B XXVR
XIII,166C-167A XXVI
XIII, 167A-0 XXVIR
XIV,1670-168B XXXI
XIV, 168B-171O XXXIR
XV, 1710-172A XLI
:11' XV,172A-0 XLIR
XVI,I73A-B XLV
XVI,I73B-O XLVR
XVII, 1730-174A XXXV
XVII,174A-B XXXVR
XVIII, 174C-0 XLIV
XVIII, 1740-175A XXXVI
XIX,175B-C XXXVII
XIX, 175C-176A XXXVlIR
XX,176A-C XLIII
XX,176C-I77B XLIIIR
XXI,I77B-O XXXVIII
-1
l' XXI,I770 -178B XXXVJIIR
XXII, 178C-179B XXXIV
I! XXII, 179B·lBoA LXXXVI
XXIII, IBoA-C XX.Xll
XXIII, IRoC-ISIA X:XXH
XXIV, x8xU·J) XXVII

11
:' ¡­
"
220 CONCORDANTIAE CONCORDANTIAE
221

Haee editio PI, 197 Haee editio


PL 197
XXIV, 182A-183B XXVIIR
exxx 11, 360B LXXXVIIR/B
XXV, 183B-0 XVI
exxx n, 360B-e LXXXVIIR/A
XXV, 1830-1840 XVIR
eXXXI1I, 3600-361B XXXIX
XXIX, 189A-C IR
eXXXIII, 361B-C XXXIXR
XXIX, 189C-1900 1 CXXXV, 362C-0 LXXX
XXX, 1900-191B LXXXV
CXXXV,363A-C LXXXR
XXX, 191B-1920 LXXXVR/B
CXXXIX, 369A-B LXXXIII
LXXXVR/A
eXXXIX, 369B-370A LXXXIIIR
XXX, 192O-194C
LXXXII
eXLII, 373e-374A LXXVIII
XXXI, 1940-195B
LXXXI
CXLII, 374B-376A LXXVIIIR
XXXI, 195B-D :1
LXXIV
I¡ eXLV, 381C-382C LXXVII
XXXVIII, 203A-B
XXXVIII, 203C-204C LXXIVR
!,
XXXIX, 204C-205A LXXVI
PITRA
XXXIX, 205A-0 LXXVIR
VI, 339-340 LI
XLVII, 218C-2210 XXIII
XI, 352-357 LXXVIIR
XLVIII, 243C-244A XV
XXXIII, 518-519 XVII
XLVIII, 244A-253B XVR
LII, 529 LXXIX
LI, 259C-260A LXXXIV
UlI, 529 LXV
U, 260B-268C LXXXIVR
UV, 529-53° LXXV
LX, 2780-280C LXVIIl-LXVIIIR
LV, 530 LXXIII
LXI, 280C-282A LXIX
LVI, 53°-531 LXIII
LXIV, 284A-C LX
'!
LXVI, 535 LXXXVIII
LXIV, 284C-0 LVI
LXXII, 537 LXXXIX
LXIX, 289A-C LXXII
LXXVI, 539 LXXI
LXIX, 289C-0 LXXIIR
LXXVII, 539-541 XLR
LXXII, 292C-293B ,LXX
XCIII, 547-548 LVIII
LXXII, 293C-2940 LXXR
XCVII, 549 XC
LXXIII, 295A-C LV
C, 550-551 LVII
LXXIII, 2950-296A LVR
CI, 551-552 UX
LXXIV, 297A LXXIX
eXIII, 556-557 LXVII
LXXVIII, 3000 UV
CXV, 557-558 XXI
LXXIX, 301B-C XLVI
CXXXIX, 565-566 XLII
LXXXII, 304B-C
LXXIX, 310B-C
XLVII

XXIX

. '1
iI

il
i
CXLVII, 568-569
eLVIII, 573
XXXIII
XXX
XCIV, 315A-B LXVI
'1
XCIV, 315C-316A LXVIR
Ir
XCIX, 320C-321A XLIX
¡
XCIX, 321A XUXR

