DIE RHETORISCHEN ELEMENTE IN DER KLASSISCHEN

TÜRKISCHEN LITERATUR

Als in der zweiten Hälfte des 11. Jahrhunderts die ersten wichtigen türkischen
Werke erschienen, die unter dem Einflu der islamischen Kultur entstanden -z.B.
Kutadgu Bilig (geschr.1069)-, war die Diskussion über die verschiedenen Probleme
der Rhetorik in der islamischen Welt noch lange nicht zu ende geführt1. Nicht
einmal die allgemein bekannte Dreiteilung von balâga in ilm al-ma’ânî, ilm al-
bayân und ilm al-badî war herausgearbeitet worden. Welche Haltung die türkischen
Intellektuellen gegenüber den Fragen der Rhetorik eingenommen haben, wissen wir
nicht, denn aus der Zeit zwischen dem 11. und 14. Jahrhundert ist kein einziges
Werk der klassichen türkischen Literatur bekannt, das sich mit den Problemen der
Rhetorik beschäftigt2. Gerade aber während dieser Zeit gewann die Rhetorik in der
islamischen Literatur feste Umrisse. Sakkâkî (gest. 1226) gilt als derjenige, der dem
rhetorischen System das allgemein gültige Konzept gegeben hat, so da die
Verfasser rhetorischer Werke nach ihm meist nur zu seinen Verbesserern,
Kommentatoren und Verkürzern wurden. Im dritten Kapitel seines Miftâh al-ulûm
behandelt Sakkâki den ilm al-ma’ânî, d.h. das Wissen über die verschiedenen
Satztypen und deren Verwendung, und den ilm al-bayân, d.h. die schöne und
abwechslungsreiche Ausdrucksweise, wozu der Vergleich (te bîh), die Metapher
(mecâz) und ihr Gegenbegriff (hakîka) sowie die Metonymie (kinâya) als
Hauptelemente gehören. Die Prosodie (in â) und der Reim (kâfiya) zählen zu den
Teilelementen des ilm al-bayân. Der Rest der Tropen wird unter dem Namen al-
badî gesammelt. Al-Kazwînî, bekannt als Hatip Dima?k (gest. 1338), der berühmte
Kommentator und Verkürzer Sakkâkîs, gab dem rhetorischen System in seinem
Werk Talhîs al-miftâh fi l-ma’ânî wal-bayân die letzte Form. Als terminus
technicus für die Rhetorik wurde balâga angenommen, die man in den drei
genannten Teilen abhandelte: ilm al-ma’ânî, ilm al-bayân und ilm al-badî. Diesen

Festschrift für Hans Robert Roemer zum 65. Geburtstag, Die Islamische Welt Zwischen
Mittelalter und Neuzeit Beirut 1979, s. 365-386.
1
Bei unseren Angaben über die Entwicklung der Rhetorik in der islamischen Welt stützen wir uns
auf A. SCHAADE- G.E. VON GRUNEBAUM: Balâgha, EI. I, 981-983; GRUNEBAUM:
Fasâha, EI. II, 824-827; Bayân, EI. I, 1114-1116; M. KHALAFALLAH: Badî, EI. I, 857-858;
ABDALKÂHIR AL-JURJÂNÎ: Asrâr al-balâgha. The Mysteries of Eloquence. Ed. Hellmut
Ritter. Istanbul 1954, Introduction, 1-24; H.R. ROEMER: )nshâ, EI. III, 1241-1244.
2
Bis AHMEDÎ (gest. 1412) wahrscheinlich in der ersten Hälfte des 14. Jahrhunderts Badâyi as-
sihr fî sanâyi a - i’r verfa te, siehe TUNCA KORTANTAMER: Leben und Weltbild des
altosmanischen Dichters Ahmedi unter besonderer Berücksichtigung seines Dîwâns. Freiburg
1973, 42 ff.

12
besonders bekannten Büchern sind noch die Werke Sadaddîn Taftâzânîs (gest.
1389) Muhtasar at-talhîs1 und Mutawwal2 hinzuzufügen, die lange in der
islamischen Welt zur Lektüre der Gebildeten gehörten.3
Die Frage, warum und inwieweit sich die türkischen Literaten so lange nicht an
den Diskussionen über die Rhetorik beteiligten, lä t sich nicht leicht beantworten.
Wenn man an die gute Bildung Yûsuf Hâs Hâcibs4, Ka?garlL Mahmûds5 und Edîb
Ahmed b. Yüknekîs6 denkt, mu man annehmen, da sie die Fragen der Literatur
gekannt haben. Es ist zu einfach anzunehmen, da die nomadischen Türken, die
nach ihrem Eindringen in die islamische Welt in gro em Ausma die persische
Literatur nachahmten, im islamischen Bereich ein wohlgeformtes Gefüge der
Rhetorik vorgefunden und nur nach den Standardbüchern hätten greifen müssen,
und da darum die klassische türkische Literatur in der Rhetorik, abgesehen von
einigen kleinen Besonderheiten, nichts Spezifisches vorzuweisen hätte.
Dieselbe Frage gilt im übrigen auch für die persische Literatur, deren erste unter
islamischen Einflu entstandenen bedeutenden Produkte aus dem 10. Jahrhundert
stammen7. Wenn man sich daran erinnert, da die Anfänge der Rhetorik zwar ins 8.
Jahrhundert zurückreichen, sie sich aber erst im 13. Jahrhundert als Wissenschaft
konstituierte, dann könnte man voreilig meinen-bleiben wir nur im Rahmen der bis
heute in Betracht gezogenen Schriften über die Rhetorik-, da Perser und Türken
lange kein Interesse an den Fragen der Rhetorik gezeigt und keine besondere
Leistung auf diesem Gebiet vorzuweisen hätten, obwohl sie sich während dieser
Zeit literarisch flei ig betätigt haben.
Gewi haben die Perser den äu eren Rahmen der Rhetorik einschlie lich des
Namens balâga und der Unterteilungen ilm al-ma’ânî, ilm al-bayân und ilm al-badî
(zweigeteilt in ma’nawî und lafzî) von der arabischen Literatur übernommen und

1
Die Verkürzung von KAZWÎNÎS Talhîs.
2
Ein Kommentar zu demselben Werk von KAZWÎNÎ.
3
Siehe ABDALKÂHIR AL-JURJÂNÎ: Asrâr al-balâgha. Introduction, 6 f.
4
AHMET CAFEROMLU: La Littérature turque de l’époque des Karakhanides. In: Fundamente.
II, 267 ff.; A. DNLAÇAR: Kutadgu Bilig )ncelemesi. (Türk Dil Kurumu YayLnlarL). Ankara 1972,
21-37.
5
A. DNLAÇAR: Ka garl2 Mahmut’un Ki ili3i. In: Türk Dili Divanü Lugat-it-Türk Özel SayLsL.
Ankara 1972, 20-22; G.G. MUSABAEV: Ka garl2 Mahmut’un Ya am2 Üzerine Yeni Veriler. In:
Türk Dili Divanü Lugat-it-Türk Özel SayLsL, 110-120; M. QAKNR ÜLKÜTAQIR: Büyük Türk
Dilcisi Ka garl2 Mahmut. (Türk Dil Kurumu YayLnlarL). Ankara 1972, 29-34.
6
AHMET CAFEROMLU: Fundamenta. II, 267 ff.; EDÎB AHMED B. MAHMÛD YÜKNEKÎ:
Atabetü’l-hakây2k. Hrsg. Re?it Rahmeti Arat. Istanbul 1951, 5 ff.
7
Als z.B. FIRDAVSÎ im Jahre 1009 das Qâhnâme zum endgültigen Abschlu brachte,- lassen wir
SAKKÂKÎ (gest. 1226) und die anderen einmal beiseite-, waren nicht einmal CURCÂNÎS
(GEST. 1078) Werke vorhanden.

13
die Türken wiederum von beiden, Arabern und Persern, gelernt. Dennoch sind
Arabisch, Persisch und Türkisch verschiedene Sprachen mit eigenen Strukturen und
spezifischen Ausdrucksmöglichkeiten für die eigene Lebens-und Denkweise, den
eigenen Geschmack und die eigene Tradition.1. Weitere trennende Faktoren sind die
Spuren des eigenen literarischen Erbes, die nicht auf einmal ausgelöscht werden
konnten, und die besonderen Wünsche der Leser, wie an zahlreichen Beispielen zu
sehen ist2. Dies gilt für alle Bereiche der Rhetorik, stilistische Fragen ebenso wie
für Metaphern, Metonymien, Vergleiche oder Analogien, deren Wirkung aus der
Struktur und dem Sinn entsteht, und auch für den badî.
Einige auffällige Erscheinungen in den Werken der klassischen türkischen
Literatur aus der Zeit vom 11. bis zum 15. Jahrhundert unterstützen diese Annahme.
Die literarischen Fragmente aus dem Diwânu lugâti t-Türk und die verschiedenen
Texte der vorislamischen Literatur sowie die Produkte der Volksliteratur bieten
Vergleichsmöglichkeiten an. Schon Kutadgu Bilig- das erste bedeutende Werk aus
der Entstehungszeit der klassischen türkischen Literatur, das erhalten blieb- ist in
dieser Hinsicht aufschlu reich. Die Beschreibung des Frühlings, die der
Ausdrucksweise der Volksliteratur so ähnlich ist3, die reiche Verwendung von

1
Schon im 15. Jahrhundert zitierte ALÎ QÎR NEVÂ’Î in seinem Werk Muhâkemetü’l-lugatein
(“die Beurteilung der beiden Sprachen”), in dem er sich zu zeigen bemüht, da die türkische
Sprache an Schönheit und Ausdrucksfähigkeit dem Persischen überlegen sei, mehrere
Doppelverse, und betonte seine Behauptung nach jedem Beispiel mit Worten wie Fârsîde bu
mazmûn ki bolmagay, 7â’ir ni çâre k2lgay (d.h., da es im Persischen dieses Ausdrucksmittel
(mazmûn) nicht gibt, was kann der Dichter machen); Çûn ögürmek mukâbeleside Fârsî tilde lafz
yoktur, Fârsî-gûy â’ir munun dik garîb mazmûn edâs2d2n mahrûmdur (d.h. weil in der persischen
Sprache kein Wort für ögürmek, d.h. schreind weinen, vorhanden ist, ist dem Dichter, der auf
Perschisch dichtet, ein solcher Ausdruck vorenthalten); ve bu lafz hem aslâ Türkî üslûbdur (d.h.
und auch dieses Wort gehört ursprüglich dem türkischen Stil an’), oder Fârsî-gûy u’ arâ mundak
hûb mazmûn edâs2d2n mehcûrdurlar (d.h. diejenigen, die auf Persisch dichten, sind von dem Stil
entfernt, der solche schönen Ausdrücke ermöglicht) u.ä. Für diese und weitere Beispiele siehe
AGAH SIRRI LEVEND: Ali 7ir Nevaî. IV. cilt: Divanlar ile Hamse d2 2ndaki eserler. Ankara
1968, 194-197. Die Frage, ob und inwieweit Nevâ’î Recht haben könnte, ist hier nicht wichtig. Er
zeigt deutlich die verschiedenen Ausdrucksmöglichkeiten, die die verschiedenen Sprachen
erlauben.
2
Z. B. Zwangen die Wünsche der türkischen Fürsten Anatoliens und des türkisch sprechenden
Volkes einige Künstler, die sich über die türkische Sprache beklagten, ihre Werke türkisch
abzufassen und mehrere Übersetzungen vom Persischen und Arabischen ins Türkische
anzufertigen, siehe FUAD KÖPRÜLÜ: Millî Edebiyat Cereyan2n2n )lk Mübe irleri. In: Edebiyat
Ara?tLrmalarL. (Türk Tarih Kurumu YayLnL). Ankara 1966, 273 ff.; HASNBE MAZIOMLU: Sel-
çuklular Devrinde Anadolu’da Türk Edebiyat2n2n Ba lamas2 ve Türkçe Yazan 7airler: In: Malaz-
girt ArmaXanL. Ankara 1972, 297 ff. -Über die Entwicklung der türkischen Sprache in Anatolien
zwischen dem 11. Und 12. Jahrhundert mit ausführlichen Literaturangaben siehe ZEYNEP
KORKMAZ: Marzubân-nâme Tercümesi. Ankara 1973, 13-66.
3
TOURKHAN GANDJEN: Überblick über den vor-und frühislamischen türkischen Versbau. In:
Der Islam 33 (1957), 150.

14
Sprichwörtern und Redensarten (auf deren Rolle in der klassischen türkischen
Literatur RYPKA aufmerksam gemacht hat)1 und die ab und zu auftauchenden
Parallelen zu den uigurischen Gedichten in Bezug auf Reim sowie Wort-, Silben-
und Lautwiederholungen fallen sofort auf2. Die Tatsache, da das Masnawî Atabetü
l-hakâyikü - abgesehen von der Einleitung - aus Vierzeilern (dörtlük) besteht3, da
Alis K2ssa-i Yûsuf in Vierzeilern mit dem Metrum hece geschrieben wurde4,
weiterhin die “hellen Augen der Geliebten’’5 oder aber auch die türkische
Gedichtform tuyug6 gehören zu den erwähnten Erscheinungen. Auch der Einflu
Yunus Emres in der Entstehungszeit der klassischen türkischen Literatur, dessen
Gedichte noch immer im Volk rezitiert werden7, ist nicht zu vergessen.
Ähnliche Beispiele können aus den späteren Jahrhunderten ohne besondere
Mühe in gro er Fülle erwähnt werden8: Die von KÖPRÜLÜ Türkî-i basît genannte9
Entwicklung; Necâtîs Verwendung von Sprichwörtern und Redewendungen, sowie

1
JAN RYPKA: Bagi als Ghaseldicter. Prag 1926, 27; vgl. KORTANTAMER: Leben und
Weltbild, 12.
2
Die rhythmischen Elemente wie Zeilen-, Wort-, Silben- und Lautwiederholungen, Reime (kâfi-
ye) und Stabreime (redîf) erscheinen in den früheren uigurischen Gedichten ziemlich
zusammenhanglos; der Reim befindet sich am Anfang des Verses. Später ist der Reim sowohl am
Anfang als auch am Ende des Verses zu finden und die rhythmischen Elemente sind besser
organisiert; siehe ARAT: Eski Türk 7iiri. Ankara 1965, 3, 19, 23, 27, 31, 65, 81, 103 f., 116 ff.,
127 ff. u.w. In den frühislamischen türkischen Versen, z.B. im Kutadgu Bilig, fallen die
verschiedenen Wiederholungskombinationen der Wörter auf, die eine künstlerische Suche
darstellen, siehe A. CAFEROMLU: Türk Dili Tarihi. II, 64 ff.; GADJEN: Der Islam 33 (1957),
142, 156. Dieses Suchen in der Rhythmik erreicht in mehreren Versen aus den Anfängen der
altosmanischen Literatur dadurch eine höhere Stufe, da eine Endung oder ein Wort eine zentrale
Stellung in einem Teil des Gedichtes einnimmt und sowohl die Rhythmik als auch den Sinn
beinflu t. Auch ein einziges Wort mit verschiedenen Bedeutungen kann in einem Ghasal den
Reim aller Verse bilden, der zugleich auch den Sinn des Gedichts beherrscht. Die rhythmischen
Elemente, zu denen sich auch noch die Paranomasie und der Ton der Volkssprache gesellen, sind
schon im 15. Jahrhundert äu erst fein bearbeitet worden.
3
YÜKNEKÎ: Atebetü’l-hakâyik, 41-81.
4
Über Alis K2ssa-i Yûsuf mit weiteren Literaturangaben siehe ZEYNEP KORKMAZ:
Marzubân-nâme Tercümesi, 17 f., 59.
5
KORTANTAMER: Leben und Weltbild, 334.
6
KÖPRÜLÜ: Türk klasik edebiyat2ndaki hususi naz2m ekilleri. Tuyug. In: Türkiyat MecmuasL II
(1928), 219-242.
7
WALTHER BJÖRKMANN: Die altosmanische Literatur. In: Fundemanta. II, 411 f.
8
Lassen wir die neuen Gedichtformen wie ark2, ehrengîz, sûrnâme u. ä., die der klassischen
türkischen Literatur eigen sind, oder die originellen Themen beiseite, die sowohl in diesen
Gedichten als auch in Werken wie dem Hewesnâme von TÂCNZÂDE CA“FER ÇELEBN (gest.
1515), dem Ravzatü l-cinân von CNNÂNÎ (gest. 1559), oder dem Usûlnâme von TAQLICALI
YAHYÂ (gest. 1582) u.ä. begegnen.
9
Allerdings erreichte diese Tendenz ihr Ziel nicht; siehe darüber ausführlich KÖPRÜLÜZÂDE
MEHMED FUÂD: Millî Edebiyat2n )lk Mübe irleri ve Divan-2 Türk2-i Basît. Nstanbul 1928; Millî
Edebiyat Cereyan2n2n )lk Mübe irleri. In: Edebiyat Ara?tLrmalarL, 272-315.

15
sein Verdienst um die Entwicklung der Dichtung mit Hilfe der Volkssprache; 1
Fuzûlîs ihm eigene Ausdrucksweise mit Elementen des Azerî und des
Çagataischen; 2 das Vokabular der Seeleute, dessen sich Agehî in seinen Gedichten
bedient;3 der immer weiter steigende Einflu der Istanbuler Sprache, die Nâbî
bewunderte;4 und schlie lich die frivole, fröhliche, lebensvolle Verwendung dieser
Sprache bei Nedîm, die den Geist der Tulpenzeit widerspiegelt5.
Mit Hilfe der hier erwähnten Beispiele soll nun nicht behauptet werden, die
klassische türkische Literatur habe eine weitgehend unabhängige Entwicklung
genommen. Natürlich wurde sie ma geblich von der persischen und, wenn auch
weniger, von der arabischen Literatur beeinflu t. Besonders nach dem 15.
Jahrhundert wurde das Türkische stark mit dem Arabischen und Persischen
belastet6. Diese Tatsachen dürfen in der Forschung aber auch nicht überschätzt

1
MEHMED ÇAVUQOMLU: Necâti Bey divân2n2n tahlili. (Millî EXitim BakanlLXL YayLnlarL).
Nstanbul 1971, 21-24.
2
ZEYNEP KORKMAZ: Fuzulînin Dilindeki Fonetik ve Morfoloji Özelliklerine Dâir. In: Fuzu-
lî’nin dili hakkLnda notlar. Ankara 1956, 4 f.; HASNBE MAZIOMLU: Fuzûlî-Hâf2z. Ankara 1956,
139; NNHAD SAMN BANARLI: Resimli Türk Edebiyat2 Tarihi. Fasikül 7. 2. Auflage, 534 ff.
3
A. TIETZE: XVI. As2r Türk 7iirinde Gemici Dili. In: Türkiyat MecmuasL IX (1946-51), 113-138;
BANARLI: Resimli Türk Edebiyat2 Tarihi. Fasikül 8, 576 f.
4
Allerdings begünstigte Nâbîs Haltung unter dem Einflu des indischen Stils (sebk-i Hindî) die
Einführung neuen persischen Vokabulars, siehe MESERRET DNRNÖZ: Eserlerine Göre Nâbî.
(Ungedruckte Habilitationsschrift). Ankara 1976, 154 ff.; MNNE MENGN: Divan 7iirinde Hikemî
Tarz2n Büyük Temsilcisi Nâbî. (Ungedruckte Habilitationsschrift). Ankara 1975, 54 ff.
5
HASNBE MAZIOMLU: Nedim’in Divan 7iirine Getirdi3i Yenilik. Ankara 1957, 117 ff.; ATNL-
LA ÖZKIRIMLI: Nedim. Nstanbul 1974, 20 f.
6
Wenn von der Beeinflussung der türkischen Sprache durch das Arabische und Persische
gesprochen wird, werden zwei wichtige Punkte au er acht gelassen: (a) Erstens beschränkt sich
der Einflu der beiden Sprachen hauptsächlich auf den Wortschatz. Die morphologie und
syntaktische Gerippe blieben weitgehend ungenannt; siehe J. MATUZ: Zur Sprache der
Urkunden Süleymans des Prächtigen. In: Acta Orient. Hung. XXVI (1972), 286, 292 f.; MATUZ:
Die Emanzipation der türkischen Sprache in der osmanischen Staatsverwaltung, 9; CEVDET
KUDRET: Divan 7iirine Uzaktan Merhaba. In: Türk dili XXXII, sayL 290 (1975), 656 meint, da
sich auch in fremden Wörtern die Stimme der türkischen Sprache hören lasse. Nach ihm ist mit
Ziegeln fremden Ursprungs ein Gebäude im türkischen Stil gebaut worden. (b) Zweitens besteht
die klassische türkische Literatur nicht nur aus den Werken, die oft zitiert werden, um zu zeigen,
wie stark die Sprache der klassischen türkischen Literatur vom Arabischen und Persischen
beeinflu t wurde. FAHNR NZ: Eski Türk Edebiyat2nda Nesir. XIV. Yüzy2ldan XIX. Yüzy2la Ortas2-
na kadar Yazmalardan Seçilmi Metinler. Nstanbul 1964, V, X f., XII, XIX f., weist auf diesen
von den Vertretern der Verwestlichung in der Literatur stammenden Fehler anhand der Prosa hin
und trennt die Prosawerke in drei Gruppen: diejenigen, die in einer einfachen Sprache geschrieben
wurden; diejenigen mit einer geschmückten Sprache; sowie diejenigen, die eine Zwischenstellung
einnehmen. Nz erwähnt auf insgesamt 653 Seiten zahlreiche Beispile für jede Gruppe. In diesem
Zusammenhang mu noch erwähnt werden, da sowohl in der Prosa als auch in der Dichtung die
Sprache desselben Künstlers in demselben Werk, was wie Verwendung der arabischen und
persischen Wörter angeht, enorme Unterschiede aufweisen kann. Für die Prosa bildet SNNAN

16
werden, so da man am Ende die klassische türkische Literatur als eine blo e
Imitation ansieht, die keine erwähnenswerten persönlichen Züge mehr besitzt. Der
wichtigste Schritt zu einem ausgewogenen Urteil wäre eine gründliche
vergleichende Erforschung der Werke selbst unter künstlerischem Aspekt, was bis
jetzt vernachlässigt wurde.1. Für ein solches Unternehmen sind einige Vorarbeiten
unerläßlich: Die türkische Literatur über die Rhetorik muß genau festgestellt,
untersucht und zu Rate gezogen werden. Dazu gehören sowohl die balâga-Bücher 2

PAQAS Tazarru’nâme ein gutes Beispiel. Ein kleiner Vergleich zwischen dem ersten Titel, in
dem die mystischen Themen behandelt werden, und dem zweiten Teil, in dem vom Leben der
Propheten und von den Gro en der Religion die Rede ist, veranschaulicht das Ausma dieses
Unterschiedes. In der Dichtung zeigt sich dieser Unterschied der Sprache sowohl zwischen den
verschiedenen Gedichtformen als auch in den verschiedenen Teilen desselben Gedichtes. Z.B.
zeigen der Wortschatz einer kasîda und eines gazal meistens einen merkbaren Unterschied.
Genauso unterscheiden sich das Vokabular der Einleitung zu einem masnawî und das Vokabular
des eigentlichen Themas deutlich. Hier mu auch die Bemerkung von MATUZ: Die Sprache der
Urkunden Süleymans des Prächtigen, 293, hinzugefügt werden: Nach ihm ist bei der Abfassung
einer gewöhnlichen Sultansurkunde um die Mitte des 16. Jh. eine einfache, schmucklose und
kaum entfremdete Sprache verwendet worden.
1
ALN NNHAD TARLAN: Necati Beg divan2, V betont, da zuerst die Werke aller Dichter sowohl
in der klasischen türkischen als auch in der persischen Literatur untersucht und verglichen werden
müssen, bevor ein Dichter richtig bewertet werden kann. Aus diesem Grund versuchen er und
seine Schüler einerseits die Werke zu edieren, z.B. TARLAN: Ahmed Pa a Divan2. (Millî EXitim
BakanlLXL YayLnlarL). Nstanbul 1966; Zatî Divan2. (Nstanbul Edebiyat Fakültesi YayLnlarL). I. Nstan-
bul 1968. II. Nstanbul 1970; HALUK NPEKTEN: Nâ’ilî-i Kadim Divan2. (Millî EXitim BakanlLXL
YayLnlarL). Nstanbul 1970; )smetî Divan2. (Atatürk Üniversitesi YayLnlarL Nr. 129). Ankara 1974;
Karamanl2 Nizâmî. (Atatürk Üniversitesi YayLnlarL Nr.208). Ankara 1974; MEHMED
ÇAVUQOMLU: Yahyâ Bey. Divan (Nstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi YayLn Nr. 2233).
Nstanbul 1977 u.ä., und andererseits das Gesamtmaterial aus dem Inhalt der Werke
herauszuschälen , z.B. TARLAN: 7eyhî Divan2n2 Tetkik. (Nstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi
YayLnlarL Nr.1070). Nstanbul 1964; M.ÇAVUQOMLU: Necati Bey Divan2n2n Tahlili. Nstanbul.
1971; HARUN TOLASA: Ahmet Pa an2n 7iir Dünyas2. (Atatürk Üniversitesi YayLnlarL Nr. 286).
Ankara 1973; H. NPEKTEN: Fuzulî, Hayat2, Edebî Ki ili3i, Eserleri ve Baz2 7iirlerinin Aç2klama-
lar2. (Atatürk Üniversitesi YayLnlarL Nr. 309). Ankara 1973 u.ä.. Allerdings stellen diese Arbeiten
, wie ÇAVUQOMLU: Necati Bey Divan2n2n Tahlili, 1 ff. zeigt, mehr oder weniger nur ein
Inventar der Ausdrucksmittel dar. Zwar werden die Ausdrucksmittel aufgezählt und wird der
Sinn, der durch sie entsteht, ausführlich erläutert, aber sie werden in künstlerischer Hinsicht nicht
bewertet. Auch in allen anderen Werken werden Beispiele der künstlerischen Elemente zitiert,
aber eine begründete Bewertung liegt nicht vor. Für enige Beispiele siehe HASNBE MAZIOMLU:
Fuzulî-Haf2z. Ankara 1956, 209 ff., 302 ff.; SEDNT YÜKSEL: 7eyh Galip. Eserlerinin Dil ve
Sanat De3eri: (Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih CoXrafya Fakültesi YayLnlarL). Ankara 1963, 69
ff.; MESSERRET DNRNÖZ: Eserlerine Göre Nâbî, 185 ff u.ä.
2
Z.B. das vor QEYH AHMED B. HUDÂIDÂD TARÂZÎ für den Timuriden Qahruh (gest. 1447)
geschriebene Funûn el-belâgat (siehe HERMANN ETHE: Catalogue of Persian, Turkish,
Hindustani and Pushtu Manunscripts in the Bodleian Library. II. Oxford 1930, 1225, Nr. [132],
2170); LUTFULLÂH B. KUTBEDDÎN, bekannt als LUTFÎ (gest. 1494): Risâle-i Mevlânâ Lutfî
(siehe F.E. KARATAY: Topkap2 Saray2 Müzesi Kütüphanesi Türkçe Yazmalar Katalo3u. II, 50);
SÜRÛRÎ (gest. 1561): Bahrü l-ma’ârif; RÜSÛHÎ (gest. 1631): Miftâh el-belâga ve misbâh el-
fesâha (siehe GÖLPINARLI: Mevlana Müzesi Yazmalar Katalo3u. II. Ankara 1971, 275) u.ä.

17
als auch die insâ-Literatur1 sowie einige Abschnitte in den didaktischen Werken2.
Die Bedeutung dieser Texte für den Werdegang der Literatur und die Intensität
ihrer Beziehungen zu den zeitgenössischen Kunstwerken dürfen allerdings nicht zu
hoch eingeschätzt werden, da sie aus dem stark konservativen Milieu des
orthodoxen Madrasa-Studiums stammen3: Diese Texte schildern meistens nur

1
Ausführlich über die in â-Literatur siehe J. MATUZ: Über die Epistolographie und )n â-
Literatur der Osmanen, 574-594; H.R. ROEMER: )nshâ. In: EI. III, 1241-1244.
2
Z.B. behandelt der Abschnitt (bâb) 33 im Murâdnâme (geschr. 1427) BEDR-N DNLQÂD B.
MUHAMMED B. ORUÇ GÂZÎ B. QÂBÂNS die Dichtung, siehe ÂMNL ÇELEBNOMLU: Sultan
II. Murad Devri (824-855/1421-1451) Mesnevileri. (Ungedruckte Habilitationsschrift). Atatürk
Üniversitesi Nslâmî Nlimler Fakültesi. Erzurum 1976, 246.
3
Über die konservative Haltung der Madrasa in Fragen der Dichtung - und ihre Verurteilung in
Künstlerkreisen - geben die folgenden Verse QEYH GÂLNBS (gest. 1799), des großen Dichters
der klassischen Literatur, vielleicht die besten und eindeutigsten Beispiele:
Olmaz hele suhte k2sm2 âir
Etmem o gürûh2 bahse dâir

Telhîs evâhidiyle munlâ

Da´vâ ede nazm2 zûr da´vâ
“Besonders aus Madrasa-Leuten wird kein Dichter. Ich finde jene Schar nicht der Rede wert.
Die Madrasa-Schüler machen mit den Beispielen aus dem talhîs (dem Werk Kazwînîs) aus der
Dichtung eine so schwierige Sache, als handle es sich um ein juristisches Problem.’’
QEYH GÂLNB greift auch heftig das an, was die Beamten (küttâb) unter Dichtung und
dichterischem Leben verstehen:
Diger müte âirân-2 küttâb
Kim ekseri hâcegân-2 küttâb

Kerrâke-i sûf pür-mübâhat

Mevc-âver-i bahr-i 2st2lâhat

)ndinde muazzam-2 metâl2b

Ezberlene Mün eât-i Râg2b

Sonra bir iki güzelce o3lan

Tenbûr u erêb u bâz2 divan

) görmede taba gelse nefret

Bunlarla imi medâr-2 kuvvet

Muglim deme bu demek de3il mi

7âirligi bî-nemek de3il mi
“Die anderen sind die Pseudo-Dichter unter den Beamten (küttâb), meist führende küttâb.
Sie reden in dem mit Eigenlob gefüllten wollenen Überwurf (d.h. sie loben sich sehr) über das
Meer der dichterischen Termini. [Das Werk] Mün eât von Râgib auswendig zu lernen, ist für sie
das größte Ziel des Lernens.
Dazu [haben sie] ein paar schöne Jünglinge, ein Saiteninstrument (tanbûr), Wein und einige
Diwane.
Sie geben Kraft, heißt es, wenn man die Arbeit satt hat.

18
schemenhaft den äußeren Rahmen mit einigen Beispielen, wobei zweifelhaft bleibt,
inwieweit diese für ihre Zeit wirklich repräsentativ sind, solange man die Werke
selbst nicht kritisch heranzieht und bewertet1
Die biographischen Werke, unter denen die Tezkires einen besonderen Platz
einnehmen, sind in dieser Hinsicht zeitbezogener und aufschlußreicher. Wie die
Arbeiten TOLASAS zeigen, enthalten sie die Wertmaßstäbe einer echten
Literaturkritik. Erste Ergebnisse müssen zwar in mühseliger Arbeit aus einem Meer
gewonnen und äußerst vorsichtig geordnet werden, aber sie geben wertvolle
Hinweise für die Erforschung zeitgenössischer Werke.2 So machen Sehî, Latîfî und
A?Lk Çelebi, alle drei aus dem 16. Jahrhundert, aufschlußreiche Bemerkungen über
die Entwicklung eines Dichters3, über die Originalität in der Dichtung und über die
frühere Literatur, und sie erwähnen dabei manchmal den Unterschied zwischen dem
türkischen und dem persischen Stil.
Aus ihren Worten erfährt man, daß sich ein Dichter gewöhnlich ziemlich
intensiv in der Dichtung ausbildet, indem er zuerst die Rhetorik (balâga) studiert
und sich währenddessen Vorbilder unter den bekannten Dichtern sucht. Er imitiert
sie fleißig, um an Hand der großen Meister die Geheimnisse der Wortkunst zu
entdecken4, wobei er es nicht unterläßt, in Dichterkreisen zu verkehren und seine

Ist denn das etwas anderes, als hinter Jünglingen her zu sein; ist das denn nicht ein
abgeschmacktes Dichterwesen?”
Siehe QEYH GÂLNB: Hüsn ü A k. Ed.Abdülbâki GölpLnarlL. Nstanbul 1968, 91, Doppelverse 762-
763, 756-761; vgl. QEYH GÂLNB: Hüsn ü A k. Ed. Orhan Okay-hüseyin Ayan. Nstanbul 1975,
129, Doppelverse 733-734, 128, Doppelverse 727-732.
1
Hier bildet SÜRÛRÎS Bahrü’l-ma’ârif ein tipisches Beispiel. Mit KÖPRÜLÜS Worten (Edebi-
yat Ara t2rmalar2 , 282, Fußnote 21) “errang dieses einfache Werk, das der bekannte Gelehrte
Sürûrî aus Gelibolu schrieb, indem er aus den persischen Quellen eine Auslese machte, wer weiß
warum, großen Ruhm” - den es nicht verdient. Denn SÜRÛRÎ behandelt die belâga in
Stichworten und bringt nicht einmal Beispiele aus der türkischen Literatur für die belâga und die
von ihm aufgezählten Symbole, die er von RÂMÎ (gest. 1392) übernimmt. Die dürftigen Beispiele
aus der türkischen Literatur sind meistens seine eigenen Verse. Siehe SÜRÛRÎ: Bahrü’l-ma’ârif.
Hs. Manisa, Nr. 1636-1638.
2
HARUN TOLASA: Sehî, Latîfî, Â 2k Çelebi Tezkirelerinde 7air Tetkik ve Tenkidi
(Habilitationsschrift, erscheint in den Atatürk Üniversitesi YayLnlarL). Erzurum 1975; ders.: 7air
Tezkirelerinde Örnek Verme ) lemi, vorgetragen beim 1. Millî Türkoloji Kongresi (Erscheint in:
Türkiyat MecmuasL).
3
Die Tezkire-Schreiber legen bei der Auswahl der Dichter, über die sie berichten, Wert darauf,
zwischen echten und Pseudo-Dichtern zu unterscheiden, wenn sie sich auch aus verschiedenen
Gründen nicht immer daran halten können. Sie beklagan sich über einige Günstlinge, die als
Künstler Taugenichtse seien, sich aber durch Beziehungen als Dicter doch Vorteile verschafft
hätten; siehe TOLASA: 7âir Tezkirelerinde Örnek Verme ) lemi, 2 ff.
4
TOLASA: Sehî, 245 ff., 264, 266. Für eine Aufzählung der notwendigen Leistungen all derer,
die schönen Stil (in â) lernen wollen, siehe DNYARBEKNRLN SAND PAQA: Mîzânü’l-edeb. Nstan-
bul 1305 (1887), 45 f. Bei der Untersuchung eines Diwans darf nicht vergessen werden, daß die

19
Versuche den erfahreneren Dichtern vorzutragen. Es wird aber betont, und es
werden Beispiele dafür gegeben, daß eine solche Tätigkeit allein nicht reicht, um
ein guter Dichter zu werden. Wichtiger seien Begabung und Originalität. Diese
Tezkire-Schreiber nennen die Namen einiger Dichter aus dem einfachen Volke, die
als gute Dicter im Sinne der klassischen türkischen Literatur gelten, obwohl sie
nicht gebildet, ja sogar manchmal Analphabeten sind, -eine sehr interessante
Tatsache1.
Auf die Originalität, für die sie die Worte îcâd, ibdâ und ihtirâ verwenden,
legen sie großen Wert. Unter Originalität wird all das verstanden, was die anderen
Dichter nicht haben. Es ist eine Änderung und Erneuerung, freilich im äußeren
Rahmen der balâga. Originalität kann in der Wahl der Themen, Bilder, Metaphern,
Metonymien und Symbole liegen; es kann eine neue Verwendung oder eine
Entdeckung sein; Originalität erstreckt sich auch auf die Verwendung der
schmückenden Elemente und den Stil2.
Bei der Originalität achtet man besonders darauf, daß nichts direkt vom
Persischen übernommen und als eigene Kunst vorgestellt wird, ob es sich nun um
den Stil oder die Bilder, Metaphern, Metonymien, Symbole oder sonstigen Tropen
behandelt. Da eine erstaunliche Kenntnis auf diesem Gebiet allenthalben
verbreitet ist, entgeht eine solche Anleihe den Augen der Zeitgenossen nicht und
bringt scharfe Kritik ein3. Die Verwendung von Ausdrücken wie u’arâ-y2 Acem

Gedichte nicht chronologisch geordnet sind. Ein Gedicht aus der Jugend, in der der Dichter noch
die alten Meister imitierte, kann neben einem Gedicht aus einer späteren Zeit stehen, in der der
Dichter vielleicht eine höhere künstlerische Stufe erreichte.
1
TOLASA: Sehî, 54 ff. Die Dichter CEMNLÎ, ÇAKQIRCI QEYHÎ, SNYÂBÎ, RÂ’YÎ, ENVERÎ,
MEQREBÎ, ZÂTÎ werden von SEHÎ, (Tezkire-i Sehî. Nstanbul 1325/1907, 137, 121) LATÎFÎ
(Tezkire-i Latîfî, Nstanbul 1314/1896, 95f., 113, 163) und A?Lk Çelebi (G. M. MEREDITH-
OWENS: Me âirü’ - uarâ or Tezkere of A 2k Çelebi. London 1971, 506, 124a, 277a ff.) in dieser
Gruppe erwähnt. Interressant sind auch die Berufe der Dichter, die in diesen drei Tezkires
erwähnt werden. Von den Hofangehörigen abgesehen, waren hohe Beamte und kleine Bürokraten,
Soldaten, Grundbesitzer, Scheiche, Derwische, Lehrer und Handwerker Dichter der klassischen
türkischen Literatur; siehe TOLASA: Sehî, Latîfî, Â 2k Çelebi Tezkirelerinde 7air Tetkik ve Ten-
kidi, 79-107. Wie es scheint, war schon im 16. Jahrhundert die klassisch-türkische Literatur nicht
mehr nur eine Sache der höheren Schichten und der gebildeten Menschen, sondern auch die
breiteren Schichten hatten zu ihr Zugang gefunden.
2
Über die Originalität siehe ausführlich TOLASA: Sehî, 220 ff., 271 ff., 321 ff.; vgl. QEYH
GÂLNBS (Hüsn ü A k. Ed. GölpLnarlL, 89-95, Verse 737-829; ed. Okay-Ayan, 125-140, verse
708-800) ausführliche Rede von der Originalität der Symbole (mazmûn) in seiner Zeit.
3
QEYH GÂLNB kritisiert NÂBÎS Hayr-âbâd (siehe M. DNRNÖZ: Eserlerine Göre Nâbî, 115 ff.)
als eine nicht gelungene Imitation von Attâr und nennt ihn sogar einen Dieb:

Mebnâ-y2 binâ-y2 Hayr-Âbâd

Bir hay2rs2z2n kemâlin îrad

20
sanâyi 1, tarz-2 i’irde Türkî ibâret naz2mlar2 îvesi ve Rûm â’irleri i vesi2 und
Acem-revî 3 zeigen4 in ihrem Zusammenhang deutlich, daß die Maßstäbe
vorhanden sind, um zwischen dem türkischen und persischen Stil zu unterscheiden5.

El-hak çal2p alma k2ssad2r ol

H2rs2zlara hayli hissedir ol

Pîrâne tekellüf etmi el-hak

Vermi hele kâr-2 düzde revnâk
Der Grund [Der Dichtung] Hayr-âbâd besteht aus [der Absicht], die Vollkommenheit eines
unnützen [Menschen] zum Ausdruck zu bringen.
Bei Gott, es ist eine gestohlene Geschichte! Sie verleiht Dieben eine große Moral.
[Man sieht], fürwahr hat er sich meisterhaft bemüht und der Arbeit des Diebstahls Glanz gegeben.
Siehe QEYH GÂLNB: Hüsn ü A k. Ed. GölpLnarlL, 59, Verse: 207-210; ed. Okay-Ayan, 42, Verse
207-210.
1
Über Kesfî-i Nstanbulî sagt LATÎFÎ: Tezkire-i Latîfî, 283, das folgende: Tarz-2 gazelde uarâ-y2
Acem sanâyi’ine mukayyed ve mu’tâd olmag2n vâdî-yi i’iri üsûb-2 uarâ-y2 Rûmdan dûr ve uyû
ve öhretden baîd ve mehcûr olm2 dur, d.h. Weil er im Gazelschreiben an die kunst der persischen
Dichter gebunden und gewöhnt war, blieb seine dichterische Art vom stil der Dichter Rûms
entfernt, und blieben ihr Verbreitung und Ruhm versagt.
2
LATÎFÎ: Tezkire-i Latîfî, 101 f. Berichtet über BEQÎRÎ mit folgenden Worten: Ekser-i evkât2n
diyâr-2 Rûmda geçürmegin tarz-2 i’irde Türkî ibâret nâz2mlar2 îvesin ve Rûm âirleri i vesin
riâyet itmi dür, d.h. Weil er die meiste Zeit im Land Rûm verbrachte, akzeptierte er in der Art der
Dichtung die ausdrucksweise derer, die auf türkisch dichten, und die Koketterie der Dichter aus
Rum.
3
AQIK ÇELEBN (MEREDITH-OWENS: Me âirü’ - uarâ, 79a) äußert sich über den VNSÂLÎ
auf die folgende Weise: Nat’-2 fürsün ferzânesidür, ol sebebden kendi Acem-revî ve lakab-2
Fârisîânesidür, d.h. Er ist der ausgezeichnetste auf dem Platz der Perser (d.h. in der persischen
Art). Aus diesem Grund hat er die persische Art und [besitzt] einen Beinamen wie ein Persier.
4
TOLASA: Sehî, 275 f.
5
Auch QEYH GÂLNBS Verse in seinem Angriff auf NÂBÎ weisen auf diesen Untarschied:

Manzûme-i fârîsîve , ebyât

Bi’l-cümle tetâbû-i izâfât

)n âya verir egerçi ziynet

Türkî söz içinde ayn-2 siklet

Az olsa eger de3ildi mâni

Derdik ana belki de sanâyi
...
Dersen ki Nizâmî-i girâmî
Etmi o dahi iltizâm2

Ol tarz-2 Acemdir olmaz îcab

Rindân-2 Acem gözetmez âdâb

Her tavr2na iktidâ ne lâz2m

Câizse de ictirâ ne lâz2m.

21
 Gelegentlich weist man auf einen alten Stil mit Worten wie u’arâ-y2 selef tarz2,
kudemâ üslûb2 und tav2r-2 gazel-i sâb2k1 hin, womit, wie es scheint, die Kunst des
14. und sogar noch des 15. Jahrhunderts gemeint ist2. Diese Bemerkungen deuten
auf die Möglichkeit hin, aus der in biographischen Werken enthaltenen
Literaturkritik Hinweise auch über die Wendungen der Literaturgeschichte in
späteren Jahrhunderten zu erhalten3.
Neben den Tezkires bieten die anderen biographischen Werke, nämlich solche
über Staatsmänner, Wissenschaftler, Scheiche, Künstler der schönen Schrift
(hattâtîn), Musiker u.ä., und auch die jenigen über die Persönlichkeiten einer Stadt
oder einer Gruppe reiches Material zu diesem Thema, das natürlich, wie erwähnt,
erst aus diesen Werken ausgelesen und dann geordnet und bewertet werden muß.
Zu den biographischen Werken sind auch die Abschnitte über die Dichter in den
Chroniken zu zählen4.
Zu einer Untersuchung, die die Kriterien der klassischen türkischen Literatur
und ihre Entwicklung erforscht, können die Sammlungen (mecmûa), die entweder
nur Gedichte oder auch die anderen Produkte der klassischen Literatur enthalten,
einiges beitragen, da in ihnen immer eine Auswahl getroffen werden muß, und sie
als solche ohne Zweifel in erheblichem Maße den Geschmack ihrer Zeit
repräsentieren5.
Zahlreiche Künstler bringen ihre Meinung über die Dichtkunst im allgemeinen
und in ihrer Zeit, über ihre Zeitgenossen und über die alten Meister nicht selten in
den Einleitungen zu eigenen Werken (dîbâce, mukaddime, sebeb-i te’lîf u.ä.) oder
bei passenden Gelegenheiten während der Behandlung des Stoffes oder aber am

Die Doppelverse, die persischen Gedichten gleich, voll aneinandergereichter Attribute sind, sind-
auch wenn sie das Schreiben schmücken -, in der türkischen Sprache eine Last.
Wären sie gering an Zahl, wären sie kein Hindernis, wir würden sie vielleicht gar Kunst nennen.
...
Wenn du sagst, der große Nizâmî habe dasselbe getan, so ist dies nicht verwunderlich. Es ist die
persische Art. Die persischen Freidenker (rindân) kümmern sich nicht um die Regeln.
Wozu denn all ihre Eigenheiten nachmachen? Wenn es auch erlaubt ist, warum so weit gehen? “
Siehe QEYH GÂLNB: Hüsn ü a k. Ed. GölpLnarlL, 58, Verse 189-191, 201-203; vgl. Ed. Okay-
Ayan, 40 f., Verse 189-191, 201-203.
1
TOLASA: Sehî, 275 f.
2
NSMANL HNKMET ERTAYLAN: Ahmed-i Da’i. Hayat2 ve Eserleri. Nstanbul 1952, 50 findet die
Worte tarz-i gazel-i tav2r-2 sâb2k... (d.h. die Art seiner Gazele [ist] im alten Stil...) unklar. Diese
Worte unterscheiden aber auf jeden Fall eindeutig zwischen einer früheren Epoche und ihrer Zeit.
3
Für eine ausführliche Liste und Inhaltsangabe der Tezkires siehe AGAH SIRRI LEVEND: Türk
Edebiyat2 Tarihi. I., Giri?. Ankara 1973, 251-352.
4
Siehe ausführlich LEVEND: Türk Edebiyat2 Tarihi, 353 ff., 364 ff., 389 ff.,397 ff., 401 ff., 403
ff., 407 ff., 416 ff., 422 ff., 427 ff., 449 ff., 455 ff.
5
Siehe ausführlich LEVEND: Türk Edebiyat2 Tarihi, 166-176.