C, 321C-322A L

e,322A-C LR

CX,33°C-0 LXI

ex, 331A-B LXIR

CXVI, 336B-337B LII

eXVI, 337B-338C LIIR

eXVIII, 341O-342B LXII

CXVIII, 342B-0 LXIIR

CXX,344A-B UII

eXX,344C-0 LIlIR

CXXI, 3440-345C XLVIII

eXXI, 345e-0 XLVIIIR

CXXVII, 351O-352B XL

eXXXII, 3590-360A LXXXVII

CONSPECTVS MATERIAE 223


CONSPECTVS MATERIAE Ep. XI

Hildegardis ad Hartwigum archiepiscopum Bre­


VORWORT .. v
mensem . . . . . . . . . . . . . . . . .
26

EINLEITUNG Ep. XII

I. Zur weiteren Verantwortung der Ausgabe VII-XXI Hildegardis ad Hartwigum archiepiscopum Bre­
II. Die Überlieferung XXII-LXX mensem . . . . . . .
27-28

A. Die Handschriften. . . . . . . XXII-LI Ep. XIII

B. Die Ausgaben . . . . . . . . . LI-LVI Hartwigus archiepiscopus Bremensis ad Hilde­


C. Das Verhaltnis der Handschriften LVII-LXIII gardem . . . . . . .

D. Die Einrichtung der vorliegenden Ausgabe LXIII-LXX


! 29

I'I! ' Ep. XIIIR

.!
BIBLIOGRAPHIE LXXI-LXXIII '! ~ Hildegardis ad Hartwigum archiepiscopum Bre­
mensem . . . . . . . . . . . . . . . . .
30 -3 1

SIGLEN 2

Ep. XIV

EPISTOLAE Arnold us archiepiscopus Coloniensis (?) ad Hil­

degardem . . . . . . . . . . . . . . . .
31 -3 2

Ep. XIVR

CLASSIS I

Ep. I
Hildegardis ad Arnoldum archiepiscopum Colo­

Hildegardis ad Bernardum abbatem Clareuallen­ niensem (?), . . . . . . . . . . . . . . .


32

sem . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
3-6
Ep. XV

Ep. IR
Philippus decanus clerusque Coloniensis ad Hil­
Bernardus abbas Clareuallensis ad Hildegardem
degardem . . . . . . . . . .
32-33

6-7

Ep. II
Ep. XVR (?)

Hildegardis ad Eugeniurri papam


Hildegardis ad pastores Ecclesiae
34-47

7-8

Ep. III
Ep. XVI

Hildegardis ad Eugenium papam


8-9
'1 Philippus archiepiscopus Coloniensis ad Hilde­
I
gardem . . . . . . . . . . . . . . . . .
48-49

Ep. IV

Eugenius papa ad Hildegardem


10-11

Ep. XVIR

Hildegardis ad Philippum archiepiscopum Colo­


Ep. V
niensem . . . . . . . . . . . . . . . . .

Hildegardis ad Eugenium papam


11-13

49-5 1

.111: Ep. XVII

Ep. VI
Hildegardis ad Philippum archiepiscopum Colo­
Hildegardis ad Eugenium papam
14-16
niensem . . . . . . . . . . . . . . . . .
51-52

Ep. VII
Ep. XVIII

Hildegardis ad Bernardum et Gregorium cardi­


Henricus archiepiscopus Moguntinensis ad Hil­
nales . . . . . . . . . . . .
17-18
degardem .............. .

Ep. VIII
':i 53

Ep. XVIIIR

Hildegardis ad Anastasium papam


19-22
Hildegardis ad Henricum archiepiscopum Mo­

Ep. IX
guntinensem . . . . . . . . . . . . . . .
54

Hildegardis ad Adrianum papam .


22-23
Ep. XIX

Ep. X
Hildegardis ad Henricum archiepiscopum Mo­

Hildegardis ad Alexandrum papam .


23-24
gUI?-tinensem . . . . . . . . . . . . . . .
55

Ep. XR
Ep.XX

Alexander papa ad Wezelinum praepositum


Arnoldug an'hiepig(:opu!\ MogUIltil1(msis ad Hil..