22
Ende ihrer Werke zum Ausdruck1. In diesem Zusammenhang nehmen die
Briefsammlungen der Dichter (mün e’ât) einen kaum zu unterschätzenden Platz
ein2, außerdem die Sammlungen von Anekdoten über Dichter (letâ’if)3, die nicht
selten eine scharfe Literaturkritik enthalten, und schließlich die mit Schimpfwörten
beladenen Gedichte, in denen man oft einen Rivalen angreift (hezeliyyât)4.
Eine besondere Stellung besitzen die Bücher und Schriften über die klassische
türkische Literatur aus der Zeit, in der die Verwestlichung der türkischen Literatur
begann und sich durchsetzte5. Denn die Erforschung der klassischen türkischen
Literatur steht stark unter dem Einfluß gerade dieser Werke. Auf sie gehen einige
wichtige Fehler zurück, die auch noch die heutige Forschung beeinflussen6. Am
schwersten wiegt der vernichtende Ton ihrer Äußerungen über die klassische
türkische Literatur. Die Beweggründe der Verfasser dieser Bücher und Schriften

1
Das Vorwort von NEVÂÎS (LEVEND: Ali 7ir Nevaî, I., 52 ff.,), FUZÛLÎS (Külliyât-2 Fuzûlî.
Nstanbul 1347/1928, 2-9), NECÂTÎS (TARLAN: Necâti Bey Divan2, 1-4) Diwan und ATÂYÎS,
TÂCNZÂDE CÂFERS (KÖPRÜLÜ: Edebiyat Ara t2rmalar2, 289 ff.) und QEYH GÂLNBS (siehe
oben die Fußnoten 30, 37, 42) Äußerungen können als einige Beispiele erwähnt werden.
2
Siehe darüber MATUZ: Über die Epistolographie und )n7â - Literatur der Osmanen. In:
ZDMG, Supplementa I, XVII. Deutscher Orientalistentag, Bd. II. Wiesbaden 1969, 577f.
3
Siehe LEVEND: Türk Edebiyat2 Tarihi, 156 f.; M. ÇAVUQOMLU: Zâtî’nin Letâyifi. In: Türk
Dili ve EdebiyatL Dergisi. XVIII, 25-51.
4
Siehe LEVEND: Türk Edebiyat2 Tarihi, 154 f.
5
Der Einfluß des Westens auf das osmanische Reich erreichte im Jahre 1839 einen Wendepunkt,
als Re?id Pa?a die neuen Prinzipien für die Regierung des Landes, die vom Sultan angenommen
worden waren, öffentlich verlas. Der Prozeß der Verwestlichung, der eigentlich die ersten
Anläufe schon hinter sich gebracht hatte, kam ins Rollen. Die westliche Kultur setzte sich, mit
französischem Stempel, durch. Bis zu den sechziger Jahren des 19. Jahrhunderts zeigte sich diese
Entwicklung in der Verbreitung der französischen Sprache unter den Intellektuelen, den ersten
halboffiziellen Zeitungen, dem ersten Theatergebäude, in dem ausländische Gruppen spielten,
dem Militär und Palastorchester und dem Ballett. Am Ende der fünfziger Jahre erscheinen die
ersten Übersetzungen französischer Literatur. Nach dieser Zeit des Speicherns begann am Anfang
der sechziger Jahre die Entfaltung, deren Wirkung sich am stärksten in der Politik und Literatur
bemerkbar machte. Siehe ausführlich KENAN AKYÜZ: Modern Türk Edebiyat2n2n Ana Çizgile-
ri. In: Türkoloji Dergisi, Ankara Üniversitesi, II (1965), 4-14; französische Übersetzung in:
Fundamenta II, 465 ff.
6
Z.B. stand GIBB unter dem Einfluß der osmanischen Literaten, die für die Europäisierung der
Literatur kämpften, siehe J. STEWART-ROBINSON: The Tezkere Genre in Islam. In: Journal of
Near Eastern Studies 22 (1964), 58. ; vgl. GIBBS Lob auf RECANZÂDE MAHMUD EKREM in
GIBB: A History of Ottoman Poetry. I. London 1900, 124. Und ein bekannter und einflußreicher
Literaturhistoriker wie FUAD KÖPRÜLÜ gehörte erst zu der Gruppe Fecr-i Atî (1909-1913) und
dann zur Millî Edebiyat d.h. zur nationalen Literatur, deren Haltung sich gegenüber der
klassischen türkischen Literatur von ihren Vorgängern unter den Vertretern der europäsierten
Literatur nicht unterschied, siehe AKYÜZ: Türkoloji Dergisi II, 140 ff., 155; Fundamenta. II, 563
ff. Wenn man schon an den großen Einfluß der beiden auf die Forschung denkt, ohne den Kreis
zu erweitern, was sehr leicht ist, dann kann man sich ein besseres Bild von den Verhältnissen
machen.

23
müssen unbedingt in Erinnerung gerufen und bei der weiteren Forschung zur
klassischen türkischen Literatur bedacht werden.
Die Vertreter der modernen Literatur beabsichtigten die Begründung einer
vollkommen europäisierten türkischen Literatur. Weil sie selbst stark unter dem
Einfluß der französischen Kultur standen, wollten sie bei der Schaffung dieser
neuen Literatur mit der klassischen türkischen Literatur, die sie als Hindernis
ansahen, nichts mehr zu tun haben. Um die Jugend für sich zu gewinnen, glaubten
sie, sie müßten die klassische türkische Literatur aus dem Wege räumen. Aus
diesem Grund griffen sie damals in fast allen Kritiken die klassische türkische
Literatur scharf und polemisch angreifen1.
Der erste Angriff kam im Jahre 1866 von NâmLk Kemâl2. Ihm folgte zwei Jahre
später Ziyâ Pa?a3. So begann die Lawine der Angriffe. Die Vorwürfe gegen die
klassische türkische Literatur lassen sich folgendermaßen zusammenfassen: Sie sei
fern von Realität und Natur. Ihre Bilder und Metaphern bestünden nur aus leeren
Illusionen. Die meisten ihrer Symbole seien absurd und ihre Übertreibungen
maßlos. Die wahre Dichtung ersticke in Wortspielen. Diese Literatur kenne keine
Dichtung. Sie sei eine bloße Imitation der persischen und arabischen Literatur.4
Eine neue Literatur könne man nur auf der Volksliteratur aufbauen.
Am Anfang des 19. Jahrhunderts schien die klassische türkische Literatur
erschöpft. Nach Qeyh Gâlib hatte sie keinen hervorragenden Vertreter mehr
hervorgebracht. Ihre Adapten besaßen nicht die Kenntnisse und Fähigkeiten, die
nötig gewesen wären, eine Synthese zwischen der klassischen türkischen und der
europäischen Literatur zu schaffen. Die Vertreter der Verwestlichung waren von der
französischen Literatur und von den Ideen der französischen Revolution so
geblendet5, daß sie für einen solchen Versuch keinerlei Interesse zeigten. Die

1
AKYÜZ: Türkoloji dergisi. II, 66 ff.; auch Fundamenta. II, 505 f.
2
NÂMIK KEMÂL: Lisân-2 Osmânînin Edebiyat2 Hakk2nda Baz2 Mülâhazât2 7â mildir, Tasvîr-i
Efkâr, II Rebîü’l-evvel 1283 (= 15. August 1866), 19 Rebîü’l-evvel 1283 (=19. August 1866).
Über die Haltung NAMIK KEMALS gegenüber der klassischen türkischen Literatur siehe
ausführlich, M. KAYA BNLGEGNL: Harabat Kar 2s2nda Nam2k Kemal. Nstanbul 1972.
3
ZNYA PAQA: Si’ir ve )n7â In: Hürriyet, sayL II, London 1868. OLCAY ÖNERTOY - NSMANL
PARLATIR: Tanzimat Sonras2 Osmanl2ca Metinler. Ankara 1977, 21-26.
4
ZNYA PAQA: lehnt in Si’ir ve )n â Dichter wie NECÂTÎ, BÂKÎ und NEF’Î ab, siehe
ÖNERTOY-PARLATIR: Tanzimat Sonras2 Osmanl2ca Metinler, 21 f. Er meint, daß sie keine
osmanischen Dichter seien, weil sie unter dem persischen und arabischen Einfluß stehen.
5
KÖPRÜLÜ: Edebiyat Ara t2rmalar2, 299 f. meint, daß die Schule von QNNÂSÎ, N. KEMÂL und
ZNYA PAQA unter dem Einfluß der Ideen, die von der französischen Revolution und Literatur
stammen, gegen die alte feudale klassische Literatur, die vom Hof, von der Medrese, Tekke,
Bürokratie und den oberen Schichten gefördert wurde, eine neue bürgerliche Literatur begründen
wollte, die den Ideen Heimat (vatan), Nation (millet) und Volk (halk) diente.

24
Angriffe der Erneuerer ließen die Anhänger der alten Literatur eine Front bilden. So
entstand in den achtziger Jahren des 19. Jahrhunderts ein heftiger Sterit zwischen
beiden Richtungen1. Die Anhänger der klassischen türkischen Literatur formierten
sich unter der Führung von Muallim Nâcî und ihre Gegner wurden von Recaizâde
Mahmud Ekrem, dem Nachfolger NâmLk Kemâls, angeführt. Der Streit über die
Dichtkunst erreichte einen solchen Höhepunkt, daß sich die Regierung im Jahre
1886 gezwungen sah, ihm ein Ende zu setzen.
In diesen achtziger Jahren machte sich der Einfluß der Romantik in der
modernen türkischen Literatur immer stärker bemerkbar. Zwar waren auch Spuren
des Realismus und des Naturalismus zu finden, aber sie blieben im Hintergrund.
Sowohl die Romantik als auch der Druck von seiten Abdülhamids II. brachte die
Literatur vom Dienst an der Politik ab. Der Gedanke wiege schwerer, die Kunst
dürfe nur im Dienste der Kunst stehen. Im Jahre 1896 tat sich die neue Generation
der Modernen in der Zeitschrift Servet-i Fünûn zusammen, deren Name eine neue
Epoche der türkischen Literatur bezichnete. Sie folgte der französischen Literatur
Schritt für Schritt, propagierte alle neuen Bewegungen, Schriftsteller und Dichter,
bot fleißig Übersetzungen an und diskutierte über die ästhetischen Probleme. Auch
der Kampf gegen die Anhänger der klassischen türkischen Literatur ging weiter.
Die Erneuerer errangen den endgültigen Sieg, als Ahmed Midhat, der den
schwersten Angriff gegen sie gestartet hatte, im Jahre 1898 kehrt machte und ihnen
Recht gab. Am Ende des 19. Jahrhunderts, - also innerhalb von dreißig Jahren-, war
die klassische türkische Literatur vollkommen aus dem Wege geschafft2.
Das Erstaunlichste aber ist die Entwicklung, die sich nach dem Sieg der
europäischen Literatur zeigte. Denn zu erwarten wäre gewesen, daß die
Angriffswellen nach einer Weile abebben würden. Es war ja kein Gegner, der eine
Gefahr bilden könnte, mehr vorhanden. Eine von Vorurteilen freie Forschung hätte
möglich sein müssen. Es kam aber nicht zu einem solchen Wendepunkt. Obwohl
seit dem Anfang des 20. Jahrhunderts die klassische türkische Literatur nicht mehr
existiert und als solche nie wieder ins Leben gerufen werden kann, haben die
Angriffe auf sie nie ein Ende gefunden. Und zwar ändern diese Attacken weder
ihren Inhalt noch ihren polemischen Stil. Wie CEVDET KUDRET feststellt,
wiederholen sie immer dasselbe.3 Ohne die Stichhaltigkeit dieser Argumente an
Hand der Werke genau zu prüfen, ohne die modernen Methoden der

1
Darüber ausführlich FEVZNYE ABDULLAH (TANSEL): Muallim Naci ile Recaizade Ekrem
Aras2ndaki Münaka alar ve Bu Münaka alar2n Sebep Oldu3u Edebî Hadiseler. In: Türkiyat
MecmuasL X (1953), 159-200.
2
AKYÜZ: Türkoloji Dergisi II, 74; Fundamenta. II, 511.
3
CEVDET KUDRET: Divan 7iirine Uzaktan Merhaba, 653.

25
Literaturforschung zu Hilfe zu nehmen, wird die Kritik, die NâmLk Kemâl und Ziyâ
Pa?a anbrachten, nur wiederholt. Das gilt auch heute noch1. Daß aber eine solche
Lage die Forschung in die Irre führen kann, liegt auf der Hand. Der kurze Versuch
CEVDET KUDRETS, alle diese Angriffe, die immer dasselbe sagen,
auszusortieren und zu prüfen2, zeigt, daß die Forschung mit ihren Urteilen in dieser
Hinsicht sehr vorsichtig sein muß.
Die Bücher über die Rhetorik, die gegen Ende des 19. Jahrhunderts in kaum zu
unterschätzender Anzahl zu erscheinen begannen, lassen sich in einige Gruppen
einteilen. In eine erste Gruppe können diejenigen eingeordnet werden, die den alten
Rahmen der Rhetorik benutzen und sich bei der Einteilung und Beschreibung an die
alten Vorbilder halten, obwohl einige der Autoren die Ideen der Verwestlichung
vertreten oder doch wenigstens kennen3. Sie behandeln die fesâha (d.h. die klare,
richtige und gute Verwendung des Wortes) und die belâga (Rhetorik) in den
Einleitungen ihrer Werke. In den folgenden Abschnitten kommen die meânî (d.h.
die stilistischen Fragen), der beyân (d.h. die schöne und abwechslungsreiche
Ausdrucksweise) und der bedî (d.h. die schmückenden Elemente des Wortes)4. Zum
beyân gehören in diesen Werken hakîka (d.h. der wirkliche Sinn des Wortes), me-
câz (Metapher), kinâye (Metonymie) und te bîh (Analogie)5. Der bedî weist drei
Teile auf: sanâyi-i maneviyye (d.h. Sinnspiele), sanâyi-i lafziyye (d.h. Wortspiele)
und Ergänzungen (levâhik, lâhika)6. Das interessanteste unter diesen Büchern
scheint uns ABDURRAHMÂN SÜREYYÂS Mîzânü’l-belâga zu sein, denn er

1
Als typische Beispiele für diese Haltung können die Aufsätze von CEMNL YENER: Divan
Edebiyat2 ve Edebiyatta )çerik Sorunu. In: Türk Dili XXXVII, 317, Qubat 1978, 103-106 und
MEHMET DELNGÖNÜL: Divan 7iirinden Günümüze In: Türk Dili XXXVII, 317, Qubat 1978,
93-99 erwähnt werden.
2
CEVDET KUDRET: Divan 7iirine Uzaktan Merhaba, 654-660.
3
In diese Gruppe können die folgenden Werke eingeordnet werden: ALN CEMALEDDNN: Sanâ-
yi- i 7iiriyye ve ilm-i bedî. Nstanbul 1291/1874; AHMED MNDHAT: Belâgat-i Osmânî,
1301/1881; AHMED CEVDET PAQA: Belâgat-i Osmâniyye. Nstanbul 1303/1885;
ABDURRAHMAN SÜREYYÂ: Mizânü’l-belâga. Nstanbul 1303/1885; DNYARBEKNRLN SAND
PAQA: Mîzânü’l-edeb. Nstanbul 1305/1887; MEHMED ABDURRAHMAN: Belâgat-i
Osmâniyye. 1309/1891; MUALLNM NACN: Ist2lâhât-2 edebiyye. Nstanbul 1307/1889; NSMANL
HAKKI: Esrâr-2 Belâga. Nstanbul 1318/1900.
4
MUALLNM NÂCNS Buch ist, wie er in seinem Vorwort vermerkt, als Lexikon gedacht, das
jedoch ohne alphabetische oder andere Ordnung gedruckt wurde. ALN CEMÂLEDDNN behandelt
nur bedî genau im alten Stil, aber auch Vergleich (te bih) und Metapher (istiare), die eigentlich
zum beyân gehören, finden bei ihm Erwähnung.
5
Einige von ihnen finden natürlich in einigen der Werke eine ausführliche, in anderen eine
knappe Erwähnung.
6
Es heißt: die Ergänzungen bestehen aus den Figuren, die zu den schmückenden Elementen
später hinzugefügt wurden. Sie variieren je nach dem einzelnen Werk, aber die Anspielung (tel-
mîh), Entlehnung (iktibâs), Einschiebung (tazmîn) sind in diesem Teil der Werke die meist
erwähnten Termini.

26
nähert sich dem Thema von einem neuen Gesichtpunkt her. Kurz gefaßt meint er
das folgende1: Jede Epoche ändert Details der Rhetorik, auch wenn sie nichts von
Grund auf ändern kann. Für ein Werk über die osmanische Rhetorik kann weder der
arabische noch der persische Stil maßgebend sein. Sogar die Schriften und Reden
der anderen türkischen Stämme können nicht für die Festlegung der Regeln als
Beleg verwendet werden. Denn jedes Volk besitzt einen eigenen Stil, der mit
demjenigen der anderen nicht übereinstimmt. Es fehlt eine Bestandsaufnahme der
türkischen Rhetorik. In jeder Sprache ist die Rhetorik ein Produkt der Literaten und
der Arbeiten und Kritiken derjenigen, die die Sprache richtig und gut verwenden.
Nachdem ABDURRAHMÂN SÜREYYÂ seine Einstellung kundgetan hat, erklärt
er, daß er in seinem Buch nur die klassischen und modernen osmanischen Werke
für seinen Zweck verwenden wird. Er hält sich an das alte Gefüge der Rhetorik und
versucht in diesem Rahmen, am Türkischen eigene Züge und Elemente zu finden.
Die Werke, die wir in einer zweiten Gruppe unterbringen können2, sind von der
westlichen, d.h. hauptsächlich von der französischen Literatur stark beeinflußt.
Unter diesem Einfluß versuchen sie alle, in das alte System neue Kenntnisse und
Ideen einzufügen, den traditionellen Rahmen zu erweitern, oder das alte und neue
Material der Rhetorik von neuem zu ordnen. Trotz aller Versuche gelingt ihnen
weder eine Synthese, der Erfolg bestimmt sein kann, noch eine neue Systematik der
Rhetorik, die von den alten Konventionen befreit ist. Das alte Gefüge schimmert
immer wieder durch, obwohl alle die altbekannte Klassifizierung vermeiden. Sie
kennen die jüngst zuvor in der türkischen Literatur erschienenen Bücher über die
Rhetorik und die Produkte der modernen türkischen Literatur und behaupten, daß
sie die Sache besser als ihre Vorgänger machen würden. Jedoch stehen Altes und
Neues in ihren Büchern nebeneinander; ihre Argumente wirken aufgesetzt.
SÜLEYMÂN BEYS Mebânîü’l-in â gehört eigentlich, wie schon der Name
besagt, zur bereits erwähnten in â -Literatur. Er hat aber, so weit es uns bekannt ist,
als erster versucht, auch europäische Ansichten in Betracht zu ziehen3 und die Ele-
mente der Rhetorik neuzuordnen. Mebânîü’l-in â bildet eine Vorstufe für

1
ABDURRAHMAN SÜREYYÂ: Mîzânü’l-belâga, 5, 7 f.
2
In diese Gruppe ordnen wir die folgenden Werke ein: MNRALAY SÜLEYMAN BEY:
Mebâniü’l-in â. I, Nstanbul 1288/1871, II, Nstanbul 1289/1872; RECÂNZÂDE MAHMUD EK-
REM: Ta’lim-i Edebiyyât. (Erste Ausgabe 1879), Nstanbul 1330/1911; MEHMED CELAL: Os-
manl2 Edebiyyât2 Nümûneleri. Nstanbul 1312/1894; MENEMENLNZÂDE TÂHNR: Osmanl2
Edebiyyât2. 1314/1896; SÜLEYMAN FEHMN: Edebiyyât. Nstanbul 1320/1902; AHMED REQND:
Nazariyyât-2 edebiyye. I-II, Nstanbul 1328/1910; KÖPRÜLÜZÂDE MEHMED FUAD-
SÜLEYMAN QEHÂBEDDNN: Ma’lûmât-2 edebiyye. Nstanbul 1330/1911.
3
Siehe MATUZ: Über die Epistolographie und in â-Literatur der Osmanen, 578; VASFN MA-
HNR KOCATÜRK: Türk Edebiyat2 Tarihi. Ankara 1970.

27
RECÂNZÂDE MAHMÛD EKREMS Ta’lîm-i edebiyyât, das alle Bücher über die
Rhetorik aus dieser zweiten Gruppe mehr oder weniger beeinflußt hat. Im Vorwort
gibt RECÂNZÂDE bekannt, daß er für sein Werk sowohl die alten belâga-Bücher
als auch europaische Werke benutzt hat. Die Beispiele im Ta’lîm-i edebiyyât
stammen weitgehend aus der klassischen türkischen Literatur. Im zweiten Abschnitt
(k2sm) seines Osmanl2 edebiyyât2 nümûneleri mit der Überschrift edebiyyât
(Literatur) folgt MEHMED CELÂL, wie er selbst im Vorwort zum Ausdruck
bringt, RECÂNZÂDES Ta’lîm-i edebiyyât. Dagegen versucht MENEMENLNZÂDE
TÂHNR, RECÂNZÂDES System zu erweitern und zu ändern. Auch er betrachtet die
Rhetorik, wie RECÂNZÂDE, als eine Stilfrage. SÜLEYMÂN FEHMNS Edebiyyât
zeigt deutlich, daß er sowohl von RECÂNZÂDE als auch von MENEMENLNZÂDE
beeinflußt ist. Eine weitere und höhere Stufe bildet AHMED REQNDS Werk
Nazariyyât-2 edebiyye, das dieser RECÂNZÂDE gewidmet hat. Er meint, man müsse
bei der Suche nach den Regeln und Elementen der Rhetorik weder unter dem Druck
der alten Begriffe noch nach Lust und Laune, sondern nur nach wissenschaftlichen
Prinzipien handeln. Als Wissenschaft nimmt er die Psychologie zuhilfe. Er benutzt
zwar die alten belâga-Termini, aber funktioniert sie weitgehend um. Den Verstand
(zihn), den schon seine Vorgänger am Anfang ihrer Stiluntersuchungen erwähnten,
stellt er in den Vordergrund, indem er meint, die Ideen, Gefühle und Bilder müßten
erst im Verstand, in dem sie ihre Quelle haben, entstehen, klare Umrisse gewinnen
und dann eine Form annehmen, die zur Mitteilung dient. Aus diesem Grund
betrachtet er den Stil unter zwei Gesichtspunkten: Sinn und Wort. Auf dieser
Annahme baut er seine Rhetorik auf.
Die Werke, die wir in einer dritten Gruppe zusammenfassen1, stammen alle aus
der republikanischen Zeit, also aus dem Zeitraum zwischen den zwanziger und
siebziger Jahren des 20. Jahrhunderts. Einige unter ihnen sind als Hilfsbücher für
Gymnasiasten gedacht; die Autoren bemühen sich aus diesem Grund, den Stoff den
Schülern möglichst zusammenfassend und verständlich anzubieten. Den
Verfasssern dieser Bücher, aber auch der anderen Werke aus dieser Gruppe, geht

1
Sie bestehen aus den folgenden Werken: ALN CÂNNB (YÖNTEM): Edebiyyât, Nstanbul 1926;
TAHNRÜ’L MEVLEVN: Edebiyat Lugati. (geschr. 1935). Ed. Kemal Edib KürkçüoXlu. Nstanbul
1975; SAADEDDNN NÜZHET (ERGUN): Edebiyat ve Edebiyat Tarihi özü. Nstanbul 1939; NS-
MANL HABNB SEVÜK: Edebiyat Bilgileri. Nstanbul 1942; AGAH SIRRI LEVEND: Divan Ede-
biyat2. Kelimeler ve Remizler, Mazmunlar ve Mefhumlar. Nstanbul 1943; ALN NNHAD TARLAN:
Edebî Sanatlar. Nstanbul 1947; NNHAD SAMN BANARLI: Edebî Bilgiler. 4. Auflage, Nstanbul
1948; MEHMED KARACA: )zahl2 Edebî Sanatlar Antolojisi. Nstanbul 1960; KEMAL
GARNBOMLU: Edebiyat Bilgileri, Bat2’da ve Bizde Edebî Ak2mlar (ecole’ler). Ankara 1965;
SEYNT K. KARALIOMLU: Edebî Sanatlar Antolojisi. Nstanbul 1969; RAUF MUTLUAY: 100
Soruda Edebiyat Bilgileri. Nstanbul 1972; RIFKI YAZICI: Örneklerle Edebî Sanatlar. 2. Auflage,
Erzurum 1976.

28
die Dynamik der Vertreter der zweiten Gruppe ab. Abgesehen von einigen sehr
wenigen unter ihnen, versuchen sie nicht mehr, neue Aspekte einzuführen und die
Auffassungen über die Rhetorik zu vervollkommen. Zwar ist durch die
Bekanntschaft mit den anderen Literaturen der Welt das Monopol des französischen
Einflusses aufgehoben, aber er ist immer noch bemerkbar. Denn diese Werke
lehnen sich weitgehend an ihre Vorgänger in der türkischen Literatur an und geben
ohne bedeutende Unterschiede mehr oder weniger denselben Stoff in den
Grundzügen wieder, die sich am Anfang des 20. Jahrhunderts herauskristallisier-
ten1.
Neben zahlreichen Büchern und Schriften über die Rhetorik liegt noch ein Berg
von Artikeln, Aufsätzen und verschiedenen Schriften vor, bis hin zu Interviews in
Zeitungen und Zeitschriften, die während des Verwestlichungsprozesses erschienen.
Mit ihnen beginnt eine Kette der Publikationen, die ununterbrochen bis zum
heutigen Tage reicht. Diese Publikationen müssen in der Forschung mit großer
Vorsicht geprüft werden, weil sie, wie erwähnt, fast immer Mittel und Ausdruck
eines Kampfes zwischen der osmanischen und abendländischen Kultur waren.
An diesem Punkt kehren wir zu unserem Leitgedanken zurück und fassen
zusammen: Um das Wesen der klassischen türkischen Literatur richtig zu verstehen
und ihre Stellung sowohl im islamischen Kulturbereich als auch in der Weltliteratur
zu bestimmen, müssen erst ihre eigenen Mittel für die künstlerische Tätigkeit, ihre
eigenen Maßstäbe für die Bewertung der Kunstwerke sowie die Entwicklungen und
Änderungen dieser Maßstäbe im Laufe der Zeit genau festgestellt werden. Dann gilt
es, sie mit denjenigen Werken, deren Einfluß in Frage kommt, zu vergleichen.
Dabei ist besonders zu beachten, daß die Vorurteile, die aus verschiedenen Gründen
- z.B. wegen mangelhafter Kenntnisse und ungenügender Informationen, auf Grund

1
Das Erstaunlichste an allen Büchern über die Rhetorik aus dieser Zeit ist, wie fern sie der
zeitgenössischen türkischen Literatur bleiben, was die Rhetorik angeht. Die moderne türkische
Literatur hat sich weiterentwickelt und besonders nach dem zweiten Weltkrieg zahlreiche
Künstler hervorgebracht, die immer wieder bemerkenswerte Versuche mit den Mitteln und
Wegen der Rhetorik unternehmen. Lassen wir z.B. alles andere beiseite und bleiben wir nur auf
der Ebene des beyân und der bedî und erinnern wir uns an einige Namen aus den letzten dreißig
Jahren wie Behçet Necatigil, Turgut Uyar, Hilmi Yavuz und Ahmet Necdet, die nicht selten die
Elemente aus der klassischen türkischen Literatur erfolgreich modernisieren und verwenden.
Zwar werden in den Büchern über die Rhetorik mehrere Beispiele aus der zeitgenössischen
Literatur zitiert, aber diese Beispiele dienen dazu, die Elemente, die sich am Anfang des 20.
Jahrhunderts in den Büchern über die Rhetorik herauskristallisierten, verständlicher darzubieten.
Mit anderen Worten, die allgemeinen Bücher über die Rhetorik kümmern sich seit mehr als einem
halben Jahrhundert nicht um die Entwicklung der zeitgenössischen türkischen Literatur. Es gibt
nur einige Anläufe, die als Erläuterungen zu den Gedichten oder als Einzeluntersuchungen
auftauchen. Als ein Beispiel sei erwähnt: HÜSEYNN CÖNTÜRK: Behçet Necatigil ve Edip
Cansever Üstüne. Ankara 1964.

29
der Irrtümer früherer Forscher, unwissenschaftlicher und polemischer Schriften
oder politischer Ansichten - entstehen können, die Forschung nicht in die Irre
führen. Für eine Feststellung der künstlerischen Mittel und Maßstäbe bilden die
Werke selbst das primäre Material. Für eine solche Untersuchung aber müssen die
belâga-Bücher, die in â-Literatur, die biographischen Werke, Gedichtsammlungen
und Briefsammlungen, darüber hinaus gelegentliche Äußerungen über diese Fragen
in den verschiedenen rhetorischen Schriften aus der Verwestlichungsepoche und
aus der Gegenwart sowie die Ergebnisse der Forschung zu Hilfe genommen
werden. Vor allem aber muß die vielfältige Entwicklung der Methoden, die sich wie
in allen anderen wissenschaftlichen Bereichen auch in der Literaturforschung zeigt,
berücksichtigt werden. Die Ergebnisse, die auf diese Weise erzielt werden, werden
überzeugend aussagen, was die klassische türkische Literatur wirklich war, und wie
sie heute beurteilt werden kann.

Die rhetorischen Elemente in der klassischen türkischen Literatur, Die

islamische Welt zwischen Mittelalter und Neuzeit, Beirut 1979, s.365-386.

30
 GENÇ EDEBiYAT ARA0TIRMACISININ YANLI0LARI
YLllardLr yüksek lisans, doktora ve yardLmcL doçentlik jürilerinde, son üç yLldLr
bunlara ilâve olarak Eski Türk EdebiyatL anabilim dalLnLn doçentlik jürilerinde bu-
lunmaktayLm. Özellikle son yLllarda bu türden görevler dolayLsLyla deXerlendirmek-
le yükümlü olduXum yayLnlarLn hepsi akademik ölçülere vurulduXunda yetersiz
kalmakta, hatta sLk sLk vahim diye nitelendirilebilecek bir seviye dü?üklüXü ortaya
koymaktadLrlar. ÇoXunlukla yüksek lisans ve doktora a?amalarLndan geçmi? genç
bilim adamlarLnLn teknik, metot ve teori alanLnda sergiledikleri inanLlmasL güç yan-
lL?lar ve doçent adaylarLnLn zaman zaman bu konularda fikirlerimi sormakta olu?la-
rL, tavsiyelerimi almak isteyi?leri bu yazLnLn kaleme alLnmasLna yol açtL. YazLnLn
malzemesini öncelikle doçentlik ba?vurularL dolayLsLyla tarafLmLzdan raporla deXer-
lendirilen yayLnlar, sonra yardLmcL doçentlik ba?vurularL dolayLsLyla tarafLmLzdan
deXerlendirilen yayLnlar, doktora çalL?malarL ve iki yüksek lisans tezi te?kil ettiler.
Hemen ?unu belirtelim ki a?aXLda çe?itli vesilelerle seçilen örneklerin hemen hemen
tamamL doktor ünvanLnL ta?Lyan genç bilim adamlarLnLn yayLnlarLndan alLnmL?tLr.
Burada gâye kimseyi te?hir edip utandLrmak deXil, yol göstermek olduXu için, ör-
neklerde ara?tLrLcLnLn ismini zikretmekten, yayLnlarLn adLnL ve seçilen örneXin sayfa
numarasLnL vermekten kaçLndLk. Bu örneklerin hepsi parça parça, jüri üyesi olarak
hazLrladLXLmLz raporlarda mevcuttur, incelenen edebiyat eserinin adLnL veya incele-
me konusunu yalnLz, örneklerin daha iyi anla?LlmasL için gerekli olduXunu dü?ün-
düXümüz yerlerde söz konusu etmekte beis görmedik. Bu yazLnLn muhtevasLnL ve
hatta kompozisyonunu eldeki malzeme belirledi. Ortaya çLkan ürkütücü tablo kar?L-
sLnda elimizden, genç meslekta?larLmLzLn durumun vehâmetini kavramalarLnL ve
gerekenleri yapmalarLnL ummaktan ba?ka bir ?ey gelmiyor.
Önce vahim yanlL?lar arasLnda sayLlamayacak; fakat özellikle doçentlik ba?vu-
rularLnda sLk sLk kar?Lla?LldLXL için uyarL amacLyla zikredilmesi gereken bir iki nok-
tayL ele alalLm: Doçent adaylarL yayLn listelerine ba?kalarLyla birlikte yaptLklarL
çalL?malarL veya alan dL?L yazLlarL katmaktadLrlar. Ortak çalL?malar, eXer adayLn
çalL?madaki payLnLn sLnLrlarL kesin olarak bir deXerlendirmeye imkân verecek bi-
çimde belirtilmemi?se, deXerlendirme dL?L kalmaktadLrlar. AynL ?ekilde hangi anabi-
lim dalL söz konusuysa onun dL?Lndaki yazLlar deXerlendirmeye alLnmamaktadLrlar.
YayLn listelerine eklenen ansiklopedi maddeleri çok zaman basit derlemeler ve
popüler karakterli basit yazLlardan ibâret olmaktadLrlar. EXer yazL orijinalite ta?LmL-
yor, yani yeni bilgiler üretmiyor ve ciddî bir bilimsel çabayL yansLtmLyorsa, yine
deXerlendirme dL?L bLrakLlmaktadLr.
Benzeri bir durum, tanLtma yazLlarL ve alanla ilgili olsa bile, bilimsel deXerden

31
yoksun olan bildiriler, makaleler, kitaplar ve benzerleri için de söz konusudur. Bi-
limsel nitelikli tanLtma yazLlarL, tanLtLlacak olan kitabLn konusuna ve kitaba tam bir
hâkimiyeti gerektirir. Kitap, tanLtLcL tarafLndan böyle bir konuda yapLlmasL gereken-
ler açLsLndan ele alLnmalL ve zikredilen hatâlarla sevaplar kitabLn okunu?unda oku-
yucuya yol gösterici olduXu gibi, kitabLn yeni baskLsLnda veya konunun yeniden ele
alLnmasLnda olumlu katkLlarda bulunabilecek deXerlendir-meleri ihtivâ etmelidir.
Bir tanLtma yazLsL ancak bu ?artlarla akademik bir deXer ta?Lr.
Nster bir yazarLn hayat hikâyesini ele alsLn, ister bir bölgenin ?âirlerini tanLtsLn,
isterse bir eseri incelesin, ara?tLrmacL eXer söyleyecek yeni bir ?eyi yoksa, daha
önce söylenenleri, ba?kalarLnLn söylediklerini tekrarlLyorsa, bu tekrarlarLn ara?tLrma
dünyasLna kazandLrdLXL hiçbir ?ey bulunmuyorsa, bu çalL?manLn hiçbir bilimsel
deXeri yoktur.
Doçentlik ve yardLmcL doçentlik ba?vurularLnda sLk sLk kar?Lla?Llan bir durum
da yüksek lisans veya doktora çalL?malarLnLn bir kere daha kullanLlmasL yoluyla
olu?turulmu? yayLnlarLn farklL çalL?malarmL? gibi yayLn listesinde yer almasLdLr. Bu
durumlarda ?u tip yayLnlarla kar?Lla?LlmaktadLr:
l)Yüksek lisans veya doktora tezinin özeti mâhiyetinde bir yazL.
2)Yüksek lisans veya doktora tezinden bir bölümün aynen nakli.
3)Yüksek lisans veya doktora tezinden bir bölümün bazL ufak tefek ekleme ve
deXi?ikliklerle nakli.
4)Yüksek lisans veya doktora tezinden bazL kLsLmlarLn kLsmen aynen, kLsmen
yeni bilgiler eklenmi? olarak verili?i.
Akademik açLdan bu durumlarda da yukarLdaki ölçüler geçerli olmaktadLr. EXer
yayLn yüksek lisans veya doktora tezine dikkate deXer katkLlarda bulunuyor, i?in
içerisine yeni bilgiler, yeni perspektifler getirebiliyorsa, elbette bir anlam ta?Lr;
ancak bunun aksi söz konusu ise, bilim dünyasLnLn kazandLXL yeni bir ?ey yoksa ve
hele söz konusu tez yayLnlanmL?sa, bu tür yayLnlar sadece kâXLt ve zaman isrâfL
olarak görülmekten öteye gidemezler.
YayLnlardaki önemli yanlL?lar hemen kitaplarLn içindekiler listesi ile ba?lamak-
tadLr. Buralarda genellikle metotlu ve sistematik bir yakla?LmLn eksikliXi görülmek-
tedir. Bu eksikliXe yol açan temel sebepler arasLnda gerçek ara?tLrma nesnesinin ne
veya neler olduXu ve konuyla ilgili olarak sLnLrlamanLn nasLl yapLlacaXL husûsunda
ciddî bir çalL?manLn yer almayL?L bulunmaktadLr. Bir ba?ka deyi?le ara?tLrmacL he-
deflerini berrak bir ?ekilde belirleyip düzenlemeyi bu hedeflere uygun olarak yap-
mamaktadLr. Söz geli?i, inceleme konumuz A eseriyse ve bir edebiyat incelemesi
söz konusuysa, kitabLn gövdesini ve aXLrlLk merkezini bu eser hakkLnda ara?tLrmacL

32
tarafLndan eserin kendisinden doXrudan doXruya elde edilen bilgilerin olu?turacaXL
â?ikârdLr. Ba?ka kaynaklardan elde edilen, eserle doXrudan ilgili bilgilerin toplu
olarak tanLtLlmasL gerekiyorsa, bu bilgilerin ana inceleme kLsmLyla çok yakLn ili?kisi
olduXu için onun ba? tarafLna gelmesi tabiîdir. AyrLca bu tür bilgilerden spesifik
olanlara, gerektikçe, eserin doXrudan incelendiXi kLsLmda dipnotlarLnda yer verilir.
KitabLn "Giri?" kLsmLnda eski deyi?le "mütemmim malumât" yer almalLdLr, yani
konuya giri?i saXlayLcL, açLklayLcL, genel çerçeveleri çizici, tamamlayLcL, hazLrlayLcL
bilgiler bulunmalLdLr. Ana inceleme bölümünden sonra ise bu kLsLmdan elde edilen
bilgilerin deXerlendirilmesinde yardLmcL olacak çalL?malar yer almalLdLr, eserin
etkileri, kar?Lla?tLrmalar, genel sonuçlar v.b. gibi. Daha sonra ise metin, tablolar,
listeler v.b., bibliyografya, indeks gelir. Ara?tLrmacLnLn ara?tLrma süresince önemli
problemlerinden birisi, elde ettiXi malzeme ve bilgilerden hangisinin nereye ait
olduXunu tayin etmektir. Buralarda yapLlan yanlL?lLklardan seçilen bir iki örnek
meseleyi daha gözle görülür elle tutulur bir hâle getirebilir. EXer inceleme konusu
olarak bir Mevlevî tezkiresi seçilmi?se, içindekiler listesinin ba? kLsmLnda ?u ?ekil-
deki bir düzenleme doXru olmaz:

Önsöz
Esrar Dede
1- HayatL
2- Edebî Ki?iliXi
3- Eserleri

BiRiNCi BÖLÜM: TEZKNRE-N QUARÂ-YI MEVLEVNYYE

I.KISIM: TEZKNRENNN TANITILMASI
1- Tezkirecilik HakkLnda Genel Bilgiler
A- Quara Tezkireleri
B- Mevlevî Qâirleri HakkLnda Eserler
C- MevlevîliXin Edebiyata Etkisi
2- Tezkirenin TanLtLlmasL
3- Tezkirenin KaynaklarL
A- Quara Tezkireleri
B- Mevlevî KaynaklarL
II.KISIM: TEZKNRENNN NNCELENMESN

33
 Çünkü: Ara?tLrma konusu olarak Tezkire-i Quarâ-yL Mevleviyye seçilmi?tir. Bu
durumda doXrudan Tezkire ile ilgili bilgilerin dL?Lndaki her?ey kitabLn ana bölümü
veya bölümlerinin dL?Lna çLkarLlmalLdLr. Bu bakLmdan "I. KISIM: TEZKNRENNN
TANITILMASI'nLn 2. maddesine kadar bütün ba?lLk ve maddelerin "GiRiQ" adL
altLnda toplanLp yeniden düzenlenmesi gerekir. BunlarLn hiçbiri doXrudan doXruya
eserin incelenmesi yoluyla ve doXrudan doXruya eserle ilgili olarak ba?ka kaynak-
lardan elde edilmi? bilgiler deXildir. AynL nedenle, eXer bir belâgat eseri inceleni-
yorsa, içindekiler listesinin ba? kLsmLnda ?öyle bir düzenleme de yanlL?tLr:

ÖNSÖZ
GNRNQ
XV.YY. OSMANLI SAHASI SNYASET VE BNLNM HAYATINA GENEL
BNR BAKIQ
1. Siyaset HayatL
2. Sanat HayatL
3. Nlim HayatL
I. BÖLÜM
XV. YY. OSMANLI SAHASINDA BELAGAT ÇALIQMALARI
1. Belâgatle Nlgili Türkçe ÇalL?malar
2. Farsça Belâgat Eserleri
3. Arapça YazLlmL? Belâgat Eserleri
II. BÖLÜM
MOLLA LUTFN'NNN HAYATI VE ESERLERN HAKKINDA YAPILAN
ÇALIQMALARIN GENEL BiR DEMERLENDNRNLMESN
III. BÖLÜM
RNSALE-N MEVLÂNÂ LUTFN

Burada da "III. BÖLÜM"e kadar olan kLsmLn "GiRiQ" ana ba?lLXL altLnda alt bö-
lümler olarak yer almalarL gerekirdi; çünkü bunlar adayLn asLl konusunu hazLrlayLcL
ve destekleyici ön bilgilerle çerçeveyi olu?turmaktadLrlar.
Her bölümün, her kLsmLn da kendi içerisinde hiç deXilse en basit tasnif ilkeleri-
ne ve mantLk kurallarLna uygun bir biçimde düzenlenmesi gerekir. Söz geli?i: Bir
giri? bölümünden alLnmL? ?u düzenleme kendi içerisinde tutarsLzdLr:

34
 A. QEMSEDDNN SNVASN

1. HayatL
2. Qahsiyeti
a. Nlmî Qahsiyeti
b. Edebî Qahsiyeti
c. Eserleri
ca.Manzum Eserleri
cb. Mensur Eserleri
d. Tarikati

Çünkü: EXer mutlaka bu türden bir düzenleme yapLlmak isteniyorsa, "Eserleri"

maddesini “Qahsiyeti"nin bir alt bölümü olarak deXil, üçüncü bir madde olarak
ayrLca ele almak gerekir ve "TarikatL" yerinde "Tasavvufî Qahsiyeti" bulunmalLdLr ki
yukarLdaki "Nlmî Qahsiyeti", "Edebî Qahsiyeti" maddeleri ile tutarlL olsun. Bu arada
ilmî ve tasavvufî ?ahsiyetini de alt alta sLralamak gerekir. "Tasavvufî Qahsiyeti"
çerçevesi içerisinde yazarLn tarîkatiyle ili?kisi anlatLlLr ve bir dipnotunda tarîkati
hakkLnda kLsa bilgi verilip geni? bilgilerin bulunabileceXi kaynaklara i?âret edilir.
KaldL ki modern edebiyat tarihçiliXi, yazarLn ?ahsiyetini bir bütün olarak gördüXü
için, geli?im çizgisi içerisinde izleyerek her boyutunu yakalayLp bir bütün hâlinde
ortaya çLkarmaya çalL?maktadLr. YazarLn sanatçL ki?iliXinin özellikleri ise zaten eser
incelemesinde derinlemesine ele alLnmasL gereken bir husustur.
KLsaca tekrarlanacak olursa, bütün bu düzenlemelerde temel ilke, ara?tLrma he-
deflerinin öncelik sLrasLna göre iyi belirlenmesi ve her türlü düzenlemede, basit
mantLk kurallarLnL ihmal etmeden, bu hedeflerin tutarlL bir biçimde ayLrt edici bir
ölçü olarak kullanLlmasLdLr.
Genç bilim adamlarLnLn yayLnlarLnda küçümsenmeyecek bir oranda dikkatsizlik,
ihmal ve savrukluktan kaynaklanan hatalara rastlanmaktadLr. YarLm cümle, yarLm
satLr, yarLm paragraf, beyit numaralarLnda yanlL?lLk, yaprak numaralarLnda yanlL?lLk,
metnin günümüz Türkçesine aktarLlmasLnda eksik kar?LlLk, beyitlerin günümüz
Türkçesiyle kar?LlLklarLnLn kaymasL gibi kusurlar bunlarLn önde gelenleri arasLnda
yer alLrlar. Bazan da ?u çe?itten dikkatsizliklerle kar?Lla?LlmaktadLr: "Ölüm tarihi H.
1099/M. 1688-H. 1134/M.1722 arasLnda olan..." denilip altLnda bunun dayan-
dLrLldLXL alLntL olarak verilen cümlede "sene selâse ve selâsin ve mi'ete ve elf..."
ibâresi yazLlmaktadLr. Bu durumda 1134 deXil, 1133 tarihi söz konusudur. Veyâ:

35
"Riyâzî, eserinde devrinin en önemli olaylarLndan birisi olan eXlence meclisini mer-
kez alarak ho?görünün sembolü olmak üzere mey-hâr, pîr-i mugan ve ârif tiplerine
kar?L olumsuz tavLr takLnLr." denmektedir. Buradaki çeli?ki açLktLr. EXer eXlence
meclisi merkez olarak ho?görünün sembolü ise, mey-hâr ve diXerlerine kar?L olum-
suz deXil, olumlu olmak mecburiyeti vardLr ve zaten klasik edebiyatLmLzda da böy-
ledir. Yahut: "Ta?köprüzâde niçin sadece âlim ve âirlerin hal tercümelerini kay-
detmi?tir." deXil, "...âlim ve eyhlerin" olmasL gerekir; çünkü eser ulemâ ve me?âyih
hakkLndadLr.
Söz konusu yayLnlarda sLk sLk hicrî tarihlerin verilmesi ile yetinilmekte, bunla-
rLn kar?LlLklarL olan mîlâdî tarihlerin verilmesi ihmal edilmektedir. Halbuki mutlaka
verilmelidir. Ara?tLrmacL kendisi bu tarihleri iyi bilebilir, ancak her türlü okuyucu-
sunu dü?ünmek zorundadLr ve ara?tLrmacLnLn önemli hedeflerinden birisi, üzerinde
çalL?tLXL konularL günümüz aydLnLna ula?tLrmaktLr. AyrLca unutulmamalL ki günlük
hayatLmLzda mîlâdî takvim kullanLlmaktadLr.
Görmezlikten gelinemeyecek kusurlar arasLnda imlâda yapLlanlarL da saymak
gerekir. Nmlâ bazL genç meslekta?larLmLzda çok itinâsLz ve tutarsLz olabilmektedir.
En büyük problem uzun vokallerin gösterilmesindeki tutarsLzlLktLr. N?in temel pren-
sibinin tutarlLlLk olduXu unutulmamalLdLr. Bir yerde ba?ka, bir ba?ka yerde daha
ba?ka kullanLm olmaz. NncelediXimiz eserlerde önemli noktalama hatalarL, büyük
harf yerine küçük harf kullanLmL, dahi anlamLndaki "de"nin biti?ik yazLlmasL, dahi
kelimesinin dâhi, dahî ?eklindeki yazLlL?larL, iki ayrL ki?inin isimleri arasLnda virgül
koymayarak isimlerin karL?masLna yol açmak, harfleri yanlL? yazarak anlamL tama-
men deXi?tirmek ("Türk DünyasL Ara?tLrmalarL" yerine "Kürk DünyasL Ara?tLrmala-
rL" yazmak gibi) en çok kar?Lla?tLXLmLz imlâ kusurlarL olarak ortaya çLkmaktadLr.
Teknik kusurlar arasLnda dipnotu verme hatalarL ve bibliyografya yanlL?larL
önemli bir yer tutmaktadLr. Doktor ünvanLna sâhip ki?ilerin el kitaplarLndan bile
doXrusu kolayca öXrenilebilecek yanlL?larL yapmalarL ?a?LrtLcLdLr. BazL örnekler
verelim:
DipnotlarLnda verilen eser isimleri ve bunlarLn kLsaltmalarL yanLltLcL olmamalL-
dLr. "Atâî, Tarih, I." ?eklindeki dipnotu ?a?LrtLcLdLr; çünkü Atâyî'nin Tarih diye bir
eseri yoktur, "Zeyl-i QakâyLk'"L vardLr ve bu biyografik eserin içerisinde ayrL yerler-
de bölümler hâlinde söz konusu edilen devirle ilgili târihî bilgiler de verilir.
DipnotlarLnda zikredilen eserler ayrL satLrlar halinde sLralanmazlar, pe?pe?e sLralanLrlar; dip-
notlarL Romen rakkamlarLyla veya yLldLzlarla verilmez, numaralanLr. DipnotlarLnLn sonuna nokta
koymak gerekir. "SayL" kelimesinin "sayfa" ile karL?mamasL için farklL gösterilmesi gerekir. Ter-
cüme edilen bir yazL dipnotunda sadece "Central Asiatic Journal, N. XI, 1966" ?eklinde gösteril-
mez. Bunun da örneklerini el kitaplarLnda bulmak mümkündür.

36
 SLk sLk i?in zorluXundan kaçmak için dipnotlarL sayfa altlarLnda deXil, metnin
sonunda verilmektedir. Bu uygulanan bir yoldur; ancak i?in ruhuna aykLrLdLr; çünkü
eserin okuyuculara her bakLmdan okumayL ve algLlamayL kolayla?tLrLcL bir biçimde
sunulmasL esastLr. Buna bütün optik düzenlemeler de dahildir. Yazan bir ki?idir,
okuyanlar sayLca daha fazladLrlar ve yazL durdukça okuyucularLn yenileri olacaktLr.
Bu durumda çok ki?inin i?inin kolayla?tLrLlmasL az ki?inin i?inin zorla?tLrLlmasLndan
önde gelir ve ara?tLrma dünyasLnLn zaman kazanmasL demektir. Bilim adamL bilim
dünyasLnLn verimliliXini göz ardL edemez.
Eski Türk EdebiyatL metinlerinde âyet ve hadisler, Arapça, Farsça ibâreler ve
benzerleri çoXunlukla eski harflerle yazLlLp olduXu gibi bLrakLlmakta, bazan eski
harflerle yazLlLp yanLnda meâli verilmekte, bazan yeni harflere aktarLlmakta; ancak
çok zaman tatminkâr bir dipnotunda olmasL gerektiXi gibi zikredilmemektedir. Hal-
buki bu alLntLlar bir edebiyat metni içerisinde yer aldLklarLna göre bu metin içerisin-
de bir i?leve sâhiptirler. Oraya gâyesiz konmu? olamazlar. Bu bakLmdan metnin
içerisinde onlarLn da metnin diXer satLrlarL veya mLsralarL gibi transkripsiyonlarLnLn
yapLlmasL, dipnotunda anlamlarLnLn verilmesi ve onlarla ilgili bibliyografik verilerin
elden geldiXince tam düzenlenmesi gerekir. Yani sadece "Bakara Suresi" veya "Ha-
dîs-i ?erîf” veya "bir atasözü" demek yeterli olmaz. Hepsinin dipnotunun usullerine
göre düzenlenmesi gerekir. Bibliyografya konusundaki kusurlar daha yaygLnla?mL?
ve çok daha vahim boyutlara ula?mL? görünmektedir. BunlarLn ba?Lnda, seçilen
konudaki önemli yayLnlarL ve ara?tLrmalarL zikretmemek gelmektedir. Örnekleye-
lim: EXer tezkirelerle ilgili deXerlendirmeler yapLlLyorsa veya divan ?âirlerinde
mahlas meselesi inceleniyorsa, H. Tolasa'nLn eserini1, eXer çift kahramanlL a?k hi-
kâyelerinden söz ediliyorsa, A.S. Levend'i2, eXer Heft Hân'daki masal unsurlarL ele
alLnLyorsa T. Karacan'Ln doktora çalL?masLnL3 ve benim doçentlik çalL?mamL4, eXer
Mevlânâ sonrasL Mevlevîlik söz konusu ise, Abdülbâkî GölpLnarlL’nLn eserini5 zik-
retmemek olmaz. NnsanLn ara?tLrdLXL konudaki yayLnlarL bilmemesi kabul edilemez.
Biliyor ve beXenmiyorsa, konuyla ilgili olarak, onlarla hesapla?masL gerekir. Bunun
dL?Lnda bir davranL?Ln bilim adamL davranL?L ile ilgisi yoktur.
Önemli eksiklikler arasLnda bibliyografyanLn yetersizliXi ve seçimindeki yanlL?-
lar gelmektedir. Fuzûlî'den söz ederken sâdece A. GölpLnarlL'nLn Fuzûlî DivanL’nL

1
Harun Tolasa: Sehî, Latîfî, Â?Lk Çelebi Tezkirelerine Göre 16.y.y.’da Edebiyat Ara?tLrma ve
Ele?tirisi I, Ege Üniversitesi MatbaasL, Bornova-Nzmir 1983.
2
Agah SLrrL Levend: Türk EdebiyatL Tarihi, I. Cilt, Giri?, Türk Tarih Kurumu BasLmevi, Ankara
1973.
3
Turgut Karacan: Nev’î-zâde Atâyî, Heft Hân Mesnevisi, Sevinç MatbaasL, Ankara 1974.
4
Tunca Kortantamer: Nev’îzâde Atâyî ve Hamse’si, (basLlmamL? doçentlik tezi), Nzmir 1982.
5
Abdülbâki GölpLnarlL: Mevlânâ’dan Sonra Mevlevîlik, NnkLlap Kitabevi, Nstanbul 1953.

37
ve F. Köprülü'nün Nslâm Asiklopedisi’ndeki maddesini vermek, Fuzûlî'nin tasavvuf-
la ilgisi konularLnda ise tek kaynaXL Cemil Yener'in te?kil etmesi veya sâdece, Fu-
zûlî hakkLndaki Arapça kaynaklarLn zikri gibi tutumlarLn hiçbir açLklamasL olamaz.
Bir konuda geni? bibliyografya varsa, yapLlmasL gereken ?ey, ara?tLrmalarLn son
durumunu kLsaca aksettirmek ve geni? bibliyografya içeren bir iki seçkin esere i?a-
ret etmekten ve onlarLn bu özelliklerini belirtmekten ibârettir. Bu elbette konusunda
ciddî bir bibliyografya ara?tLrmasL yapmL? olmak demektir. Birden fazla ?âir veya
eser tanLtLldLXLnda bazLlarLyla ilgili bibliyografya vermek, bazLlarL hakkLnda bibli-
yografya vermemek ve bu tutumun sebeplerini açLklamamak da bilimsel tutarlLlLkta
önemli bir eksikliktir. Neyin neden yapLldLXLnLn, ya da yapLlmadLXLnLn hesabL aka-
demik dünyada dâimâ verilmek zorundadLr.
Önemli iddialarda ara?tLrmanLn dayandLXL bibliyografya temelinin ve dü?ünce
zincirlerinin çok iyi olu?turulmasL gerekir. "YaptLXLmLz ara?tLrmalarda Nbnu'l-
Arabî'nin bu isimlerde eserleri olmadLXLnL gördük." deniyorsa, bu önemli bir iddia-
dLr. Burada sâdece Brockelmann'Ln GAL'i ve Nslâm Ansiklopedisi'nin ilgili madde-
sine dayanmak yetmez; çünkü bu kadarL bir ara?tLrma deXil, yalnLzca el kitaplarLna
bakmaktLr. O bile bu durumda tam yapLlmamL?tLr; çünkü Fuat Sezgin'in Brockel-
mann'L geni?leten dünyaca ünlü eserine bile gidilmemi?tir. Böyle bir iddia'nLn ge-
çerli olabilmesi için bütün dünyadaki dikkate deXer Nbni Arabî ara?tLrmalarLnL göz-
den geçirmek gerekir. AranLp bulunamayan eserlerin, yazarLn ba?ka eserlerinin
içerisinde yer almasL veya ba?ka adla tanLnmasL v.b. ihtimaller de mevcuttur. Geni?
kapsamlL ara?tLrmalar yapLlmadLXLnda, ifâdenin son derece ihtiyatlL olmasL mecburi-
yeti vardLr.
Ara?tLrma yapLlan bir konuda ara?tLrmacLnLn bilmediXi bir dilde yazLlmL? yayLn-
larL yok farzetmesi bilimsel ara?tLrmanLn kabul edemeyeceXi bir ?eydir. Ara?tLrmacL
söz konusu yayLnlarLn güvenilir tercümelerinden yararlanmak, gerekiyorsa onlarL
kendisi tercüme ettirmek zorundadLr.
DipnotlarL ile kitap sonundaki bibliyografya kLsmLnLn koordinasyonu genellikle
yetersizdir. Bu i?in esaslarLnL el kitaplarLndan öXrenmek mümkündür. Temel prensip
olarak ?u söylenebilir: DipnotlarL her türlü fazla ifâdeden arLndLrLlmalL, buna kar?L-
lLk, bibliyografya kLsmL en kapsamlL tanLtLcL özelliklere sâhip olmalL, dipnotlarLnda
kLsaltLlmL? veya kaydedilmemi? olan her ?eyi açLklLXa kavu?turmalLdLr.
Çok önemli bir mesele olan metin ne?rinde ara?tLrmacLlarLn sLk sLk sergiledikleri
yakla?Lm biçimleri ?a?LrtLcL ve ürkütücü bir bilgisizlik ve vurdumduymazlLk sergi-
lemektedir. Bilhassa Eski Türk EdebiyatL alanLnLn vazgeçilemeyecek ara?tLrma
temellerinden birisini olu?turan saXlLklL metin ne?rinin problemleri yurtta ve dL?arL-
da defalarca ele alLnmL? ve bizde de bilhassa Türk Dili ve EdebiyatL alanLnda bu

38
konuda yabana atLlamayacak ölçüler olu?turulmu? ve uygulanmL?tLr. Bilhassa A.
Ate?'in bu konudaki deXerli yazLsL1 ve H. Npekten'in mükemmel uygulamasL2, A. N.
Tarlan'Ln sunduXu alternatif, kendisinin ve öXrencisi M. Çavu?oXlu'nun metin ne?ir-
leri, farklL yakla?LmlarL uzla?tLrmaya çalL?an çe?itli denemeler, önemli birçok metin
ne?ri hep ara?tLrmacLlara saXlam örnekler sunmakta, yol göstermeye hazLr bekle-
mektedirler. Bu konudaki yeni tartL?ma ve teklifler bir yana, hiç deXilse geçmi?in bu
önemli birikiminin deXerlendirilmesi gerekirken çok sayLda doktor ünvanlL ki?i
bunlardan haberdar görünmemektedir.
Metin ne?rinin önemli problemleri arasLnda kar?Lla?tLrLlacak nüshalarLn seçimi
yer alLr. Burada temel prensip en güzel metni olu?turmak deXil, yazarLn kaleminden
çLkana en yakLn metni olu?turmaya çalL?maktLr. Ortaya çLkarLlacak metin, hatâsLyla
sevâbLyla, yanlL?Lyla doXrusuyla yazarLn metni veya ona en yakLn metin olmalLdLr.
Nüsha seçimi metotlarL ise yukarLda deXinildiXi gibi bellidir. YapLlmasL gereken
?ey, nüsha sayLsLnLn çoXaldLXL durumlarda aXLr, yorucu bir çalL?mayL göze alabil-
mektir. Ya bilgisizlikten, ya da yorucu bir i?ten kaçmak için, nüsha seçiminde ?öyle
hiçbir anlam ta?Lmayan gerekçeler ileri sürülebilmektedir: "Tesbit edebildiXimiz on
dokuz nüshadan, kar?Lla?tLrmada be? nüsha kullanLlmL?tLr. Yerlerinde de belirtildiXi
gibi, IS, M, S sembolleriyle gösterilenler tama yakLn olduklarL için, Ü sembolüyle
gösterilen nüsha ba?lLklarLndan dolayL, BN sembolüyle gösterilen nüsha da yurt
dL?Lndan saXlanan bir nüsha olduXu için kar?Lla?tLrmaya seçilmi?lerdir." Veya: "Ns-
tinsah kaydLnLn mevcud olmasL", "yazarLn diXer eserlerini ihtiva eden bir mecmua
içinde bulunmak". Yahut, "Mevcut nüshalarLn tarih bakLmLndan en eski ve imlâ
bakLmLndan en doXrusu olduXundan biz metin kar?Lla?tLrmasLnda bu nüshayL esas
almL? bulunuyoruz.”
Hiçbir nüsha ne tama yakLn olduXu için, ne ba?lLklarLndan dolayL, ne yurt dL?Ln-
dan saXlandLXL için, ne istinsah kaydL var diye, ne yazarLn diXer eserlerini ihtivâ
eden bir mecmua içerisinde bulunduXundan dolayL, ne imlâsL sebebiyle, hattâ ne de
mevcutlarLn en eskisi olduXu için metin ne?rine esas alLnmaya hak kazanLr. Orijinale
en yakLn metnin olu?turulmasL incelikli ve hassas bir i?tir. Bunun yollarLnL öXretmek
bu yazLnLn çerçevesini a?ar, ancak yukarLda deXinilen bu yoldaki çalL?malar i?i öX-
renmek için iyi bir ba?langLç olu?turabilir.
A.Ate?'in metin ne?ri konusundaki makalesini bile okumadan, bu alanda yapL-
lan yerli yabancL ciddî ne?irleri tetkik etmeden, meselenin özünün ne olduXunu
anlamaya çalL?madan el yordamLyla bu i?e kalkL?mak, bilim adamlLXLyla baXda?tL-
rLlmasL mümkün olmayan bir davranL? biçimidir.

1
Ahmed Ate?: “Metin Tenkidi HakkLnda”, Türkiyat MecmuasL, c.VII-VIII (1940-1942) Cüz 1,
s.252-267.
2
Haluk Npekten: Nâ’ilî-i Kadîm DivânL, Millî EXitim BasLmevi, Nstanbul 1970.

39
 Geçen yüzyLlda ya?amL? bir ?âirin divanLnLn nüshalarLndan söz eden ?öyle bir
ifâde de bu konudaki bilgisizliXi sergilemekten ba?ka bir i?e yaramaz: "Bu nüshalar
birkaç istisnâ hâriç tutulursa hemen hemen biribirinin aynLdLr." YakLn zamanda
ya?amL? bir ki?inin divan nüshalarLnLn böyle olmasLnda ?a?Llacak bir ?ey yoktur.
Burada yapLlmasL gereken ?ey, yazarLn kendi kaleminden çLkan veya onun dikte
ettirdiXi veya onun müsveddelerini esas alan bir nüshanLn varlLXLnL ara?tLrmaktLr,
?üphesiz önce kurallarLna uygun nüsha tesbiti çalL?malarL yapmak ?artLyla.
Qu ?ekildeki ifâdeler bilimsel hiçbir deXer ta?Lmazlar: "Bu arada birden fazla
yazmada bulunan dîbâcelerin nüsha farklLlLklarL tesbit edilmi?, bunlarLn en uygunu-
nun seçilmesine gayret edilmi?tir.", "Bu dört nüshadan gerek imlâ gerekse metin
bakLmLndan en itimad edilebilecek olanL sonuncusudur". Burada "en uygun", "en
itimad edilebilecek olanL" gibi sözler bu uygunluXu ve itimad edilebilirliXi saXlayan
gerekçeler sunulmadLXL veya böyle gerekçeleri sunan bir kaynaXa gönderme yapLl-
madLXL sürece sübjektiftirler. KanLtlarla güçlendirilmedikçe ?ahsî kanaat olarak bile
hiçbir bilimsel deXerleri yoktur.
Metin ne?ri dolayLsL ile yapLlan nüsha tavsifleri de son derece yetersizdir. Kü-
tüphane için yapLlan nüsha tavsifi, yazma eser kataloXu için yapLlan nüsha tavsifi,
yeni bir nüsha tanLtLmL için yapLlan tavsif ve metin ne?ri için yapLlanlar biribirinden
farklL olmak zorundadLr. Çünkü bu i?lerden her birinin gâyesi ba?kadLr. Metin ne?ri
için seçilen nüshalarLn tavsifi diXerlerinden çok daha detaylL olmak ve nüshadaki
her türlü kaydL tanLtmak, açLklLXa kavu?turmak zorundadLr; çünkü bu kayLtlarLn her
birisinin yazma açLsLndan ve ara?tLrma dünyasL açLsLndan ara?tLrmacLnLn
farkedemediXi bir anlamL olabilir, bu sebeple bunlarLn ara?tLrma dünyasLnLn deXer-
lendirmesine sunulmalarL gerekir.
Aparat düzenleme kurallarLna pek az ki?i uymaktadLr. Numaralamalar, i?âretler,
dipnotu aparat ili?kisi berraklLktan uzak, karL?Lk bir görünüm arzetmektedirler. Apa-
rat, ne?redilen metnin sonuna ayrL bir bölüm hâlinde eklenebilmekte ve buna gerek-
çe olarak sayfa düzenlemenin zorluXu ileri sürülebilmektedir. Bilim aynL zamanda
bu tür zorluklarla boXu?abilme sabrLnL gösterme sanatLdLr. AparatLn metnin arkasLna
eklenmesi kullanLlabilirliXi çok olumsuz etkilemektedir.
Metin ne?irlerinin transkripsiyonlarLnda da önemli eksiklikler görülmektedir.
Bilhassa son zamanlarda transkripsiyonsuz metin ne?irleri pek çoXalmL? bulunmak-
tadLr. Akademik açLdan bakLldLXLnda transkripsiyonsuz bir metin ne?ri, akademik bir
ne?ir sayLlmaz. Bu yüzden jürilere akademik bir deXerlendirme için gönderilen
ne?irlerin transkripsiyonlu olmasL gerekmektedir (i?âretler elle konulabilir). Trans-
kripsiyon kurallarLna uyulmadan yayLnlanan metinlerde baskLnLn imkânlarL sonuna
kadar denenmemekte, yani daha fazla i?âret kullanmak mümkünken daha azL ile

40
yetinilmekte, kullanLlan i?âretlerde ise sLk sLk tutarsLzlLklar görülmektedir (uzun
vokallerin geli?igüzel gösterilmesi gibi). N?âretlerin elle konulduXu bazL yayLnlarda
bile transkripsiyonun tam olarak uygulanmayL?LnL anlamak mümkün deXildir. AyrL-
ca Türk Dili ve EdebiyatL alanLnda uzunca bir süredir yerle?mi? olan ortak trans-
kripsiyon sisteminden sapmalar da ?a?LrtLcLdLr.
Ne?redilen metnin kendisinde görülen temel eksikliklerden i?in alfabesiyle ilgili
olanL manzum eserlerde ciddî bir vezin kontrolunun yapLlmayL?L ve vezin kusurlarL-
nLn göz ardL edili?idir. Halbuki vezindeki aksama okuma yanlL?larLnLn âdetâ alarm
sireni gibidir. Örneklerle gösterelim:

YanlL?: Rahmet-i Hakka gerçi ki had yoktur.

DoXru: Rahmet-i Hakka gerçi had yoktur.

Y.: Gerden-i tevsen zîbâda kutâs-L dilbend

D.: Gerden-i tevsen-i zîbâda kutâs-L dilbend

Y.: KLlsun Nbrâhim Pa?a’nLn Hudâ ömrünü mezîd

D.: KLlsun Nbrâhim Pa?a’nLn Hudâ ömrün mezîd

Y.: Sâhib-nisâb-L mekremet dâd-âver-i Dârâ evkâr

D.: Sâhib-nisâb-L mekremet dâd-âver-i Dârâ-vekâr

Y.: Bu câmi-i pür-envârdLr hem ma’a pür züvvârdur

D.: Bu câmi pür-envârdLr hem ma’a pür züvvârdur

Y.: Nice câmi göremez rûy-i zemînde mislini

D.: Nice câmi göremez rûy-i zemînde mislin

Y.: Didiler at?ân Hakka bu sebîl-i bî-riyâ

D.: Didiler at?ân-L Hakka bu sebîl-i bî-riyâ

Basit bir vezin kontrolu bütün bu yanlL? okumalarL ortadan kaldLrabilirdi. Yine
vezin dolayLsLyla ba?vurulmasL kaçLnLlmaz olan tasarruflar bulunmaktadLr; söz geli-
?i: "HakkL" yerine "HakL", "hattL" yerine "hatL", "ömr" yerine "ömür", "devr" yerine

41
"devir" vb. gibi. Vezin kLsa okunmalarLnL gerektiriyorsa, aslî uzunluklarLn uzunluk
gösterilmeden bLrakLlmasL Türk edebiyatL metin ne?irlerinde teâmül hâlini almL?tLr.
Ancak birçok edebiyat doktoru bütün bunlarLn farkLnda görünmemektedir.
Ne?redilen metinlerde, edebiyat metni okuma ve metin ?erhi eXitiminin, metni
bir bütün olarak kavrama alL?kanlLklarLnLn eksikliXinden kaynaklanan, bir edebiyat
doktorunda kabul edilmesi mümkün olamayacak ölçülere ula?mL?, okuma yanlL?larL
görülmektedir. Örnekler: Y. pâk-i likâ, d. pâk-likâ; y. vastü'l-kâmet, d. vasatü'l-
kâmet; y. sâhib-i heybet, d. Sâhib-heybet; y. târih-i ?inâsân, d. târîh-?inâsân; y. nûr-L
bah?-L kâinât, d. nûr-bah?-L kâinât.
Bu örneklerdeki yanlL?lar basit yanlL?lardLr. BunlarL eski metinlere ünsiyeti olan
bir ki?inin yapmamasL gerekir. Bu tip yanlL?lar OsmanlLca bilgisinin yetersizliXini
de gösterirler.
Bir de hem bilgi eksikliXinden hem de ?iirin dünyasLna girememekten kaynak-
lanan yanlL?lar görülmektedir:

l) Y. Nû? iden bir kâsesin nesîmi eylemez aynLna

D. Nû? iden bir kâsesin tesnîmi ilmez aynLna

Beyitte bir sebilden söz edilmektedir. "Kâse" ile "nesîm"in ilgisi yoktur; ama
biraz edebiyat kültürü olan herkes Nedim'in ünlü "Mâ-i tesnîm içelim çe?me-i nev-
peydâdan" mLsraLnL bilir. "Eyleme" kelimesi de vezne uymaz; fakat aynL anlamdaki
"ilmez" hem vezne uyar hem anlamL korur.

2) Y. 'AdûsL ol ?ehün bî-akl ü bî-hu?

Olur kürbe önünde hûr çün mû?
D. 'AdûsL ol ?ehün bî-akl ü bî-hû?
Olur gürbe önünde hor çün mû?

Beytin açLklanmasLnda, "o pâdi?âhLn dü?manL, aklL ba?Lndan gitmi? ve sersem

bir durumdadLr. Bu ?ekliyle sanki onlar dükkânlarLnLn önündeki fareler gibidirler."
denmi?tir. Böylece "kürbe" ?eklinin bir baskL hatasL olmadLXL anla?LlmaktadLr. Hal-
buki beytin bütünü "dükkânlarLn önündeki fareler"in yersizliXini hemen göstermek-
tedir. Beyitte dü?manlarLn, ?âhLn önündeki ?a?kLn hâli, kedi (gürbe) önündeki fareye
benzetilmi?tir.

42
 3) Y. Meterizden ?u denlü dikti anL
Frenk'in kalmadL bir çöpçe cânL

D. Meteristen ?u denlü dögdi anL

Firengün kalmadL bir çöpçe cânL

Qiirde bir kale ku?atLlmasL anlatLlmaktadLr. Hemen alttaki beyitlerde kalenin

toplarla nasLl dümdüz edildiXi dile getirilir. Bu durumda siperlerden kalenin toplarla
döXülmesi, yani kaleye ate? edilmesi söz konusudur ve “dikti” kelimesi yerine
“dögdi” olmasL metnin gereXidir.
Bazan da metin doXru okunmakta; ancak anlam tamamen yanlL? aktarLlabilmek-
tedir:

1) Ger olmasaydLn ey nûr-L saâdet

KalurdL gaybda mülk-i ?ehâdet

"Ey mutluluk nuru! EXer sen olmasaydLn, ?ehitlik ülkesi bilinmeden kalLrdL."
Burada Hz. Muhammed söz konusu edildiXinden, sLk sLk ba?vurulan bir telmihi
bilmeden olmaz. Meâlen "Sen olmasaydLn, felekleri yaratmazdLm." diye dilimize
aktarLlan hadis-i kudsî bu beyitte bir ba?ka biçimde ifâde edilmi?tir. Zaten bu beyit
Hz. Muhammed'i anlatan beyitler arasLnda bulunmaktadLr. Burada ikinci mLsraLn
anlamL "?ehitlik ülkesi bilinmeden kalLrdL" deXil, ?âhitlik âlemi (yani evren) gizlilik
âleminde (yani Allah'Ln bilgisinde, yaratLlmamL? olarak) kalLrdL, olmalLdLr ve "Sen
olmasaydLn evren yaratLlmazdL." anlamLna gelir. Bu beyit önce doXru aktarLlmalL,
sonra açLklanmalLydL. Bu motifi bütün el kitaplarLnda bulmak mümkündür.

2) Livâ-yL nusreti saldLkça pervâz

KatLna cem olLser cümle ?ehbâz

"Onun zafer sancaXL havada dalgalandLkça, bütün dü?man fitne çLkarmak için
toplanLrlar."
Burada dü?manLn fitne çLkartmak amacLyla toplandLXLnL sanmak için hükümdarla-
rLn ha?metinden ve sava?çLlLXLndan söz eden kasidelerle, mesnevi giri?lerini ve mes-
nevileri tanLmamak ve "?ehbaz"Ln ne anlama geldiXini bilmemek gerekir. Kânûnî
Sultan Süleyman'L, onun ordusunun dü?man üzerine yürüyü?ünü anlatan beyitler

43
arasLnda yer alan bu beyitte sefer için sancak kaldLrLldLXLnda yiXitlerin onun etrafLn-
da toplanmasL anlatLlmaktadLr.
Bütün beytin anlamLnL saptLran böyle birçok örnek daha sLralamak mümkündür.
Boylu boslu genç anlamLna gelen "?eh-levend", kahraman padi?ah zannedilebilmek-
te; "zLrhlara bürünmek" anlamLndaki "gök demir donanmak", mavi giyinmek sanL-
labilmekte; "çevgân", cirit deXneXi ile karL?tLrLlabilmektedir.
Böyle yanlL?lar yapmamak için önce sözlüklere -anlamL bilinen kelimelerde da-
hi- defalarca bakmaktan ü?enmemek, kelimeleri, mazmunlarL, remizleri ve benzer-
lerini açLklayan el kitaplarLnL kullanmayL öXrenmek, bir metni günümüz Türkçesine
aktarmadan önce A.N. Tarlan'Ln öncülüXünü yaptLXL, M. Çavu?oXlu, H. Tolasa ve
onlarLn muakkiplerinin hacimli örneklerini verdikleri malzeme tesbit çalL?malarLnL
birkaç kez gözden geçirmek, önemli parça ?erhlerini okumak, O.Q. Gökyay'Ln "Des-
tursuz BaXa Girenler"e yönelttiXi kLlLçtan keskin ele?tirileri, "Beni birisi böyle ele?-
tirseydi ne yapardLm acaba?" korkusunu duyarak akLlda tutmak iyi bir ba?langLç
te?kil edebilir.
Daha önce bilinmeyen veya yeterince tanLnmayan nüshalarL tanLtan baXLmsLz
yazLlarda da i?in kurallarLna uyulmadLXL görülmektedir. "Bir nüsha buldum. Tasviri
budur. MuhtevasL ?udur." tarzLnda kaleme alLnan tanLtma yazLlarL hacimli de olsalar,
gazete haberi niteliXine sahip olabilirler; fakat akademik bir tanLtma yazLsL olamaz-
lar. TanLtLlan nüshanLn bilinen nüshalar kar?LsLndaki durumunun ortaya çLkarLlmasL
?arttLr. Bu, ciddî bir kar?Lla?tLrma çalL?masLnL gerektirir. Ancak böylece yeni nüsha-
nLn ara?tLrma dünyasL açLsLndan ta?LyabileceXi anlam tayin edilebilir. Böyle bir nüs-
hanLn yazLlL? tarihi belli deXilse bile, beyit, cilt, yazL özellikleri ve benzeri özellik-
lerden yararlanarak, yazmanLn sunabileceXi her türlü ?ekil ve muhteva imkânLnL
zorlayarak gerçekçi tahminlerde bulunmayL denemek de bu tür yazLlarLn görevleri
arasLndadLr. TanLtLlan yazma herhangi bir kütüphane kataloXunda, ba?ka bir eserle
karL?tLrLlmadan, yani ba?ka bir eser zannedilmeden, kendisi olarak doXru kaydedil-
mi?se, o yazmayL, tanLtan ki?i bulmu? sayLlmaz. O, çok çok ihmâl edilmi? bir nüs-
haya dikkati çeken ki?i olabilir. Bilinmeyen bir nüshayL bulmak veya bulmayL arzu
etmek güzeldir; ancak akademik çalL?malar i?in hakkLnL vermeyi gerektirir ve zor-
lama kabul etmez.
Böyle bir yazLda hiç yeri olmayan meseleler arasLnda dil yanlL?larL gelir. Geli?-
mi? ülkelerde normal ?artlarda bir edebiyat doktorunun en kaba ?ekliyle bozuk cüm-
lelerden olu?an dil yanlL?larL yapabileceXi dü?ünülemez. Uzun yLllar bu bizde de
böyle idi. Ancak deXerlendirdiXimiz yayLnlar arasLnda ikisi inanLlmasL güç ölçülerde
olmak üzere, birkaç doktor ünvanlL ki?inin saXlLklL Türkçe cümle kurmayL ba?ara-
madLklarLnL mü?âhade etmek bizim için acL verici bir tecrübe oldu. Örnekleyelim:

44
 1- "Netice olarak, tevkîfî olan yani onlarLn yalnLz Kur'an ve Sünnet'ten alLnabi-
lir, vahye dayalL olmasL, Allah bu iki kaynakta kendisini hangi isimlerle adlandLr-
mL?sa O'nun hakkLnda ancak o isimlerin kullanLlabiceleceXi, bunlarLn dL?Lnda O'na
herhangi bir isim vermenin doXru olmadLXL, Allah'Ln "Güzel isimleri"ni doksan
dokuz olarak bildiren hadislerin hedefi ise, bu kadarLnLn bellenip sayLlmasLnLn cen-
nete girmeye kâfî geleceXi hikmetidir."
2- "Bekçinin, yakaladLXL hLrsLzLn ayaklarLndan baXlayLp ellerini serbest bLrak-
mL? olmasL, ancak, çözük olan elleriyle ayaklarLnL çözmeyi akLl edemediXini, çünkü
hLrsLzLn da bekçinin köyünden olduXunu, bekçi hLrsLzLn ellerini baXlamayL nasLl akLl
edemediyse hLrsLzLn da ayaklarLnL çözmeyi dü?ünemeyeceXi bildirildikten sonra, M.
Akif, insanLn kendini aldatmaya kalkL?mamasL gerektiXini, hepimizin, bekçi ve
hLrsLz gibi TLrhallL (Turhal) olduXunu; dolayLsL ile -her halde Abdülhamid II'nin
devrini kasdederek- millete ayak baXL olan idareyi-tLpkL hLrsLz gibi- deXi?tirmeyi
akLl edemediXini kasdederek ?öyle diyor."
3- "Türk lehçe, ?ive ve aXLzlarLnLn müstakil sözlükleri hususunda ise, geçmi?te
bilginlerin kullandLklarL Türkçe sözlükler, sayL ve evsafta Menges'in tasarrufundaki-
ler ile mukayese bile edilemez."
4- "Bu tür eksiklikler, onun makalesinin deXerini önemli ölçüde, bu yüzden,
?imdi daha yeni çalL?malarLn onun yerine geçmesiyle deXerini kaybetmi?tir."
Böyle cümlelerin yanlL?larLnL göstermeye çalL?manLn, onlarL düzeltmeye uXra?-
manLn abesle i?tigal olacaXL açLkça ortadadLr. YalnLz ?unu vurgulamak gerekir ki bu
cümleler farklL yayLnlardan alLndLlar ve matbaa hatasL veya ba?ka bazL karL?LklLklar
sonucu tesadüfen ortaya çLkmL? kazâ cümleleri olmayLp alLndLklarL yayLnlarda he-
men her sayfada birer iki?er benzerlerini bulmak mümkün olan örneklerdir.
DoktoralL iki ki?inin yayLnlarLnda kar?Lla?tLXLmLz bu bozuk Türkçe alL?LlmL?Ln
çok dL?Lnda örnekler sergilemektedir; fakat diXer bütün yayLnlardaki dilin, bilim
dilini ustalLklL kullanLp ona hükmeden ve onun gereklerini yerine getiren bir dil
olduXu söylenemez; bilimin gerektirdiXi kesinlik ve berraklLktan uzak, zaaflarla
dolu, tLknefes veya bilimle ilgisi olamayacak ölçüde iddialL, zorlama, objektiflik
dL?L, duygusal, hattâ bazan hamâsî ifâdeler her tarafL kaplamL? görünmektedir.
Terim ve kavram kullanLmLnda zaaflar vardLr. Söz geli?i: "YapLlan te?bih mecaz
ve istiarelerde, gerek benzeyen ve gerekse kendisine benzetilenin mensup olduXu
kültür coXrafyasLndaki en bariz özelliklerinin..." ifâdesinde "mecaz" kelimesinin
kullanLlL? biçimi onun te?bih ve istiare ile benzeyen ve benzetilenleri ihtiva etmesi
açLsLndan ortak yönleri olduXunu dü?ündürmektedir. Bunun yanlL?lLXLnL deXil belâ-
gat kitaplarL, basit edebiyat bilgisi kitaplarLnLn tetkikinden bile anlamak mümkün-
dür. Bir ba?ka örnek: Bir eserdeki klasik sanatlardan söz ediliyorsa, önce "Klasik

45
sanat" kavramLnLn tartL?LlmasL ve tam bir tanLmLnLn verilmesi gerekir; çünkü bu,
belâgat kavramlarL içerisinde yer almayan, yeni zamanlarLn kullandLXL, ama onda da
kavram veya terim olarak ciddî bir ?ekilde tartL?LlLp sLnLrlarL çizilmemi? olan bir
sözdür. Bilim dili kesinlik, berraklLk ve tutarlLlLk ister. AyrLca "ekoloji", "frekans",
"iç dinamik" gibi diXer bilimlerden dev?irme, etkileyici ama alanLmLzdaki anlamL
pek berrak olmayan kelimelerin kullanLmLnda da aynL kurallar geçerlidir. Bunlardan
bir edebiyat terminolojisi olu?turulmaya çalL?LlLyorsa, bunu geli?igüzel yapmak
mümkün deXildir. Nlk kullanLldLXL yerde (bir dipnotunda) tam bir tanLmL yapLlmalL,
çerçevesi çizilmelidir. Kelime böylece ilim âleminin tartL?masLna da açLlmL? olur.
Tecrübesizlik ve bilgi eksikliXi de bilim dilinde bazL zaaflara yol açabilmekte-
dir. Söz geli?i, "?u örneklerde ise, asLllarLnda olmadLXL halde, hareke yerine Türkçe-
deki gibi ünlü görevi yüklenen ünsüz harfler kullanLlmL?tLr. Figan kelimesi (ye),
gonce kelimesi (vav) harfiyle yazLlmL?tLr." cümlesinde "ünlü görevi üstlenen ünsüz
hafler" sözü saçmadLr; çünkü (ye) ve (vav) eski harflerimizin temelini olu?turan
Arap alfabesinde ünlüleri ifâde ederler. Söz konusu olay kLsa seslilerin de hareke
yerine harfle gösterilmesinden ibârettir. Halk tipi eserlerde sLk görülür.
Âfâkî hükümler ve muXlak ifâdeler bilim dilini zaafa dü?ürürler. Söz geli?i, do-
Xum yerlerinin belirlenmesinde problemler ortaya çLkan bazL ?âirler için, “YapLlan
mukayese sonucu bu ?âirlerin Ala?ehirli olduklarL anla?LlmL?tLr.” dendiXi zaman
“mukayese”nin nasLl yapLldLXLnL ve tercihlerin hangi sebeplerle nasLl olu?tuXunu
açLkça belirtmek gerekir ki sonuçlar ba?kalarL tarafLndan denetlenebilsin, kerâmeti
kendinden menkul hükümlerin bilim dünyasLnda deXeri yoktur. Modern ara?tLrma
dünyasLnLn en önemli prensipleri arasLnda kanLtlanabilirlik ve denetlenebilirlik bu-
lunur.
Bir mesnevi hakkLnda “... tam manasLyla olmasa bile Avrupaî tarzda bir roman
gibi mütâlaa edilebilir.” ifâdesi bilim dili söz konusu olduXundan muXlaktLr; çünkü
Avrupa’da da romanLn târihî bir geli?imi ve çe?itli safhalarL vardLr. Bunlar arasLnda
önemli farklLlLklar gözlenir. YukarLdaki ifâdenin bilimsel niteliXe kavu?masL için
kasdedilen Avrupaî roman tipinin ne olduXu da belirtilmelidir.
NddialL ifâdeler, alanda be? on yLllLk geçmi?i olan genç elemanlarLn kaleminden
çLktLXL zaman, sahiplerini gülünç duruma dü?ürürler: “Benim kanaatime göre...”,
“?ahsî telakkîlerimiz...”, “Kanaatimizce son derece eksik bir makaledir (alanLn pir-
lerinden birisinin bir yazLsL hakkLnda)” gibi ifâdelerden, daha doXrusu a?LrL güven
ve iddia izlenimi bLrakacak her türlü davranL?tan kaçLnmalLdLr. Söz geli?i sLnLrlL bir
Nslam felsefesi ve tasavvuf bilgisiyle bu konularda çok ?ey bilirmi? havasLyla derin
görünen cümleler kurmak da buna dahildir.
Bilim zorlama kaldLrmaz, ihtiyat gerektirir. NnsanLn kendi gönlünden geçenleri
doXru sanma tehlikesi büyüktür. Bu yüzden, her akla geleni, olgunla?tLrLp ba?kala-

46
rLyla tartL?madan yazmak gülünç yanlL?lara yol açabilir. Söz geli?i, Yunus’un beyit-
lerinde kasdedilen ilim ve kitaplarLn pozitif ilimlerle ilgili olduXunu ileri sürmek
gibi. Her ?eyden önce, pozitif ilimler kavramL bizde geçen yüzyLlLn pozitivist akLm-
larLnLn etkisiyle olu?mu? bir kavramdLr. Yunus’un sözlerinin gerisinde ise ünlü
tekke-medrese çeli?kisi, bir ba?ka platformda ifâde edilirse a?k akLl farklLlLXL yatar.
Bütün bunlarL biribirine karL?tLrmak için bilmemenin rahatlLXLna sâhip olmak gere-
kir.
Akademik bir yazL nesnel olmak zorundadLr. Duygu yüklü hamâsî ifâdelerin bi-
limsel bir yazLda yeri yoktur. “Avrupa’nLn baXrLna, Viyana’ya varL?larL bir destandL;
dönü?leri ise 1913 Bükre? muahedesiyle noktalanacak bir trajedi olmu?tu. Ne Lsla-
hatlar, ne teceddütler ve ne de tanzimâtlar kâr etmi?ti. Zaman zaman gök yüzünde
parlayan yLldLzlar gibi görünmü?lerdi. Bu hengâmede, destan devrinin coXrafyasL
gittikçe küçülmekte, kopan her toprak parçasLyla Asya’nLn serefrâz çocuXunun boy-
nu biraz daha eXilmekteydi.”, “Türkler, batLya gelirken yeni topraklar fethetmi?ler,
fakat bunlardan da önemlisi, kendileri mukaddes bir fethe maruz kalarak Nslâm
dinine girmi?lerdir. Böylece uçsuz bucaksLz bozkLrlarLn serâzât çocuXu, Nslâmiyetin
gerçek hürriyetini tadarak bir imân ve a?k çaXLnLn kurucusu olmu?tur.” ve benzeri
cümleler ?üphesiz millî ve dinî duygulara seslenirler, onlarL harekete geçirirler;
ancak bilimsel bir yazLya ait deXillerdir. Bir radyo konu?masL, bir kö?e yazLsL, popü-
ler bir dergi yazLsL olabilirler; ancak, o zaman da akademik yayLnlar arasLnda bu-
lunmamalarL gerekir. AyrLca bir bilim adamL her türlü yazLsLndaki ifâdesinde duygu
yüklemelerinden kaçLnmayL öXrenmelidir. Bilim dili ve sanat dili biribirinden farklL
dillerdir. Nkisinin biribirine karL?tLrLlmamasL herkesten önce karL?tLranLn zihnini
bulandLrLr.
YayLnlarLn sâdece dili deXil, bilgiyi aktarL? ve sunu?larL da geni? bir hatâlar yel-
pazesi sergilemektedir. BunlarLn ba?Lnda gereksiz bilgi vermek ve bilinenleri tekrar-
lamak gelmektedir. Söz geli?i bir yazarLn eserlerinden bahsederken, her yerde bulu-
nan, herkesçe bilinen ansiklopedik bilgi uzun uzun aynen tekrarlanmaktadLr. Bu i?
bo?una sayfa doldurmaktan ba?ka bir ?ey deXildir. Bu durumlarda yeni bilgiler elde
edilmi?se, veya verilen bilgilerin daha sonraki incelemeyle mutlaka zikredilmesi
gereken bir ili?kisi varsa, yahut bu konulardaki daXLnLk ve çok miktardaki bilgiyi
derleyip toparlamak bir kazanç olacaksa, konuya el atLlLr. Bunun dL?Lnda, bir liste
vermek ve bilgi bulunabilecek önemli kaynaklara gönderme yapmak yeterlidir.
Yine, Nasreddin Hoca, Yunus, Mevlânâ gibi ünlü isimler hakkLndaki yazL ve kitap-
larda onlar hakkLnda herkesin bildiXi ?eyleri tekrarlamanLn hiçbir anlamL yoktur;
çünkü söz konusu ki?iler herkesin tanLdLXL ki?iler, verilen bilgiler harcLâlem bilgi-
lerdir. Bu durumda da ancak söylenecek yeni ?eyler varsa onlar söylenir, yoksa
hemen asLl konuya girilir.

47
 Yine aynL ?ekilde, herhangi bir el kitabLnda bulunabilecek genel bilgileri uzun
uzun vermek, hem de bu i?i konu ile en ufak bir baXlantL kurmadan yapmak akade-
mik dünyanLn ayLplarL arasLnda yer alLr. Söz geli?i konu Arap edebiyatLndan iki,
Türk edebiyatLndan bir na'tLn kar?Lla?tLrLlmasL ise, Arap dili ve edebiyatLnL, Kur'ân'Ln
Arap dili ve edebiyatLna tesirini, Câhiliye çaXL hitâbetinin özelliklerini, Nran dili ve
edebiyatLnL, Türk dili ve edebiyatLnL hem de na't ile en ufak bir baXlantL kurmadan,
hiçbir yeni bilgi vermeden sayfalarca anlatmanLn hiçbir açLklamasL olamaz.
Gereksiz bilgi vermenin bir ba?ka ?ekli, konuyla doXrudan baXlantLsL olmayan
hususlarL uzun uzun anlatmaktLr. Söz geli?i konu hilye-i enbiyâ iken uzun uzun Hz.
Muhammed'in hilyelerinden bahsetmek gibi. Konu ile doXrudan herhangi bir baX-
lantL kurulmuyorsa bu tür tasarruflar yazLyL ?i?irmekten ba?ka i?e yaramazlar.
Bunun bir ba?ka biçimi konuyla ilgisi olabilecek hususlarL konuyla ilgisiz bir
?ekilde yine harcLâlem bilgilerle anlatmaktLr; söz geli?i çalL?Lna, na'tlarL inceliyorsa,
Arap edebiyatLnda ve Nran edebiyatLnda na't bölümlerini, na'tlarLn geli?im çizgisi,
karakteristik özellikleri, farklarL ve ortak yönlerini ele almadan basit tavsîfî bir anla-
tLmla vermek gibi.
Bilgi orijinal olsa bile, daha önce aynL ki?inin bir ba?ka eserinde yayLnlanmL?sa
onu aynen, özetleyerek veya kLsmen vermek de gereksizdir. KLsaca hatLrlatmak ve
sonra ilk yayLnlandLXL yere görderme yapmak yeterlidir. Hele hele aynL bilgiyi, aynL
eserin içerisinde birden fazla yerde aynen tekrarlamak hiç olmayacak bir i?tir.
Bilgi verme i?inde hiçbir keyfiliXe yer yoktur. Söz geli?i bir yazarLn eserlerin-
den söz ederken, bazL eserleri hakkLnda az, bazLlarL hakkLnda çok bilgi verip bazLlarL
hakkLnda hiç bilgi vermemek ve bu tavrLn sebebini açLklamamak akademik davranL-
?a aykLrLdLr. KaldL ki sâdece açLklama yapmak yetmez; yapLlan açLklamanLn, yapLl-
makta olan ara?tLrmanLn hedefleri ve metotlarLnLn mantLXL içerisinde kabul edilebilir
olmasL gerekir. Akademik dünyada ara?tLrmacL dâimâ neyi neden yaptLXLnL veya
neyi neden yapmadLXLnL, i?in mantLXL içerisinde inandLrLcL bir biçimde anlatmak
zorunda olan ki?idir.
AsLlsLz bilgi vermek geli?mi? dünyanLn akademik hayatLnda yoktur. Bizim aka-
demik dünyamLzda zaman zaman görülür. Burada incelenen yayLnlar vasLtasLyla
bunun tatsLz bir ?ahsî tecrübesini de ya?amL? bulunuyorum. Nki makalemde hiçbir
?ekilde var olmayan, varlLXL karîne yolu ile dahi ileri sürülmeyecek bazL ifâdeler var
sayLlmL?, sonra bunlar düzeltilmi?tir. Böyle bir davranL?Ln hiçbir makul açLklamasL
olamaz.