S. Andreae in Colonia . . . . . . . . . 25
d(~ganbtrl . . . . . . .. ,.....,
56

:11111111
&

224 CONSPECTVS MATERIAE CONSPECTVS MATERIAE 225


Ep. XXR
Ep. XXX

Hildegardis ad Arnoldum archiepiscopum Mo­


Hildegardis ad Eberhardum episcopum Bamber­
guntinensem . . . . . . . . . . . . . . .
57
gensem . . . . . . . . . . . . '. . . . .
81

Ep. XXI
Ep. XXXI

Hildegardis ad Cunradum archiepiscopum Mo­


Eberhardus episcopus Bambergensis ad Hilde­
guntinensem . . . . . . . . . . . . . . .
58
gardem . . . . . . . . . . . . . . . . .
82

Ep. XXII
Ep. XXXIR

Cunradus archiepiscopus Moguntinensis ad Hil­ Hildegardis ad Eberhardum episcopum Bamber­


degardem .............. .
59
gensem ............ .
83-88

Ep. XXIIR
,¡II Ep. XXXII

Hildegardis ad Cunradum archiepiscopum Mo­


Henricus episcopus Bellouacensis ad Hildegar­
guntinensem . . . . . . . . . . .
59- 60
dem . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
88-89

Ep. XXIII
Ep. XXXIIR

Hildegardis ad praelatos Moguntinenses


61-66
Hildegardis ad Henricum episcopum Bellouacen­
sem . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
89-90

Ep. XXIV
i ,:
Hildegardis ad Christianum archiepiscopum Mo­
Ep. XXXIII

guntinensem . . . . . . . . . . . . . . .
66-68
.•1
Hildegardis ad Geronem episcopum Haluersta­
densem . '. . . . . . . . . . . . . . .
9°-9 1
Ep. XXIVR

Christianus archiepiscopus Moguntinensis ad Hil­ Ep. XXXIV

degardem . . . . . . . . . . . . . . . .
68-69
Amalricus episcopus Hierosolymitanus (?) ad

Hildegardem. ........... .
9 1 -9 2

Ep. XXV

Eberhardus archiepiscopus Iuuauensis ad Hil­ Ep. XXXV

degardem . . . . . '. . . . . . . . . . .
Hermannus episcopus Constantiensis ad Hilde­
70
gardem . . . . . . . . . . . . . . . . .
93

Ep. XXVR

Hildegardis ad Eberhardum archiepiscopum Iu­ Ep. XXXVR

uauensem . . . . . . . . . . . . . . . .
Hildegardis ad Hermannum episcopum Constan­
71 -7 2

tiensem . . . . . . . . . . . . . . . . .
93-94

Ep. XXVI
1I Ep. XXXVI

Hillinus archiepiscopus Treuerensis ad Hildegar­


dem . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Hildegardis ad Hermannum episcopum Constan­
'73-74

tiensem . . . . . . . . . . . . . . . . .
94-95

Ep. XXVIR
Ep. XXXVII

, I

Hildegardis ad Hillinum archiepiscopum Treue­ 1

',:

1
1,1 Henricus episcopus Leodiensis ad Hildegardem
95-9 6

rensem
74-75

'1' Ep. XXXVIIR

Ep. XXVII
Hildegardis ad Henricum episcopum Leodiensem

Arnoldus archiepiscopus Treuerensis ad Hilde­ 96-97

gardem . . . . . . . . . . . . . . . . .
76-77
Ep. XXXVIII

Daniel (?) episcopus Pragensis ad Hildegardem


97-9 8

Ep. XXVIIR

Hildegardis ad Arnoldum archiepiscopum Treue­ Ep. XXXVIIIR

Hildegardis ad Danielem episcopum Pragensem


9 8 -99

rensem
77-79
'Ir Ep. XXXIX

Ep. XXVIII
i! In 11

Hildegardis ad Arnoldum archiepiscopum Treue­


;¡I!;
Odo Slw!ision(!nsis ad Hildegardem (?)
100

1,1
rensem
79- 80
1
El'. XXXIXH

Ep. XXIX
Hild~glu'c1i~ HC 1 ()do11(!m Suessionensem
101

Arnoldus praepositus S. Andreae in Colonia (?)