48
 AsLlsLz bilgi vermenin deXi?ik bir örneXini a?aXLdaki cümle sergilemektedir:
"Anadolu sahasL orta-dönem (XII-XIV.yy.) edebiyatL temsilcilerinin attLklarL temel
üzerine kurulan saray edebiyatL, XV. yüzyLlLn ilk yarLsLnda yeti?en GermiyanlL Qey-
hî ile birlikte, ondan sonraki Divan edebiyatL ?âirleri Hz. Peygamber'e na't yazmayL
âdet hâline getirmi?ler, divanlarLnL tertip ederken, yazdLklarL na'tlarL divanlarLndaki
yerine koymayL da ihmâl etmemi?lerdir." cümlesindeki orta-dönem (XII-XIV.yy.)
tanLmL uydurmadLr. Na'tlarLn Qeyhî ile ba?ladLXL ise doXru deXildir; en azLndan
Qeyhî'den önce Ahmedî na't yazmL? ve "divanLna koymu?"tur.
AsLlsLz bilgi vermenin biçimlerinden birisi de yapLlan i?i önemsetmek için ger-
çekleri yok farzederek birtakLm hükümler vermektir. Qöyle: "Günümüze kadar pek
çok müfessir, muhaddis ve müellif eserlerinde Mi'rac konusunu i?lemi?tir. Fakat
müstakil bir eser olarak deXil." Bu hüküm, alanLn yabancLlarLnL yanLltacaktLr; halbu-
ki konuyla ilgilenen herkes müstakil mirâciyelerin varlLXLnL bilmektedir.
Ara?tLrmanLn hedefleri bilinçli bir ?ekilde belirlenmediXi veya unutulduXu za-
man malzemenin tasnifi yetersiz, hattâ anlamsLz olmaktadLr. Söz geli?i, ara?tLrmaya
bir bölgenin yazLlL edebî kültürünün temsilcilerini tesbit amacLyla ba?lanmL?sa,
sâdece doXum yerlerini esas alarak yapLlan bir tasnif fazla bir yarar saXlamaz; çün-
kü böyle bir ölçü bir bölgenin edebî muhitinin tesbiti için yapLlan çalL?malarda ya-
nLltLcL olabilir. Böyle bir ara?tLrmanLn amacL açLsLndan önemli olan husus, eser sa-
hiplerinin yeti?tikleri, sanatçL ki?iliklerini geli?tirdikleri ve sanat faaliyetlerinde
bulunduklarL yerlerdir. Bir ki?i bir yerde doXmu?, ama orada hiçbir edebî faaliyetle
bulunmamL? olabilir. Bir ba?kasL oralL olmadLXL halde bütün sanat gücünü orada
ortaya koymu? olabilir. Bir ba?ka örnek seçilim: Ansiklopedik özellikler ta?Lyan bir
sözlüXün önemi anlatLlLrken ?öyle bir ayLrLm yapLlmaktadLr: "1. Folklor ve
etnoXrafya bilgileri ihtiva eden maddeler. 2. Deyimler hakkLnda ek bilgiler." Bu
yetersiz bir tasniftir; çünkü yazLda eserden seçilen örnekler hemen dil, halk bilimi,
tarih, edebiyat, kültür tarihi vb. alanlarLn varlLXLnL göstermektedir. Bu durumda önce
malzemenin doXru bir tesbiti sonra ara?tLrma amacLna göre tasnifi yapLlmalLdLr.
Eserlerde verilen örneklerin seçiminde büyük bir keyfîlik olduXu ve seçilen ör-
neklerin temsîlî deXer ta?LmasL mecbûriyetinin bilinmediXi görülmektedir. Ciddî
hiçbir ara?tLrma yapmaksLzLn, yayLnlanmL? birkaç eserin yüzeysel bir ?ekilde taran-
masLyla ele geçirilen malzeme kabaca tasnif edilmekte, keyfî seçilmi? beyitlerle
basit ve eksik bir döküm hâlinde anlatLlmaktadLr. Hattâ konuyla ilgili bazL eserler,
hiçbir açLklama yapmadan bu taramanLn dL?Lnda bLrakLlabilmektedirler. Halbuki
böyle bir te?ebbüste konuyla ilgili hiçbir eser bir kenara bLrakLlamaz. Tarama i?le-
minin kendisinde, seçilen örnekler, tLpkL kamuoyu yoklamasL gibi, eserlerdeki ger-

49
çek tabloyu çarpLtmadan ve tesâdüfe bLrakmadan yansLtmak zorundadLrlar. Ondan
bundan ve oradan buradan seçilen bazL örneklerle akademik bir çalL?ma ortaya çLka-
rLlamaz. Temsilî deXeri olan örnekler hem var olan her özelliXi yansLtLrlar -olumlu,
olumsuz-, hem de doXru oranda yansLtLrlar. AyrLca konuyla ilgili her türlü literatürle
desteklenirler.
Bütün bu zaaflarLn ortaya çLkmasLnda konu seçiminin ve sLnLrlanmasLnLn bilinçli
bir ?ekilde yapLlmayL?L önemli bir rol oynamaktadLr. Ara?tLrmacL önce konuyu ne-
den seçtiXini inandLrLcL bir biçimde açLklamak zorundadLr. Yine aynL ?ekilde konu-
nun sLnLrlarLnL inandLrLcL bir biçimde çizebilmeli, bu sLnLrlar içerisinde hedeflerini
belirlemelidir. Bütün bunlarL yaparken ara?tLrma alanLnLn son durumunu ve bu alan-
daki önceliklerin neler olduXunu bilmesi gerekir. Burada daha çok Eski Türk Ede-
biyatL söz konusu edildiXine göre, her?eyden önce bir edebiyat incelemesi yapLla-
caktLr. Hâkim olmasL gereken ölçüler artLk folklor, kültür tarihi, sosyoloji, psikoloji
ve benzeri alanlarLn ölçüleri deXildir, edebiyat ara?tLrmalarL dünyasLnLn ölçüleridir.
Temel perspektifler bu dünyadan alLnacaktLr. Bütün diXer unsurlar elbette ihmâl
edilmeyecektir, elbette diXer alanlarLn metotlarLndan da yararlanLlabilir; fakat bütün
bunlar baXLmsLz deXil, edebiyat ara?tLrmalarLnLn hizmetinde ve edebiyat ara?tLrmala-
rLnLn bakL? açLsLyla kullanLlacaklardLr. Ölçüler edebiyat dünyasLnLn ölçüleri olunca,
konuyu seçmek ve sLnLrlamak daha kolayla?Lr; çünkü bu alanda konular eser, yazar
ve devir etrafLnda akLmlar ve teorilerin L?LXLnda seçilip sLnLrlanacaktLr. Öyleyse eser,
yazar veya edebî muhiti ara?tLrma konusu olarak seçme i?i ve bunlarla ilgili olarak
nelerin ara?tLrLlacaXL meselesi Eski Türk EdebiyatL ara?tLrmalarLnLn öncelikle ta-
mamlanmasL gereken eksikliklerine katkL açLsLndan ele alLnmak ve açLklanmak zo-
rundadLr. AlanLn otoritelerince ba?arLlL sayLlan örnekler bu meselelerde ara?tLrmacL-
ya yol gösterici olabilirler. Ancak burada temel bir seçme ve sLnLrlama prensibinden
söz edilebilir. Alana küçümsenemeyecek katkLlarda bulunabilen bir konu, konuya
uygun bir büyüklük (ne çok kLsa, ne çok uzun, yoksa algL zorlanLr), konuyla doXru-
dan ilgili her ?eyin, bu ilgi açLkça kurularak, önem sLrasLna göre düzenlenmesi,
konuyu doXrudan ilgilendirmeyen her ?eyin bir kenara bLrakLlmasL, i?i eskilerin
deyi?iyle "efrâdLnL câmi, aXyârLnL mâni" yapmak bu seçme ve sLnLrlamanLn ruhunu
olu?turur.
NncelediXimiz yayLnlarLn önemli kusurlarL arasLnda konunun belirleni?inden son-
ra yapLlmasL gereken bazL hazLrlayLcL ve tanLmlayLcL ara?tLrmalardaki eksiklikler
göze çarpmaktadLr. Örneklerle göstermeye çalL?alLm:
EXer herhangi bir dinî eserdeki mucize motifleri inceleniyorsa, bu motifleri o
eserde bulup çLkarmak, sonra onlarLn kaba bir tasnifle dökümünü yapmak yetmez.

50
Mevlid, Muhammediyye ve na'tlarda yoXun bir ?ekilde mucize motifleri kullanLl-
mL?tLr. BunlarLn incelenen eserdekilerle kar?Lla?tLrLlmasL gerekir. Bu kar?Lla?tLrma
basit bir var yok cetveli hâlinde olmamalL, hem estetik açLdan bir deXerlendirmeyi
ihtiva etmeli, hem de kültür tarihi ile baXlantLlarL kurulmaya çalL?LlmalLdLr (çe?itli
motiflerin kullanLmLndaki deXi?iklikler veya motiflerin gerisinde yatan anlamlar
v.b.).
EXer Kâtip Çelebi'nin "yöntem"i ara?tLrLlLyorsa, bu yöntemin çaXLndaki yöntem-
ler kar?LsLndaki durumu yok farzedildiXinde yapLlan i? deXer kaybeder.
Veya herhangi bir bölgenin ?âirleri tanLtLlLrken bir iki yerdeki ?âir çokluXu dik-
kati çekmi?se, yapLlmasL gereken ?ey, o yerlerin tarihini ara?tLrmak, o devrin kay-
naklarLna ve daha sonraki kaynaklara bu açLdan yakla?maktLr. Konunun getirdiXi
her türlü soru, okuyucuyu ikna edecek ölçüde cevaplandLrLlmaya çalL?LlmalLdLr.
Okuyucu eserde bu gayreti görmeli, cevap bulunamadLXLnda cevabLn bulunabilmesi
için her ?eyin yapLldLXLna kanaat getirmelidir.
Yahut diyelim ki tezkirelere dayanarak bir devrin edebî hayatL aydLnlatLlmaya
çalL?LlLyor. Böyle bir çalL?manLn anlamlL olabilmesi için edebiyat tarihleri, ansiklo-
pedik eserler, tarih eserleri, o devirle ilgili eserler ve o devrin kendi eserlerinin yar-
dLmcL olarak kullanLlmasL gerekir. Böyle bir ilk adLmdan sonra evrim çizgisini ve
içinde bulunulan zamanLn durumunu ihmâl etmeyen bir edebiyat tarihi anlayL?Lyla
mesele ele alLnmalLdLr.
EXer incelenen eserde ?ahLs veya yer isimleri geçiyorsa, bunlar herkesçe bilin-
meyen veya az bilinen isimlerse, bunlar hakkLnda mutlaka bilgi vermek gerekir.
AyrLca, incelenen konudaki bitirme tezlerini görmezlikten gelmek olmaz; hele
bunlardan yararlanLlmL?sa, mutlaka zikredilmeleri gerekir. Bunlar hatâlarla dolu
olsalar bile yok farzedilemezler.
DeXerlendirilen yayLnlar arasLnda ne eski belâgatin ölçülerine ne de modern
ara?tLrma metotlarLna uygun bir edebiyat incelemesi bulmak mümkün olmadL. Ya-
yLnlar metin ne?irleri ile tanLtLcL, tasvîrî çalL?malarLn çoXu sâdece el altLndaki kay-
naklardan yararlanLlarak lisans tezi yazar gibi olu?turulmu?tu. Bulunabilecek ve
ula?Llabilecek her türlü bilgiyi elde etmek için gerekenler ihmâl edilmi?ti. TanLnmL?
bazL biyografik kaynaklar, edebiyat tarihleri ve ansiklopediler dL?Lna pek
ta?LlmamL?tL. Halbuki biyografi alanL bütün imkân kLrLntLlarLnLn bile sonuna kadar
yoklanmasLnL gerektiren bir alandLr.
Eserlerin edebî yönü ile ilgileniyormu? gibi görünen incelemeler ise bir edebi-
yat ara?tLrmasLnLn, hele hele modern bir edebiyat ara?tLrmasLnLn gerektirdiXi hiçbir

51
özelliXe sâhip bulunmamaktadLrlar. Örnekler verelim: Bir yazar hakkLnda onun bir
eserine dayanarak "...usta bir hikâyeci olduXunu söyleyebiliriz." dendiXinde, hükmü
verenden beklenen ?ey, hangi hikâye inceleme metodunu nasLl uyguladLXLnL anlatLp
uygulamasLnLn, kullandLXL metoda uygunluXunu okuyucuya kanLtlar bir biçimde,
söz konusu eserdeki kLsa hikâyeleri gözden geçirmi? olmasLdLr. Ya da herkesçe iyi
bilinen bazL hikâye inceleme metotlarLnL farkedilir bir biçimde kendi incelemelerin-
de kullanmasLdLr. Ancak bütün bunlarLn hiçbirisini yapmadan ve teorik bir temele
dayanmadan hüküm vermeye hiç kimsenin hakkL yoktur. Yahut, "Manzumelerinde
birtakLm nazLm ve kafiye hatâlarL muvaffak olmu? bir ?âirdir hükmünü vermeye
engel te?kil ediyor." cümlesi ancak yazarLnLn ?iir incelemesi ne demektir, bilmedi-
Xini göstermekten ba?ka i?e yaramaz. Veya tezkirelerdeki ?âir tenkidi meselesi ele
alLnLyorsa, sâdece örnekler vermek yetmez; bu tenkitlerin ciddî bir süzgeçten geçi-
rilmesi yoluyla tezkirecilerin edebiyat tenkitçiliXi yanLnLn nasLl bir ?ey olduXu, ?iir
anlayL?larLnLn ne olduXu ortaya çLkarLlmaya çalL?LlLr. Bu sonuçlar ele?tiri tarihi içeri-
sinde bir yere oturtulur. Bir ba?ka deyi?le elde edilen bilgiler edebiyat ele?tirisi,
terminoloji, edebî geli?me çizgisi açLsLndan açLklanmalL, sistemli bir hâle getirilme-
lidir.
Eser incelemelerinde olay, mekân, zaman, tipler ve tahkiyenin basit bir dökü-
mü, yüzeysel bir sLnLflandLrLlmasL ve ana çizgilerinin özetlenmesiyle her?ey bitmi?
sanLlmaktadLr. Halbuki asLl inceleme faaliyeti bundan sonra ba?layacaktLr. YapL
anlam ili?kilerinin ne olduXu, bu ili?kilerin eserin bütününe nasLl bir katkLda bulun-
duXu, eserin estetik deXerinin bu ili?kilerden ne kazandLXL sorularLnLn cevabL edebi-
yat incelemesinin ba?lLca görevleri arasLnda yer alLr. AynL ?ekilde, eserdeki âyetler,
hadisler, çe?itli ibâreler, telmihler ve benzerlerinin sâdece tesbiti bir anlam ta?Lmaz.
BunlarLn eserdeki fonksiyonlarLna ve estetik deXerlerine yönelik incelemeler yapLl-
masL ve yorumlarLnda kültür tarihinden yararlanLlmasL gerekir. Fakat incelenen
yayLnlarda ne bir teori bilgisinin ne de eserlerin geri planLnL anlayabilmek ve yo-
rumlayabilmek için ?art olan kültür tarihi birikiminin izlerini bulmak mümkün ola-
bilmektedir.
Bütün bu ara?tLrmalar sanatçL ki?iliXinin esere dayalL bir tahlilini yapmakta
önemli rol oynarlar. Bu aynL zamanda kar?Lla?tLrmalar yapabilmek demektir. Fakat
deXerlendirilen yayLnlarLn hiçbirisinde kar?Lla?tLrma fikrinin ciddî bir ?ekilde var
olduXunu gösterir bir i?âret bulmak mümkün olmadL. Kar?Lla?tLrma denemeleri basit
birer var yok cetveline dönü?türülmekte, yani ?u beyitler aynen var, ?unlar biribirine
benziyor, bunlar fazladan eklenmi?, ?eklini almaktadLr. Buna ek olarak bazan teknik
yapL, bedî, beyân, benzetme unsurlarL, telâkkilerin biribirinin aynL olduXu veya
biribirine benzediXi söylenmekte, ancak örnekler üzerinde irdeleyici ve estetik açL-
dan deXerlendirici bir kar?Lla?tLrma yapLlmamaktadLr. Bazan da bir eserdeki unsurla-

52
rLn kaynaXL hakkLnda tahmin yürütülmekte, bu konuda ara?tLrmanLn gerekli olduXu
belirtilmekte, ancak ara?tLrma yapLlmamaktadLr. Böyle bir ara?tLrma ba?kalarLnLn
deXil, söz konusu eseri edebiyat eseri olarak inceleyip hükümlere varmakla yüküm-
lü olan ki?inin görevidir. Ara?tLrmacL yapL, fonksiyon, muhteva ve anlatLm teknikle-
rinin analizleriyle yeni bilgiler elde etmeli, bunlarL doXru yorumlamalL ve bu yolla
eserin dikey ve yatay çizgideki, yani evrim çizgisinde ve yazarLn içinde bulunduXu
zamandaki yerini, ba?kalarLna göre konumunu belirlemelidir. Bütün bu i?lerin mo-
dern ara?tLrma dünyasLnda çe?itli ciddî metotlarL olu?turulmu? bulunmaktadLr. Bü-
tün bunlardan haberi olmayan ki?i zaten ne yaptLXLnLn ve ortaya ne çLkardLXLnLn hiç
bir zaman bilincinde olamaz.
Teorik temellerin eksikliXi, yetersiz ara?tLrmacLlarL temelsiz hükümlere götür-
mektedir. Bilimin metotlarLna uygun olarak ve herkes tarafLndan kontrol edilebilen
delillerle ileri sürülmeyen görü?ler hiçbir deXer ta?Lmazlar. Bu bakLmdan, filan ya-
zarLn usta bir hikâyeci olduXunu söylemek, en güzel ve en ba?arLlL VâmLk u Azrâ
hikâyesini Lâmiî'nin yazdLXLnL iddia etmek, bir ?âirin üstünlüXünde emin olmak,
modern akademik ara?tLrmanLn ?artlarL yerine getirilmedikçe hiçbir i?e yaramaz.
Sâdece böyle ifâdelerin sâhipleri kendilerini tatmin etmi? olur, konunun yabancLla-
rLnL da yanLltLrlar.
"Eser, ?iir olarak çok fazla deXerli sayLlamaz. Qâir yer yer lirizme ula?tLysa da,
esere bütün olarak bakLldLXLnda bu husûsiyeti görmek mümkün deXildir. Edebî sa-
natlarL kullanL?L bakLmLndan da birinci sLnLf bir ?âir görünümündedir." gibi hüküm-
ler veya bir eserin orijinalitesi konusundaki hükümler, bu hükümlere nasLl varLldLXL,
temsil deXeri olan, yani durumu çarpLtmadan yansLtan örnekler üzerindc akademik
ölçülere uygun kanLtlama biçimiyle gösterilmediXi sürece, yalnLz ?ahsî kanaat ola-
rak kalLrlar.
Bir de kontrol edilmeden doXruymu? gibi kullanLlan eskiden kalma yanlL? hü-
kümler vardLr. Söz geli?i, "... eskiler için bir yerde oyun olan manzum ifadelerin..."
sözü böyle bir hükmü içermektedir. Bu çok yanlL? bir hükümdür. Belâgate göre,
manzum olsun mensur olsun her eserde nihâî hedef anlatLlmak istenen neyse onu,
kime anlatLlLyorsa ona en uygun ifâde biçimiyle en yoXun ve en güzel ?ekliyle an-
latmaktLr. Bu yakla?Lmda oyuna yer yoktur. Bilhassa Eski Türk EdebiyatL ile ilgili
olarak böyle pek çok yanlL? hüküm vardLr. Bu çe?itten tuzaklara dü?memek gerekir.
Sonuçta, teori, metot ve teknikteki büyük bilgi bo?luXu ve bu konudaki vur-
dumduymazlLk akademik dünyamLzLn büyük zaafL olarak belirginle?mektedir. Mo-
dern ara?tLrmanLn kurallarL, hattâ en basit ilkeleri bilinmemekte, edebiyat teorileri
ve ele?tiri alanLndaki temel el kitaplarLnLn bile ciddî bir ?ekilde okunduXunu gösterir
i?âretler bulunmamaktadLr. Genç bilim adamL bir konuda ara?tLrmaya ba?larken çok

53
zaman alanLnda daha önce yapLlmL? kendisine örnek olabilecek ba?arLlL eserleri bile
gözden geçirmeyecek kadar sorumsuz davranabilmekte, yine de doktor ünvânLnL
alabildiXine göre müsâmaha görmektedir. Bu durumda herkesin durup kendisine bir
çekidüzen vermesi ?arttLr; çünkü geli?mi? dünyanLn ölçülerine vurulduXunda eldeki
ürünler yetersiz mezuniyet tezleri gibi kalmaktadLrlar. Bu tür eserlerin hiçbirisinin
geli?mi? dünyaya kar?L bizi ve kültürümüzü temsil kapasiteleri bulunmamaktadLr.
Geli?mi? dünyaya uyum saXlayamayan bir akademik çevre, deXi?en çaXLn dL?Lnda
kalan, kendi anlattLXLnL kendisi dinleyen, söylediklerinin hiçbir deXeri bulunmayan,
hiçbir ?ey olamadLXL halde kendisini bir ?ey zanneden bir garip insanlar topluluXu
olmak tehlikesi ile kar?L kar?LyadLr. YayLnlanan her ?eyin insanLn akademik seviye-
sini gösterdiXini ve adLnL ölümünden sonra da lekeleyebileceXini unutmamalLdLr.
YapLlmasL gereken ?ey kolaycLlLktan vazgeçip i?in temelinden ba?layarak eksiklik-
leri gidermeye çalL?mak, i?in gereXini yerine getirmeye çabalamak, dâima daha
iyisini yapmak için yorulmak, kendi yaptLXLnL kolay beXenmemek, bir yandan da
çaXL gözden kaçLrmamaktLr. Aksine bir davranL?Ln, gerekçeler ne olursa olsun, hem
kendi alanLmLzdaki ara?tLrmalarLn deXerini dü?ürmek hem de akademik dünyamLza
ihânet etmek olacaXL açLkça ortadadLr.

Genç Edebiyat Ara t rmac s n n Yanl lar , Marmara Üniversitesi Türklük

Ara4t5rmalar5 Dergisi, C. VII (Amil Çelebio;lu Arma;an5), =stanbul 1993,
s.337-368.

54
 TEOR= ZEM=N=NDE MET=N 0ERH= MESELES=*

"Metin ?erhi nedir ve nasLl yapLlmalLdLr? sorularLnLn cevabL ilk bakL?ta çok ko-
lay görünmektedir. Ancak metin ?erhini tanLmlamaya yönelik ilk adLmlarda güçlük-
ler ba? göstermektedir. Burada, bu çe?itten konularda âdet olduXu üzere kelimenin
sülâsîsinden ba?layLp mü?taklarLnL sLralamak, lugat ve LstLlah anlamlarL üzerinde
durmak, sözlüklerdeki farklL anlamlara i?aret etmek ve BatL dillerinde aynL anlamla-
ra gelen kelimeleri sayarak âlimâne bir giri? yapmak niyetinde deXilim.
Metin ?erhi bizde ve BatL'da yüzlerce yLldLr var. Metin ?erhi adL altLnda yapLlan-
lara baktLXLmLz zaman ?öyle çok basit bir tesbitin bu konudaki bütün eserler için
geçerli olduXunu görüyoruz: Bir metnin, daha iyi anla?LlsLn diye, o metni ba?kala-
rLndan daha iyi anladLXL kanaatinde olan ki?iler tarafLndan açLklanmasL. Bu kanaat
ba?kalarL tarafLndan payla?Llsa da payla?Llmasa da, bir metni açLklamaya ba?layan
bir ki?i, onu bazL ki?ilerden veya herkesten daha iyi anladLXL kanaatine kendisi sa-
hiptir. Bu tesbiti ileride hatLrlayacaXLz; çünkü i?in objektiflik veya subjektifliXi
yönüyle ilgisi bulunmaktadLr.
Bir metnin açLklanmasL gerekiyorsa, o metinde okuyucunun bilgisi, aklL, dü?ün-
cesi, sezgisi veya duygularLyla a?amayacaXL bazL güçlüklerin varlLXL kabul ediliyor
demektir. AyrLca metnin daha büyük ili?kiler manzumesi içerisinde meselâ inanç
veya dü?ünce sistemlerinde ne anlama geldiXini anlamak ve anlatmak ihtiyacL da
metinleri ?erh ettirmi?tir.
AslL aranLrsa ?erh, en geni? anlamLyla ele alLr ve iyice soyutla?tLrarak ifâde ede-
cek olursak, hayatLn ileti?im söz konusu olan her alanLnda kar?LmLza çLkar. Bu an-
lamda, bir futbol maçLnda bile maçLn hakemi futbol kurallarL metnini ?erh etmekte,
bunu da seyirci ve oyunculara düdüXü ve el kol hareketleriyle ifâde etmektedir.
Böyle bir yakla?Lm tabiîdir ki metin ?erhinin en geni? sLnLrlarLnL çizme eXili-
mindedir. Burada ?erhle yorum iç içe geçmi?lerdir; ancak yorumun da temelde ya-
tan bir ?erh vasLtasLyla mümkün olabileceXini, ?erhin ise açLklanacak metne ait ufuk,
perspektif ve bilgileri gerektirdiXini hatLrlatalLm. Böyle bir çerçevede yazLlL her
metin zaten aynL zamanda bir açLklama nesnesidir. Biz burada metin ?erhini en
geni? sLnLrlarL içerisinde ele almayacaXLz; çünkü bizi ara?tLrma alanLmLzdan dolayL
önce edebiyat metinlerinin ?erhi ilgilendirmektedir. Yine de bütün metin ?erhlerinin
ortak bazL özellikleri olduXunu unutmamak gerekir. Her alandaki metin ?erhinin bir
diXerinden öXreneceXi ?eyler veya bir diXerine katkLsL vardLr.

*
NLESAM tarafLndan 17-18 Ocak 1992 tarihlerinde düzenlenen “I. Eski Türk EdebiyatL
Kollogyumu”nda sunulmu?tur.

55
 Konumuz dâhilinde metin ?erhinin sLnLrlarLnL biraz daha daraltmayL deneyebili-
riz: Klasik Türk EdebiyatL metinlerinin ?erhi meselesi bizi alanLmLz dolayLsLyla
bütün diXer metin ?erhlerinden çok daha fazla ilgilendirmektedir. Hattâ bu çerçeve-
yi burada sadece klasik Türk ?iirinin metinlerine hasretmek daha doXru olacaktLr;
çünkü her türlü metin ?erhi metodu nesir ve nazLm ?erhi arasLnda farklLlLklar oldu-
Xunu kabul etmektedir ve ?iirdeki metin ?erhi tarihinin bütün eskiliXine raXmen hâlâ
en önemli metin ?erhi problemleri burada mevcuttur. Çünkü ?iirdeki açLklamalar
?iirin ses ve anlam bütünlüXünün olu?turduXu yapL ile baXlantLlL olmak zorundadLr.
Böyle olmadLXL durumlarda ?erhin bir sözlükten farkL kalmaz. Söz konusu olan ?ey
kelimelerin yalnLzca anlamlarL deXil, ?erhedilen ?iir içerisindeki anlam ve fonksi-
yonlarLdLr. Bu da dâima biraz tahlil ve ele?tiri ile karL?mL? olmak demektir.
Qiir metinlerinin ?erhi Nslâm kültür dünyasLnda varlLXLnLn bütün karakteristik
çizgilerini tLpkL filoloji, belâgat, tarih, biyografi ve benzeri birçok dal gibi Kur'an'L
ve onun i'câzLnL daha iyi anlamaya yönelik ara?tLrmalara borçludur.
Bilhassa filologlar, müfessirler, kelamcLlar ve filozoflar bu alanda büyük çalL?-
malar yapmL?lardLr. Bu alanlarda elde edilen bilgi ve tecrübe sanat ve ?iir alanLna
aktarLlmL?, orada eserlerin açLklanmasLnda uygulanmL?tLr. Hitâbet ve kitâbetin orta-
ya çLkardLXL edeb literatürü, ?âirlerin faaliyeti, ?iir tartL?malarL, ele?tiri, daha fasih ve
beliX ifâdenin ara?tLrLlmasL, hep birlikte, klasik metin ?erhinin esasLnL olu?turan
bilgilerin tesbitinde, kristalle?mesinde önemli roller oynamL?lardLr. Bu çerçevede
lafz, mana, kelime, nahv, cümle, paragraf, ifâde ?ekilleri ve daha çok bedî ve beyân
adL altLnda toplanan retorik figürler ara?tLrLlmL?tLr. Bu i? yapLlLrken mantLk dilinden
ve usullerinden yararlanLlmL?, aklî ve vaz'î delâletlerle sLnLrlandLrmalara, sLnLflan-
dLrmalara gidilmi?, kurallar konmu?tur.
Bu ara?tLrmalarda dikkatin, sanatlL ifâdedeki biçim özelliklerine, anlatLmLn çe-
?itli yollarL ve unsurlarLna, mana ve ?ekil, bir ba?ka deyi?le, öz ve biçim meseleleri-
ne yöneldiXini görüyoruz. Söz geli?i, bu dikkatlerin sonucu olarak tartL?malL keli-
meler, alL?LlmadLk sentaks özellikleri, kelimelerin felsefî açLdan incelenmesi, ifâde-
de psikolojik etkiler, biçim elemanlarLnLn tesbiti, ?iir evriminde objektif ölçüler
aranmasL gibi meseleler derinlemesine ele alLnmL?tLr.
Ancak kitap hâlindeki klasik devir ?iir metni ?erhlerine bakLldLXLnda en çok filo-
lojik yakla?LmlarLn aXLr bastLXL görülür. Bu tip ?erhlerde öncelikle metin verilir.
Sonra kelimeler ve kavramlar çok zaman dil bilgisi aXLrlLklL olarak ?erhine göre
uzun veya kLsa bir ?ekilde açLklanLr. Onlarda saklL olan anlam dünyasL ortaya çLka-
rLlmaya çalL?LlLr. Daha önce bu konuda ileri sürülmü? fikirler varsa, onlar zikredilir,
tercihlerde bulunulur. Telmihler dünyasL açLklanLr. Sadi, HâfLz ve Mesnevi ?erhleri
genellikle böyledir.1

1
Bu, zamanLmLza kadar böyle devam edegelmi?tir. Bu bakLmdan SarL Abdullah Efendi'nin (Ö.
1660) Cevâhir-i Bevâhir-i Mesnevisi ile Tahir Olgun'un günümüzdeki Mesnevi Qerhi arasLnda
önemli bir fark yoktur.

56
 AslLnda klasik metin ?erhinin ula?tLXL ustalLXLn tam bir planLnL sLk sLk Kur'an
tefsirleri arasLnda bulmak mümkündür; çünkü ideal ?erh modelinin ortaya çLkL?Lnda
bunlarLn rolü büyük olmu?tur. Bu modelde ayrLntLlL filolojik açLklamalar yanLnda
belâgat bilgilerinden de yararlanLlLr ve nüzül sebepleriyle ilgili bütün rivayetler,
konuyla ilgili kLssalar verilir. Bütün bunlarLn L?LXLnda anlam saXlLklL bir ?ekilde
tesbite çalL?LlLr.1
Geleneksel ?erh metodu günümüze kadar etkisini sürdürmü?tür ve günümüzde
bile saygL ile kar?Llanabilecek bir dil, mantLk ve bilgi zeminine oturtulmu?tur. An-
cak BatL kültürünün etkisiyle birlikte bizde de bu konulara yakla?Lmlarda deXi?iklik-
lerin ba?ladLXLnL görmekteyiz.2 Burada bu konudaki bütün etkileri teker teker tesbite
uXra?manLn maksadLmLz açLsLndan önemli olduXunu zannetmiyoruz. Meseleyi ba?ka
bir yolla ele alabiliriz. Bir yandan geleneXi tanLyan öte yandan BatL dü?üncesiyle
kar?Lla?mL? ve genellikle yüzyLlLmLzLn Klasik Türk EdebiyatL alanLndaki en büyük
metin ?ârihi olarak kabul edilen bir örneXi yakLndan inceleyerek onun eskiyle ve
yeniyle ili?kilerini gözden geçirebiliriz.
Söz konusu örneXin Ali Nihat Tarlan olduXunu tahmin etmek zor olmasa gerek.
Faruk Kadri Timurta?, Fuzûlî DivanL Qerhi'nin sunu? yazLsLnda onu ?öyle tanLtLyor.3
"Divan ?iirini en iyi anlayan, bilen ve açLklayan bu sahanLn dünyada en büyük uz-
manL.....Metinler ?erhi ilminin e?siz üstâdL".
Ali Nihat Tarlan'Ln kendi deyi?iyle "metinler ?erhi" hakkLndaki görü?lerini ana
hatlarLyla ?öyle verebiliriz4: Metinleri diXer ilimler için deXil, kendisi için kendisi
olarak tetkik gerekir. Metin tetkiki tarihe, kültür tarihine, psikolojiye veya sosyolo-
jiye malzeme saXlayan bir alan deXildir. DiXer bilim dallarLnLn bilgilerinden ve
metotlarLndan istifâde eder; ama onun kendine has prensipleri ve yollarL vardLr.

1
Tefsir konusunda bkz. Nsmail CerrahoXlu: Kur'ân Tefsirinin DoXu?u ve Buna HLz Veren Âmiller,
A.Ü. Nlâhiyat Fakültesi YayLnlarL LXXX, Ankara 1968.
2
Bu konu?madaki edebiyat teorileri ile ilgili genel bilgileri ve bibliyografyayL a?aXLdaki eserlerde
bulmak mümkündür: Rene Wellek-Austin Warren: Theory of Literature, London 1976; Berna
Moran: Edebiyat KuramlarL ve Ele?tiri, geni?letilmi? 6. baskL, Cem YayLnevi, Nstanbul 1988;
Jurgen Hauf/Albert Huller/Bernd Hüppauf/Lothar Köhn/Klaus-Peter Philippi: Methodendiskus-
sion, Arbeitsbuch zur Literaturwissenschaft Band I, Athenaum Fischer Taschenbuch Verlag 1972;
Viktor Zmegaç (n?r.): Methoden der deutschen Literaturwissenschaft, Athenaum Fisher
Taschenbuch Verlag 1972; Werner Kraus: Grundprobleme der Literaturwissenschaft, Rowohlt
Taschenbuch Verlag, Hamburg 1968.
3
Bkz. Ali Nihat Tarlan: Fuzûlî DivanL Qerhi, Kültür ve Turizm BakanlLXL YayLnlarL, Ankara 1985,
s.l.
4
Ali Nihat Tarlan'Ln bu konudaki görü?leri a?aXLdaki eserlerinden derlendi: A.N. Tarlan: "De
l’histoire litteraire", Archiv Orientalni 18/4 (1950), s. 229-232; A.N.Tarlan: Qeyhî DivanL'nL Tet-
kik, Nstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi YayLnlarL No 1070, ikinci baskL, Nstanbul 1964;
A.N.Tarlan: Edebiyat Meseleleri, Ötüken Ne?riyat, Nstanbul 1981; A.N.Tarlan: Necati Beg Diva-
nL, Millî EXitim BasLmevi, Nstanbul 1963, (Önsöz s. I-VI); A.N. Tarlan: Ahmed Pa?a DivanL, Millî
EXitim BasLmevi, Nstanbul 1966, (Önsöz s. IX).

57
 Metin ?erhi, edebiyat tarihi, teorisi ve edebî tenkitten kesinlikle ayrLdLr. Bilhassa
tenkit tamamen subjektiftir. Tarlan'Ln kelimeleriyle "Münekkid edebî eser üzerinde
ikinci bir edebî eser yaratan edibdir". Metin ?erhi ise sadece anlamaya çalL?Lr. Bir
operatör veya kimyager gibi te?rih ve tahlil eder. Mü?terek maddeleri bulur onlarL
sLralar. "Sanat eseri küldür, parçalanamaz." NtirazLna kar?L Tarlan, "objektif bir bilgi
için mürekkebin anâsLrLna ircâ "edilmesi gerektiXine inanLr.
O, bu i?i tamamen müsbet bir bilim olarak görmektedir: "Kâinatta sadece nizam
ve kanunun hüküm sürdüXüne ilim yolu ile inananlar için bu konunun ?uur ve idrâ-
kinden ibaret olan ilim sahasL içerisine girmeyecek hiçbir vâkLa yoktur" der. Nlim
ordusunun her alanda zaferler kazandLXL inancLndadLr. Ona göre, "sanatL metafizik
bir esîr telâkki edip onu ruhî bir zevk zâviyesinden temâ?â edenler o esrârL içip
sayLklayanlar enfüsî âlemde hezeyanlarL ile me?gul olmalLdLrlar"; onlar ilmî disip-
linden mahrumdur.
Pozitivizmin tarihi ile ilgilenenler bu görü?leri derhal tanLyacaklardLr1. Bunlar,
H. Taine veya W. Scherer gibi eski pozitivist ve sosyolojik yakla?LmLn edebiyat
teorisindeki zirvelerince de hayata geçirilmeye çalL?Llan temel ilkelerdir. Çok kLsa
ifâde etmeye çalL?Lrsak; bu yakla?LmLn temelinde, hiçbir ön fikre sahip olmadan,
ara?tLrma nesnesine tLpkL bir fen bilgininin maddeye yakla?tLXL gibi yakla?Lp elde
edilen bilgilerden tümevarLm yoluyla kanunlar, kurallar elde etmek söz konusudur.
Genel bakL?larL ve hükümleri olu?turmanLn yolunun bu olduXuna inanLlLr. Poziti-
vizm uzun bir macera ve dallanLp budaklanmadan sonra N. Popper ile bugün tama-
men ba?ka bir noktaya ula?mL? bulunmaktadLr. Çok basite indirgeyecek olursak,
önce birtakLm varsayLmlar olu?turmak, sonra ara?tLrma nesnesini bu varsayLmlar
açLsLndan gözden geçirmek gerekmektedir. VarsayLmlar yanlL?lanmadLklarL sürece
doXru olarak kabul edilirler. Qu veya bu ?ekilde yanlL? olduklarL kanLtlandLXL anda
geçerlilikleri biter2.

1
A?aXLdaki cümle, "Alan ara?tLrmasL yapan sosyolog, testlerle ba?arLyL ölçen pedagog, sabit
veriler, gramer ve vezin analizleri, tarihî yapLnLn çizgilerini yeniden ortaya çLkarma pe?indeki
edebiyat bilimcisi, onlarLn hepsi, her zaman bilimsel öncüllerin bilincinde olmasalar bile pozitivist
yakla?LmL uygulamaktadLrlar", ve Wilhelm Scherer'in sözleri "DemiryollarLnL ve telgrafL hayata
geçiren, aynL güç; sanayinin duyulmadLk çiçeklenmesini ortaya çLkaran, hayatL kolayla?tLran,
sava?larL kLsaltan, tek sözle, insanlarLn tabiat üzerindeki hâkimiyetini güçlü bir adLm boyu ileri
götüren, aynL güç; kültürel hayatLmLzL da aynL güç idâre ediyor: DoXmalarL süpürüyor, ?iire dam-
gasLnL vuruyor, bilimleri biçimlendiriyor. Fen bilimleri hepimizin zincirlendiXi zafer arabasLyla bir
muzaffer olarak geçiyor" ?eklindeki sözleri bu etkileri açLkça göstermektedir; bkz. L. Köhn: "Der
Pozivistische Ansatz", Methodendiskussion, s. 30-31.
2
Bkz. Lothar Köhn: "Der Pozitivistische Ansatz", s. 36-37.

58
 Bugün bizim ara?tLrma dünyamLzda hâlâ büyük ölçüde eski pozitivizmin getir-
diXi alL?kanlLklar hâkimdir; çünkü onlar vaktiyle bilhassa Servet-i Fünun'cular tara-
fLndan benimsenmi?, sosyolojik ve tarihî metot biçiminde Fuat Köprülü tarafLndan
yerle?tirilmi? ve ayrLca onlar üzerine kurulan birçok yakla?Lm biçimi Nstanbul ve
Ankara Üniversitelerinde etkili olan Alman hocalar tarafLndan Türk bilim adamlarL-
na uygulattLrLlmL?tLr. YalnLz, burada hemen zikredilmesi gereken bir husus, poziti-
vizmin bilhassa metin ne?ri, metin incelemesi ve edebiyat tarihçiliXi alanLnda hiçbir
zaman vazgeçilemeyecek metotlarL olduXudur.
Tarlan bunlara ek olarak i?in içerisine bir de psikolojik yakla?LmL katmaktadLr.
Bu yakla?Lm bilhassa, onun edebî sanatlar sLnLflandLrmasLnL belirlemi?tir. Onun bu
konudaki dü?üncelerini büyük ölçüde kendi kelime ve cümlelerine dayanarak ?öyle
özetlemek mümkündür: Uzuvlar nev'in hayatLnL devâm ettirmek için gereklidirler.
Uzviyyette bir de sinir cümlesi vardLr; haz ve elem gibi iki vasLta ile uzviyyeti yön-
lendirir. Bu sinir cümlesinin en ufak heyecanLndan en büyük ihtiras buhranlarLna
kadar her tezâhürü ferde sanat maddesini verir. YalnLz, insanLn teessürî hayatL deXil,
zihnî hayatL da bu mihver etrafLnda döner. Bütün dinî, ahlâkî, içtimaî, ilmî mevzular
bu çekirdek etrafLnda belirmi?tir. "Haricî âlemin manzarasLnL deXi?tiren psikolojik
fakülteler muayyen olduXuna göre bunlarLn mahsulü olan edebî sanatlar da muay-
yen ve mahduttur... Biz bu risâlede ruhî merkezlerine nazaran edebî sanatlarL tasnif
izah ve anlamadaki farklarL nisbeten vâzLh olarak tayin etmek istedik".
AçLkça görüldüXü gibi, burada psikolojik bir bakL? açLsLnLn sanat eseri kar?LsLn-
daki tavrL ile kar?L kar?LyayLz. Burada süjenin duygulanL?L ve haz belirleyici unsur-
lardLr.
Yine Ali Nihat Tarlan'Ln metin ?erhi anlayL?LnL basit ve kaba çizgilerle özetle-
meye devam edelim: Sanat eseri bir bütündür; ama bu bütün ancak birimleri vasLta-
sLyla incelenebilir. Bunun için bazL ön bilgiler gereklidir. Eski ?iirimizde edebî
akLmlar olmadLXL için, sanat anlayL?Lnda önemli temel farklLlLklar yoktur. Qiirimiz,
birimi olan beyitler vasLtasLyla anla?LlLr. Beyitte içiçe bir hayaller dünyasL ve bu
hayaller dünyasLnLn ifâde edili? biçimi vardLr. Bütün ifâde elemanlarL i?in maddî
yönünü te?kil eder. OnlarL kullanL? tarzL ise sanatkârLn ki?iliXini ortaya çLkarLr. Bir
devrin sanatkârlarLndaki ortak çizgiler o devrin özelliklerini olu?turur. Bir yazarLn
eserini doXru bir ?ekilde ortaya çLkarabilmek için onun sanatkâr ki?iliXine tamamen
nüfuz etmek gerekir. SanatkârlarLn etkile?imi meselesi sanatLn ince, çok cepheli bir
problemidir. Hükümler ?ahsî sezi?ten geçip ilmin istediXi açLklLXa kavu?amaz. Hem
bizim ?âirlerimiz, hem NranlLlar mLsra mLsra tetkik edilmedikçe hükümler indî kalLr.

59
 Bütün bunlar Ali Nihat Tarlan'Ln metin ?erhi konusunda teorik plandaki görü?-
leridir ve bazL çeli?kilerle problemleri kendi içlerinde ta?LmaktadLrlar. Ama önce
Tarlan'Ln metin ?erhi uygulamalarLnL hatLrlatmakta yarar var:
Qeyhî DivanLnL Tetkik'te divandaki bütün ?iir elemanlarLnLn mümkün olduXu
kadar tam gerçekle?tirmeye çalL?LlmL? bir dökümü ile kar?Lla?LrLz. Qekil özellikleri,
imlâ özellikleri, dil unsurlarL, edebî sanatlar, âyet, hadis, kLssa, fikir, duygu ve ben-
zeri bütün elemanlar adetâ bir yLXma hâlinde verilirken bir yandan da bilhassa Nran
edebiyatLndan Selman ve HâfLz'daki benzer örnekler ile Türk EdebiyatLndaki benzer
örnekler zikredilmi?tir.
YazarLn kendi teorik yakla?LmL ile kar?Lla?tLrLldLXLnda, burada bazL çeli?ki ve ek-
siklikler göze çarpmaktadLr. Benzer örnek parçalarLn zikri gibi. Tarlan'Ln kendisine
göre Nran ve Türk edebiyatLnLn tam bir dökümü ortaya çLkarLlmadan yapLlan bu i?in
objektif olmasL mümkün deXildir. Veyâ Qeyhî'yi kendi devrindeki diXer ?âirlerden
ayLran ?ahsî özelliklerin açLklLXa kavu?turulmayL?L bir eksikliktir.
Tarlan'Ln sonraki ?iir incelemelerinde, söz geli?i Fuzûlî DivanL Qerhi'nde ?öyle
bir yol tuttuXu görülür: Beyitin kendisini verir. Beyiti günümüz Türkçesine aktarLr.
Beyitteki kelime terim ve ibârelerin dinî, tasavvufî anlamlarLnL, telmihler, benzet-
meler ve edebî sanatlarL açLklar.
Qeyhî DivanLnL Tetkik'teki tavLr, klasik metin ?erhi metotlarLyla eski pozitiviz-
min metotlarLnLn bir birle?mesi olarak ortaya çLkmakta, Fuzûlî DivanL Qerhi'nde ise
geleneksel metin ?erhi tarzL aXLr basmaktadLr.
Akademik dünyamLzLn ?iir incelemelerinde Ali Nihat Tarlan'Ln metin ?erhi tarzL
kendisini hâlâ bütün aXLrlLXLyla hissettirmektedir. Bu muhakkak ki önemli ve deXer-
li bir tarzdLr; ancak geçen yüzyLldan ba?layarak bu yüzyLlLn ba?Lnda gitgide çe?itle-
nen ve yüzyLlLmLzLn ikinci yarLsLnda daha da rafine hâle getirilen pek çok metin
?erhi anlayL?L bulunmaktadLr. Bu geli?meler ?iirimizin ?erhinde de yeni arayL?larLn
gerekli olduXunu göstermektedir. Modern teorilere çok önem verdiXini ve onlarL iyi
uyguladLXLnL bildiXimiz Mehmet Kaplan bu ihtiyacL biraz sert bir ifâdeyle belirtir:
Ona göre metinde geçen yabancL kelimelerin ?erhi, veznin, ?eklin, edebî sanatlarLn
belirtilmesi ve böyle ne i?e yarayacaXL bilinmeyen teferruat bilgisi bo?tur ve hakikî
sanat anlayL?Lna yabancLdLr. Metnin müellif ve devri ile ili?kisi, metnin bütününe
hâkim olan ruh, onu ortaya koyu? ?ekli birbiriyle münasebetli olarak ele alLnmalL,
bunlarLn kompozisyonu unutulmamalLdLr1. Mehmet Kaplan bütünlüXü olan her

1
Mehmet Kaplan: Qiir Tahlilleri, And YayLnevi, Nstanbul 1958, (Önsöz s. I-V).

60
?iirin bu bütünlük içerisinde ve kontekts (baXlam) içerisinde ele alLnmasLndan yana-
dLr ve bunun klasik ?erhten farklL olup tahlile yakLn olduXunu dü?ünür. Ancak onun
tahlilleri aynL zamanda modern metotlarLn eklektik bir biçimde ba?arL ile kullanLl-
dLklarL ?erhler olarak da kabul edilebilirler. Ancak o, klasik edebiyattan bir ?âirin
tek bir ?iirini bir bütün olarak ?erh etmek yerine klasik ?iirleri bir kavram veya kav-
ramlar dizisi etrafLnda ele almayL tercih ettiXi için metin ?erhinden çok daha geni?
kapsamlL yakla?Lmlar içerisindedir1.
Günümüzde metin ?erhi anlayL?L deXi?mektedir. Metin ?erhi artLk anlam bütün-
lükleri, baXlamlar, yapLlarL göz önüne almakta ve bu ?ekliyle daha kuvvetli bir tahlil
yönüne de sahip olmaktadLr. Yeni teorilerin L?LXLnda artLk metin ?erhinin tamamen
objektif olma iddiasL da eskisi kadar keskin deXildir. Çünkü ele alLnacak bir ?iiri
seçmek bile bir deXer yargLsLnL, yani subjektifliXi içinde ta?LmaktadLr. Seçmek bir
tercihtir. Her ?iir kendisine has bir yapLya, ikizi olmayan tek bir varlLXa sahip oldu-
Xuna göre "AçLklamak için neden bu ?iir seçildi de öbürü seçilmedi?" sorusuna
tamamen objektif bir sebep bulmak mümkün deXildir. AslLnda bir ki?inin bir metni
ba?kalarLndan daha iyi anladLXL kanaatinde olmasL, bu kanaatin ba?kalarLnca payla-
?LlmasL bile subjektif bir tavLrdLr; çünkü böyle bir ?eyi nesnel olarak kanLtlamak
mümkün deXildir.
Bir ba?ka noktada da çok dikkatli davranmak zorundayLz. "Devrin ruhuna gir-
meli ve onlarLn ölçülerini bulmalL, kendi ?ahsî fikirlerimizi kendimize saklamalL-
yLz." görü?ü ?iirin dünyasLnL yeniden kurmayL amaçlar. Bu fikirler Almanya'da 19.
yüzyLlda Tarihselcilik (Historismus) ve Pozitivizmle birlikte taraftar toplamL?, Ame-
rika'da da taraftarlarLnL bulmu?tur. Bizde de çok yaygLndLr. Bu yakla?LmLn zaafL
"Qâiri sadece kendi dünyasLnda kendi ölçüleriyle deXerlendirmek gerekir." fikri
meseleye tamamen hâkim olduXunda belirir. Nlk bakL?ta çok mantLklL görünen bu
fikir, çaXLmLzda iki önemli ele?tiri ile kar?Lla?mL?tLr.
Birincisi, böyle bir yakla?Lmda her devir kendi içine kapalL, ötekilerden tama-
men kopuk bir hâl almaktadLr. Bu ise tarihî tekâmül çizgisini biribirinden kopuk
bloklar hâline getirir. BloklarL biribirine baXladLXLmLzda da diXer devirlerin ölçü ve
hükümlerini i?in dL?Lnda bLrakamayLz.
Ama asLl ikinci itiraz daha önemlidir. Sanat eseri sanatçLdan baXLmsLz bir varlL-
Xa sahiptir. Eser deXi?ik devirlerde deXi?ik okuyuculara sahip olabilir. Biz 20. yüz-

1
Örnek olarak bkz. Mehmet Kaplan: "Qeyh Galib'in NnsanlLk AnlayL?L", Türk EdebiyatL Üzerinde
Ara?tLrmalar, Dergah YayLnlarL, Nstanbul 1987, s. 25-36.