!III )<;". XJ.

ad Hildegardem . . . . . . . . . . . . .
80-81
!ii,.'
I
Odo SuclIIlI\iolWI1Mi.. 11.«1 Hildefi:nrd(~rn (?)
IO;HO]

i' ,'¡
! ;
~

226 CONSPECTVS MATERIAE CONSPECTVS MATERIAE 227

Epo XLR Epo LR


Hildegardis ad Odonem Suessionensem o o I03-I05 Hildegardis ad Sophiam abbatissam 122-123
Epo XLI AMORBACH
Guntherus episcopus Spirensis ad Hildegardem 105-106 Epo LI
Epo XLIR Monachi ad Hildegardem 12 3-12 5
Hildegardis ad Guntherum episcopum Spirensem Iü6-107
ANDERNACH
Epo XLII
Epo LII
Hildegardis ad Godefridum episcopum Traiec­
tensem 108
1I
Tenxwindis magistra ad Hildegardem 12 5- 12 7

Epo XLIII ¡III Epo LIIR


Godefridus episcopus Traiectensis ad Hildegar­ Hildegardis ad congregationem monialium o 12 7- 1 3 0

dem o o o o o o o o o o o o o o o o o o o Iüg AUGSBURG


Epo XLIIIR Epo LIII
Hildegardis ad Godefridum episcopum Traiec­ Vdalricus canonicus ad Hildegardem 130 - 13 1
tensem IIO-lII Ep, LIIIR
Epo XLIV Hildegardis ad Vdalricum canonicum 131 - 1 3 2
Adelbertus episcopus Virdunensis (?) ad Hilde­
AVERBODE
gardem o o o o o o o o o o o o o o o o o IIl-II2
Epo LIV
Epo XLV ·1""
I,i:, Hildegardis ad Andream praepositum o 13 2 - 1 33
Cunradus episcopus Wormatiensis ad Hildegar­
I Epo LV
dem o o o o o o o o o o o o o o o o o o o II2-II3
, Abbas ad Hildegardem 133-1 34
Epo XLVR !!I
Hil?egardis ad Cunradu~ episcopum Worma­ Epo LVR
"i
tIensem o o o o o o o o o o o o o o o o o II3- 1 14
Hildegardis ad abbatem o o o o 134- 1 35
BAMBERG (STo MICHAEL)
CLASSIS II I Epo LVI
ALBON I Hildegardis ad abbatem 135- 1 3 6
II
Epo XLVI l' Epo LVII
Hildegardis ad Wolfardum abbatem Hildegardis ad abbatem 13 6-1 37
Epo XLVII
.' II5 \~ Epo LVIII
Hildegardis ad Fridericum priorem II6 Hildegardis ad Dimonem priorem 138

ALPIRSBACH Epo LIX


Epo XLVIII Hildegardis ad congregationem monachorum 139-141
Godefridus monachus ad Hildegardem II7- II8 Epo LX
Epo XTVIIIR Abbas ad Hildegardem o o o o o o o o o 141 -142
Hildegardis ad Godefridum monachum II8-II9 BAMBERG (STo THEODOR UO ST, MARIA)

ALTENA Epo LXI

Epo XLIX Abbatissa ad Hildegardem o


142
Abbatissa ad Hildegardem o II9-120 Epo LXIR

Epo XLIXR Hildegardis ad abbatissam .


143
Hildegardis ad a b batissam o 120-121 Ep. LX[)

ALTWICK (OUDWI]K) Gt~rtf\ldill uwniali!l ad Hildt!gardmn


o 144- 145
Epo L El'. I.XIIR

Sophia abbatissa ad Hildegardem 121-122 HildC1MIU'dill ltI (1 Gt.l't rLld'~11l rrl(milllc~11l


14~-14h

lilllllll
!II
228 CONSPECTVS MATERIAE CONSPECTVS MATERIAE 229
Ep. LXIII DISJltODENBERG
Hildegardis ad congregationem monialium . 146 Ep. LXXIV
BASSUM Cuno abblls ud Uildegardcm . . 160
Ep. LXIV
Ep. LXXIVR
Hildegardis ad Richardem abbatissam Hildegardi~ atl CUllonmll llhhatem 161-162