61
yLlLn insanlarLyLz. Dilimizin yeni çaXrL?LmlarL, yeni tatlarL var; yeni tarzlarLmLz, yeni
duygularLmLz var. Eskilerin inandLXL her ?eye aynen inanmamLz mümkün deXil. Kaf
daXLna gittik, hayallerimizde Rüstem'in yerini Rambo aldL. Bu durumda yazarLn
dünyasLnL ne kadar aslLna uygun olu?turmaya çalL?Lrsak çalL?alLm, bu, yine de yaza-
rLn dünyasLnLn üzerine onun kavramlarL ve düzenleme tarzL ile kurulan kendi dün-
yamLz olacaktLr.
Bu yakla?Lm biçimini en uç noktasLna götürenler de olmu?tur. Bunun
mutlakiyetçi bir ?eklini klasik edebiyatLmLzla ilgili olarak akademik dünyamLzLn
dL?Lnda 60'lL yLllarLn Yordam dergisinde H. Cöntürk ve H. Aker'in bazL uygulamala-
rLnda buluyoruz1. 60'lL yLllarLn Soyut, Papirüs, Yeni Dergi gibi dergilerinde tartL?L-
lan2 bu anlayL?a göre tasavvufi bir a?kL anlatan bir ?iir bunu anlamayan bir çaXda
tamamen dünyevî bir a?k ?iiri olarak açLklanabilir. Onlar eski bir metni alLp yazarLnL
fazla hesaba katmadan o metnin bugün kendileri için ne anlam ta?LyabileceXini
dü?ünürler. YalnLz metni alLp onun sanat özellikleri üzerinde durmanLn yeterli oldu-
Xu görü?ündedirler. Kelimelerin o zamanki muhtemel anlamlarL pe?inde ko?manLn
gereksiz olduXuna onlarL yeniden anlayLp deXerlendirmenin gerekli olduXuna inanLr-
lar. OnlarL ?iirin kendi dünyasL ile ili?kileri, mazmunlar, hattâ ?iirin ses yapLsL bile
ilgilendirmez. Onlar gerçek ?iirin imajlarla olu?tuXu dü?üncesinden yola çLkarak,
?iirin deXerini bu imajlarLn kendi aralarLndaki ili?ki ve tutarlLlLklarLnda, örgüsünde
ararlar.
Bu yakla?LmLn hemen, yine akademik çevreler dL?Lnda, aXLr ele?tirilere uXradL-
XLnL görürüz. En aXLr ele?tiriyi yönelten Murat Belge aslLnda eserlerde bir toplum
boyutu olmasL gerektiXi görü?üne sahip olan her biribirinden farklL bakL? açLsLnLn
payla?abileceXi fikirler ileri sürer. BunlarL ?öyle özetleyebiliriz3: Divan ?iirinin
çevresi ile ili?kileri koparLlLrsa deXeri kalmaz. Bir eser ba?ka bir çaXda yeni deXerler
kazanabilir; ama bu, eserde hiç olmayan bir ?eyi uydurmak demek deXildir. ÇaXda?
sanat eserleri de dahil, tarihî çerçevesinden dL?arL çLkarLlan bir metnin anlamL kal-
maz. Bir eserin önce tarihî mahiyeti ortaya konmalL, sonra eserin çaXLmLzda nasLl
yorumlanLp ondan neler çLkarLlabileceXine bakLlmalLdLr. Qiirin kendi dünyasLyla

1
Bkz. H. Cöntürk: "Nefî'nin Bir Gazeli", Yordam 3 (1966 Mart) s. 17, 23-24; H. Aker: "Baki'nin
Gazelini Okurken", Yordam 4 (1966 Nisan), s. l, 30-32.
2
Murat Belge: "Metin Nncelemesi Üstüne" Papirüs 3 (1966 AXustos), s. 9-12; H. Aker: "Metin
Nncelemesi", Soyut sayL 17 (1966), s. 9; H. Cöntürk: "Eski-Yeni, Kolay-Güç" Yordam (1966
AralLk).
3
Murat Belge: "Divan EdebiyatL ve Metin Ele?tirisinde Yöntem" Yeni Dergi 3 (1967), s. 215-
224.

62
ili?kileri büyük bir zenginlik olu?turur. Bundan vazgeçmek esere haksLzlLktLr. Top-
lumun geli?me çizgisi göz önüne alLnmalL, eserin temel felsefesi ihmal edilmemeli-
dir. Divan ?iirinin mazmunlarL ve sesi göz önüne alLnmazsa, bu onda var olan ?eyle-
ri hiç hesaba katmamak olur.
Klasik ?iirimizin açLklanmasLnda uygulanan bir ba?ka metot olarak da yapLsalcL
?erhle kar?Lla?Lyoruz. Ba?langLç sayLlabilecek ilk denemelerin Nstanbul YabancL
Diller Okulunun Dilbilim dergisinde bilhassa Süheyla Bayrav ve Tahsin Yücel
çevresinde ba?ladLXLnL görüyoruz1. YapLsalcL ?erhin metne yakla?LmLndaki temel
prensipleri ?öyle özetleyebiliriz:
Bir sanat eseri deXi?ik dönemlerde veya deXi?ik açLlardan bakLldLXLnda deXi?ik
bildiriler sunmaktadLr. Ortada yazar ve okur vardLr. Okur sürekli deXi?ken olduXun-
dan, farklL açLklamalar mümkündür. Bu açLklamalar kendi içerisinde tutarlL ise nor-
maldir. Nesnellik açLklamanLn bildirisinde deXil iç düzenindedir. Edebiyat bilimi
metnin ta?LyabileceXi bütün bildirileri veya tek doXru bildiriyi aramaz; sanat eseri-
nin sanat özelliklerini, sanatçLnLn bilinçli çabasLnL göstermeyi amaçlar. AranLlan ?ey
eserin iç düzeni, her sanatçLnLn özel dizgesi, belli bir dönemin sanat duyarlLXL, gele-
neXi eXilimleridir. Bu i? yapLlLrken tekrarlar, paralellikler, mLsra uzunluklarL, cümle
unsurlarLnLn sLralanmalarL, birbirleriyle ili?kileri, cümlelerin yapLlarL, tek tek kelime-
ler, onlarLn cinsleri, özellikleri, her türlü ses tekrarL göz önüne alLnLr. Bunlar ne
istatistikçi bir anlayL?la, ne de eski retoriXin yaptLXL gibi, yapL çerçevesinden koparL-
larak ele alLnmalLdLrlar. Aksine içinde bulunduklarL bütünün parçalarL, bir dizgenin
öXeleri diye gözden geçirilmelidirler.
YapLsalcL metin ?erhinin en son ve metodun âdabLna erkânLna uygun bir uygu-
lamasLnL meslekta?LmLz Cem Dilçin gerçekle?tirdi2. Bu metot aslLnda içinde, poziti-
vizmin fen bilimlerindeki objektifliXini arayan ruhun, bir ba?ka biçimde devamLnL
ta?LmaktadLr. Zaten teori alanLnda da hem formalist hem yapLsalcL metotlar poziti-
vist zihniyetin ürünleri olarak telâkki edilmektedirler.
Bu metodun, yapLyL ön plana alLrken birçok ba?ka yönü ihmal etmesi ve yapLyL
nesnel olarak açLklama hamâsetine kendisini kaptLrLp cetveller ve dökümlere gark

1
Klasik ?iirimizin Anadolu'daki önemli ilk temsilcileri ve etkileyicileri arasLnda yer aldLXLna
inandLXLmLz Yunus Emre'nin açLklanan bir ?iiri için bkz. N. Gönde?: "N?idin Ey Yârenler I?k Bir
Güne?e Benzer-Göstergebilimsel Uygulamalar", Dilbilim I (1976), s. 90-95.
2
C. Dilçin: "Fuzulî'nin Bir Gazelinin Qerhi ve YapLsal Yönden Nncelenmesi", Türkoloji Dergisi, c.
IX, sayL l (1991), s. 43-98.

63
olmasL, bir zaaf olarak ele?tirilmektedir. Kültür objelerine bakL?ta o objenin bir
evrim çizgisi üzerindeki yerini bulmadan o objeyi belirlemek mümkün olamaz.
Böyle bir tesbitten sonra bir de objenin yatay çizgideki yeri, yani kendisiyle aynL
zamanda var olan sanat varlLklarLnLn ve anlayL?larLnLn yanLndaki ve kar?LsLndaki
durumu aranLr. Bunlar sadece sanat eserini deXil, her türlü varlLXL açLklamak ve
anlamak için, sistemli dü?üncenin vazgeçemeyeceXi temel yakla?Lm biçimleridir.
AyrLca modern sanat ontolojisi sanat eserinin varlLXLnL onun reel ve irreel yapLsLnL
tabakalandLrarak anlamaya çalL?maktadLr1. Reel tabakalar tarafLndan ta?Lnan irreel
tabakalar sadece tek bir anlam dünyasLndan olu?mamakta, daha ince ayLrLmlara
sahip olmaktadLrlar.
Bütün bunlarLn ve modern teorilerin L?LXLnda sanat eserini daha kapsamlL açLk-
lamanLn telif edici yönlerini aramak, çaXda? batLlL ara?tLrLcLlarLn gündeminde yer
almaktadLr. Bu durumda bizim de modern teorileri ve onlarLn doXurduXu metotlarL
çok ciddî bir ?ekilde takip etmemiz, bu çok problemli alanda hiç durmadan sorula-
rLn cevaplarLnL aramamLz gerekmektedir. AyrLca, metoduna uygun ciddî bir mesâi
ürünü olmak ?artLyla, her türden ?erhin ortak tecrübelerimize kazandLracaXL ?eyler
vardLr.

Teori Zemininde Metin erhi Meselesi, Ege Üniversitesi Türk Dili ve Edebi-
yat5 Ara4t5rmalar5 Dergisi, C. VIII, =zmir 1994, s. 1-10.

1
AyrLntLlL bilgi için bkz. Nsmail TunalL: Sanat Ontolojisi, Nstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi
YayLnlarL, Nstanbul 1971; Viktor Zmegaç (n?r): Methoden der deutshen Literaturwissenschaft,
Athenaeum Fischer Taschenbuch Verlag 1972.

64
 MODERN DÜNYANIN KEND= KLÂS=KLER=NE YAKLA0IM
B=Ç=M=NDEN ÖEREN=LEB=LECEK ÇOK 0EY VARDIR
Yaz2lar2n2zda Eski Türk Edebiyat2 sahas2ndaki çal2 malarda metot eksikli3ine
ve teori sahas2ndaki yetersizli3e vurgu yap2yorsunuz. Bu sahadaki metinlere hangi
teori zemininde yakla 2lmal2d2r? Klasik nitelikli bu edebî ürünlere belâgatin sundu-
3u veya ta 2d232 imkanlar2 tamamiyle tüketmeden modern yakla 2mlarda bulunmay2
nas2l kar 2l2yorsunuz? Farkl2 medeniyet ve dünya görü lerinin ürünleri olan ve
do3u zeminleri de farkl2l2k gösteren iki ayr2 usul-metodun divan iiri metinlerinin
incelenmesinde telifi mümkün müdür?
-Hangi metin olursa olsun, ona yakla?mada “Mutlaka filan teori zemininden ya-
rarlanLlmalLdLr.” ?eklindeki bir yakla?Lm dü?ünce ve ara?tLrmanLn günümüzde vardL-
XL noktada, ancak herhangi bir bakL? tarzLnLn koyu taraftarlarLnca ileri sürülebilecek
bir görü?tür. Bilim dünyasLnLn elinde mutlak doXrular yok, elimizde sadece pers-
pektifler var ve biz hangi teori zemininden hareket edersek edelim orada kendi için-
de tutarlL, doXru ve dürüst bir uygulama yapmak zorundayLz. Klasik diye de adlan-
dLrLlan edebî ürünlerimize yakla?Lmda da bu böyledir; çünkü netice itibariyle eli-
mizde bir metin vardLr. Dünyada ise bir metne yakla?manLn çe?itli yollarL denenmi?-
tir ve denenmektedir.
Belagatin sunduXu veya ta?LdLXL imkânlarL tamamLyla tüketmeden modern yak-
la?Lmlarda bulunmamak fikri, bir kendi dünyas2na kapanmak isteXini içinde saklL
olarak ta?Lr. YalnLz böyle bir davranL? ancak mutlakçL ve dL? dünyaya kapLlarLnL
kapatmL? bir yönetim biçiminde bir süre mümkün olabilir. DünyanLn her kö?esinin
ileti?im ve ula?Lm araçlarL vasLtasLyla iç içe geçmeye ba?ladLXL bir zamanda böyle
bir tavLr yalnLzlLk, dL?lanmL?lLk ve problemler doXurur. Bunun sonucu olarak bir
avuç insanLn kendilerinin söyleyip kendilerinin dinlediXi, bunlardan bazLlarLnLn
diXerlerini övdüXü, yahut yerdiXi daracLk bir kafes ortaya çLkar. Buna kar?LlLk mo-
dern dünya bu konularL, ona kapLlarLnL kapatanlara raXmen inceler, onlara raXmen
deXerlendirir ve onlara hiç aldLrmadan bir yerlere yerle?tirir. EXer modern dünyanLn
dili bilinmezse, yaptLXL anla?Llmazsa insanLn kendisi hakkLndaki birçok yanlL?L dü-
zeltme ?ansL bile kalmaz. Bunu basite indirgeyip somutla?tLracak olursak: Özellikle
yurt dL?Lnda yapLlan kongreler, yayLnlanan kitaplar ve dergilerde bizim kendimize
ait saydLXLmLz her ?ey ele alLnmakta, incelenmekte, sonra bunlar bizimle ilgili gö-
rü?lere, yargLlara dönü?ebilmektedir.
Bütün bunlarLn dL?Lnda modern dünyanLn kendi klasiklerine yakla?Lm biçimin-
den öXrenilebilecek çok ?ey vardLr; çünkü geli?en teknoloji ve deXi?en dü?üncelerle
birlikte ara?tLrma dünyasL sürekli bir yenilenme içerisindedir. Her çaX, her devir
kendi bakL? açLlarLnL olu?turur, kendi söylemini kurar, usullerde deXi?iklikler yapar.
Bu yüzden bir devrin insanLnLn bir ba?ka devrin yollarLndan aynen geçmeye çalL?
masL, zamanL durdurmaya çalL?mak gibi bir ?eydir. Bu belâgat ara?tLrmalarLnL ve

65
onun uygulamalarLnL reddetmek anlamLna gelmez; sadece insanLn kendi çaXLnLn
söylemleri yokmu? gibi davranamayacaXL anlamLna gelir.
Metotlar zihinsel birer araçtLrlar. OnlarLn sadece bir kültüre mahsus olanL yok-
tur. Otomobil nasLl, araziye ve iklime uymasL için bazL deXi?iklikler yapLlsa, farklL
modeller olu?turulsa bile, esas itibarLyla aynL temel ilkelerden yararlanLlarak benzer
usullerle imal edilirse, bu, metotta da böyledir. KaldL ki modern dünyanLn öncülü-
Xünü yapan BatL medeniyeti ile Orta DoXu’da doXan Nslam medeniyeti birbirinden
sanLldLXL kadar uzak deXildir. VIII. yüzyLlda özellikle yoXunla?an büyük tercüme
faaliyetleri ve çoXalan kütüphaneler Eski Yunan da dahil olmak üzere Nslam mede-
niyeti üzerinde etkili olan bütün çevre kültürlerden çok yoXun bir bilgi aktarLmLnL
saXladL. AynL ?ekilde 10. yüzyLldan itibaren Nspanya’nLn kuzeyindeki manastLrlarda
ba?layan ve sonra güneyden itibaren Avrupa’da yayLlan tercüme faaliyetleri aksi
yönde bir bilgi akL?LnL çok uzun zaman sürdürdüler. Sava?lar ve ticaret de buna
katkLda bulundu.
AyrLca BatL medeniyetinin olu?umunda çok önemli bir rolü olan HristiyanlLk ve
Yahudilik de birer Orta DoXu kaynaklL dindir. Kuran bu iki büyük dini yok saymaz.
OnlarLn kitaplarLnLn anlattLklarLna pek çok referansL vardLr. Bunun yanLnda Akdeniz
medeniyeti kavramL, OsmanlL NmparatorluXu’nun Roma ve Bizans’tan sonra bölge-
de aynL karakterde üçüncü imparatorluk olduXu fikri gibi yakla?Lmlar bile kültür
zemininde ne kadar çok ortaklLk bulunduXunun kanLtLdLrlar.
Bütün bu görü?lerin L?LXLnda belâgat konusunda BatL’yla kar?Lla?tLrmalL bir geli-
?im çizgisi pe?ine dü?mek çok ilgi çekici olabilir. Bunun yanLnda Eski Türk Edebi-
yatL alanLndaki eserlerin hem eski usüllerle incelenmesi, hem de modern metotlarla
ele alLnmasL içinde bulunduXumuz kültürel konum açLsLndan çok önemlidir. Bunu
modernle?en kendi genç insanlarLmLzla konu?abilmek için de yapmak zorundayLz.
Eskiyi aynen devam ettirirsek olduXumuz yerde sayar dururuz. KaldL ki eski de bize
kadar sürekli deXi?erek gelmi?tir. Aksine eskiyi tamamen bir kenara bLrakLrsak hiç
kültürü olmamL? bir toplum gibi davranLrLz. Bizim alanLmLzda hem klasik, hem
modern yakla?LmlarL bilmek ve uygulayabilmek hayatî bir önem ta?LmaktadLr.
Eski Türk Edebiyat2 ile ilgili çal2 malar2n gerek metin ne irleri gerekse di3er
ara t2rma sahalar2nda ula t232 nokta, sizce geçen bunca zamana ve eme3e nispeten
tatmin edici midir? Bu çal2 malarda gördü3ünüz en büyük eksiklik nedir?
-Eski Türk EdebiyatLyla ilgili çalL?malar tatmin edici olmaktan uzaktLr. Bu ko-
nudaki görü?lerimi Türklük Ara?tLrmalarL Dergisi, SayL 7 (1991-93), s. 337-365’te
çLkan Genç Edebiyat Ara t2rmac2s2n2n Yanl2 lar2 ve AkçaX YayLnlarL’ndan 1993’te
çLkan Eski Türk EdebiyatL - Makaleler adlL kitabLmLn önsözünde geni? ve ayrLntLlL
bir ?ekilde dile getirmi?tim. KLsaca yine deXineyim: Ara?tLrmacLlarLmLzLn çoXu ne
yapmak istediklerinin tam bilincinde deXilmi? gibi bir izlenim uyandLrLyorlar. Bilgi,
kültür ve metot yetersizliXi birçok çalL?mada açLkça görülüyor. Yüzeysellik, tahlil

66
yetersizliXi, az gayret, alanda daha önceki önemli eserlere ula?ma çabasLnLn olmayL-
?L, yabancL dil bilmemek, dolayLsL ile dL? dünyanLn kaliteli eserlerine bigâne olup
hem de kendisini daha iyi zannedebilecek kadar gâfil olmak, ufuk darlLXL, iyi bir
edebiyat okuyucusu olmamak, meslekte çabuk ilerleme isteXi, Nsmail Ünver dostu-
mun sLk sLk tekrarladLXL edebiyat memuru olmak, Orhan Qaik Gökyay’Ln sözleriyle
okumadan yazmak, yahut edebiyat ara?tLrmacLlLXLnL ar?iv memurluXu ve dilcilikle
karL?tLrLp i?i sadece metin yayLnlamaktan ibaret sanmak Eski Türk EdebiyatL alanLn-
da sayLsL gittikçe artan pek çok yazL ve kitabLn deXerini dü?ürmektedir.
Çe itli üniversitelerde farkl2 akademisyenlerce yürütülen saha ile ilgili çal2 ma-
lar birbirleriyle koordineli bir tarzda ve birbirinden istifade eder ekilde mi yürü-
tülmektedir? Bu husus ile ilgili tenkitleriniz ve önerileriniz nelerdir?
-ÜniversitelerarasL koordinasyon alanLmLzda yok denecek kadar azdLr. Hatice
Aynur’un Üniversitelerde Eski Türk EdebiyatL ÇalL?malarL, ara?tLrmacLlarL bir ölçü-
de birbirinden haberdar ediyor. AslLnda BatLlL meslekta?larLmLzLn yaptLXL gibi Eski
edebiyattan seçilen bir konu etrafLnda yLlda bir veya iki yLlda bir bir araya gelip
bilgi alL?veri?inde bulunmak i?e yarayabilir. Bu arada artLk herkesin her ?eyi bildiXi
Eski Türk EdebiyatçLsL tipinden bir alanda uzman tipine geçmek gerekmektedir. 11.
yüzyLldan 20. yüzyLla kadar geçen uzun bir zaman parçasLna herkesin tam anlamLyla
hâkim olmasL mümkün deXildir. Bu alanda çalL?an herkes elbette genel bilgilere
sahip olmalL, hatta Türkoloji ve Oryantalistik konusunda genel bilgilere sahip olma-
lLdLr; ama aynL zamanda bir Lale Devri uzmanL veya klasik dönem uzmanL, kurulu?
dönemi uzmanL, aruz uzmanL v.b. olmalLdLr. NnsanlarLn bazL ?eyleri genel hatlarLyla,
bazL ?eyleri ise derinlemesine bilmesi fikri kabul görmelidir. Böylece bilgi alL?veri-
?inin, koordinasyonunun bir ba?ka boyutu ortaya çLkacaktLr.
Son y2llarda yap2lan çok say2da metin ne irlerine ra3men Divan edebiyat2ndaki
metinlerin iir dilinin ne oldu3u, yap2s2n2n çözümlenmesine dair ve ortaya konulan-
lar2 toparlay2c2 mahiyette yay2nlara pek rastlanm2yor. Bu hususu nas2l de3erlendi-
riyorsunuz?
-Bizde BatL’da olduXu gibi belli zaman aralLklarL sonrasL geriye bakLp ciddî top-
lu deXerlendirmeler yapmak fikri pek yaygLn deXildir. SanLrLm bunda üniversite
kütüphanelerinin kitap alLmLnLn sLnLrlL olu?u ve alanlarla ilgili kitaplarLn tamamLna
yakLnLnL toplayan ihtisas kitaplLklarLnLn yokluXu, maddî himaye eksikliXi, kurum-
la?ma yetersizliXi, genel bakL?lar vasLtasL ile ileriye yönelik yol belirleme alL?kanlLk-
larLnLn olmayL?L gibi unsurlar rol oynamaktadLr.
Divan edebiyatLndaki metinlerin ?iir dilinin ne olduXu konusu ve yapL çözüm-
lemesine dair toparlayLcL yayLnlar meselesine gelince, ister klasik anlamda olsun,
ister modern anlamda olsun metin incelemesinin kaliteli örnekleri toplu bir bakL?

67
atacak hacme ve çe?itliliXe henüz ula?mL?lardLr denilemez.
Osmanl2 döneminde yaz2lan belâgat ile ilgili eserlerde medreselerde okutulan
Telhis çizgisi görülmekte fakat Telhis öncesi –günümüz için dahi yeni yakla 2mlar
bulunduran- meselâ bir Abdülkahir Cürcanî’nin yakla 2mlar2na hiç temas edilme-
mekte sadece ayn2 bilgiler tekrarlanmaktad2r. Ayr2ca tezkirelerde yer yer görülen
tenkitlerde bu s2n2rl2 belâgat anlay2 2n2n izlerine de umdu3umuz nispette rastlam2-
yoruz. Bir çok Divan airinin mezun oldu3u medreselerde klasik belâgat eserlerinin
yo3un bir ekilde okutulmas2n2 göz önünde tutarsak bu iki durumu nas2l de3erlendi-
riyorsunuz?
-XIV. yüzyLldan sonra Nslam kültür dünyasLnda genel bir durgunluXun ve da-
ralmanLn ortaya çLkLp gitgide aXLr bastLXLnL kabul etmek gerekir. Telhis bile sanki bu
daralmanLn sonuçlarLndan birisi gibidir. Nslam kültürünün dü?ünce dünyasLnLn bü-
yük atLlLmlarL artLk son bulmu?tur, var olan ise daralmaktadLr. OsmanlL ?airleri böyle
bir devirde ?iir yazmL?lardLr.
AyrLca Quarâ Sûresi etkisiyle doXan ciddî bir ?iir polemiXinin katL kuralcL çevre-
lerde günümüze kadar etkisini sürdürdüXü bilinir. Bu yüzden yüzyLllar boyu pek
çok ?air ve kültür adamL özellikle siyasî gerilimler arttLXLnda zaman zaman görülen
baskL kar?LsLnda ?iiri savunmak zorunda kalmL?tLr. Bu sebeple medrese âleminin ?iir
konusunda en azLndan görünü?teki tavrL skolastik ve sLnLrlL olmak zorunda kalmL?
olmalLdLr.
Bir de unutmamak gerekir ki Türk ?iirinin Nslam etkisinden önce ciddî bir yapL
ve içerik geli?mesi olmu?tur. Bu geli?menin çe?itli evrelerini ba?langLçtan günümü-
ze izleyebilmek mümkündür. Ses konusundaki makalemde bu geli?meye ayrLntLlL
bir biçimde deXinmi?tim. Bu bakLmdan ?iirle ilgili deXer yargLlarLnLn hepsi Türkçe
?iirler için geçerli olmaz; veya bu yargLlar Türk ?iirinin bazL özelliklerini içermeye-
bilir. Söz geli?i kafiye kullanLmL bunun tipik bir örneXidir. Son zamanlarda yapLlan
bazL kafiye dökümleri bunu açLkça göstermektedir. Klasik Türk ?iirinin yapLsLyla
ilgili incelemeler son derece yüzeysel tutulduXu, çok zaman hiçbir tahlîlî ve temsîlî
bir anlam ta?Lmayan birkaç örnekle yetinildiXi için ve ayrLca belagâtten yola çLkLla-
rak -belâgati mutlak kabul etmeden, Türk edebiyatLnLn kendi karakterini dü?ünerek-
yapLlan kar?Lla?tLrmalL çalL?malar olmadLXLndan bu konuda yetkiyle konu?mak
mümkün görünmüyor. Ancak Türk ?iirinin, i?in teori planLnL fazla kurcalamadan
(teoriyi kurcalamak i?i me?ruiyyet bakLmLndan zora sokabilirdi) kendi mecrasLnda
aktLXLnL söylemek belki mümkündür. Bir ba?ka deyi?le: Kültür tarihinin determi-
nizmi dolayLsL ile teori ve pratik zaman zaman birbiriyle uyu?mayabilir.

Modern Dünyan n Kendi Klâsiklerine Yakla m Biçiminden Ö%renilebilecek

Çok ey Vard r, =lmî Ara4t5rmalar, C. 10, =stanbul 2000, s. 161-164.
GAZEL=N ANLAM-YAPI =L=0K=S=NDE METAFORLARIN

68
=0LEV=
Divan EdebiyatL gazellerinin ?ekil özellikleri hakkLndaki bilgiler hemen hemen
bütün el kitaplarLnda yer alLr. AyrLca gazel konusunda kapsamlL ve deXerli bir ince-
lemeyi meslekta?LmLz Cem Dilçin gerçekle?tirdi1. Tarlan ve takipçilerinin gazel
?erhleri2, Ritter, Rypka, A.Schimmel ve benzerlerinin dikkatleri3, Walter Andrews,
C.Dilçin, Edith Ambros ve Muhsin Macit gibi modern metotlardan yararlananlarLn
çalL?malarL4 gazelin yapL özelliklerini aydLnlatmaya yardLmcL oldular. Bu bakLmdan
burada konumuzu gazelin bu tür kitaplarda ve yazLlarda doXrudan ele alLnmayan,
fakat zaman zaman i?aret edilen, baXLmsLz bir konu olarak incelenmemi? bir yönü
olu?turmaktadLr: MetaforlarLn gazelin anlam-yapL ili?kisindeki i?levi5. Ancak hemen
?unu belirtmek gerekir ki, bu i?lev burada OsmanlL-Türk sahasLnda geli?en Türkçe
gazeller çerçevesinde ele alLnmaktadLr; yani yeri geldikçe yapLlan bazL ufak deXin-
melerin dL?Lnda zamanLn sLnLrlLlLXL göz önünde tutularak Nran ve Arap edebiyatlarLy-
la bir kar?Lla?tLrma denenmemi?tir.
BilindiXi gibi OsmanlL-Türk sahasLnda KadL Burhaneddin, Ahmedî, Qeyhî,
Ahmed-i Dâî, Nesîmî, Ahmed Pa?a ve Necâtî Divan edebiyatLnLn kurucularL arasLn-
da önde gelen isimler sayLlLrlar. Hayâlî, Zâtî, Bâkî, Fuzûlî gibi ?âirler bir ba?ka
dönemi, olgunla?ma ve klasikle?me dönemini temsil ederler, hele Bâkî ile Fuzûlî
klasiXin zirvesi sayLlLrlar. Nev'î, Qeyhülislam Yahyâ, Nâilî, Nâbî, Nedim, Qeyh
Gâlib gibi isimler ise klasik sonrasLnLn â?Lkâne, rindâne, hikemî, Sebk-i Hindî gibi
isimler ta?Lyan tarz ve üsluplarLnLn önemli temsilcileri olarak görülürler. Burada

1
Cem Dilçin: "Divan Qiirinde Gazel", Türk Dili, Türk Qiiri Özel SayLsL II (Divan Qiiri), S.415-
417 (1986), s.78-247.
2
Söz geli?i: Ali Nihat Tarlan: "Edebiyat Üzerine", s.85-117, "Metin Tamiri", s.207-226, Edebiyat
Meseleleri, Ötüken YayLnevi, Nstanbul 1981; A.N. Tarlan: Fuzuli DivanL Qerhi, Kültür ve Turizm
BakanlLXL YayLnlarL: 640, 1000 Temel Eser Dizisi: 120, Ankara 1985, 3 Cilt; Ali Alparslan: "Ga-
zel Qerhi Örnekleri I", Türk Dili, Türk Qiiri Özel SayLsL II (Divan Qiiri)S.415-417,(1986), s.248-
259; Haluk Npekten: "Gazel Qerhi Örnekleri II", a.g.e., s.259-290.
3
Hellmut Ritter: Über die Bildersprache Nizamis, Berlin/Leipzig 1927; Jan Rypka: Baki als
Ghazeldichter, Prag 1926; Annemarie Schimmel: Die Bildersprache Dschelâladdîn Rûmîs,
Beiträge zur Sprach und kulturgeschichte der Orients, Heft 2, Walldorf-Hessen 1949.
4
Walter G. Andrews: Poetry's Voice, Society's Song, Ottoman Lyric Poetry, University of
Washington Press, 1985; Cem Dilçin: "Fuzûlî'nin Bir Gazelinin Qerhi ve YapLsal Yönden Nnce-
lenmesi" Türkoloji Dergisi c.IX (1991) s.43-98; C. Dilçin: "Fuzûlî'nin Qiirlerinde Söz TekrarlarL-
na Dayanan Bir AnlatLm ÖzelliXi" Türkoloji Dergisi c.X(1992), s.77-114; C.Dilçin: "Fuzûlî'nin
Qiirlerinde Nkilemelerin Olu?turduXu Ses, Söz ve Anlam Düzeni", Journal of Turkish Studies,
Türklük Bilgisi Ara?tLrmalarL (Abdülbâkî GölpLnarlL HatLra SayLsL), C.19(1995), s.157-202; Edith
Ambros: Candid Penstrokes, The lyrics of Me'âlî, an Ottoman poet of the 16th century,
Klausschwarz Verlag, Berlin 1982; Muhsin Macit: Divan Qiirinde Ahenk UnsurlarL, AkçaX YayLn-
larL, Ankara 1996.
5
Bu yazLyL hazLrlarken metaforlar konusundaki görü?lerinden yararlandLXLm meslekta?Lm Doç.
Dr. RLza Filizok’a te?ekkür ederim.

69
inceleme konusu olan ?ey bütün bu ?âirlerin hepsinde yoXun bir ?ekilde kar?LmLza
çLkan temel ve ortak bir yapL özelliXidir.
Divan edebiyatL gazellerinde ilk okuyu?ta hemen farkedilen bir somut elemanlar
dünyasL bulunur. Bu, görsel imajlarLn aXLr bastLXL bir dünyadLr. Nçinde tabiat (çiçek-
ler, aXaçlar, akarsular, denizler, hayvanlar v.b.) yahut e?yanLn (ok, mum, kadeh,
çe?me, bina v.b.) çe?itli ?ekillerde sLk sLk minyatürlerde olduXu gibi stilize edilerek
yer aldLXL bu tablolar, özellikle te?bih ve istiare yoluyla bir geçi?, bir aktarma i?levi
görürler. Bu yolla gazelin konusu olan nesneyi -ki bu nesne bilindiXi gibi çok za-
man dünyevî veya ilâhî sevgilidir- tanLmlamanLn yollarL açLlLr. Yine aynL yolla soyut
düzenlemelere geçilir, yani söz konusu nesneyle ilgili duygulanLmlarLn ifadesi zen-
ginle?tirilir. Böylece te?bih ve istiare vasLtasLyla hem konu nesnesinin duyular dün-
yasLndaki özelliklerine hem de o nesne ile ilgili duygulara geçi? saXlanLr. Bu duru-
mu Necâtî'nin bir gazelinde görmeXe çalL?alLm1:

Câm-L hecrüñ nû? ider mestâneler gördüñ mi hîç

Yoluña cânlar virür merdâneler gördüñ mi hîç

Zülfüñüñ zencîr-i sevdâsLn ùolayub boynLna

Qehr-i óüsnüñ cerr eder dîvâneler gördün mi hîç

Ntmege aàyârdan pinhân bu cL?úuñ gencini

Bu yLúLú göñlüm gibi vîrâneler gördüñ mi hîç

Göreliden ãûretüñ naú?Ln der ü dîvârda

Sûretüñ naú? itmedük büt-òâneler gördüñ mi hîç

Bezm-i óüsnüñde Necâtî gibi yüzüñ ?emcine

Bâl ü perler yandLrLr pervâneler gördüñ mi hîç

Bu ?iire ilk bakL?ta hemen algLlanan bazL tablolar var. Bunlar sLrasLyla içen mes-
tâneler, can veren yi;itler, 4ehirde dola4an boynu zincirli deliler, dervi4ler,
y5k5nt5 yerlerinde sakl5 hazineler, duvarlar5 resimli tap5naklar ve mumun etra-
f5nda dönen pervaneler olarak kar?LmLza çLkLyor. BunlarL böyle sLraladLXLmLz za-
man aralarLnda herhangi bir ili?ki kurmak kolay deXilmi? gibi görünüyor ve ne anla-

1
Bkz. A.Nihat Tarlan: Necati Beg DivanL, Milli EXitim BasLmevi, Nstanbul 1963, s.168-169.

70
tLlmak istendiXi de belli olmuyor. N?te burada te?bihin ve istiarenin -bu ?iirde aXLr-
lLklL olarak te?bihin- i?levi kolayca görülüyor. SLrayla gidelim:
Mestâneler ayrLlLk kadehini, câm-L hicri içerler. AyrLlLk kadehteki içkiye benze-
tilmi?tir. Öyleyse içenler ayrLlLXLn etkisiyle sarho? gibidirler. AyrLlLk sarho?luXu bizi
aynL zamanda bir telmihe, elest meclisine, ruhlarLn TanrL'ya "Evet!" dedikleri top-
lantLya götürür. Ama ?iir tasavvufî deXildir. Necâtî te?bihten yola çLkarak sevgili-
den, güzelden ayrL kalmanLn doXurduXu güçlü duygulanLmlarL dile getirmektedir.
AynL ?ey ikinci mLsra için de söz konusudur. YiXitçe davranan ki?iler (merdâneler)
sevgilinin yolunda canlar vermektedirler; çünkü ondan ayrLdLrlar ve ona ula?maya
çalL?Lrlar. Burada yine câm-L hicr, ayrLlLk kadehi te?bihinin ba?lattLXL çaXrL?Lmlar
zinciri sürmektedir. AyrL olan kavu?mak ister. Yine eski kültürün bütün geri planLy-
la kar?L kar?Lya kalLrLz. MantLku't-tayr'Ln son derece güzel sembolize ettiXi gibi sâ-
lik, yani tasavvuf yolcusu yolda kalLp yok olma tehlikesi ile kar?L kar?LyadLr. Ama
masallarda ve mesnevilerin tasavvufi olmayan hikâyelerinde de sevgiliye giden yol
ölüm tehlikesi ile doludur.
Nkinci beytin ba?Lnda yer alan zülfünün zencîr-i sevdas5 te?bihi yine benzer bir
i?leve sahiptir. Saç-zincir benzetmesi kalLpla?mL?, sembolle?mi? benzetmelerden
birisidir. Zencîr-i sevdâ ise bir yandan sevgiyi zincire benzetir, öte yandan tevriye
yoluyla saçLn ve zincirin kara rengini çaXrL?tLrLr. Nkinci mLsraLn ba?Lndaki 4ehr-i
hüsnün, güzelliXinin ?ehri benzetmesi cerr eder divâne istiaresi ile saç-zincir kli-
?esinin kalLplarLnL geni?letiverir. Güzellik bir ?ehre benzetilmi?tir; cerr eder divâne
ise bir ?eyler isteyerek dola?an bir kalender dervi?ini ve çLlgLn bir serseri dervi?i
dü?ündürür. Sevgilinin ?ehre benzetilen güzelliXinde onun saçLndan olu?an sevgi
zincirine baXlL olarak cerre çLkmak, o güzellikten bir ?eyler ummaktLr. Öyleyse
te?bih ve istiare ?ehir, zincir, çLlgLn, dervi? kavramlarL etrafLnda olu?turulan tabloyu
yine sevgiliye duyulan isteXi dile getirmenin -netice itibariyle onun güzel yüzünden
bir ?eyler umulmaktadLr- bir aracL haline koymu?tur.
Üçüncü beyitte a4k5n genci (sevginin hazinesi) te?bihi, y5k5k gönül gibi vîrâne
te?bihi ile birlikte ?airin ba?kalarLndan, rakip olanlardan saklamak istediXi sevgisini
ve bu sevgiden dolayL incinmi? duygularLnL ifade etmenin bir aracLdLr. YLkLk olan
vîrâne gönül yine sevgiliden uzak olmayL, ve a;yâr5n (ba?kalarL, rakipler) üzüntü-
sünü çekmeyi ifâde etmenin birer vasLtasL olurlar; aynL zamanda olaylarL vîrânelerde
geçen hikâyeleri ve masallarL çaXrL?tLrLrlar.
Dördüncü beyitin mazmunu bir sanem istiaresidir; çünkü sevgilinin sâreti bü-
tün büthânelerin duvarlarLna resmedilmi?tir. Yine burada da sevgilinin kendisi
yoktur, sadece görüntüsü vardLr. Bu istiare insan hayalini çaXrL?Lmlar yoluyla çe?itli
yönlere götürür. Bunlardan birisi tasavvufîdir. Büthânelerdeki bütün nakL?lar onun

71
suretidir. Yani dünyadaki her ?ey TanrL tecellisidir. Bir ba?ka çaXrL?Lm yönü hem
üçüncü beyitte hem burada meyhâneye doXru gider. Vîrâne hârâbatL, duvarlarLnda
güzel resimler olan büt-hâne meyhâneyi akla getirir. Meyhâne efkâr daXLtLlan yer-
dir, ama aynL zamanda, tasavvufî çaXrL?Lmlar da içerir. Ancak yine de bütün bunlar
ba?ka bir duyguyu ifade etmenin aracLdLrlar. Seven sevdiXini her yerde arar ve gör-
düXünü sanLr.
Son beyitteki bezm-i hüsn te?bihi meyhâne çaXrL?LmLnLn ve ba?tan beri geri
planda devam eden elest bezmi ve sonrasL çaXrL?LmlarLnLn bir devamL gibidir. Sevgi-
linin güzelliXi bezme benzer, yüzü ?em'e, muma te?bih edilir. Necâtî kanadLnL yakan
pervaneler gibidir. Qem ve pervane ili?kisi kavu?ma a?kL ile yanmanLn, yok olmanLn
sembolü olarak çok tanLnLr. Hem dünyevî hem ilâhî sevgiyi anlatmanLn tanLnmL?
araçlarLndandLr1.
Te?bih ve istiareler bu ?iirde ayrLlLXL, kavu?ma arzusunu, çLlgLnlLXa varan sevgi
ve özlemi, sevgiliyi kaybetme korkusunu, onu her yerde görmeyi ve onun çekim
gücünden kurtulamayLp yanmayL dile getirmenin temel yapL ta?larLnL olu?turmu?lar-
dLr. Onlar bu duygularL telmih, tevriye, ?iirin bütününe yayLlan tenasüb, ilk mLsranLn
ba?Lndaki cam kelimesindeki mürsel mecaz (çünkü cam mey yerine kullanLlmL?tLr)
gibi diXer edebî sanatlarLn yardLmLyla anlatLrken bütün bir edebî kültürün bu anlatL-
ma yardLmcL olmasLnL saXlarlar.
Qiirin mestâneler, can veren yiXitler, boynu zincirli çLlgLnlar, vîrâneler, duvarlarL
resimli tapLnaklar, mum etrafLnda dönüp kanatlarLnL yakan pervanelerden olu?an
zengin bir tablolar dünyasL hemen kar?LmLza çLkar. Ancak metaforlar, yaradLlL?a,
ilâhî sevginin yollarLnda ba?a gelenlere, meyhaneye, putperestliXe aktarmalar yapa-
rak bütün bunlarL yukarLda sayLlan duygularL daha iyi, daha güçlü, daha güzel du-
yurmanLn bir aracL haline getirme i?levini görürler2.
DoXan Aksan anlambilim incelemelerinde te?bihlerin, istiare, eXretileme ya da
deyim aktarmasL (metaphora) adL verilen söz sanatLnLn ilk evresi, ilk a?amasL olarak
kabul edildiXini ileri sürer. Hatta Raymond Chapman'dan ?öyle bir alLntL yapar:
"Nnsan aklL söz sanatlarL yapmaXa belki de benzetme (simile) ile ba?lamL?tLr." An-

1
Bu konuda bkz. Gönül A. Tekin: Qem’ ü Pervâne, Feyzî Çelebi (A Seventeenth Century
Ottoman Mesnevî in Syllabic Meter), Harvard University 1991.
2
Necâtî'nin gazellerindeki benzetme sanatlarL üzerinde yapLlan bir dil incelemesi için bkz. AydLn
KLrman: Necati Bey DivanL'nLn Nlk Yüz Gazelindeki Benzetme SanatlarLnLn Dil Yönünden Nnce-
lenmesi (basLlmamL? yüksek lisans tezi), Adana 1996.