147-148
Ep. LXXV

BISCHOFSBERG
Ep. LXV Hildegardis ad abhatem . . . . . 162-163

Hildegardis ad quendam monachum ..... Ep. LXXVI

148 Helengerus abbas lul Hildegardem 163- 164

BONN ,11 Ep. LXXVIR


Ep. LXVI
I Hildegardis ad Hdengerum ahbatem 164-166

Quidam praepositus ad Hildegardem . . . . . 149


Ep. LXXVII

Ep. LXVIR Helengerus abbas ad Hildegardem 166-167

Hildegardis ad praepositum . . . . . . . . . 15°-15 1 Ep. LXXVIIR

Hildegardis ad Helengerum abbatem 168-175

Ep. LXVII
Ep. LXXVIU
Hildegardis ad Bertholdum sacerdotem . . . . 151 :I Adelbertus prior ad Hildegardem 175-176
!J¡i,
BRAUWEILER Ep. LXXVIUR

Ep. LXVIII i¡: I Hildegardis ad congregationem monachorum 176-179

Gedolphus abbas et monachi ad Hildegardem 152 Ep. LXXIX

Hildegardis ad quendam monachum 179-180

Ep. LXVUIR
.- Ep. LXXX
Hildegardis ad Gedolphvm abbatem .... 152
Morardus monachus ad Hildegardem 180-181

Ep. LXIX Ep. LXXXR

Gedolphus abbas et monachi ad Hildegardem 152 Hildegardis ad Morardum monachum . 181-182

BURGUND (BELLEVAUX, CHERLIEU, EBERBACH


CLAIREFONTAINE, LA-CHARITÉ, BITHAINE) Ep. LXXXI
Ep. LXX
Quinque abbates ad Hildegardem . . . .
.
152-153
Hildegardis ad Ruthardum abbatem
Ep. LXXXII

183- 184

Eberhardus (?) abbas ad Hildegardem 184- 18 5

Ep. LXXR Ep. LXXXIII


Hildegardis ad quinque abbates

Ep. LXXI

BUSENDORF
....... 154-156

I
Congregatio monachorum ad Hildegardem .
Ep. LXXXIIIR

Hildegardis ad congregationem monachorum 187-188


186

Hildegardis ad abbatem ........ 156


Ep. LXXXIV

Prior ad Hildegardem . 188-189

Ep. LXXII
Abbas ad Hildegardem ........... 157
Ep. LXXXIVR

Hildegardis ad priorem 18g-2()1


Ep. LXXIIR EBRACH
Hildegardis ad abbatem . . . . . . . . . . . 158 Ep. LXXXV
CLUSIN (ST. GEORG) Adam abbas ad Hild(~gardml1 20HW2
Ep. LXXIII Ep. LXXXVn/A
Hildegardis ad congregationem monialium . I59-I60 Hild(~géLrdi!l lid Ac.lam ILhb"t~111 2I.1.l··;jJo6

--~------'--
230 CONSPECTVS MATERIAE
Ep. LXXXVR/B
Hildegardis ad Adam abbatem 206-208
Ep. LXXXVI
Hildegardis ad Adam abbatem 2°9-210
Ep. LXXXVII
Quidam monachus (notarius?) ad Hildegardem 210-2II
Ep. LXXXVIIR/A
Hildegardis ad notarium . . . . . . . . . . 2II-212
Ep. LXXXVIIR/B
Hildegardis ad notarium 212
Ep. LXXXVIII
Hildegardis ad eleemosynarium 21 3
Ep. LXXXIX
Hildegardis ad Rudegerum monachum 21 3- 2 14
Ep. XC
Hildegardis ad quendam monachum 21 5

CONCORDANTIAE 219-221

CONSPECTVS MATERIAE 222-23°

..

Composition, impression et reHure: Usines Brepols S.A. - Turnhout (Belgique)

Printed in Belgium

D/I99I / OCXn/ 6

ISBN 2°,o3°o39uor relié


ISBN 2o,o,oo39IloX broché
) H - h. OE uL
ISBN 2'~o3oo3000'9 .érie
,;¡,O PI: rr:CnOGIA
[}(I.!) tAlGUell _~',~!,'lTlkA I
......-"",.... ---- - _."."'~

Das könnte Ihnen auch gefallen