72
lambilim ara?tLrmalarLnda te?bihler DoXan Aksan'Ln deyim aktarmasL olarak adlan-
dLrdLXL istiarelerin ilk a?amasL olarak kabul edilir1.
Belâgat kitaplarLnda bilindiXi gibi, te?bih ve istiare, mecaz ve kinâye ile birlikte
beyân bölümünde yer alLrlar. Beyân söz geli?i Kazvinî'nin telhisinde "Bir manayL
muhtelif yollarla izah eder, yani bir konuya çe?itli yönlerden bakabilme melekesi
kazandLrLr." Te?bih ise benzeyenin az bulunur yanlarLnL, ?eref ve üstünlüXünü, hali-
nin nasLl olduXunu, kapasitesini bildirir. Benzeyeni güzel veya çirkin göstermeXe
çalL?Lr. Ancak bazan benzetmeliXin(mü?ebbehün bih) benzeyenden(mü?ebbeh) daha
mükemmel, daha önemli olu?u da söz konusu olduXu gibi ikisi birbirine denk olabi-
lirler2. Bütün belâgat kitaplarLnda istiare, bir unsuru söylenmeyen te?bih olarak
tanLtLlLr, aynL zamanda bir mürsel olmayan mecazdLr, yani benzetme özelliXi ta?Lyan
bir mecaz. BilindiXi gibi bunlarLn büyük bir kLsmL zaman içerisinde kalLpla?arak,
yüzyLlLmLzda mazmun adL takLlan, bir semboller yLXLnL olu?turmu?tur3. Söz geli?i:
Mah = ay yüzlü sevgili, keman = ka?, ok = kirpik v.b.
A. N. Tarlan kendi deyi?iyle "klasik edebiyatLmLzLn dahilî tekâmülü’nü te?bihin
beliXle?mesinin, istiarenin kapalLla?masLnLn ve benzeyenle (mü?ebbeh) benzetmelik
(mü?ebbehün bih) arasLndaki ili?kilerin tanLnmasLnLn zorla?masL yoluyla ?ahsî sem-
boliXe doXru gidi?in hikâyesi olarak görür. Klasik Türk ?iirinin orijinalitesinde,
?airin iki kavram arasLndaki baXlantLyL saXlarken gösterdiXi fikrî çabayL örtüp liriz-
mi olu?turabilme yeteneXini esas olarak alLr. Onun bu yöndeki i?çiliXine bakar.
Haricî âlemin ?air için bir gaye deXil bir vasLta olduXu görü?ündedir4.
Divan edebiyatL ara?tLrmacLlarL sLk sLk divan ?iirinin esas itibariyle te?bihten ha-
reket eden mecaz sanatLna dayandLXLnL ileri sürerler. Bu konudaki görü?ler ?öyle
özetlenebilir: Sözler bir varlLk, bir nesne, bir olgu, bir eylem ve benzeri ?eyleri be-
lirtirler. Bunlardan birisini bir ba?kasLyla açLklamak veya birisine bir ba?kasLnLn
anlamLnL yüklemek yeni anlamlar, anlam zenginlikleri doXurur. Birbiriyle ili?kiye

1
DoXan Aksan: Qiir Dili ve Türk Qiir Dili, 2. baskL, Ankara 1995., s.119 v.d., 125 v.d., 127 v.d,
131 v.d, 137 v.d
2
Celâleddin Muhammed el-Kazvini: Telhis, (AçLklamalL tercüme: Mehmed Fahreddin Dinçkal),
n?r. Medine BalcL, Ebrar YayLnlan, Nstanbul 1990, s. 115,125 v.d.
3
Mazmunun bu anlamL ve diXer anlamlarL hakkLnda ayrLntLlL bilgi için bkz. Agah SLrrL Levend:
Divan EdebiyatL, Kelimeler ve Remizler, Mzmunlar ve Mefhumlar, Nkinci BasLm, InkLlap
Kitabevi, Nstanbul 1943; Ahmet Talat Onay: Eski Türk EdebiyatLnda Mazmunlar ve NzahL, n?r.
Cemal Kurnaz, Ankara 1992; Nskender Pala: Ansiklopedik Dîvân Qiiri SözlüXü, AkçaX YayLnlarL
(ilk baskLsL: C.I-II Kültür BakanlLXL 1989), Ankara; Mehmed Çavu?oXlu: “Mazmun”, Türk Dili,
S.388-389 (1984), s.198-205; Mine Mengi: “Mazmun Üzerine Dü?ünceler”, dergâh c.III, S.34
(1992), s.10-11; Nskender Pala: “Mazmun’un Mazmunu”, Dergâh, c.III, S.35 (1993), s.1, 10-11;
Qahin Uçar: “Ma’nâ ve Mazmun”, Türkiye Kültür ve Sanat YLllLXL (1993), s.1-32.
4
A. Nihat Tarlan: "Sanat BakLmLndan EdebiyatLmLzLn Dahili Tekamülü", s.32, "Divan Edebiya-
tLnda Sanat Telakkisi", s.44,49, Edebiyat Meseleleri, Ötüken, Nstanbul 1981.

73
sokulan kavramlarda benzeyen ve benzetmelik somut ya da soyut olabilir1. Yani
somut somuta, somut soyuta, soyut somuta benzetilebilir. Söz geli?i örnek ?iirimiz-
de soyut hicr somut câma somut zülf, somut zincire; soyut gönül, somut vîrâneye
benzetilmi?, somut sûret, somut büt, (yahut sanem) yerine konmu?tur.
Divan EdebiyatLnLn bütün maddî dünyasL ve aynL zamanda bütün kültürel varlL-
XL mitleri ve ideolojisiyle, te?bih ve istiare sanatlarLnLn, dolayLsLyla mecazla?Lp ve
kalLpla?Lp sembollere dönü?en mazmunlarLn yararlandLXL geni? kaynaXL olu?tururlar.
Tarlan'dan bu yana sLk sLk tekrarlana geldiXi gibi ?âirin hayal gücünün ula?abildiXi
her türlü soyut veya somut kavram bu ?iirin malzemesidir2.
Divan EdebiyatLnda bu malzemeden güzele ili?kin metaforlarL önce 16. yüzyLl-
da Sürûrî Bahrü'1-ma’ârif’inde, büyük çoXunlukla Qerafettin Râmî'nin (14-15.yy.)
Farsça Enîsü'l-U??âk'Lndan alarak kendi kitabLnLn "üçüncü makale" adLnL ta?Lyan
bölümünde verdi3. Bunlar sevgilinin güzelliXi ve saç, alLn, kulak, ka?, göz, kirpik,
gamze ve benzeri organlarL ile ilgili metaforlardLr.
Buradan yola çLkarak Tarlan, Qeyhî'nin divanLnL incelerken o divandaki meta-
forlarL, Nran edebiyatLndan örnekler de vererek sLraladL4. Tarlan'Ln bütün ?iirlerdeki
bu tür malzemenin tam bir dökümü elde edilmeden ?airler hakkLndaki hükümlerin
tam olamayacaXL ve lirik ?iirin çe?itli evrelerinin, onun deyi?iyle dahilî tekâmülü-
nün tesbitinin mümkün olamayacaXL doXrultusundaki fikri5 özellikle onun ekolün-
den gelenleri bu tür çalL?malara yöneltti. Tarlan'Ln izleyicileri olan Çavu?oXlu ve
Tolasa, Necâtî ve Ahmed Pa?a divanlarLndaki bütün malzemeyi tasnif ettiler6. ArtLk
dinî-tasavvufî, tarihî, efsanevî, toplumsal, coXrafî malzeme, divanlardaki insan,
tabiat ve e?ya ile ilgili her ?ey derlenip tasnif edilmeye ba?landL. Hayâlî, Nev'î di-

1
Söz geli?i bkz. Mehmet Çavu?oXlu: "Divan Qiiri", Türk Dili, Türk Qiiri Özel SayLsL II (Divan
Qiiri) S. 415-417 (1986), s.15,21,102,134.
2
Bu malzemenin mazmunlar vasLtasLyla sembollere dönü?türülmesi konusunda bkz. Hilmi Ya-
vuz: "Divan Qiiri Simgeci Bir Qiir", Gösteri, 2, 17 (1982), s.65.
3
Bu konuda bkz. Halil Nbrahim Okatan: Sürûrî’nin Bahru’l-Ma’ârif’i, (basLlmamL? yüksek lisans
tezi), Nzmir 1986; Yakub Qafak: Sürûrî’nin Bahru’l-Ma’ârif’i ve Enîsü’l-U??âk Nle Mukayesesi,
(basLlmamL? doktora tezi), Erzurum 1991; Qerafettin Râmî: Enîsü’l-U??âk (Klasik DoXu Edebiyat-
larLnda Sevgiliyle Nlgili Mazmunlar), (Çevirenler: Turgut Karabey-Numan Külekçi-Habib Ndris),
Ankara 1994.
4
Bkz. A. N. Tarlan: Qeyhî DîvânLnL Tedkîk, Nstanbul 1964, s.54-182.
5
Bkz. A. N. Tarlan: Necâtî BeX DîvânL, s.V.
6
Mehmet Çavu?oXlu: Necâtî Bey DîvânL’nLn Tahlili, Milli EXitim BakanlLXL, Nstanbul 1971;
Harun Tolasa: Ahmet Pa?a’nLn Qiir DünyasL, Atatürk Üniversitesi YayLnlarL, No:286, Ankara
1973.

74
vanlarL da bu tür taramalara tabi tutuldu1. AyrLca benzer yüksek lisans tezleri de
yapLlLr oldu2.
Tarlan da dahil bütün ara?tLrLcLlar bu malzemenin büyük ölçüde Nran kaynaklL
olduXunu kabul ederler. Zaten daha 15. yüzyLlda Tacizâde Cafer Çelebi'nin bile
Ahmed Pa?a ile Qeyhî'yi Nran taklitçiliXiyle suçlamasL ünlüdür3. Sürûrî, Qem'î, Sûdî,
N. H. Bursevî gibi ?erh yazarlarLna baktLXLmLzda en çok HafLz, Sadi, Attar, Mevlana,
Örfî gibi ?airlerin eserlerinin ?erh edildiXini görürüz4. 15. yüzyLldan itibaren bir çok
?airin konularda deXi?iklik isteXiyle duyulmaya ba?layan orijinalite arayL?larL yer
yer kaynaklarda ve eserlerde dile gelir. 17. yüzyLlda Türk ?airleri gazelde Nran
?airlerini geçtiklerine inanmaya ba?lamL?lardL5.
Ancak burada ?unu hemen hatLrlatmak gerekir ki bu dönem Türk ?iiri bir za-
manlar sanLldLXL gibi basit bir Nran taklidinden ibaret deXildir. Retorik ve ses konu-
sundaki yazLlarLmLzda bu durum ayrLntLlL bir biçimde dile getirilmeye çalL?LldLXL
için6 ve malzemenin kullanLlL?Lndaki orijinalite meselesi ba?lL ba?Lna bir inceleme
konusu olduXundan bir iki hatLrlatma ile yetinilebilir. Orijinalite bütün bir tarihî,
kültürel, toplumsal birikimi ta?Lyan dil üzerinden, ki?isellik süzgecinden geçerek
olu?ur. Bir ba?ka deyi?le malzemenin nasLl kullanLldLXLna baXlLdLr. AynL nesneleri
her kültür ve ki?i farklL görüp kendi dünyasLna farklL yerle?tirebilir. Bu ?üphesiz ki
metaforlarLn kullanLlL?Lnda da böyledir.

1
Bkz. Cemal Kurnaz: Hayâlî Bey DîvânL Tahlili, 1000 Temel Eser Dizisi, Kültür ve Turizm
BakanlLXL YayLnlarL, Ankara 1987; M. Nejad SefercioXlu: Nev’î DîvânL’nLn Tahlili, Kültür Bakan-
lLXL, Kaynak Eserler, Ankara 1990.
2
Bir örnek olarak bkz. Mehmet Temizkan: Hayretî DîvânL’nda A?Lk, (basLlmamL? yüksek lisans
tezi), Gazi Üniversitesi, Ankara 1986.
3
Bu konuda bkz. Nsmail E. Erünsal: The Life and Works of Tâcizâde Câfer Çelebi –With A
Critical Edition of His Divan-, Nstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi, Nstanbul 1983, s.LII-LIV.
4
Bkz. Meral (Ortaç) OXuz: Sürûrî’nin Qerh-i Dîvân-L HâfLz’L, (basLlmamL? yüksek lisans tezi),
Nzmir 1998; Seyhan Dündar: Qem’î Qemullâh’Ln Qerh-i Gülistan’L, (basLlmamL? yüksek lisans
tezi), Nzmir 1998; Yasemin (Ertek) Morkoç: Sûdî-i Bosnavî’nin Qerh-i Dîvân-L HâfLz’L, (basLlma-
mL? yüksek lisans tezi), Nzmir 1994; Sengül Toprak: Ne?âtî’nin Qerh-i Kasâid-i Örfî’si, (basLlma-
mL? yüksek lisans tezi), Nzmir 1998; Rafiye Duru: Nsmail HakkL el-Burusevî’nin Qerh-i Pend-i
Attar’L, (basLlmamL? yüksek lisans tezi), Nzmir 1998.
5
Bu konuda ayrLntLlL bilgi için bkz. T. Kortantamer: Nev’î-zâde Atâyî ve Hamse’si, Ege Üniversi-
tesi Edebiyat Fakültesi YayLnlarL: 88, Nzmir 1997, s.411 v.d.
6
Tunca Kortantamer: “Die rhetorischen Elemente in der klassischen Türkischen Literatur”, Die
islamische Welt zwischen Mittelalter und Neuzeit, Festschrift für Hans Robert Roemer, n?r.
Ulrich Harmann-Peter Bachmann, Beyrut 1979, s.365-386; Türk Qiirinde Ses Konusunda ve Ses
Geli?mesinin DevamlLlLXL Üzerine Genel BazL Dü?ünceler I”, Türk Dili ve EdebiyatL Dergisi, S.1
(1982), s.61-106.

75
 MetaforlarLn gazeldeki temel i?levinden söz ederken üzerinde durulmasL gere-
ken bir nokta daha var. Bu tür bir i?levi gazelde yalnLz metaforlar gerçekle?tirmez.
Mecaz, kinaye, hüsn-i talil, te?his, mübalaXa ve anlamla ilgili bütün diXer beyan ve
hatta bedi unsurlarL benzer bir i?levi gerçekle?tirebilirler; yani duyular dünyasLndan,
duygu ve dü?ünceler dünyasLna geçi? saXlayabilirler. Nçinde en önemli rolü metafor-
larLn oynamadLXL, hatta metaforlar bakLmLndan hayli yalLn sayLlabilecek ?iirler de
vardLr. Ancak yine de gazel ?airlerinin ?iirleri gözden geçirildiXinde metaforlarLn
çok sLk bu görevi üstlendikleri, diXer edebi sanatlara da açLlL?L saXladLklarL, ?iirin
bütününe hakim olmadLklarL durumlarda bile etkili bir biçimde bu i?leve katkLda
bulunduklarL görülür.
Kaynaklar ve el kitaplarL bize bir gazelin doXu? ve olu?u hakkLnda bilgiler veri-
yorlar: Önce herhangi bir olay ya?antL veya gözlemden esinlenen ?airin gönlüne bir
manâ doXar. Qair çok zaman onu bir beyite dönü?türür. O beyitin kafiye veya redifi
artLk duygu ve fikirlerin çaXrL?LmlarLnL etkiler. Burada en büyük yardLmcL, metafor-
lar ve diXer edebî sanatlardLr. Özellikle çarpLcL bir redif ?airleri cezbedip birbirlerine
nazire yazdLrabilir. Ama kafiye veya redif daima diXer elemanlarla desteklenir, bir
bakLma onlarLn düzenleyicisi bir ses ve anlam merkezi haline gelirler.
Örnek ?iirimizdeki -ler gördün mü hiç redifi hem sorusuyla, hem de "Görmü-
yor musun?", "Bak!" gibi uyarL içeriXiyle sevgilinin dikkatini sevenin ayrLlLk acLsL
ve kavu?ma isteXine çeker ve bunu tekrar yoluyla vurgular. Bütün ?iiri aynL zaman-
da bir istifham sanatL içine yerle?tirir. ÇoXul eki -ler bu duygularL sadece bireysel
olmaktan çLkarLr, çoXaltLr, herkese yayar ve böylece benzetmelerin tasavvufi geri
planLna katkLda bulunur.
Gazel ?airlerinde redifin bir benzetme edatL olduXu durumlar da az deXildir. Gi-
bi, benzer, gûyâ, teg, niteki, sanki, andLrLr v.b. pek çok edat redif olarak kullanLlLr.
Bu durumlarda bütün ?iir ba?tan sona metaforlar üzerine kurulur. Bâkî'den bir ör-
nek1:

Terk itdi ben za’îfini gitdi revân gibi

Gelmek müyesser olmadL bir daòL cân gibi

Ser-ke?lik eylemezse o servüñ ayaàLna

Yüzler sürüyü varayLn âb-L revân gibi

1
Bkz. Sabahattin Küçük: Bâkî DîvânL, Ankara 1994, s.426-427.

76
 Dehr içre gerçi sen de ser-âmedsin ey güne?
OlmayasLn ol âfet-i devr-i zamân gibi

Ey âh o mâhuñ iri?mezsin úulaàLna

Ba?uñ gerekse göklere irsün fiàân gibi

Tîr-i àamuñ ni?ânesidür diyü Bâkîyi

Allâh ki òalú çekdi çevürdi kemân gibi

Bu ?iirde redif olan "gibi" benzetme edatL bütün beyitleri metaforlar üzerine
yerle?tirir. Revan yani ruh ve cana benzetilen sevgili gider, gelmez. Dik ba?lLlLk
etmese ?air o servin ayaXLna yüzler sürerek bir akarsu gibi gidecektir. Güne? de
önde gelen bir varlLktLr ama o sevgili gibi olamaz. "Ah!" feryadL göklere bile ula?sa
o mâhLn (ay gibi güzelin) kulaXLna eri?mez. Bir ok gibi olan üzüntünün bir ni?anesi
olarak Bâkî, bir yay gibi bükülmü?tür. GörüldüXü gibi bu ?iirde ayrLlLk, üzüntü ve
kavu?ma isteXini anlatan her ?eyin ba?langLcL metaforlardadLr. Bunun sebebi ise
rediftir. Çünkü o bir benzetme edatLdLr. Her mLsraL bir metafora zorlar.
Burada metaforlarLn en temel i?levine deXinmeye çalL?LldL. Bu konuda metafor-
larLn çe?itleri, dil özellikleri, tarihî geli?im çizgisi, çe?itli dönem, üslup ve tarzlarda
kullanLlL? ?ekilleri, bireysel kullanLlL?larL, diXer edebî sanatlar ve bütün malzemeyle
ili?ki biçimleri, Türk, Nran, Arap edebiyatlarLndaki kullanLmlarLnLn kar?Lla?tLrLlmasL
gibi pek çok mesele ara?tLrLlmayL beklemektedir.

Gazelin Anlam-Yap +li kisinde Metaforlar n + levi, Bir Dünya Edebiyat5

Türü Olarak Gazel Sempozyumu (Goethe Enstitüsü, Orient Enstitüsü,
IRCICA), 16-18 May5s 1999, =stanbul.

77
 EROTICISM IN THE GHAZAL POETRY:
BÂKÎ AND FUZÛLÎ
-THE TWO MOST FAMOUS OTTOMAN POETS OF THE 16th
CENTURY1
The type of love and the sexuality of the beloved in Ottoman poetry are the
themes of an old debate among Ottoman scholars. The opinions on these themes
seem to be quite different. Some of the researchers name this kind of love as a
mystical one or as a platonic one. Others put the stress on the tradition in poetry,
that means the poet imitates his predecessors. Another group believes in the abstract
character of ghazal poetry stylized beyond reality. A different view in the debate of
the kind of love in Ottoman poetry believes in the reality of love. According to this
thought love and the beloved do really exist; they are neither mystical nor ideal nor
stylized.
With a glimpse at the Ottoman poet’s ghazals it is easy to find examples of all
these views. Mystic, platonic, traditional, abstract, stylized or realistic verses can be
found almost in all of the poets’ poems. However one should never forget that poets
are people of different characters, who are brought up in different environments.
Therefore the poet’s life story, environment, his perception of the world should be
considered and his ghazal should be viewed upon the light of this information2. This
way, the dominant characteristics can be revealed and more reliable information can
be gathered about the poem’s quality.
Fuzûlî and Bâkî are called the two most famous poets of the Turkish poetry of
the 16th century. Hence, it will be interesting to examine this contradictory situation
concerning their views in their ghazals.
Fuzûlî is mentioned often as Fuzûlî-i Bagdadî in the resources. His birth place
is unknown. The environment in which he was raised is accepted as Necef, Kerkuk,
Kerbela, as well as Bagdad. Fuzûlî; who is believed to be born in 1480 or before;
died in 936/1556.
Not much is known about his life story. One meets a well-educated,
knowledgeable poet who has a good command of Persian and Arabic. Fuzûlî
belongs to the Azerbaijan Literature. However he was employed by the Ottomans,

1
I would like to thank Ndil Kortantamer for the translation of this paper into English.
2
To see how the Poets are different from each other see Harun Tolasa: Sehî, Latîfî, Â?Lk Çelebi
Tezkirelerine Göre 16. YüzyLlda Edebiyat Ara?tLrma ve Ele?tirisi, Bornova – NZMNR; Filiz KLlLç
XVII. YüzyLl Tezkirelerinde Qair ve Eser Üzerine DeXerlendirmeler, AkçaX YayLnlarL, 1. BaskL,
Ankara 1998.

78
he wrote most of his panegyric poems for them, he corresponded with them, and his
influence on the Ottoman poetry was very remarkable. Because of all these reasons
we count him as the represantative of the East Ottoman Literature of the 16th
century.
Nearly all the researchers agree on the fact that the concept of love that appears
in Fuzûlî’s ghazals is based on worldly love. He isn’t a mystic poet, but he uses all
the metaphysical background in which he was brought up in his poetry with mystic
motives.
According to MazLoXlu, one of Fuzûlî researchers, the description of beauty,
union with one’s beloved and the pain of seperation in his ghazals develops
gradually and is distanced from the material. One is satisfied with the dream of the
beloved. The poet expresses the eternal anguish in his heart. He doesn’t even want a
union with the beloved since it diminishes the pleasure of love. In short, worldly
love is idealised just on the level of feelings1. Karahan reminds us that there are
different manifestations in his different poems. He states that examples of
materialistic, profane, divine, panteistic and platonic love can be found in his
poems. He believes that if it were possible to arrange them in a chronological order
it would be possible to see the transition from material to ideal2. According to Tan-
pLnar, his concept of pain is masochistic. However, the fact that he changes pain
into the reality of life and that he idealises it, is a special case. This results in the
language of tragedy3.GölpLnarlL takes our attention to the materialistic love and the
love towards the male beauty in Fuzûlî’s works and he calls this Greek love. Yet he
doesn’t give any explanations4.
After browsing through each of the 302 ghazals in the Turkish Divan5, we come
across such a situation: Although mystic motives are used intensively in his poetry,
Fuzûlî isn’t a mystic poet. These mystic motives help idealizing his concept of
love.The verses below, which are chosen from two different ghazals typically
express this:

Halka hüblardan vi?al-i rahat-efzadur garaz

1
Hasibe MazLoXlu: Fuzûlî-HâfLz, Türkiye N? BankasL Kültür YayLnlarL, Ankara 1956, p. 102, 107
ff.
2
Abdülkadir Karahan: Fuzûlî, TDV Nslam Ansiklopedisi, vol. 13 (1966), p. 243, 244.
3
Ahmet Hamdi TanpLnar: Fuzûlî’ye Dair, Edebiyat Üzerine Makaleler, MEB., Nstanbul 1969,
p.157.
4
Abdülbâki GölpLnarlL: Fuzûlî DîvânL, NnkLlâp Kitabevi, Nstanbul 1961, p. LXVI-LXVII.
5
Fuzûlî: Türkçe Dîvân, (eds. Kenan Akyüz –Süheyl Beken – Sedit Yüksel – Müjgan Cumbur),
Türkiye N? BankasL YayLnlarL, Seri: 1, No.: 8, Ankara 1958.

79
 A?ika ancak tasarrufsuz tema?adur garaz

What people expect from the beauty is the conforting union.

What love aims is; to contemplate without doing anything.

Arzu-mend-i vi?alündür Fuzuli haste-dil

Va?lun ister devlet-i didarun eyler arzu1

Fuzûlî; ill at heart, yearns to join you, wishes to be with you

The desire is the joy of seeing your face.

The beloved in Fuzûlî’s poems is mostly woman. Also in his Divan there are
ghazals from Leyla and Mecnun. It is obvious that in some other ghazals the beauty
of woman is the topic. In these the beloved is likened to Leyla. For instance:

Esir-i derd-i cL?k u mest-i cam-L hüsn çoh amma

Bizüz me?hur olan Leyla sana Mecnun mana dirler 2

Many are enslaved to love’s malady, to beauty’s intoxicating cup

Yet it’s you and I famous: they call you Leyla and me Mecnun.

The beloved is also sometimes likened to Qirin, Züleyha or to a houri. The

depiction of a christian girl is eye catching in one of his muhammes.
The skin of the beauty in silk, is like the rosewater in a crystal bowl. Her bosom
like the shiny water and the buttons like the bubbles on it. She is coy yet no one can
resist her look, one would be devastated by her undoing her veil. She has red lips
and red earings. She combs her hair. Fuzûlî envies the comb. The beauty of her face
resembles the rose. Her shirt is rose colored, her dress is red. There is a crimson
anklet on her foot. In the third part (bend) Fuzûlî calls her as follows:

Ey yüzi gül gönleXi gül-gün u donL kLrmLzL

Ate?in kisvet geyüb odlara yandurdun bizi
Ay u gündür hüsn bahsinde cemalün acizi
Adem OXlLnda senün teg doXmaz ey kafir kLzL
Güya atan meh-i tabandur anan aftab

Rose faced with the rose colored shirt and red dress

1
Ibid., p. 364.
2
Ibid., p. 204.

80
 You have put on your dress of fire, and burnt us with it
The moon and the sun are helpless in beauty compared to you
No one ever born of mankind like you the daughter of heathen
Your father the shining moon, your mother the sun.

However the beauty of man is often mentioned in Fuzûlî’s poems. In some

verses there are definitions as muX-beçe(wine ofering, wine bearer), tersa-
beçe(christian child), kul oXlu(the Janissary son). In two acrostish poems the name
Alî Balî is mentioned1. The metaphors in the poems are traditional, and over used.
No eroticsm is sensed in them, and one comes across many mystic motives. For
example in the verses where tersa-beçe(the christian child) is mentioned there is
allusion to creation:

Secde-gah itmi?di cL?k ehli ka?un mihrabLnL

UrmadLn cNsi lebi can-bah?likdan dem henüz 2

When Jesus lip didn’t even utter revival

Lovers had prostrated themselves on your altar shaped eye brow.

Perde-i çe?müm makam itmi?di bir tersa-beçe

OlmadLn mehd-i Mesiha damen-i Meryem henüz

A christian child had existed on the curtain of my eye

When Virgin Mary’s skirt wasn’t a cradle to Jesus.

Fuzûlî depicts the concept of witness (?ahid)3 in the mystic style in one of his
ghazals:

Mana yüz gösterür her lahza yüz min ?ahid-i devlet

Çü mirpat-L ruhun manzur-L çe?m-i pak-binümdür 4

Hundered thousands who witness happiness show their face to me

1
Ibid., p. 368, 381.
2
Ibid., p. 245.
3
The word “ºâhid” as a means for the perception of God’s presence see Tunca Kortantamer:
Leben und Weltbild des altosmanischen Dichters Ahmedî unter besonderer Berücksichtigung
seine Diwans, Klaus Schwarz Verlag, Freiburg i.Br., 1973, p. 347 ff.
4
Fuzûlî: Türkçe Divan, p. 226.

81
 every moment. Because the mirror of thy cheek is the place wherein I
lead my clean eye.

A statement as follows is noticed in Fuzûlî’s Persian Divan’s foreword:

“Ghazal is written for the lover to reveal his malady of love to his
compassionate beloved or for the lover expressing his situation to his faithful
beloved. This relation takes place between the growing up youths and with the
excitement and pleasure of getting friends with good natured youngster. Ghazal has
a language of its own and a definite realm of vocabulary.”1 Here the impact of
tradition on the style of ghazal is stated openly.
In Fuzûlî’s Turkish Divan there are very few verses that make us sense
eroticism. Only one of the 302 ghazals is erotic. Apart from that erotic one, we have
found only four couplets(beyt) which can be considered as erotic. In these couplets,
the following feelings are expressed successively, the desire to kiss the foot of the
beloved, the beauty that hitches up her skirt, to embrace the beauty’s body like a
shirt, the wish to kiss one’s hand or feet and the envy towards the wineglass which
kisses the beloved’s lips over and over again. The couplets mentioned above are
given below:

Zülfi kimi ayaXLn koymaz öpem nigarum

Yohdur anun yanLnda bir kLlca ictibarum 2

The beloved doesn’t allow me to kiss her feet like her hair that kisses them,
I don’t even have the value of a hair for her.

Ele alur gezicek ol gül-i racna etegin

Vehm ider kim duta bir ca?ik-L ?eyda etegin 3

That most beautiful rose holds her skirt while wandering

Since she fears a lover to touch her skirt.

Ho?dur irmek ol beden va?lLna pirahen kimi

Geh el öpmek astin tek geh ayaX damen kimi 4
It would be nice to embrace that body like a shirt,

1
See Hasibe MazLoXlu: Fuzûlî -Farsça Dîvan-, Ankara Üniversitesi DTCF YayLnlarL No: 135,
Türk Dili ve EdebiyatL Serisi No: 20, Ankara 1962, p. 9.
2
Fuzûlî: Türkçe Divan, p. 316.
3
Ibid., p. 350.
4
Ibid., p. 410.

82
 Like the sleeves that kiss her hands, and the skirt that kisses her legs.

Döne döne lacl-i mey-gunun öper ey Xonce-leb

KLlmasun mL re?k-i cam-L bade hunin-dil meni 1

Dear bud lipped, the wine glass kisses your lips over and over again
Why shouldn’t this envy of the wine glass bleed my heart.

The ghazals in which these couplets can be found are in different parts of the
Turkish Divan and there isn’t any eroticism in the other verses of these same
ghazals.
As we have stated before one of the 302 ghazals’ of Fuzûlî is differentiated
from the others by it being erotic from the beginning until the end. In this poem a
beautiful, white person who comes to the turkish bath in the morning is depicted.
This beauty starts to undress. The body can be seen from the split of the dress. The
person takes off the dress and remains naked. The person wraps up the body in blue
cloth and looks like a peeled almond, white in a violet leaf. The person goes to the
side of the pool, dips the foot in. Fuzûlî verbalizes it as “The pool had the honor of
kissing the feet.” The person rubs the body with kese. Combs the hair. Shaves the
legs and the body. The bowl kisses the hand. The water meets the body. Fuzûlî
envies them all. Then this beauty wraps the body in the towels and goes out:

KLldL ol serv seher naz ile hammama hLram

Qemc-i ruhsarL ile oldL münevver hammam

Görinürdi bedeni çak-i giribanLndan

Cameden çLhdL yeni ayLnL gösterdi temam

Nil-gun futaya ?ardL beden-i curyanLn

San benef?e içine dü?di maka??er badam

OldL pa-bus-i ?erifiyle mü?erref leb-i havz

BuldL didar-i latifiyle ziya dide-i cam

SandLlar kim ?atLlur dane-i dürr-i caraki

UrdL el kiseye çohlar kLlub endi?e-i ham

Kakülin ?ane açub kLldL hevayL mü?gin

TiX muyLn daXLdup itdi yiri canber-fam
Tas elin öpdi hased kLldL kara baXrumL ?u

1
Ibid., p. 415.

83
 Yetdi ?u cismine rerk aldL tenümden aram

ÇLhdL hammamdan ol perde-i çe?müm ?arLnub

DutdL asayi? ile gu?e-i çe?mümde makam 1

That tall slender beauty headed to turkish bath

With coyness in the morning.

The bath was enlighted with the light of her cheek

One could see the body from the split,

The dress is given the leave to fall, and the moonlike body is totally
revealed. Covered the body in blue cloth

It was as if a white almond had fallen into a violet.

The pool had the honor of kissing the feet
The wineglass brightened up with the lovely face

The ones who thought the pearl-like sweat

Was for sale, put their hands in their little sack in vain

The comb sliding down the hair filled the air with sweet scent
The razor scattered the hair coloring the floor crimson

The bowl kissed the hand, envy washed away my sorrowful chest
The water ran through the body, there was no confort on my skin

My dearest got covered, went out of the bath

And inhabited beyond the curtain of my eyes quietly.

The eroticism in this poem is neither abstract nor lost behind the classical
motives. On the contrary it is vivid. GölpLnarlL remarks on this as such: “We don’t
believe that this ghazal was written for a girl or that Fuzûlî went to a women’s bath.
As we know in Divan Literature, the poet watches the world from within, with his
eyes shut. Therefore, this is a world that did not take place or that was not observed,
yet was seen with eyes closed. Still, it doesn’t lack the feeling of longing and
yearning.... Apart from this unnaturel love, he has the love of women and girls and

1
Ibid., p. 306.

84
the concept of love in general. However we don’t consider that he trespassses the
limits in this Greek love at any time. In his Persian Divan he curses the ones that
lead the youngsters into indecent ways.”1 Here, GölpLnarlL has not forgotten to
consider the traditional rhetoric.
What is very interesting is Tarlan’s attitude. He has the tendency to interpret
Fuzûlî as a mystic. He pretends to ignore this poem. In the three volume Fuzûlî
DivanL Qerhi he diminates it totaly2.
Yet let us repeat this: This ghazal is unique in the whole Turkish Divan and is
distinct compared to the common characteristics of the other ghazals. Still, this
poem belongs to him. We may explain the situation as such: A poet that could write
this erotic poem when he wished, did not include eroticism in his work because he
did not find it fit for his understanding of poetry. The reason for him writing this
erotic poem is to show that he knows tradition well and that he could write in this
style as well.
To sum up, we could say the following for Fuzûlî: His poems are lyrical,
platonic and mixed with mystical elements. In his poems he describes feminine
beauty but sometimes masculine beauty too. Eroticism nearly doesn’t exist except
in one of the poems in his Turkish divan and this is due to tradition.
By contrast, Bâkî represents the West and the center of the Ottoman Empire,
living in a glorious, prosperous and vital atmosphere. Coming from a poor family,
Bâkî attended madrasah and soon attracted attention by his talent for poetry. When
he was just 19 he was one of the prominent poets of the time and therefore was
taken into the palace where he quickly made it to the top by the Palace’s; especially
Kanuni’s; support. There isn’t any information about the family life of Bâkî who
craved to be Sheikh-ul-Islam but could never be. According to a rumour, Kanunî
presented him a courtly raised poet named Maid Tuti (Tuti KadLn). What is really
known is that he married at an older age and had two sons. It is also known that his
sons and grandchildren were professors and judges3.
Bâkî is known from his youth onwards to be an outright, good natured,
cheerful, witty, conversable, frank and straightforward man and because of these
had as many enemies as friends. Also it is known that he had indulged in swearing
poetic repartees with the poets of his time.
In the resources it is stated that he was addicted to entertainment and pleasure
and that he often attended Bozahane chats, dinner gatherins, Tahtakale trips, Balat,
Samatya and Galata taverns in winter; and KaXLthane, Bahariye, Tophane revels in

1
A. GölpLnarlL: Fuzûlî DîvânL, p. LXVII.
2
See Ali Nihad Tarlan: Fuzûlî DîvânL Qerhi, Kültür ve Turizm BakanlLXL YayLnlarL: 640, 1000
Temel Eser Dizisi: 120, 3 vols., Ankara 1985.
3
See Fuad Köprülü: Bâkî, NA., Vol. 12 (1944), p. 245.

85
summer. It should also be noted however that these entertainments served to bring
the poets together.
It is said that Bâkî’s friendship in his youth with Ebusuud Efendi’s
superintendent Hasan AXa’s young and handsome son named Ruhi as a pseudonym,
caused a lot of gossip1. After Rûhî’s death in 1552, Bâkî got very interested in his
teacher KadLzade Qemseddin Ahmet’s young son Yusuf. It is even told that his
reason for going to Aleppo with his teacher; who was appointed there as a judge;
was for this motive. In his divan there are ghazals for Yusuf2. For instance:

Seni Yusufla güzellikde ?orarlarsa bana

YusufL bilmezin amma seni racna bilirün 3

If I am asked to compare your beauty to Yusuf’s

I can’t say much about Yusuf, but I can say more about your beauty.

This verse in his ghazal given above is said to be written for him.
Bâkî never gave up his closeness to young and handsome men. For example
while he was staying in Mecca –which lasted until 1579- the interest he showed to a
halva seller destroyed his friendship with some of the notables of the town Mecca.
This is stated in his poet friend La’lî’s poem4.
In Bâkî’s divan there are ghazals which show that he continues this tendency in
his old age as well. For example in one of his ghazal:

Seni Yusufla güzellikde ?orarlarsa bana

YusufL bilmezin amma seni racna bilirün 5

This bended stature of mine, due to old age

Which that youngster yearns to strike like an instrument.

In another ghazal he complains as follows:

Bakï’yi zar u zebun itdün yigitlik bu mLdur

1
Ibid., p. 246.
2
Ibid., p. 246.
3
Sabahattin Küçük: Bâkî DîvânL, Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu, Türk Dil Kuru-
mu YayLnlarL: 601, Ankara 1994, p. 325.
4
Ibid., p. 246.
5
Ibid., p. 146.

86
 Sen tevana nev-cevan ol na-tevan bir pir-i ca?k1

You made Baki groan, you weakened him. Is that what you call bravery ?
You; a strong young man, him; a weak old lover.

And in a different ghazal; where the beloved is as young as a child; Bâkî

complains about old age:

Mü?kil imi? ki dil-ruba tLfl ola dil-sitan ola

c
A?ik-L zar u mübtela pir ola na-tevan ola 2

Tough it is if the beloved is young and merciless

Where as the sighing passionate lover is old and weak

In the same ghazal Bâkî asks the cupbearer to offer him more wine to relax and
feel younger:

Bâkiye sakLya ferah vir ki fena bula terah

Qol meyi ?un ki bir kadeh pir içe nev-cevan ola

Give Bâkî cheerfulness, the cupbearer. So that sorrow diminishes

Offer him that wine which turns an old man into a youngster with a drink.

In any case, in Bâkî’s poetry the beauty mentioned is so young, or even a child,
that it attracts attention:

TLfldur pend-i peder dinlemez ol mah dahL

Qir-i mader yirine içmege kanum özenir 3

Still a child who doesn’t listen to the father’s advice

And a moonlike beauty who desires to suck my blood instead of the mother’s
milk
These poems often bear erotic connotations:

1
Ibid., p. 246.
2
Ibid., p. 349.
3
Ibid., p. 146.

87
 Güzeller tLfl iken eyler kuculmaXa heves ?imdi
SarLlmak resm ü ayinin bilürler dahL kundakdan 1

Yearning to be hugged starts as early as childhood with the beauties

Yet they know how to embrace nowadays from infancy

The two ghazals down below are in this style:

Ah kim sevdüm yine bir dil-ber-i racnacuXL

Qimdiden bin var yanLnda ca?ik-L ?eydacuXL

Nice ?irin olmasun kim süd yerine anasL

Sükker ile beslemi? ol tuti-i guyacuXL

akLnur göz degmesün diyü hamapil boynLna

akLnur yavuz nazardan n’eylesün anacuXL

Yalunuz nev-restedür seyr itmege korkar dahL

Kanda gitse bilesince ?alLnur lalacuXL

Dünyede öldügüme hiç Xam yimezdüm BakLya

Bir gice pehluya çeksem ol melek-simacuXL 2

Oh, Again I loved a young charmer

Who even now has thousand tempted lovers around

Why shouldn’t that prattling one be so sweet

Being fed by the mother by suger instead of milk

That beauty carries charms on the neck

Whose dear mother tries to prevent the evil eye, what can she do ?

That are fears to walk alone being a youngster

The servant (lala) follows where that beauty may go

Bâkî, I wouldn’t mind to die,

1
Ibid., p. 327.
2
Ibid., pp. 431-432.

88
 If I could have that cherub faced for one night by my side.

The second ghazal:

Lfl iken dayesi kucaXLnda

Gül idi kopmaduk budaXLnda

Leb-i canane gibi Xonca-i ter

KopmadL dahL dehr baXLnda
...........
Bade hayli alLndL meclisde
Öpdiler sakiyi dudaXLnda

Saki rez duhterinün ol engü?t

Sim halhalidür ayaXLnda

Nki hançer takLnmL? ey Baki

Haste çe?mi ?olLnda ?aXLnda 1

Being a rose that was not yet snapped from it’s twig
That beauty was just a child on the nanny’s lap

Such an unripe bud as the beloved

Has not existed on the wide world’s garden
..........
A lot of wine has been consumed in the dinner
They have kissed the cupbearer on his lips

Saki (cupbearer) thy finger holding the cup is the silver-white anklet
The grape maiden (wine) on her ankle wears

Oh, Bâkî saki’s brows are like daggers

On the right and left of his fatal eyes

Most of the time Bâkî discusses the beauty of men. Bâkî calls the beauty in the
poem as the master(Begüm) or Efendi. Or the beauty is a young man from Rumeli
(Rum ili uehbazL) or son of a cavalry soldier (sipahizade) or son of a janisssary
(kulovlu). Sometimes he is with turban or bristle. These poems may become erotic.
For example:

Bir kul oXlLnun esir oldL kapusLnda gönül

1
Ibid., p. 363.

89
 Nntisab itdi geda bar-geh-i sultane 1

The heart has become enslaved to a janisssary’s son

So the poor has given his heart away to a sovereign’s companion
.....
Can nisar eyledi Baki bilini kuçmak içün
Der-miyan itdi bu gün varLnL dervi?ane

Bâkî has scattered his soul to embrace the beloved’s waist

Giving everything he possesed, like a dervish

Or:

Bir kerre busen alLmaduk hattun irmedin

AhLr müyesser oldL hele bin belayile 2

We could not kiss you; before you were old enough to have a bristle
It was just after that with a lot of reluctance and trouble (That you
have granted a kiss).

Bâkî also has some ghazals where a woman’s beauty is discussed.

For instance:

Ol lebler ile a? yirer belki kanuma

Nmrenmesün dehanL meded iki canludur 3

Her lips perhaps crave for my blood

Yet help, let her mouth; which is double alive; not desire

The hidden meaning of this couplet is that the woman is pregnant.

In another verse a newly wed bride metaphor attracts attention.

Tavus-var cilveler itmekde baXda

Guya ki nev-carusa dönüpdür ?ükufe-zar 4

The flowerstand like a peacock flirts in the garden

Just like a new wed bride

In a ghazal where solitude, absence from home and the sufferings of love are

1
Ibid., p. 372.
2
Ibid., p. 388.
3
Ibid., p. 164.
4
Ibid., p. 212.

90
depicted in a pessimistic tone, he explains that he chose platonic love and mentions
that woman is the sort of beauty he has to keep away from:

Mürid-i ca?k oldum ben tecerrüd ihtiyar itdüm

Eger meyl ider isem bir zen-i dünyaya na-merdim 1

I have become love’s disciple, chose to distance myself from sexuality

I’m not a man anymore, if I have a liking for a woman in this world.

From time to time Bâkî writes ghazals with a mystical touch. In one of such
ghazals he mentions how the presence of God intoxicates the soul like a love potion
in one of the “elest” meetings. In another one he states the need to see god’s
creation in every beauty ones eyes can behold.
In a different ghazal he calls the beloved as such:

Ayine-i cemal-i hakikat-nüma yüzün

Ab-L zülal-i çe?me-i ?Ldk u ?afa sözün2

Your face is the mirror of beauty, reflecting truth

Your word is the sweet water of the fountain of purity and honesty
.....
Kimi ayaXun öpmege ?arkar kimi elün
Bakiye besdür ey gül-i handan güler yüzün

Some bows to kiss your feet, some to kiss your hand

For Bâkî, my dear cheerful rose, the sight of your joyful face is
enough.

In another ghazal he conveys that his aim is to see the beauty of the face of the
beloved not to hug him whom he calls “beyim”(my master). In a different ghazal,
just to kiss the hand of the beloved in a religious festival(bayram) is what he is keen
on.
However, most of the time Bâkî’s ghazals are not this innnocent. In many of his

1
Ibid., p. 312.
2
Ibid., pp. 261, 262.

91
ghazals there are erotic verses which hint a poem that has been lived. Bâkî shows a
weakness to fair skin in his poems. This is noticed quite often. For example:

Gönül bir nazük-endamun vi?ali hanLn özler kim

Teni palude-i ter gibi degsen bir zaman ditrer 1

The heart desires to join such a fragile stature of the beloved so much
That it shakes like a white pudding with every touch

He likes the beauty he sees in the turkish bath because he has a fragile stature
with no hair on his chest and is norrow hipped with toned arm muscules

ahn-L hammamda dün gördüm o nazük bedeni

Sinede mudan eser yok dahL pehlu da güzel

Eyledüm dikkat ile muy miyanLna nazar

Cümleten bi-bedel ü sacid ü bazu da güzel 2

I saw thy fragile body on the platform of the bath yesterday

There was not even a single hair on thy chest. And the sides were
nicely toned

I looked carefully at thy narrow waist,

Thy arms and toned muscles being so beautiful

To touch, to kiss or embrace the beauty sustains an elegant excitement of

eroticism in Bâkî’s poetry which does not become common or coarse. For example,
the excitement of undoing the hair and letting it touch the hips, and touching it
oneself is such a case:

Biline yok bedel veli ?açunun

Girihin çözsen ol miyane deger
Elün ol zülfe degmek Bâki

1
Ibid., p. 188.
2
Ibid., p. 294.

92
 HasLlL ömr-i cavidane deger 1

There is no match (to the beauty) of your waist

When you undo that knot in your hair and when it touches your hip

Shortly, it is worth an eternal life

Just to touch that hair, Bâkî.

To have the arm of the beloved around ones neck, the touch of the lips on the
ear while whispering something, to kiss on the neck and ears are images that one
comes across in Bâkî’s erotic verses. In one of his verses he naughtily depicts how
to kiss the beloved:

Ol ?anemden Bakiya bir buse dacva kLl yüri

Söylemezse öp heman aXzLn sükut ikrardur 2

Ask that beauty with persistance for a kiss, Bâkî

If there is no answer, kiss that mouth immediately. Since silence means
acceptance.

He does not forget a kiss he got from the beloved in a dream:

Hvabda almL? idim bus-L leb-i cananL

Can dimaXLnda dahL ?imdi o lezzet Baki3

In a dream, I had kissed the lip of the beloved

Bâkî, that taste is still hidden in the depths of my soul

In some verses where the amount of eroticism increases he mentions to suck

and sometimes even to bite the lips and tongue of the beloved:
Telh-kam itme beni dostum acL söz ile

1
Ibid., p. 171.
2
Ibid., p. 136.
3
Ibid., p. 426.

93
 Lebün emdürmez isen tatlu dilün bari gerek 1

Bakiyi söyletmez oldun laclün alsa aXzLna

Döymez ol nazük lebün benzer ki dendan zahmLna 2

Don’t grieve me, friend, with a painful word

Even if you don’t let me suck your lip I still need your sweet tongue

You don’t let Bâkî speak if he takes your lips in his mouth
It must be that your fragile lips can’t stand the sores of biting

To embrace, to hug and kiss the beloved are depicted in the first ghazal with the
characterization of a coy lover and in the second one of an experienced lover:

Bilini kuçmadadur ol ?anemün derd ü bela

YoXsa ca?iklara ?irin lebi hazLr helva

Ser-i zülfiyle hatLn örter imi? dirler o ?uh

AçmadL kimseye amma orayL bad-L ?aba

Ate? urmL? yüzi gül hLrmenine ol mahun

Devr-i saXarda ruhL caksini kLlmL? peyda

KLzarup ruhlarL gül-gune-i tab-L mülden

Qucle-i saXar-L mey destine yakmL? hLnna

Meclis-i meyde leb-i yare tola?ur dirler

Elüme girmeye mi bir dahL cam-L ?ahba3

It is such a trouble to embrace the waist of that icon-like beauty

Yet that beauty’s lips are so sweet and so ready to be kissed

That ravishing beauty covers the bristle with the tip of the hair
And the morning breeze has not uncovered it for anyone
That moonlike beauty’s face has set fire to the rose garden

1
Ibid., p. 269.
2
Ibid., p. 354.
3
Ibid., p. 107.

94
 And the beauty’s cheek was reflected to it, as the wineglass turned
from hand to hand

Rose colored has those cheeks become from the heat of the wine
And the light of the wineglass has colored the hands red

They say during the revels that the wineglass has touched the
beloved’s lips
And if I come across that glass, oh I will

Even the rhyme of the second ghazal is “to embrace”:

Nsterse n’ola haste gönül yare ?arLlmak

Mecruh olLcak lazLm olur yara ?arLlmak

OlmadL müyesser bana bir serv-i revanun

Laclini öpüp biline bir pare ?arLlmak

Öpdüm elini kucmaXa bilin edeb itdüm

Güldi didi bilmez dahL bi-çare ?arLlmak

Dil-berlerün ey Xonca-dehen cadeti budur

Gül ruhlarLnL ara öpüp ara ?arLlmak

Zayic ola mL bunca bela dünyede Baki

Ya Rabbi na?ib ola mL dil-dara ?arLlmak1

What of it, if my ill heart wishes to embrace the beloved

The wound has to be wrapped up, if one is wounded

To embrace one tall, slender beauty

And to kiss the lips, wasn’t granted to me

Kissing the hands I was shy to hug

“This poor one doesn’t know how to hug” laughingly that beauty said
Oh, you bud lipped, it is the habit of these charming beauties kiss

1
Ibid., p. 253.

95
 and embrace over and over again

All the tortures we have gone through, will they be in vain, Bâkî
Will I ever be able to embrace the beloved, my god

The event of undressing of the beloved is of importance in the eroticism of

Bâkî’s ghazals. In one of the verses he asks the beloved to strip.

Goncalar içre nihan eyleme gül-berg-i terün

Yacni seyr eyleyelüm sineni çöz dügmelerün1

Don’t hide the rose leaves in the buds

Undo your buttons, let us see your chest

In another ghazal he states that union will not take place unless the beloved
undresses:

Bend-i kaba çözülmeye ta came çLkmaya

Nakd-i vi?al ca?ik-L na-kame çLkmaya 2

Unless you untie the knot and take that dress off
Our union is like the payment not granted to the desolate lover

In a different verse Bâkî talks about how he undressed a beauty the other night:

Mestane ?oydL o mehi Baki geçen gice

Nazüklik ile çözdü mukaddem ku?aXLnL 3

Bâkî undressed that moonlike beauty last night

In ecstasy, kindly he first undid the belt
The love in Bâkî’s poems has generally nothing to do with mystic, romantic or

1
Ibid., p. 271.
2
Ibid., p. 394.
3
Ibid., p. 403.

96
platonic love. Moreover the beauties can be bought if necessary:

Güzeller mihri-ban olmaz dimek yanlu?dur ey Baki

Olur va’llahi billahi heman yalvarL görsünler 1

Bâkî it is wrong to say that lovers are without mercy

They will be mercifull if you plead to them or just show them money

In Bâkî’s Divan there are 548 ghazals. In some of these ghazals eroticism
appears vividly often like a part of the lived poetry. The examples of eroticism
mentioned above can not be defined as mystic, platonic, traditionally abstract or
stylized. Men have taken an noticable part in Bâkî’s life yet there have also been
women. In his ghazals there are verses which clearly depict that his tendency is
towards male beauty; his verse however is never common or coarse; on the
contraray it is beautiful and impressive.
In conclusion, it is clearly seen that there is a basic difference on eroticism
between the two very different poets of the same century. Nevertheless, they have
common point as well. Thus one should avoid generalizations, and while making
researches one should consider all the individual and cultural aspects of the
important representatives of the Ottoman Poetry.

Eroticism in the Ghazal Poetry: Bâkî and Fuzûlî -the two most famous
Ottoman poets of the 16th Century, Ghazal as a Genre of Word Literature, Bey-
rut, 7-10 Temmuz.

1
Ibid., p. 134.

97
GELENEK VE MODERN=TE

98
 TÜRK EDEB=YATINDA “GELENEK VE MODERNL+K”
TARTI0MALARI ÜZER=NE
Kimlik kavramL bütün dünyada olduXu gibi bizde de son zamanlarLn gözde tar-
tL?ma konularLndan birini olu?turuyor. Buna baXlL olarak sanatta, dolayLsLyla edebi-
yatta kimlik konusunda sorular sorulup cevaplar arandLXLnL biliyoruz1. Bu tartL?ma-
larla birlikte, aslL aranLrsa, bizde Bat2l2la ma hareketlerinin ba?langLcLndan beri hiç
bitmeyen zaman zaman sakinle?en, zaman zaman alevlenen gelenek-modernlik
tartL?malarL yine yoXunla?maya ba?ladL2. OsmanlLlarLn 700. yLlLnL kutlama çalL?ma-
larL bu tartL?malara dikkate deXer katkLlarda bulunuyor.
Bu tartL?malara teorik planda katLlmak bu yazLnLn amacL dL?LndadLr. N?in bu ya-
zLyL ilgilendiren yönü ?öyle belirlenebilir. Geleneksel ile -burada öncelikle OsmanlL
?iirini göz önüne alLyoruz- modern arasLndaki ili?kinin nasLl olmasL gerektiXi konu-
sundaki tartL?malarda kar?Lla?Llan temel tavLr, yakla?Lm ve bunlarla ilgili önemli
kavramlarL, onlarLn zaman içindeki konumlarLnL göz ardL etmeden seçip belirginle?-
tirmeye çalL?mak.
BatLlLla?ma hareketleri3 ile birlikte önemli ve günümüze kadar varlLXLnL sürdü-
ren temel bir kavram olarak teceddüd yani yenile me ile kar?Lla?Lyoruz. Sanatta
yenilik fikrinin kendisi elbette yeni deXildir. Eski edebiyatta da ?âir hep yeni olanLn
pe?inde ko?ar. Meânî-i garîbe (= tanLnmayan anlamlar), hayâlât-2 hassa-i acîbe (=
?a?LrtLcL, kendine özgü imaj ve semboller), bikr-i fikre ve hayâl-i hâsa kâdir olmak
(= dokunulmadLk fikirler ve kendine özgü hayallere güç yetirmek), îcâd, ibdâ’ (=
yoktan ortaya koyma), ihtirâ (= bulu?) gibi kavramlar4; yahut Nedim’in insanda
yakLn zamanlarLn sanatta yenile me fikrinin sanki benzeriymi? duygusunu uyandL-
ran tâze zebânl2325 (= yeni dilli, yeni bir söyleyi?e sahip olma), Qeyh Gâlib’in “Bir

1
Bu konudaki yayLnlarLn çokluXu konuya olan ilginin büyüklüXünü göstermektedir. Biz burada
kimlik kavramLnL az bulunur bir bilgi birikimi, titizlik ve ehliyetle ele alan bir kitabL hatLrlatmakla
yetineceXiz. Bkz. Nuri Bilgin: Sosyal Bilimlerin Kav?aXLnda Kimlik Sorunu, Ege YayLncLlLk, 1.
BaskL, Nzmir 1994.
2
Bu konuda da yayLnlanan yazL ve kitaplarLn çokluXu ba?döndürücüdür. Konuya deXinmeyen
yazar ve ozanLmLz neredeyse yok gibidir.
3
BatLlLla?manLn ne zaman ba?ladLXLnL belirleme konusunda güçlüklerle kar?Lla?LlmaktadLr. Biz
burada konumuzla ilgili pratik bir yakla?Lm olarak edebiyatta BatLlLla?manLn ilk önemli edebî
hareketi olan Tanzimat edebiyatL ile ba?lLyoruz.
4
Harun Tolasa: Sehî, Latîfî, Â?Lk Çelebi Tezkirelerine Göre 16. YüzyLlda Edebiyat Ara?tLrma ve
Ele?tirisi, Bornava–Nzmir 1983, sç 216 vd., 272 vd., 365, 368-369; Filiz KLlLç: XVII. YüzyLl Tez-
kirelerinde Qair ve Eser Üzerine DeXerlendirmeler, AkçaX YayLnlarL, 1.BaskL, Ankara 1998, s. 296
vd.
5
Bkz. Hasibe MazLoXlu: Nedim’in Divan Qiirine GetirdiXi Yenilik, 1. BaskL, N? BankasL YayLnla-
rL, Ankara 1957, s. 135-136.

99
ba ka lugat tekellüm etdüm” iddiasL1, imajlar, semboller, metaforlar, mecazlar ve
ifadede sanatLn kaçLnLlmaz bir tavrL olan yeni’yi arama ihtiyacLna i?aret ederler.
Ancak BatLlLla?ma hareketleri ile ?iirde ortaya çLkan yenile me kavramL çok farklL
ve kökten bir yenile?me fikrinin uzantLsLdLr. Tam bir medeniyet deXi?imi isteXinin
bütün geni?liXini ve sancLlarLnL içinde ta?Lr2. Bu yenile?me anlayL?LnLn belirgin özel-
liklerinden birisi eskiyi tamamen reddetmektir.
Tanzimat’la ba?layan red’din eski OsmanlL ?iirine yönelik tavrL tam anlamLyla
ortadan kaldLrma, yok etme amacLnL ta?Lr3. NamLk Kemal’le ba?layan ilk saldLrLdan
itibaren yerle?meye ba?layan ve sonradan gitgide kalLpla?an görü?lerde bu ?iirin
toplumsal meselelere ilgisiz, halktan kopuk, dili yabancL, çaXLn insanî deXerlerine
uzak, gerçekle ili?kisi mantLksLz, dü?ünce duygu bakLmLndan eksik, soyut, Nran ve
Arap taklidi bir edebiyat olduXu ileri sürülür. Bu tavLr zaman zaman sakinle?ip
zaman zaman ?iddetlenerek ortak çizgilerini fazla kaybetmeden günümüze kadar
varlLXLnL sürdürmü?tür. Söz geli?i Eski Türk EdebiyatL Profesörü Mine Mengi, Ada-
na’da 1991 yLlLnda yapLlan KaracaoXlan Sempozyumu’nda Cahit Tanyol’un Eski
Türk EdebiyatL’nda insan, dü?ünce, toplum ve a?k olmadLXLnL, bu edebiyatLn halka
ilgisiz olduXunu söylemesinden duyduXu rahatsLzlLXL dile getirmektedir. Cemal
Kurnaz ise bu tür görü?lerin orta eXitimde nasLl egemen olduXunu yakLnarak anla-
tLr4. Bu noktaya deXinen yazLlarLn bazLlarLnda doXru bularak veya kLnayarak ya da
hayLflanarak bu tavrLn Cumhuriyet’ten sonra bir devlet politikasL hâlini aldLXL ileri
sürülür5.
Son zamanlarLn en keskin red’di 80’li yLllarda Özdemir Nnce’den gelmi? görü-
nüyor. Onun reddiyesi aslLnda NamLk Kemal’le ba?layan bütün ele?tirileri aynen

1
Qeyh Gâlib: Hüsn ü A?k, Haz.Orhan Okay-Hüseyin Ayan, Dergah YayLnlarL, Nstanbul 1975, s.
XV, 347.
2
Ahmet Hamdi TanpLnar: Türk Edebiyat2nda Cereyanlar, Edebiyat Üzerine Makaleler, Nstanbul
1969, s. 102-131.
3
Bkz. Ahmet Hamdi TanpLnar: XIX. AsLr Türk EdebiyatL Tarihi, Nstanbul 1956, s. 316 vd., 406
vd. Divan edebiyatLna kar?L N. Kemal ve Ziya Pa?a ile ba?layan saldLrLlarLn güzel bir özetini
Cevdet Kudret 1975’te verdi. Bkz.Cevdet Kudret: Divan 7iirine Uzaktan Merhaba, Türk Dili,
SayL: 290 (1975), s. 650-660; Tunca Kortantamer: Türk 7iirinde Ses Konusunda ve Ses Geli me-
sinin Devaml2l232 Üzerine Genel Baz2 Dü ünceler, Eski Türk EdebiyatL -Makaleler-, AkçaX Ya-
yLnlarL, Ankara 1993, s. 287 vd.; Be?ir AyvazoXlu: Gelenek, Tasavvuf ve Hilmi Yavuz’un 7iiri,
Türkiye GünlüXü, S. 7 (Ekim 1989), s. 77-78; ToparlayLcL ve ayrLntLlL bilgi için bkz. Mehmet
Kahraman: Divan EdebiyatL Üzerine TartL?malar, Nstanbul 1996.
4
Mine Mengi: Bir Ça3da Epope Sempozyumunun Ard2ndan, Dergâh (Temmuz 1993), SayL: 41,
s. 3 vd; Cemal Kurnaz: Divan 7iiri ve Halk 7iirine Bak2 lar, Millî EXitim, S. 95 (Mart 1990), s.
43.
5
Bkz. Birol Emil: Yeni Türk Edebiyat2n2n Meseleleri, Türk EdebiyatL, SayL: 234 (Nisan 1993), s.
13; Ahmet KabaklL: Yeni 7iir Nerelerde, Türk EdebiyatL, SayL: 206 (AralLk 1990), s.7; Enis Batur:
Cumhuriyet Humanisti )çin Profilden Vesikal2k Foto3raf, YazLnLn Ucu, 1. BaskL, YapL Kredi
YayLnlarL, Nstanbul 1993, s. 15-18.

100
izler. Bunu yaparken, kendi ifadesine göre, bir “amentü” olarak kabul ettiXi kanaa-
tini uyandLran ve kendisinin de doXru anlayLp uyguladLXLndan çok emin göründüXü
bir “bilimsel estetik deXerler” süzgecine ba?vurur. Ona göre ülkemiz 50 yLllLk bir
?iir geleneXine sahiptir1. Divan ?iiri sürekli olanLn içinde yer almadLXL, bugünkü ve
yarLnki ?âirlerin, içinde ?iir yazdLklarL ?iir ortamLnLn olu?turucularLndan biri olmadL-
XL, varlLXLnL sürekli hissettirmediXi, bir ölçüde hLz ve istikamet nirengisi olmadLXL
için klasik deXildir. Bu ?iirlerden yararlanLlmasL onlarLn geleneXin içinde ya?ayan
bir baskL öXesi olduklarL anlamLna gelmez. BaskL öXesi olmamalarLnLn kökeninde
dilsel, tarihsel, ?iirin i?levi açLsLndan büyük engeller vardLr ve daha önemlisi Cum-
huriyet ideolojisinin tarih anlayL?L ile onlarLn içinde yer aldLklarL tarih anlayL?L ara-
sLnda uzla?masL olanaksLz yönler, çeli?kiler söz konusudur... GeleneXin olu?turucu-
larLndan birisi olan süreklilik açLsLndan geni? halk yLXLnlarLnL temsil özellik ve yete-
neXinden yoksundur... Ulusal bir kültür ürünü deXildir. Kozmopolit bir kastLn ürü-
nüdür2. Hayata geçmemi?tir. Nnsana dünyaya ve topluma uzaktLr3. Dili halktan ko-
puk ve yapaydLr4. Özdemir Nnce’ye göre çaXda? ?iirimizin geleneXini Divan ya da
Halk ?iirine, nostaljik anlamda deXil, bilimsel estetiXin kabul ettiXi anlamda baXla-
mamLza olanak yoktur. DoXan HLzlan ve Fethi Naci’nin kendi gelene3imizin özgün
sesi’nden söz etmelerine ?iddetle kar?LdLr5. Ona göre kendi geleneXimizin özgün
sesi çaXcLl zamanlara bir köprü atamamL?tLr6.
Tanzimat’la ba?layLp aynL kalLplar içerisinde, yalnLzca her defasLnda o sLralarda
asrî, ça3da ve modern sayLlanLn alg2lan2 2’na uyarlanarak tekrarlanan bu red tavrL
elbette ki bir eski–yeni çatL?masLnLn ortaya çLkmasLna yol açacaktL7. Edebiyat tari-
himizin en eski ve ünlü çatL?malarLndan birisi her halde Recâizâde Ekrem ile Mual-
lim Nâci arasLnda gerçekle?mi? olanLdLr. Ancak burada bir özelliXe dikkati çekmek
yerinde olur. Nlk yenile?me hareketlerinden yakLn zamana kadar sLk sLk OsmanlL-
Türk edebiyatLna kar?L olumsuz bir tavLr takLnLlmasLnLn yanL sLra kendisini yeni
sayan her hareket kendisinden öncekileri tümden reddetmi?tir.
Tanzimat’çLlara Servet-i Fünûn’cularLn, onlara Memleket Edebiyat2 ve Millî
Edebiyat taraftarlarLnLn kar?L çLkL?L, Hâ?im’in I. Me?rutiyet sonrasLnLn eXitici, öXre-
tici, yönlendirici, toplumsal ?iiri ile Servet-i Fünûn ve kendisinin de dâhil olduXu

1
Bu ifadeye göre 1930’lardan öncesi yok sayLlmaktadLr. Bkz. Özdemir Nnce: Qiir ve Gerçeklik, 2.
BaskL, Can YayLnlarL, Nstanbul 1995, s. 88.
2
Ö. Nnce: a.g.e., s. 90, 112 vd.
3
Ö. Nnce: a.g.e., s. 114-115.
4
Ö. Nnce: a.g.e., s. 113-114, 116.
5
Ö. Nnce: Tabula Rasa, Can YaylarL, Nstanbul 1992, s. 15 vd.
6
Ö. Nnce: Tabula Rasa, s. 18.
7
AyrLntLlL bilgi için bkz. M. Kahraman: a.g.e.; Hasan Kolcu: Türk EdebiyatLnda Hece-Aruz Tar-
tL?malarL, Kültür BakanlLXL YayLnlarL, No: 1467, Ankara 1993.

101
Fecr-i Âtî’nin ?iir–nesir yakLnla?tLrmasLnL ele?tirmesi, “N.Hikmet’in putlarL yLkma-
sL”, N. Faz2l’Ln T. Fikret, Y. Kemal, M. Akif, N. Hikmet gibi ?âirleri mahkemede
yargLlamasL, Garip ?iirinin kendisinden önceki bütün ?iir anlayL?larLnL reddi, )kinci
Yeni’nin onlara kar?L olu?u, Nkinci Yeni’nin 1967-1970 arasLndaki hLrpalanL?L bu
tavrLn örnekleri arasLnda hatLrlanabilir. Kemal Sülker’in 1983’te toplumsal gerçekçi-
lik adLna diXer ?âirleri reddettiXi yazLsL ilgi çekici bir biçimde Tanzimat’tan ba?laya-
rak bir dizi, daha öncesini red örneXi sLralar ve Yakup Kadri’nin ?u ifadesine yer
verir: “NamLk Kemal’den bugünün (1929) en genç Türk ?âirine kadar ne kadar
yenilikçimiz varsa, hepsi de i?e kendilerinden öncekileri inkârla ba?lamL?lardLr.”1
Be?ir AyvazoXlu da aynL görü?tedir: “Her nesil daha öncekinin yaptLklarLnL inkâr
ederek yeni ve çaXda? olabileceXini zannediyor. Qiirde de böyle. Her gelen aklL sLra
put kLrLyor. Kendi putunu dikmek için.”2 Attila Nlhan 1980’de Mustafa Cem’le yap-
tLXL söyle?ide aynL görü?tedir. O, edebiyatLmLzda sLk sLk modalarLn görüldüXünü ve
bir süre sadece onlarLn geçerli sayLldLXLnL belirtip ba?ka ülkelerde de böyle salgLnlar
olsa bile oralarda böyle hâkim-i mutlak olunmadLXLnL, ba?kalarLnLn da aynL dönemde
varlLXLnL duyurabildiXini söyler3. Ancak sözün burasLnda son yLllarda bu durumun
deXi?ebileceXi umudunu veren i?aretlerin görüldüXünü eklemek gerekir4.
Bu noktada kaçLnLlmaz bir ?ekilde yeni’den, yenilik’ten ne anla?LldLXL sorusunun
cevabLna bir göz atmak mecburiyeti doXuyor. Bu konuda medeniyet de3i imi’nin
ba?langLcLndan itibaren gözler Bat2’ya dikilmi?tir. Yeni’yi tanLmlamanLn en önemli
vasLtasL BatL olmu?tur. N?in ?a?LrtLcL yanL BatL kendisini reddeden en keskin söylem-
lerde bile metodu, kaynaklarL, kavramlarL ve terimleriyle önemli bir rol oynamakta-
dLr5.
BatL öncelikle ve en güçlü olarak Fransa, sonra zamanla Nngiltere, Amerika ve
diXer ülkeler yoluyla Türk edebiyatLna sürekli bir model olu?turmu?tur. Tanzi-
mat’tan bu yana Türk okumu?u BatL kar?LsLnda ya hayranlLk duymu?, komplekse
kapLlmL?; ya da onu reddetmi?; ona kafa tutmayL denemi?; fakat ne olursa olsun
onun çekim gücü ve etkisinden kendisini kurtaramamL?tLr. Bu konuda edebiyat

1
Kemal Sülker: Edebiyatta Yeni Ku aklar, Yazko Edebiyat, SayL: 36 (Ekim 1983), s. 79.
2
Be?ir AyvazoXlu: Her Gelen Put K2r2yor Kendi Putunu Dikmek )çin, Türk EdebiyatL, SayL: 240
(Ekim 1993), s. 9.
3
Mustafa Cem:“Gerçekçilik Sava 2” Üzerine Attila )lhan’la Söyle i, Yazko Edebiyat, C.1, nr.2
(1980), s. 84.
4
Söz geli?i bkz. Ahmet KabaklL: “Yeni 7iir” Nerelerde..., Türk EdebiyatL, S. 206 (AralLk 1990),
s. 5-7; TuXrul Tanyol: 7iirde Gelenek Sorunu, Yazko Edebiyat, C.2, S.10 (8.1981), s. 89-95;
Muhsin Macit: Gelenekten GeleceXe, AkçaX YayLnlarL, Ankara 1996.
5
BatLlL söylem bu yolla muhaliflerini bile etkilemekte ve bir ölçüde belirlemektedir. Bu konuda
bkz. Mahmut Bahar: )slâmî Söylem Üzerine Birkaç Küçük Not II, Türk EdebiyatL, S.250 (AXustos
1994), s. 43-45; M. Bahar: )slâmî Söylem Üzerine Birkaç Küçük Not III, Türk EdebiyatL, S.251
(Eylül 1994), s. 46-49.

102
tarihçileri ve ara?tLrmacLlar arasLnda büyük bir ittifak vardLr. Söz geli?i TanpLnar,
1940’ta bunu dile getirir ve 1959’da ?öyle bir ifadeye döker. “SLrf edebî cereyanlar
yönünden bakLlLrsa, bu yüz sene içerisinde Türk edebiyatLnLn Garb edebiyatlarLnda
ve bilhassa FransLz edebiyatLnda mevcut bütün cereyanlarL uzak ve yakLn fasLlalarla,
muntazam surette takip ettiXi görülür.”1 Attila Nlhan’Ln bu konudaki tavrL çok kes-
kindir. Ona göre Tanzimat’tan bu yana edebiyatLmLzdaki yeni kavramL, kendi kültü-
ründen yabancL diller vasLtasLyla kopmu? ve BatL kültürünün mümessili haline gel-
mi? aydLnlarLn BatLlL metropollerin edebiyatlarLnL taklid ederek ortaya koyduklarL
eserlerle somutla?Lr ve ülkemizle ilgisi ili?kisi olmayan FransLz yeniliklerinin komp-
rador aydLnlarLnca dönem dönem taklit edilmesi, Türk edebiyat2n2n yenilikleri’ni
olu?turur2. Örnekler kolayca çoXaltLlabilir. Bu baXlamda Nnci Enginün’ün “BatL
kültürünün temeli olan ve evrenseli yakalamak için mutlak bilinmesi gereken Grek–
Latin mitolojisi”nden söz etmesi BatLlLla?ma sürecindeki Türk aydLnLnLn BatL kar?L-
sLndaki tavrLnLn bir örneXini sergiler3.
Pek çok kitapta ve makalede BatL etkisinin örnekleri sayLlLr: NamLk Kemal’deki
Victor Hugo, Tanzimat’taki Romantizm etkisi, Servet-i Fünûn’daki Romantizm,
Parnasizm, Sembolizm etkisi, Fecr-i Âtî’deki Parnas okulu ile sembolist–
empresyonist akLmlara duyulan eXilimler, Yedi Me?aleciler’deki Parnas etkisi, ?ii-
rimizin geli?im çizgisi içerisinde kendisini kuvvetli bir ?ekilde duyuran Valery etki-
si, Baudelaire’den etkilenenler, Hâ?im’in çaXda?L FransLz estetikçi Rahip
Brémond’dan büyük üstad diye söz edi?i, sembolist Mallarme’den etkileni?i, Y.
Kemal’in BatL tecrübeleri, iki dünya sava?L arasLndaki Avrupa’nLn içine dü?tüXü
materyalist–spritüalist çatL?masLnLn VarlLk, Kadro, AXaç gibi dergiler etrafLnda bize
ta?LnmasL, Gerçeküstücülük’ün (Sürrealizm) Garip ve Nkinci Yeniciler tarafLndan
bizde taklit edilmesi, NâzLm Hikmet’teki Rus Konstruktivizmi ve Fütürizmi, Necip
FazLl’daki FransLz etkisi ve benzeri pek çok etki söz konusu örnekleri hatLrlatmaya
yeter4.

1
A. H. TanpLnar: Millî Bir Edebiyata Do3ru, Edebiyat Üzerine Makaleler, Nstanbul 1969, s. 78
vd.; Türk Edebiyat2nda Cereyanlar, s. 106.
2
Attila Nlhan: Tanzimattan Beri Her “Yenilik” Bir Taklittir, Hangi Edebiyat, 1. BaskL, Ankara
1993, s. 201 vd.
3
Nnci Enginün: Cumhuriyet Dönemi Türk 7iiri, Türk Dili, Türk Qiiri Özel SayLsL IV (ÇaXda? Türk
Qiiri): 481-482 (Ocak-Qubat 1992), s. 587-588; kr?. Attila Nlhan: “Yenilik” Ad2na, Ulusall2ktan
Sap2lm2 t2, a.g.e., s. 210.
4
Bu etkiler sLk sLk çok aXLr suçlamalara dönü?erek ele?tirilirler. Söz geli?i, SadLk Tural, Re?at
Nuri Drago, Nsmail Habib, Yusuf Qerif, C. Perin’e, Tercüme Dergisi kolleksiyonlarLna, Ömer
Seyfettin’in Yeni Lisan makalesine, ErdoXan Alkan’Ln Nokta dergisindeki yazLsLna göndermeler-
le, yenile en edebiyatLmLzLn BatL’dan, özellikle Fransa’dan etkilenmesini “a 2r2 istifade”, “a 2r2
etkilenme”, bazen “intihal”, bazen “çal2nt2” olarak adlandLrLr. Bkz. SadLk Tural: 7iir Gelene3imiz
)çinde Ç2narl2 Gerçe3i, Türk EdebiyatL, SayL: 259 (MayLs 1995), s. 21-22.

103
 Qiirimizde Bat2l2la ma’ya ve BatL’nLn getirdiXi yenilik kavramLna kar?L tepkiler -
sLrasLyla- NslamcL, milliyetçi, Türkçü ve sosyalist çizgilerdeki aydLnlardan geldi. Bu
tepkiler önemli bir iki kavram etrafLnda yoXunla?tL: Yabanc2la ma, ikilik, ikilem vb.
Söz geli?i, Mehmet Kahraman Edebiyat-2 Cedîde mensuplarLnLn (Recaizâde Ek-
rem, Halit Ziya, T. Fikret, C. Qehabettin, Mehmet Rauf, Hüseyin Cahit vb.) eXitim-
lerine, BatL ile ili?kilerine dikkati çektikten sonra onlarLn Türkçe dL?Lnda kendi top-
lumlar2yla hiçbir organik ba3lar2n2n olmad232n2 ileri sürer, onlarLn Avrupaî aristok-
rat bir salon edebiyatL temsilcileri olarak deXerlendirildiklerini, kendileri dL?Lnda
kalan hemen herkesin aynL görü?ü payla?tLXLnL belirtir1. Ömer Seyfettin 1911’de
Genç Kalemler dergisindeki Yeni Lisan yazLsLnda Servet-i Fünûn mensuplarL hak-
kLnda ?unlarL söyler: “Fikret’le Cenâb cidden güzel, fakat son derece milliyetimize,
hissimize, zevkimize muhalif FransLzca ?iirler vücûda getirmi?ler.”2 Ancak o
1919’daki bir yazLsLnda, Divan EdebiyatL, Edebiyât-L Cedîde ve Millî Edebiyat’Ln
üçünü de bizim edebiyatLmLz sayar3. M. Akif yanl2 Bat2l2la ma’dan yakLnLr. Ba-
tL’nLn cilâsLna kapLlan bazL okumu?larLmLzLn kendi manevî deXerlerimizi reddedi?i-
ni, dinî ilerlemeye engel görmelerini, kötü BatL taklitçiliklerini kLnar4.
Zaten yabanc2la an ki iler edebiyatLmLzda bir tip olu?turacak ölçüde i?lenmi?
ve bu konuda ara?tLrmalar bile yapLlmL?tLr5. TanpLnar 1940’ta son “yetmi? senelik
edebiyatLmLzLn mazideki kaynaklarla alakasLnL yava? yava? fakat çok cezrî (kökten)
surette” kestiXini söyler. Ona göre, buradan bugünkü rahatsLzlLXLn ba?L olan bir
ikilik peydahlanmL?tLr6.
Birol Emil yabanc2la maya deXinirken Hâ?im’in “Diyorlar ki” de söylediklerini
hatLrlatLr. Hâ?im’e göre Qinâsî’den sonraki edebiyatLn taklit ettiXi yabanc2 bir garb
hassasiyeti idi. BatL duyarlLXLnLn bize yabancLlLXLnL Hâ?im “Qinâsî’den sonrakiler
hep bu acîbeleri Türk edebiyatL için nümûne ittihaz etmi?lerdi.” diyerek dile getirir7.

1
M. Kahraman: a.g.e., s. 34.
2
Ömer Seyfettin: Yeni Lisan, DoXumunun 100. YLlLnda Ömer Seyfettin, Nstanbul 1984, s. 198;
kr?. Zeynep Kerman: Ömer Seyfettin ve Bat2 Edebiyat2, DoXumunun 100. YLlLnda Ömer Seyfettin,
s. 99 vd.
3
Ömer Seyfettin: Bugünkü 7airlerimiz, a.g.e., s. 302.
4
Tunca Kortantamer: Mehmet Akif ile Sadi Aras2nda Muhteva ve Anlat2m Tekni3i Aç2s2ndan Bir
Kar 2la t2rma Denemesi, a.g.e., s. 206, 207.
5
Söz geli?i bkz. Berna Moran: Alafranga Züppeden Alafranga Haine, Birikim 27 (MayLs 1977),
s. 6-17; Nnci Enginün: Halide Edip Ad2var’2n Eserlerinde Do3u-Bat2 Meselesi, Nstanbul 1978;
Qevket Toker: Hüseyin Rahmi Gürp2nar’2n Romanlar2nda Alafranga Tipler, Ege Üniversitesi
Edebiyat Fakültesi YayLnL, Nzmir 1990.
6
A. H. TanpLnar: Millî Bir Edebiyata Do3ru, s. 79.
7
Birol Emil: Yeni Türk Edebiyat2n2n Meseleleri, s. 14.

104
 Attila Nlhan’a göre emperyalist sistemin ülkemizdeki, çLkarlarL ve kültürleriyle o
sisteme baXlL, yerli uzantLlarL ülkemizin kültürünü küçümserler1. AslLnda Tanzimat-
çLlLk ve Me?rutiyetçilik köhnemi? ve katLla?mL? OsmanlL toplumunu düzeltmeyi
amaçladLXL için iyi ve ilericidir, ama bir yandan yabancL kültürlerin yeti?tirmesi
ki?ilerce savunulduXundan, ülkenin aydLnlarLyla halkLnLn arasLnL açan bir yabanc2-
la ma’nLn ba?langLcLna i?aret ederler2. Attila Nlhan, Atatürk devri ?iirinin pozitivist,
laik, anti emperyalist bir ortamda ulusallLXL denediXini, ancak Nnönü iktidarLnLn
ulusal ?iir yerine kozmopolit, kesinlikle ithal malL bir ?iiri desteklediXine inanmak-
tadLr3. Qairlerimizin Türk iir gelene3i ile ilgisi olmayan soyut bir ?iir geli?tirdikle-
rini, bu ?iirin dilinin millete uzak olduXunu dü?ünür ve “Millet sanki kendi iirini
okumuyor, kefere ?âirlerinden pek de tadLna varamadLXL, çevirileri okuyor.” der4.
Hüseyin Ferhad, ders kitaplarLndaki saçmalLk yüzünden kendi edebiyatLyla ya-
kLnla?amayan gençlerin bir daha dönmemek üzere DoXu’dan BatL’ya atladLklarLnL,
Türk toplumunun ya?ayL? ve dü?ünü? biçimine uzak ürünlere yöneldikçe, söylemi
ana dilimiz Türkçe deXil ikinci dil’den, geleneXi Türkçe’nin ustalarLndan deXil,
ba ka bir kültürel süreç’ten aldLklarLnL, onlarLn yurt d2 2 kaynakl2 yakla 2m’larLnLn
kendi kendimize yabanc2la mam2z2n bir etkeni olduXunu dü?ünür. O, ilericilik adLna
yapLlan yanlL?lara da ele?tiriler getirir, “ortodoks” gerçekçileri kLnar. OnlarL toplum-
cu gerçekçiliXin bir yanlL? yorumu olan “devrimci romantizm” adLyla “Proletkult’un
kalLtçLsL” olarak görür5. Enis Batur kendisi hakkLnda konu?urken yabanc2la ma
üzerine söylenenleri doXrular gibidir: “Yabanc2 bir müziXi öXrenir gibi Dede Efen-
di’yi dinlemeye ba?ladLm. Bu Cumhuriyet’in talim terbiyesinin yarattLXL bir sonuç-
tur. Orada derin bir dünya olduXunu anlLyorum; ama o dünyan2n bile keleri benim
yabanc2m... Bizim eXitim sistemimiz, bu topraklarLn arkasLnda yatan kültürü öX-
renmemizi engelleyecek bir ?ekilde kurulmu?.”6
Ali Göçer’e göre BatL’nLn topraklarLmLzdaki uzantLlarLnca yapLlan baskL bir kül-
tür emperyalizmi’ne yol açmL?, bu erozyon ileti?im süreçleri vasLtasLyla günümüzde
daha da vahimle?mi?tir7. Co?kun ÇokyiXit geleneksel estetik de3erlerimiz ile ya-
banc2la ma esteti3i arasLnda giderek çoXalan farkl2la ma’ya dikkati çeker8. Be?ir

1
A. Nlhan: Ahtapotun Kollar2, a.g.e., s. 199.
2
A. Nlhan: Tanzimattan Beri Her “Yenilik” Bir Taklittir, a.g.e., s. 201-202.
3
A. Nlhan: )nönü’nün Kültür Anlay2 2 “Yeni Tanzimatç2l2k”, a.g.e., s. 205-208.
4
A. Nlhan: O Keyfi Unuttuk, a.g.e., s. 227.
5
Hüseyin Ferhad: Ölmü lerimiz, Yazko Eebiyat, C. 3, nr. 20 (6. 1982), s. 120-123.
6
Enis Batur:“Enis Batur”Olmaktan Çok S2k2l2yorum, Matbuat(Temmuz-AXustos 1995),SayL:14-
15,s. 17.
7
Ali Göçer: Çat2 man2n Kültürel Boyutu, Yedi Nklim, SayL: 46 (Ocak 1994), s. 3.
8
Co?kun ÇokyiXit: Tarih 7uuru, Yabanc2la ma Esteti3i ve Sanat, Türk EdebiyatL, SayL: 263 (Ey-
lül 1995), s. 19.

105
AyvazoXlu, bugünün kültürel iktidar odaklarLnLn Türk ?iiri diye yutturduklarL ?eyin
toplumun dünyasLyla hiçbir noktada kesi?mediXini ileri sürer1.
Yenilik, eski-yeni çat2 mas2, Bat2 modeli, yabanc2la ma, ikilik, ikilem kavramlarL
beraberlerinde sürekli bir kimlik sorununu da getirmi?lerdir. Kim olacaXLz? Ne ola-
caXLz? SanatLmLza ve kültürümüze -burada ?iirimize- bu nasLl yansLyacak? Bu soru-
larLn iki uçta cevabL hemen görülüyor: Bunlardan birisi tamamen Bat2l2la mak,
diXeri Bat2’n2n hiçbir eyi bize lâz2m de3il ?eklindeki tavLr alL?lardLr. AslLnda daha
yaygLn olan cevap, üçüncü cevaptLr; onun da tek bir tipi yoktur. Çe itli sentez ara-
y2 lar2 üçüncü cevabLn çerçevesi içerisine alLnabilir.
Sorunu Birol Emil ?öyle dile getirir: “Tanzimat’tan sonra edebiyatLmLzda bir ‘iç
insan buhran2’ doXmu?tur. Bu ikiliXin psikozuna yakalanan Türk aydLnL, iki âlem
Qark ve Garb arasLnda sürekli bocalayL?lar, arayL?lar, her ?eye yeniden ba?lama, her
?eyi yeni ba?tan kurma kompleksine yakalanmL?tLr... Türkiye’nin hâlâ en mühim
meselesi ‘mâzî ile nerede ve nas2l ba3lanaca32z!?’ sorusuna yüz elli yLldLr cevap
bulamamL? olmamLzdLr.”2 Nsmail ParlatLr, Tanzimat’Ln birinci ku?aXLnLn bir aya32
Bat2’da, bir aya32 Do3u’da olduXunu söyler3. O. Okay, BatLcLlarLn Tanzimat’tan
beri rejimde, idârî reformda, ya?am tarzLnda, edebiyatta tamamen Bat2’y2 örnek
almak’tan yana olduklarLnL, hatta bazLlarLnLn dine, tarihe kar?L nefrete kadar varan
duygular besleyip yeni nesillerin BatL’dan gelecek yeni deXerlere baXlanmalarL
gerektiXine inandLklarLnL vurgular4.
Buna kar?LlLk Millî Mücadele’nin zafer heyecanlarLnLn co?kusu içinde, diXer
milletlerin sanatlarLyla, Türk sanatL arasLndaki alL?veri?i reddeden, Anadolu’da bü-
tün sanatlar2 besleyecek kaynaklar oldu3unu söyleyenler olmu?tur5.
N. FazLl da BatL kar?LsLna Anadolu ruhu’nu bir ba?ka baXlamda çLkarLr. Onu ta-
kiben gittikçe artan bir ?ekilde )slâmî söylemin temsilcileri Bat2’y2 red’de ba?larlar.
BatL’nLn bize hiçbir deXer katmayacaXL, Türk ulusu olarak yerimizin Ortado3u ol-
duXu, kendimize ait bir uygarl232m2z olduXu hatLrlatLlLr; yerli dü ünce, yerli yazar,
yerli edebiyat talep edilir6. Söz geli?i B. Necatigil 60 ku?aXL ?airlerini anlatLrken C.

1
Be?ir AyvazoXlu: Her Gelen Put K2r2yor..., Türk EdebiyatL, SayL: 240 (Ekim 1993), s. 9.
2
Birol Emil: Ahmet Hamdi Tanp2nar ve Mehmet Kaplan Hâlâ Ya arken, Türk EdebiyatL, SayL:
207 (Ocak 1991), s. 20-21.
3
Nsmail ParlatLr: XIX. Yüzy2l Teni Türk 7iiri, Türk Dili, Türk Qiiri Özel SayLsL IV (ÇaXda? Türk
Qiiri), SayL: 481-482 (Ocak-Qubat 1992), s. 10.
4
Orhan Okay: XIX. Yüzy2l Yeni Türk 7iiri (1900 – 1923), Türk Dili, Türk Qiiri Özel SayLsL IV
(ÇaXda? Türk Qiiri), S. 481-482 (Ocak-Qubat 1992), s. 307-308.
5
Nnci Enginün: Cumhuriyet Dönemi Türk 7iiri, s. 573.
6
Mahmut Bahar: )slâmî Söylem Üzerine Birkaç Küçük Not-II, s. 43-45; M. Bahar: )slâmî Söylem
Üzerine Birkaç Küçük Not-III, s. 46-49; Ali Göçer: Çoban Y2ld2z2, Yedi Nklim, SayL: 58 (Ocak

106
ZarifoXlu’nun “Bat2 diktas2na kar?L Do3u onurunu koruma” pe?inde olduXunu söy-
ler1.
Türk edebiyatLna klasik bir temel ararken Yunan sanatLndan yola çLkmayL dene-
yenler de olmu?tur. Nev-Yunânîler bunun en tipik temsilcileridir2. Herhalde Hali-
karnas BalLkçLsL (Cevat Qakir KabaaXaçlL) etrafLnda toplananlarLn özellikle vurgula-
dLXL Mavi Yolculuk’la simgelenen bu topraklar2n vârisi olduXumuz fikrinin, günü-
müzde sLk sLk tekrarlanan Akdenizlilik kavramLnLn ve ?iirimizde zaman zaman gör-
düXümüz Antik mitoloji esinlenmelerinin, bu BatL ile ve Antikite ile bulu?ma nokta-
larLnL aray2 çerçevesinde dü?ünülmeleri gerekir3.
TanpLnar edebiyatLmLzdaki arayL?lara daha 1940’larda büyük bir vukufla dikkati
çekmi?tir. Bir millî edebiyat arayL?Lndan söz ederken “Bir eksik buluyoruz ki dur-
madan arLyoruz.” der; sonra Y. Kemal’in ünlü sözünü hatLrlatLr: “EdebiyatLmLz
senelerden beri Avrupa mektebi’ndedir ve artLk memleket’e dönmelidir.” TanpLnar
daha sonra i?in can alLcL yanLna gelir. DeXi?imin kaçLnLlmazlLXLnL belirttikten sonra,
arada bir medeniyet fark2 olduXunu hatLrlatLp BatL eserlerinin bir medeniyet, bir
kültür ananesi’ne, bir hayata, bir mâzîye baXlL olduXunu, BatLlLlarLn ayLrt edici özel-
liXinin kendilerini bilmek olduXunu vurgular. Nlk ?art bilmektir. ArtLk kendimize
dönmemiz, muhtevay2 kendimizde aramam2z gerekir4.
Attila Nlhan da aynL görü?tedir. Görü?lerini Atatürk’ün sözleriyle temellendirir:
AydLnlarLmLzLn halka telkin edeceXi idealler halk2n ruhu’ndan ve vicdanL’ndan
alLnmL? deXildir. AydLnlarLmLz bütün dünyayL bilir; kendimizi bilmeyiz. DünyanLn
bilimi, bulu?larL, ilerlemelerinden yararlanalLm; ama unutmayalLm, asLl temeli kendi
içimizden ç2karmak zorundayLz5.
Millî edebiyatçLlar genel olarak 2l2ml2 bir Bat2c2l2k’tan yanadLrlar. Uygun bir
DoXu–BatL sentezi ararlar. BatL’nLn tekniXi, medeniyeti, sanayii, güzel sanatlarL
örnek gösterilir, yüceltilir; insanlLXa ve merhamete aykLrL davranL?L ele?tirilir. As-
lLnda Bat2’n2n medeniyet ve teknikteki ilerlemesinin örnek al2nmas2 genel bir kabul
görmektedir6. BatL’ya en keskin bir tavLrla kar?L çLkanlar bile BatL’yL bir çok konuda
örnek almaktadLrlar.

1995), s. 13 vd.; Ali Göçer: Çat2 man2n Kültürel Boyutu, Yedi Nklim, SayL: 46 (Ocak 1994), s. 3-
4; Orhan Okay: Poetika Öncesinde 7iir Üzerine, Yedi Nklim, SayL: 36 (1993), s. 4-5.
1
Behcet Necatigil: 1960 Sonras2 Türk 7iiri, Dergâh, C. II, SayL: 20 (Ekim 1991), s. 9.
2
Bkz. Qevket Toker: Edebiyat2m2zda Nev-Yunânîlik Ak2m2, Türk Dili ve EdebiyatL Ara?tLrmalarL
Dergisi, (Nzmir), 1 (1982), s. 135-163; Orhan Okay: XIX. Yüzy2l Yeni Türk 7iiri, s. 297-298.
3
Bu tavrLn bir ara bir devlet politikasL haline geldiXi anla?LlLyor. Bir örnek için bkz. Erdal DoXan:
Attila )lhan ile Cumhuriyet Sonras2 Türk Edebiyat Gelene3i, Türk 7iir Gelene3i ve Sanat Ya am2
Üzerine, Dü?ler, S. 11 (Nisan 1996), s. 12.
4
A. H. TanpLnar: Millî Bir Edebiyata Do3ru, s. 78-79, 81 vd.
5
A. Nlhan: )nönü’nün Kültür Anlay2 2..., s. 205 v.d.
6
O. Okay: XIX. Yüzy2l Yeni Türk 7iiri, s. 307-308.

107
 Bu arada edebiyatLmLzda, özellikle OsmanlL-Türk edebiyatLnL örnek alLrsak, çok
ilgi çekici sentez denemeleri yapLlmaktadLr1. BazL istisnalar dL?Lnda günümüzde
hemen hemen yerle?mekte olan dü?ünceyi “De3i ime, yenili3e evet, geleneklerin
reddine hay2r!” diye basite indirgeyebiliriz.
Yenile me’nin Bat2 modeli’ndeki eski–yeni çat2 mas2, yabanc2la ma ve kimlik
tartL?malarLnLn anahtar kavramlarLndan birisi de ça3da kavramLdLr. Önceleri asrî,
muas2r kelimeleri kullanLlmL?, öztürkçecilikle birlikte bunlarLn yerini ça3da keli-
mesi almL?tLr. BunlarLn yanLnda ayrLca modern kelimesi kullanLlmL?tLr. Ancak son
dönemlerde modern kelimesinin daha spesifik bir kullanLmL dikkati çekmektedir.
Asrî veya muas2r olmak BatL’yL kendisine örnek alan yenilikçi olmak ile çok iç
içe geçmi?tir. Tanzimat’tan itibaren asrî olmak önceleri bir bakLma Bat2l2 gibi ol-
mak, sonra Halit Ziya’nLn dediXi gibi “Avrupa medeniyetine girip o medeniyetin
içerisinde ya ayabilmek” anlamLna gelmi?tir2. Bu medeniyet deXi?imi meselesi
üzerine yazLlmL? pek çok kitap ve makale bulunduXu herkesin malumudur. Muas2r
medeniyet seviyesine ula mak Cumhuriyet’in de bir hedefidir. Tanzimat’la birlikte
asrîlik, bir zihniyet deXi?ikliXi olu?turma çabasL ve FransLz ihtilalinin fikirlerinden
çok etkilendiXi belli olan kavramlar ?eklinde tezâhür etmi?tir. Me rutiyet, kanun,
vatan, cumhuriyet, e itlik, hürriyet gibi kavramlar Tanzimat ?iirinde önemli bir rol
oynamL?lardLr3. Uzunca bir süre ça3da olmak Bat2l2 olmakla e? tutulmu?tur. Eskiyi
ve Do3u’yu az veya çok red bunun bir parçasL hâlindedir. Birol Emil eskiyi reddet-
meyi sakat bir ça3da l2k anlay2 2 olarak görür4. Attila Nlhan’a göre Tanzimat
JöntürklüXünün bir uzantLsL olan CHP ilericiliXi çaXda?la?makla, BatLlLla?mayL (top-
lumsal ve siyasal alanda) bir tutmu?tur5. Enis Batur’a göre de bizde modernlik sLk
sLk BatLlLla?ma ile özde? kLlLnmL?tLr6.
Gülten AkLn “ÇaXda?lLk nedir?” sorusuna cevap ararken sorduXu sorular arasLn-
da “ÇaXda?lLk 1985’lerde dahi süren Bat2 öykünmecili3i midir?” sorusuna da yer
verir ve çaXda?lLk meselesini ele alLrken BatL taklidinin sadece biçimde, biçemde ve
öz öykünmesinde kalmadLXLndan BatL’nLn ?iir siyasasLnLn da modalar hâlinde ülke-
mize ta?LndLXLndan yakLnLr. Ona göre çaXda?lLXLn muhalif olmak olarak anla?LldLXL,

1
BazL örnekler için bkz. Muhsin Macit: Gelenekten GeleceXe, AkçaX YayLnlarL, Ankara 1996.
2
Bkz.Cevdet Perin: Tanzimat Edebiyat2nda Frans2z Tesiri, Nstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakül-
tesi YayLnlarL: 295, Nstanbul 1946, s. 64.
3
Bu tür kavramlarLn ve BatL etkisinin NamLk Kemal’de OsmanlL ?iir zemininden yararlanLlarak
nasLl ifade edildiXi için bkz. Tunca Kortantamer: Nam2k Kemal’in 7iirlerinde Eski Edebiyat Zemi-
ni ve Yeni Muhteva, a.g.e., s. 245-271.
4
Birol Emil: Yeni Türk Edebiyat2n2n Meseleleri, s. 13.
5
Mustafa Cem: a.g.e., s. 85-86.
6
Enis Batur: Modern 7iirin Do3umu ve Geli me Süreci (1869-1914) Üzerine Bir Hiza Yoklama
Denemesi, Sombahar, S. 10 (Mart – Nisan 1992), s. 24.

108
hatta muhalif görünmenin bile yettiXi dönemler ortaya çLkmL?tLr1. TuXrul Tanyol da
bizde gelene3in modernli3e kar 2t görülmesini devrimci bir tutuculuk sayLp ele?ti-
rir2. ÇaXda? ?iiri devrimci hareket veya ba kald2rma ile e? tutanlar az deXildir. Söz
geli?i Qükran Kurdakul çaXda? Türk ?iirinin ilk atLlLmlarLnL iktidarla çat2 ma’ya
ba?lamada görür. Dil, tarih anlayL?L, ulusal kültür, sLnLfsal çLkar, eXitimde çaXda?-
la?ma gibi isteklerin topluma yayLlmasL ve ?iirin de bu doXrultuda biçim ve içerik
deXi?tirmelerini ça3da la ma süreci olarak tanLmlar3. Mehmet H. DoXan için ça3-
da iirsel anlat2m Bat2l2 anlamda dü ünce özgürlü3ü ile birlikte ?airin kap2kulu
olmaktan ç2kmas2, egemen s2n2fa, yönetici çevrelere, düzene, resmî ideolojiye kar 2
davranabilmesi ile ba?lar ve geli?ir ve bu i? TanzimatçLlarla ba?lamL?tLr4.
Son zamanlarLn modernlik tartL?malarL çevresinde sLnLrlarL daha keskin çizilmi?
modernlik ve modern ?iir tanLmlarL yapLlmL?tLr. Bu çerçevede modern kelimesinin
yeni anlamLyla kullanLmLnLn yoXunla?tLXL devreyi BatL kapitalizminin tekelci a?a-
maya sLçradLXL dünya çapLnda çalkantLlL 1800’lü yLllarLn ilk yarLsL ile 1900 yLllarL
arasLna yerle?tirenler, 1890-1930’lar Amerika ve Avrupa’sLnLn dünyayL antropolo-
jik, felsefî ve psikolojik açLlardan açLklama arzusunun bir ürünü olarak görenler,
kavramL daha da daraltLp 1890-1930 arasL Avrupa ve Amerika’sLnLn bir ?iir etkinliXi
sayanlar vardLr5.
AydLnlanmanLn felsefesi ve hümanizmden gelen pozitivist bir yakla?Lm sahibi
bireyin, a k2n tüm gerçeklikleri yok sayd232 ve yaln2zca kendisiyle özde le ti3i bir
dünya görü ü diye nitelendirilen modernizm aynL zamanda BatL dünyasLnLn bunalLm
döneminin ürünü olarak görülür. Üretmek, tüketmek, pazarlamak üzerine kurulu bir
ekonomik düzenin doXurduXu zamanla yarL? sonucu her ?eyin an’a indirgenmesi,
büyük kent, ailenin, cemaatin daXLlL?L, bir paramparçalLXLn olu?turduXu yeni ya?am
düzeni, günü birlik ya?ama olgusu, bireyselliXin, bencilliXin ön plana çLkL?L, tekno-
loji çaXL, yLrtLlan bilinç, zâlim zamanLn kar?LsLndaki duru? gibi tanLmlamalar yardL-
mLyla modernizm kavramL anla?LlLr kLlLnmaya çalL?LlLr6.
Buna kar?L klasikler’de var olmayan bir red çLXlLXL yükselir. Antikça3la ili?kinin
biçimi deXi?ir. Daha önce antikçaXla, yeni ve çaXda? arasLnda sürekli yeniden göz-

1
Gülten AkLn: Gelenek Aç2s2ndan Ça3da Türk 7iiri, YarLn, S. 51 (11. 1985), s. 16.
2
A. KabaklL: Yeni 7iir Nerelerde, s. 7; T. Tanyol: 7iirde Gelenek Sorunu, s. 89-95.
3
Qükran Kurdakul: 7iirde Gelenek-Ça3da Türk 7iirinin Ba lang2c2 Tarihi.., YarLn, S. 53
(1.1986), s. 24.
4
Mehmet H. DoXan: Türk Yaz2n2nda Tanzimattan Günümüze 7âirlerin Statüsü ve Ça3da 7iirsel
Anlat2m, Adam Sanat, s. 23-34.
5
E. Batur: Modern 7iirin...., s. 24 v.d.; Ogan Güner – Evren Eren: Modernizm – Ezra Pound-
Ülkü Tamer, Sombahar, S. 10 (Mart – Nisan 1990), s. 29-34; Harry Levin (Çev.: I?Ln Eliçin
Ünal): Modernizm Neydi?, Sombahar, S. 10 (Mart – Nisan 1990), s. 13-23.
6
O. Güner-E. Eren: Modernizm...., s. 29 v.d.; E. Batur: Modern 7iirin...., s. 25-27.

109
den geçirilen bir ili?ki varken, antikçaX her defasLnda yeniden olu?turulmasL gere-
ken bir modelken, artLk böyle olmaktan çLkar. Yerine koymak deXil kLrmak, yeni bir
zemin üzerinde yerle?ik kültüre kafa tutmak fikri öne geçer. Modernist ?iir, bunalLm
döneminin yabancLla?an, çaresiz ve yalnLz kalan, an’a sLkL?mL? bireyinin ba?kaldLrL-
sLdLr; isyan, toplu yLkLm ve ayaklanma isteXi karakteristik özellikleri arasLnda yer
alLr1.
Modernist ?iirin özellikleri deXi?en ya?ama uygun olarak konu ve üslup deXi?i-
mini de gerektirir. Söz ve kalLp kLrLlLr. “Hikaye etmeye eXilimli” yazLdan “imgesel
örgüye eXilimli” yazLya geçilir. Bütün modernist yakla?Lmlarda görülen deneycilik;
sadece teknik bir i?lem deXil, sanatLn amaçlarLna ve fikirlerine dokunmadan araçla-
rLyla oynamak veya ki?isel bir tercih olarak da deXil, devralLnmL? biçim ve içerikle-
rin çözülmesinin sonucu olan bir güvensizlik, bir yadLrgama ve bir yersizlik duygu-
sudur. Bir yitirme ve sLfLrdan ba?lama söz konusudur. Önceden verilmi? doXrular-
dan vazgeçi?tir. Qiir hep yeniden icad edilmektedir2.
Modern ?iirin özelliklerinin tanLmL bu yüzyLlLn ba?Lnda ?öyle verilir: “KLsa ve
derli toplu olmalL, gündelik dilden uzakla?mamalL, somut ve nesnel olmalL, konu
seçimi özgür olmalL, sistemlilik ve tekdüze uyak kullanLlmamalL3. Daha sonraki bir
tanLm ise bir hayli farklLdLr: KapalLlLk, gizemlilik, disonans (farklL bir öXenin katLlL-
mLyla uyumun bozulmasL), kL?kLrtLcLlLk, gerilim, çok katmanlL anlamlarLn kendi
içerisinde yeterliliXi, günlük dilden kesin kopu?, nesnelle izleksel olan arasLndaki
gerilim... YalnLzlLk, bungunluk, soXukluk, mantLk dL?L olu?, mesajsLzlLk, çLrLlçLplak
yalLn dille söylenmi? olmak4.
Hulki Aktunç bütün bunlarL ?öyle özetler: “Modern konformist olmamaktLr, sL-
radan olmamaktLr, kuramsal olmamaktLr, moda olmamaktLr, üniforma giymemektir,
ilerici olmamaktLr galiba, me?rû ve me?rûtî olmamaktLr, yerel olmamaktLr, gerile-
memektir; best seller olmamaktLr.”5
Ça3da ve modern olanLn tanLmLndaki farklLlLklar çaXda? Türk ?iirinin ba?langL-
cL konusundaki kabullerin çe?itliliXine yol açmL?tLr. Kimilerine göre bu ba?langLç
belirlenemez6; bazan Qeyh Gâlib’e1, hatta Ne?âtî’ye2 kadar götürülebilir. Tanzimat-

1
O. Güner-E. Eren: Modernizm...., s. 30-31; Terry Eagleton: Kapitalizm, Modernizm ve
Postmodernizm, Sombahar, S. 11 (MayLs-Haziran 1992), s. 20 v.d.
2
Orhan Koçak: Modernizm Tart2 mas2 )çin Bir Çerçeve Kurma Denemesi, Sombahar, S. 11 (Ma-
yLs – Haziran 1992), s. 26-28.
3
O. Güner-E. Eren: Modernizm...., s. 32.
4
Güven Turan: Ahmet Ha im: Modernist, Sombahar, S. 11 (MayLs-Haziran 1992), s. 30.
5
Hulki Aktunç: Dilin )ntikam2, Sombahar, S. 11 (MayLs – Haziran 1992), s.44.
6
Bkz.Af?ar Timuçin: Gelenek Aç2s2ndan Ça3da Türk 7iirinin Ba lang2c2n2 Belirlemek Olanak-
s2z, YarLn, S. 51 (11. 1985), s. 16.

110
çLlarL, Yahya Kemal’i, Ahmet Ha?im’i, NazLm Hikmet’i ba?latLcL sayanlar, gerçek
çaXda? Türk ?iirine ilk açLlLmLn Garip ku?aXL ile ba?ladLXLna inananlar az deXildir.
Ahmet Oktay ise modernlik kavramLnLn yukarLdaki özel anlamLndan yola çLka-
rak BatL dünyasLndaki ortak kültürel imge ve figürlere, ortak duygu ve dü?ünce
iklimine, sürekli ileti?im ve etkile?ime, buna kar?LlLk OsmanlL ülkesi ve daha sonra
Türkiye Cumhuriyeti’nin BatL periferisindeki yerine, 1800-1900 arasLndaki ilk yeni-
likçilerin farklL siyasal ve kültürel sorunlarLna dikkati çeker. Bizdeki ilk yenilikçile-
rin y2k2c2 olmaktan çok koruyucu olmak (siyasî ve kültürel bakLmdan) zorunda kalL?-
larLna, var olan2 iyile tirmeye yönelik tavLrlarLna dikkati çeker. Türkiye Cumhuriye-
ti’nde de yeni bir düzen kurma iste3inin, kurtar2c2, kurucu söylemin aXLr bastLXLna,
ayrLca sürekli bir siyasî baskLnLn varlLXLna, Türk devrimci söyleminin bile modernist
?iiri ahlak bozucu olarak algLladLXLna deXinir. Bu bakLmdan ona göre Türk ?airi
farklL ya?adLXL, farklL sorunlara sahip olduXu için dünya ?airlerinin politik/ideolojik
ve felsefî/kültürel ufku Türk ?iirinde 1950’lere kadar dü?lenemez. Türk ?airleri
ancak 1960 sonrasL dünya ?iiri ile daha yakLndan ili?ki kurup o ?iirin sorunsallarLnL
kavramL?lardLr3.
Yenilik kavramLnLn BatLlL modellerin izinde boy gösteri?inden bu yana edebiyat
tarihimizde sürekli olarak toplum yarar2 (sosyal fayda, toplum için sanat vb.) ile öz
iir (poésie pure) arasLnda neredeyse periyodik denilebilecek sal2n2mlar’la ve birbir-
lerini izleyen yenile me dalgalar2 ile kar?Lla?LrLz: Tanzimat, Servet-i Fünûn, Fecr-i
Âtî, Millî Edebiyat, Nev Yunânîlik, Nâyîlik, Yedi Me?ale, Be? Hececiler, Garip,
Nkinci Yeni, Toplumcu Gerçekçilik gibi zaman zaman sesini duyuran edebî hareket
ve topluluklara dikkatle bakLlLrsa, onlarLn bu tür salLnLmlarL da temsil ettikleri görü-
lür.
N?in aslL elbette bu kadar basit deXildir. Çünkü medeniyet deXi?iminin ba?langL-
cLndan bu yana edebiyatLmLzda metafizik, idealist, spritüalist, pozitivist, anti emper-
yalist, sosyalist, materyalist zeminler üzerinde Cumhuriyetçi, laik, LlLmlL BatL’cL,
radikal BatL’cL, alafrangacL, toplumcu, sosyalist, Marksist, gelenekçi, çe?itli ?ekille-
riyle NslamcL, OsmanlLcL, milliyetçi, Türkçü, Anadolucu, halkçL, fertçi, estetikçi pek
çok perspektif ve bunlarLn çe?itli karL?LmlarLnLn temsilcileriyle kar?Lla?LrLz. AyrLca
zaman zaman hâkim-i mutlak hâline gelen görü?lere raXmen yine de eskiyi aynen
veya deXi?ikliklerle devam ettirenler, günün siyasî havasLna uygun davrananlar,
tavLr deXi?tirenler, bireyselliXiyle dikkati çekenler ve kendine özgü ki?iler hep ol-
mu?tur.

1
Necmettin Türinay: Klasik Hikaye, Lirik A k Romanlar2 ve 7eyh Gâlib, Türk EdebiyatL, S. 273
(Temmuz 1996), s. 22 v.d.
2
Nlhan Berk: Ne âtî Bugün de Bir Sakl2 Su’dur, Gösteri, s. 77.
3
Ahmet Oktay: Türk 7iiri ve Modernizm, Sombahar, S. 12 (Temmuz-AXustos 1992), s. 19-25.

111
 Bütün bu zemin ve perspektiflerde devam, süreklilik-de3i im, yerel–evrensel
kavramlarLnLn çe?itli algLlanL?larLyla varlLklarLnL, kendisi de deXi?ken olan, ilerici-
gerici, tutucu ekseni etrafLnda sürdürdüXü görülür. Bütün bu kavramlarLn asLl çatL?-
ma alanL ise edebiyat dünyamLzda, özellikle ?iirde, eski deyi?le muhteva, ekil, üs-
lup yeni ifadesi ile içerik, biçim, biçem’de yahut bir ba?ka ve daha modern bir de-
yi?le yap2’da ortaya çLkmL?tLr. Ne var ki bunun “hikâyesi” ba?lL ba?Lna bir yazL,
hatta yazLlar ve kitaplar dizisinin konusudur. Hemen ekleyelim bu yönde yayLnlar
az deXildir ve giderek artmaktadLr.
DeXinilmesi gereken bir ba?ka nokta yüzyLlLmLzLn son çeyreXinin önemli olgusu
Post-modernizmin edebiyat dünyamLzda varlLXLnL hissettirmeye ba?lamasL; ne var ki
tLpkL vaktiyle yapLsalcLlLkta olduXu gibi burada da bir gecikmi?liXi gözlemek müm-
kün. ArtLk ciddî bir ?ekilde ele alLnmayL gerektiren konularLmLzdan birisini moda
deyi?iyle edebiyatLmLzdaki “post-modern durum” olu?turmaktadLr. Ancak bu ba?lL
ba?Lna bir ba?ka yazLnLn konusudur.
Bu gün geriye dönüp var olandan yola çLkarak bakLldLXLnda Türk ?iirinin üç bü-
yük kaynaXLnLn, buna artLk rahatça geleneXinin de diyebiliriz, olu?tuXu görülüyor.
Bunlar Divan, Halk ve BatL gelenekleridir. Qiir dilimiz bu üç kaynaktan beslenmi?tir
ve beslenmektedir. Bunun aksini ileri sürmek kimliXini kanLtlamL? birbirinden farklL
pek çok çaXda? ozanL görmezden gelmek olur. Bu kaynaklardan beslenmenin biçim-
leri ise daha az ve daha yetersiz ara?tLrLlmL?tLr. Bunun sebeplerinin ba?Lnda, herhal-
de bizdeki metin inceleme çalL?malarLnLn azlLXL ve kifâyetsizliXinin geldiXi söylene-
bilir.

Türk Edebiyat nda Gelenek ve Modernlik Tart malar Üzerine, Kitapl5k,

Sa.38, Güz 1999, s.162-174.

112
 OSMANLI - TÜRK KLAS=K 0==R=N=N BEHÇET
NECAT=G=L'DEK=
DÖNÜ0ÜMÜ

OsmanlL Türk ?iiri ile modern Türk ?iiri arasLndaki ili?kinin nasLl olmasL gerek-
tiXi sorusu modernle?me sürecindeki Türk EdebiyatL'nLn önemli tartL?ma alanlarLn-
dan birisini ortaya çLkarmL?tLr. OsmanlL-Türk klasik ?iirinin modern ?iirimizdeki
dönü?ümünü Behçet Necatigil örneXinde anlamaya çalL?mamLzLn birçok nedeni
vardLr. Bu nedenlerin ba?ta gelenlerinden birisi Necatigil'in ?iirinin edebiyat dün-
yamLzda yaygLn bir kabul görmesi, çok farklL bakL? açLlarLna sahip edebiyat tarihçi-
si, ara?tLrmacL, ele?tirmen, yazar ve ?airin onu güçlü bir ?air saymasLdLr. Necatigil
artLk ?iirimizde ustalLXL tartL?Llmayan bir isim haline gelmi?tir. Elbette bu durumun
istisnalarL da olmu?tur, fakat bugün Necatigil adL etrafLnda âdetâ bir genel uzla?ma
vardLr.
Necatigil'in bir ba?ka özelliXi Türk ?iirinin yenile me ve modernle me süreci
içerisinde önemli ve kökten bazL deXi?imlerin ard arda denendiXi uzunca bir zaman
diliminde ki bu yLllar bazL edebiyatçLlara göre gerçek yenile?menin ba?layLp geli?ti-
Xi dönemdir1, ya?amL?, ?âir olarak tavLr almL?, ?iir anlayL?LnLn temel bazL yakla?Lm-
larLnL koruyarak ?iirinde yeni düzenlemelere giderken bir yandan da kLrk yLlL a?kLn
bir süre ?iir dünyasL ve ?âirlerle yakLn ili?kiler sürdürmü? olmasLdLr.
Öte yandan Necatigil, yenile me hareketinin, özellikle Servet-i Fünûnculardan
bu yana gelen önemli yazarlarLyla, tabiîdir ki öncelikle ?âirleriyle, onlarLn birço-
Xundan etkilenecek kadar ilgilenmi?tir2. Edebiyat öXretmeni olan Necatigil'in Eski
Türk EdebiyatL da dâhil olmak üzere zengin bir edebiyat kültürü olduXu bilinmekte-
dir3. Necatigil, BatL edebiyatLnL da iyi tanLr ve onun çok sayLda ba?arLlL çevirisi var-
dLr.
Necatigil'in ara?tLrmamLz açLsLndan en önemli yanL ise gelenek (burada Eski
Türk EdebiyatL) ile modernlik arasLndaki ili?kiyi en bilinçli ?ekilde olu?turabilen ve
DoXu-BatL ikilemine, hep pe?inde ko?ulan ça3da l2k, ama aynL zamanda bir türlü ne
yapacaXLmLzL bilemediXimiz geçmi açLsLndan bakLldLXLnda, belki de ?iirimizdeki en
ba?arLlL çözüm modellerinden birisini sunabilen -elbette tek model deXil- bir yazar
olu?udur.

1
Yenile?menin ba?langLcL konusunda bkz. Tunca Kortantamer: Türk Edebiyat2nda “Gelenek ve
Modernlik” Tart2 malar2 Üzerine, Kitap-lLk, S. 38 (Güz 1999), s.171.
2
Nurullah Çetin: Behçet Necatigil, HayatL, SanatL ve Eserleri, (basLlmamL? doktora tezi), Ankara
1995 (Ankara Üniversitesi, DTCF.), s.216 vd.
3
a.g.e., s. 4 vd., s. 6 vd., s. 53 vd., s. 173 vd.

113
 AyrLca Necatigil ?iir anlayL?LnL, ?iir konusunda dile getirdiXi görü?lerle açLkla-
mL? ve temellendirmi?tir. Necatigil'in açLklama ve temellendirmelerinin, dikkatli bir
gözle bakLldLXLnda, ?iirlerinde olduXu gibi, Türk ?iirinin Bat2l2la ma ve modernle -
me serüveniyle iç içe olduXu görülür.
Bütün bu nedenler Necatigil'in ?iirindeki Divan ?iiri unsurlarLnLn mâhiyetini
ara?tLrmayL çekici bir hâle getirmektedir. Böyle bir ara?tLrmadan daha sonraki tar-
tL?malar ve tavLrlar için üzerinde dü?ünmeXe deXer bazL tutamak noktalarL elde et-
mek mümkün olabilir. YalnLz hemen belirtilmesi gereken bir nokta var. Burada söz
konusu olan ?ey, Necatigil'in, Divan ?iirindeki hangi malzemeyi kullandLXLnL, o
malzemeyi yLXarak göstermeXe deXil, bu i?i nasLl gerçekle?tirdiXini, Divan ?iirinin
ondaki dönü?ümünü anlamaya çalL?makdLr.
Eski ?iirin Necatigil'in eserlerinde gözlenebilen unsurlarLnL, Behçet Necatigil'i
konu alan 1995'te tamamlanmL? bir doktora çalL?masLnda Nurullah Çetin olduXu
gibi ortaya yLXdL. Daha sonra da bu malzemeden yola çLkarak Türklük Bilgisi Ara?-
tLrmalarL Dergisi'nde aynL tarzda bir makale yayLnladL1. Çetin tezinde ve yazLsLnda
önce Necatigil'in Divan ?iiri ve ondan yararlanma yollarL hakkLnda çe?itli yerlerde
söylediXi ve yazdLXL sözleri alLntLlarla aktarLp sonra malzemenin tanLtLmLna geçer.
Çetin'in bu alLntLlar vasLtasLyla sergilediXi Necatigil'e ait görü?leri, Çetin'in kompo-
zisyonuna sadLk kalarak ?öyle özetlemek mümkündür:
Necatigil, Divan ?iirini sever ve sayar. Ona göre edebiyatta insan aynL, konular
aynLdLr, yalnLzca konulara bakL? deXi?ir, bazL konular zamanla önem kazanLr. Divan
?iiri bugün taklit edilemez, ondan ancak yararlanLlLr. Edebî sanatlardan tevriye gü-
zeldir; çünkü anlam kaymasLna ve çaXrL?Lmlara imkân tanLr. Divan ?iiri altL yüz
senelik bir geleneXe sahiptir. Bu kLsLr döngü içerisinde güzel ?eyler yaratLlmL?tLr.
Divan ?iirinde soyutluk, hayatLn üstünde bir hayal dünyasL kurmaya çalL?makla
ili?kilidir. Ya?anLlan siyasî dönemler, olaylar unutulur. Sanat eseri kalLr. Eski ?airle-
rin ?iirlerine kar?LlLk aldLklarL câize bir emeXin bedelidir; telif ücreti, devletin bugün
tanLdLXL çe?itli imkânlar gibidir. Bunu dalkavukluk kar?LlLXL saymak haksLzlLktLr.
Divan ?iirinde kelimelerin, etraflarLnda ili?kide olduklarL ba?ka kelimeler vardLr.
Qiir gizli atkLlarla biri birine baXlanmasL gereken kelimeler arasLnda bir gidi? geli?-
tir. Qiir sözcüXe bu anlamda dayanLr. Divan ?âirindeki ?iir disiplin ve dikkati Tan-
zimat sonrasLnLn pek az ?âirinde vardLr. Mesneviler manzum romanlar gibidirler.
Necatigil, kendisinin BatL uygarlLXLnLn ürünü olmadLXLnL, geleneXinde Yunuslar,
Â?Lk Pa?alar, Fuzûlîler, KaracaoXlanlar bulunduXunu bilir. Ancak Divan ?iiri motif-
lerinin aynen tekrarlanamayacaXLnL da bilir. Ona göre yerli dü?ünce modern biçim-

1
Bkz. N. Çetin: a.g.e. ve Nurullah Çetin: Behçet Necatigil’in Dü ünce ve 7iirlerinde Divan Ede-
biyat2 Etkisi, Journal of Turkish Studies (Türklük Bilgisi Ara?tLrmalarL), Volume 21 (1997),
s.101-117.

114
de verilebilir. KullanLlan motifleri bir Divan ?iiri antolojisi okumu? olan okuyucu
hissetmelidir. AydLnlarLmLz OsmanlLca öXrenmelidir. Bu çok zor deXildir. Eski ?iir-
den biçim, ses, âhenk, yarLm kâfiye, aliterasyon bakLmLndan mutlaka yararlanmak
gerekir. BatL ?iirinin mitolojiden hiç ayrLlmayL?L gibi Türk ?iiri de bir metaforlar
dünyasL olan zengin Türk-Nslam mitolojisinden yararlanabilmelidir. Gelenekten
gelen özün BatLlL biçime bürünmesi ?arttLr. Bunun için montaj ve çaXrL?Lm geçmele-
ri önemlidir. Eskilerin aynen veya benzer biçimde tekrarL yozla?ma ve yavanla?ma-
dLr, ?iiri rezil eder. Bir sentez gerekir. BatLlL ?iire de benzeyen yeni bir ?ey olu?tu-
rulmalLdLr.
Çetin, Necatigil'in çe?itli nedenlerle farklL tarihlerde dile getirdiXi bu görü?leri-
ni, onlarL tasnif edip Necatigil'in ?iirindeki yansLmalarLyla ve Necatigil’in ?iirinin
deXi?imiyle baXlantLlarLnL kurarak vermek yerine, Necatigil'in görü?lerini pek ber-
rakla?tLrmayan bir biçimde ve bu görü?lerden birçoXu daha önceki pek çok ara?tLr-
ma ve incelemede zikredildiXi halde, onlardan hiçbirisini dipnotlarLnda anmayarak,
bir ba?ka deyi?le kendisinden önce sarfedilen emekleri yalnLzca bibliyografyada
sLkL?Lp kalan yazL ve kitap isimlerinde hapsederek ard arda sLralamakla yetinmi?tir.
Çetin sonra yukarLda deXinildiXi gibi Necatigil'in kullandLXL, Divan ?iirinden
alLnma unsurlarLn örneklerini de bir döküm hâlinde vermi?tir. Bu dökümü ?öyle
özetlemek mümkündür: Necatigil iktibasa, yani eskilerden alLntLlara sLk sLk ba?vur-
mu?tur. Yunus Emre, Mesîhî, Fuzûlî, Muhibbî (=Kanunî Sultan Süleyman), Bâkî,
Qeyh Gâlib'ten aldLXL mLsralarL bazan aynen, bazan deXi?tirerek ?iirinde kullanmL?-
tLr. Mazmunlardan mum ayrLlLXL, a?k derdini ifâde için, mumun erimesi a?k uXruna
tükeni?i ifâde için, pervanenin mumda yanL?L a?k uXruna ölümünü anlatmak için,
meyhane yalnLzlarLn sLXLnaXL olarak, pîr-i mugân bilge ki?iliXi ile, sâkî daXLttLXL
sevgi içkisi ile, tûtî etkili söz söylemesiyle, yalvar para birimi olarak sayLlLrlar.
Bunlara aklLn a?k yüzünden ?a?masL, aklLn aczi, bülbülün gülü ?LmartmasL da ekle-
nir. 7ehrengiz, kaside, gazel, zülf, agyâr (=ba?kalarL), ok, ceylan, serv-i revân, ahlar
Divan ?iirine ait isim ve terimlerin, )brahim Edhem, )skender, 7eddad, Leyla ile
Mecnun ünlü ki?iler ve efsânevî kahramanlarLn Necatigil'in ?iirinde kar?Lla?LlanlarL
olarak verilirler1. Âb-2 hayat ile Kevser makalede hiçbir ba?lLk altLnda yer almadan
sona sLkL?tLrLlLrlar. Çetin'in tezindeki döküm daha geni? kapsamlLdLr. Ancak o
Necatigil'de Divan edebiyatL etkisini anlatmak istediXi yazLsLnda bu kadarLyla ye-
tinmi?tir. Ancak Çetin'in tezinde ve yazLsLndaki sunu? biçimi birbirinin aynLdLr.
Çetin'in geni? dökümünde her unsur için Necatigil'den örnekler, bazan Divan ?i-
iri örnekleriyle birlikte, bazan yalnLz verilirler. Ancak bütün bu örneklerin hiçbirisi

1
Ara?tLrmacLnLn bu dökümünde ciddî tasnif ve kompozisyon problemleri vardLr; ancak bu durum
konumuzu ilgilendirmediXi için i?aret etmekle yetinelim.

115
bu unsurlarLn Necatigil ?iirindeki fonksiyonu ve ?iir örgüsüyle ili?kisi ve
Necatigil’in ?iirinin deXi?imi açLsLndan bir incelemeye tâbi tutulmamL?tLr. Bu unsur-
lardan bir kLsmL daha önceki ba?ka ara?tLrmacLlara ait bazL yazLlarda Çetin'in yaptLk-
larLyla kLyaslanamayacak ölçüde yüksek bir düzeyde ele alLndLklarL halde, Çetin
hem dipnotlarLnda bu tür örneklerin hiçbirisini anmamL?, hem de bu yazLlardan yer
yer yararlandLXL belli olduXu halde onlarLn tahlil edici, fikir üretici yakla?LmlarLnL
kendisine örnek almamL?tLr.
Bu noktada konumuz açLsLndan Mehmet Kaplan, Hilmi Yavuz ve Mehmet Kal-
paklL’nLn incelemelerinin özellikle dikkati çektiXini belirtmek gerekir. Kaplan,
Necatigil'e ayLrdLXL bazL makalelerinde Necatigil'deki Divan ?iiri malzemesinin
hangi deXi?ikliklere nasLl uXradLXLnL ve bunun eskiyle farkLnL daha önce görülmeyen
bir yoXunlukta Necatigil'in bu konudaki görü?leriyle ve ?iir anlayL?L ile ili?kisini
kurarak ortaya koyar1.
Kaplan'Ln makalelerinde ortaya çLkan tabloyu ?öyle özetlemek mümkündür:
Necatigil 1951 yLlLndan itibaren Çevre kitabL ile birlikte önemli bir deXi?ime gitme-
ye, yeni bir üslûp olu?turmaya ba?lamL?tLr. Bu üslûpta "dikkati çeken özelliklerden
biri ?âirin cinas, tevriye ve istihdam gibi Divan edebiyatLnda sLk rastlanan, çaXda?
Türk edebiyatLnda terkedilen çift manalL kelimeleri kullanmasLdLr."2 Qiiri hatLrlaya-
lLm:
ÇEVRE

Yarin mendili nakL?lL

Ok?adLm ellerimle,
Göz göz, üzerimde,
Çevrenin bakL?L.

Çevre ate? içinde

Daralmakta çember.
Biz yanarsak beraber yanarLz
Seninle, beraber.

1
Mehmet Kaplan: Ç2kartma, Türk EdebiyatL Üzerinde Ara?tLrmalar 2, Dergâh YayLnlarL, Nstanbul
1987, s.426-432 (=Atatürk Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Ara?tLrma Dergisi, A. CaferoXlu Özel
SayLsL, Fas. 1, S. 10, 1979, s.19-25); Mehmet Kaplan: Behçet Necatigil’in 7iirlerinde Cinas,
Tevriye ve )stihdam Sanatlar2, Türk EdebiyatL Üzerinde Ara?tLrmalar 2, s.433-441 (=Millî Kültür,
C.II, nr.9, Qubat 1981, s.15-19); Mehmet Kaplan: D2 arda, Cumhuriyet Devri Türk Qiiri, Dergâh
YayLnlarL, 2.BaskL, Nstanbul 1975, s.212-228; Mehmet Kaplan: Behçet Necatigil’e Ek, Cumhuriyet
Devri..., s.228-233.
2
Kaplan: Türk EdebiyatL Üzerinde Ara?tLrmalar 2, s.434.

116
 Çevre tortop
Vurur sLrtLma sLrtLma.
Yüksek daXlarLn orada
Çevre yok.

Çevre kelimesinin kendisi de mendil ve muhit anlamlarLnL ta?Lr. Necatigil birbi-

riyle ili?kisiz bu iki anlamL orjinal bir ?ekilde kendi psikolojisinin bir ürünü olan
çevreden ?ikayetini ve çevreyle çatL?masLnL ifadenin bir aracL haline getirerek birle?-
tirmi?tir. Bu ?iirde cinas sanatL bütün ?iire hâkim olup boyutlarLnL geni?letmi? "Di-
van ?iirinde olduXu gibi bir hüner gösterme vasLtasL olmaktan çLkarak bir duygu ve
dü?ünceyi çarpLcL bir ?ekilde ifadenin vasLtasL olmu?tur."1
Necatigil ba?ka sanatlarL da benzer biçimde ?iirinde kullanLr. Söz geli?i D2 arda
?iiri tamamen bir tezad sanatL üzerine oturur:

DIQARDA

YandL sokak lâmbalarL mum alevi pervane

Qeytanca sLrLtLr fosforlu camlar
Gördüm zifir sarLsLnL dükkân vitrinlerinde
Belliydi biliyordu bezgindi
Evimize gidelim.

Alay eder küçümser eziliriz girsek

Hep paraya saygL camlar
CamlarLn ardL sLrna?Lk kirli
YapL?kan çarpar
Evimize gidelim.

Bir yanL var ömrümüzün kLrLk

Farlar büyültür gecede
Garipsi türkülere üzgün
Ba?lamadan yollar
Evimize gidelim.

ZLtlLk sokak ile ev arasLndadLr. AynL zamanda vitrinlerin gerisindeki varlLXLn

kar?LsLnda yoksulluXun çekingenliXi duyulur. Be?er dizelik üç bölümden olu?an

1
a.g.e., s.437.

117
?iirin her be?liXinin be?inci dizesi, aslLnda bir nakarata benzemesine raXmen, klasik
?iirimizde bir anlam ve ses odaXL olu?turan redifi andLrLr bir fonksiyon üstlenmi?
olan Evimize gidelim tekrarLnL içerir. Necatigil bu ?iirde de diXer ?iirlerinde olduXu
gibi ?ahsî ya?antLdan mü?terek ve be?erî olana gitmektedir1.
Kilim ?iirini ise aynL ?ekilde ba?tan sona bir istiare olu?turur. Nki ki?inin birlikte
dokuduXu kilim evliliXin metaforu olmu?tur. Bu ?iirde ?âir ?iirin anlamLna uygun
bir dil musikisinden de yararlanLr. Kaplan'Ln kelimeleriyle: "Fakat bu musiki klasik
?iirde olduXu gibi tatlL ve ahenkli deXil, tam tersine, çarpLcL ve rahatsLz edicidir. Onu
ancak modern <<ekspressionist>> musiki ile mukayese edebiliriz. Qiir boyunca
tekrarlanan <<çok çi3 ça3>> kelimeleri, ?iirin manasL ile beraber musikisinin de
anahtarLnL verir. Bu çaX, rahat, güzel, düzenli bir çaX deXildir. Tam tersine çirkinlik-
ler, abeslikler ve çatL?malarla doludur. Qâir bu manayL, hem çarpLcL semboller, hem
fonetik oyunlar, hem de karL?Lk, tereddütlü, girintili ve çLkLntLlL bir sentaks ile belir-
tir."2 Bir örnek olarak ?iirden bir bölümü hatLrlayalLm:
...
Renkler, oldu bir kere, geçti, renkler...
Dü?ünmek gerekli ba?larken, sen buna
Renk mi diyorsun? Ben serin-mavi
IsmarlamL?tLm sana sLcak çaylar yanLnda.
Çok çiX çaX. ÇaldLlar. ÇLplak. Mavi, ama bu
Kan oturmu? tLrnaklardaki mavi. Geçti.
Geçti, sökülmez, dokundu, sLrLtLr bo?luk, ben sana...
SakladLXLm baharlar nerde bu kilim için,
Nerde yLllarca önce, ben sana...
Ne yaptLn baharlarL, baharsLz çok çiX, topraklarda...
Çok çiX, çiçek-hiç yok-hani bu kilimde?
Hani beyaz, beyaz, beyaz... BeyazlarL ne yaptLn?
Çok çiX bu kLzgLn yaz, çiX bu karakL?!
Bari biraz kL?larda... ÇLplak, çok çiX!
Çok çiX bu çLXlLk, bu en bol renk: Kara! Ben sana
Hiç kara koyma demi?tim, nerden dü?tü, çok çiX
PaslL borulardan katran, soba zifiri.
Sonra eski patiska perdeler gibi solgun ve sLska
Parmaklarda kirli tütün sarLsL.
Çok çiX kesik öksürük, çiX çatlak çaXLltL.
…….

1
Kaplan: Cumhuriyet Devri..., s.413.
2
a.g.e., s.226.

118
 Yine Kaplan'a göre Necatigil kitaplarda adL geçen bütün edebî sanatlarL kulla-
nLr; ancak onlar Necatigil'de farklL bir kullanLmdadLrlar. Necatigil, onlarL önem ver-
diXi kelimelerarasL ili?kileri olu?turmakta da kullanLr. Sözcük sLralanL?L, simetri,
paralellik, ayrLntLlL çapra?Lk çatLlar, simgeler, bulu?lar, çaXrL?Lmlardan doXacak an-
lam çokluXu onun pe?inde olduXu ?eylerdir. Bu yüzden Divan ?airlerinin kelimeler
arasLnda gizli münasebetler kurma tekniXini sever. Ancak Divan ?iirinde ortak bir
çaXrL?Lm sistemi ortak anahtarlar vardLr. Necatigil'de ise bunlar bireyseldir. Qiire
onun verdiXi ipuçlarLndan yola çLkarak gidilir1.
Necatigil kelimeleri bölerek de onlara çok anlamlLlLk kazandLrLr. Söz geli?i Yün
?iirinde cümleten kelimesini cümle / ten ?eklinde cümle ile ten arasLnL keserek yazar
ve cümleten yanLnda cümle ve ten kelimelerinin anlamlarLnL da i?in içine katar2.
Necatigil'in ?iirinde ?ekil önem ta?Lr. Redif ve kafiye onda zaman zaman Divan
?iirinde olduXu gibi muhtevayL etkilerler; ancak Necatigil'de bütün usta ?âirlerde
olduXu gibi ?ekille muhteva arasLnda denge vardLr3.
GörüldüXü gibi Mehmet Kaplan Divan ?iiri unsurlarLnLn Behçet Necatigil ?ii-
rinde aldLXL yeni çehrenin birçok teknik özelliXine dikkati çekmi? bulunmaktadLr.
Hilmi Yavuz bu i?i bir ba?ka biçimde, Necatigil'in Da3 ?iirini yeniden-in a ederken
sanat dünyasLnda günümüzün etkili yakla?LmlarLnLn L?LXLnda yaptL4. Qiir ?udur:

DAM

Ette cLzLrtL keyy

Bir kuzgunun indiXi bir/ine deXdiXi
Bizi hep o a?aXLlar --
BaXrLnda her dakika keyy.

Bu sanki ocaktLr tav, ak?am ezâ

Sürdürür hastalLXL iyi etmez
Tahta perde sevgililer
YaslanLr bakarLz özlemle uzaklara.

1
Kaplan: Türk EdebiyatL Üzerinde Ara?tLrmalar 2, s.437-439.
2
Kaplan: Cumhuriyet Devri..., s.232.
3
Kaplan: Türk EdebiyatL Üzerinde Ara?tLrmalar 2, s.436.
4
Hilmi Yavuz: Necatigil’in Da3 7iirini Yeniden )n a Denemesi, YazLn, Dil ve Sanat, Boyut Ki-
taplarL, 1.BasLm, Nstanbul 1996, s.153-161.

119
 AXaçlara dönülür sonra kararLr bahçe
Bo?luk - - açLkta her ?ey
Dü?ünce midir kLrLlLr dal ince
Ak?am en/cam ve keyy.

Hilmi Yavuz, önce Necatigil'in ?iirde anlam sorununu öykülemeyi en aza indi-
rerek çözümlemeye çalL?masLna dikkatimizi çeker. Necatigil anlamL gizleyen, sak-
layan ama onu bulmak için anahtar kelimeleri de bulunan Divan ?iirinin bu yanLn-
dan yararlanmL?tLr.
Necatigil artLk, söz geli?i Gizli Sevda ?iirinde olduXu gibi, ?iirini anlamL verili
standart dil düzleminde kurmaz. Qiir artLk bir ?eyi doXrudan bildirmemektedir. Qiir-
deki imler gönderme yaptLklarLyla özde? olmaktan çLkarlar. Hilmi Yavuz bize bunun
nasLl olduXunu Da3 ?iiri örneXinde gösterir. Da3 ?iirinde doXrudan bir bildiri im
yoktur. AnlatLlan gerçeklik saklLdLr. Dilin kendisi ön plandadLr. Qiirsel i?lev dilin
bildiri?im amacLyla kullanLmLnL dL?ta bLrakLnca hikaye etme, günlük dil en aza iner,
?iirsel i?lev öne çLkar. Burada ?iiri hermeneutik düzeyde okumak ve anlamlandLr-
mak gerekir. Qiirdeki imlerin dolaylL olarak ifade ettiXi neyse oradan yola çLkmalL-
dLr. H. Yavuz incelemesinde matris, hipogram, betimleme ölçe3i, iirsel im kavram-
larLnL kullanLr. Qiirde bir metne dönü?en sözcük veya cümleye matris der. Söz geli?i
Da3 ?iirinin birinci matrisi ya anan azaptLr; ara matrisi, a k bir çözüm de3ildir;
ikinci matrisi ölüm, kaç2n2lmazd2r sözlerinden olu?ur. Matrisin ?iir metnine dönü-
?ümü sLrasLnda üretilen imler daha önceden var olan bir sözcük öbeXine gönderme
yapabilir. Bu öbek bir al2nt2, bir slogan, bir kli e söz, ya da konvansiyonel olarak bir
araya gelmi? sözler olabilir. Bunlar dilin geçmi?ten getirdiXi ürünlerdir. Hipogram
bunlardLr. Bir imin bir hipograma yaptLXL gönderme kavranLnca iirsel im olu?ur.
Hilmi Yavuz'un analizini burada aynen tekrarlamadan basite indirgeyecek ve kendi
taslaXLmLza uyduracak olursak, geçmi?ten gelen ses ve onlarLn birimleri Necatigil'de
dönü?ümden geçerek onun ?iirsel imlemeleri bireyselle?tirerek olu?turmasLnLn birer
aracL olurlar. Geleneksel olan burada kurulan yeni hayal ve dü?ünce baXlarLyla bir
üst-dil düzeyinde yeniden üretilir.
Son zamanlarda M. KalpaklL da Necatigil'in Ölü ?iirini Divan ?iirinin ondaki
dönü?ümü açLsLndan gözden geçirdi1. Önce ?iire bakalLm:

1
Mehmet KalpaklL: A Trial Reading of Behçet Necatigil’s ‘Ölü’ Poem, (Talat Halman ArmaXa-
nL’nda New York’da yayLnlanacak.). YazLsLnL yayLnlanmadan okuma imkanL veren Mehmet Kal-
paklL’ya te?ekkür ederim.

120
 ÖLÜ

Ate? denizlerinde mumdan kayLklarla

saXlam mL tekneler a?klarL geçmeye
güç.

Biri var ki pencere

pencere önlerinde aXlar duruyor
ilerde güne?te balLklar kuruyor
dirilirdi bengisu pLnarLnda yunsa
güç.

Gider yol bir Galib'e, Yunus'a

ama bu ne çok ölü aXlar güç.
Biri var gecede
saçlarLndan her gece kLr aXlar örüyor
ötede mum yanLyor bir ?eyler dönüyor
pervaneler art arda ne de çabuk ölüyor
güç.

Dirilirdi sularLnda bir saXlam tekne olsa

ama bu ne çok ölü aXlar güç.

KalpaklL, incelemesinde Necatigil'in Divan ?iiri ile ili?kisini modern yapLlar

(structures) ve modern malzeme (material) ile yeniden yazmak olarak adlandLrLr.
Onun bunu yaparken OsmanlL motif, söz kavramlar2n2 ve OsmanlL geleneXinin sesi-
ni kullandLXLnL belirtir. Necatigil'in OsmanlL ?iirinden aldLXL imajlarL günümüzün
eylerine (things) uyguladLXLndan söz eder. Bunu Necatigil'in ?u fikirlerine dayana-
rak yapar: Her yeni ?iir derinlerdeki içgüdülerin tutkularLn yeni biçimlerde verili?i-
dir ve bu anlamda eskileri yeniden yazmak mümkündür. Evrene bakL? ?ekilleri fazla
deXi?mez. AnlatLm biçimi deXi?ir, sözcükler deXi?ir. AslLnda yüzyLllar önce ya?amL?
insanlarLn içgüdü ve halleri tekrarlanLr; günümüze ait yeni nesneler ve olaylar insa-
nLn özüyle ilgili ?eyleri fazla deXi?tirmez.
KalpaklL sonra Ölü ?iirinde bu durumu göstermeXe geçer: Necatigil'in bu ?iirde
biçim ve dildeki yeniliXe kar?LlLk ana teminde Qeyh Galip ve Yunus'la baXlantL kur-
duXunu ve eski ?iirin kavram, ses düzenlemeleri, edebî sanatlarLna ba?vurduXunu
belirtir. Sonra onun ?iirde kullandLXL bengisu sözünün temel temle ili?kisine ve
cinas ile tevriye sanatlarLnLn bu yolla ?iir içinde kurduXu anlamlara i?aret eder. Qiir-
de adL geçen Qeyh Galip ve Yunus'un ölüm ve a?k ?iirlerine dikkati çekip ölü a3lar

121
cinasL vasLtasLyla geçmi?ten günümüze ölü ?airler ve ölü balLklar ile bengisu arasLn-
da kurulan ili?kiye dikkati çeker. ArdLndan ölüm kavramLnLn k2r a3lar örmek cinasL
ile devam ettirildiXini ve pervane mum ili?kisinin bu çerçevede kaçLnLlmaz ölümü
anlattLXLnL söyler. AyrLca bu cinasLn diXer göndermeleriyle ortaya çLkan anlam çok-
luXuna deXinir. BunlarLn yanLnda kafiye sistemine ve bölümlerin sonunda tekrarla-
nan güç kelimesinin redife benzerliXine dikkati çeker. Böylece eski iirler, ölüm,
a k, iir yazmak ve tekne, bal2k a3lar2, ölü bal2klar gibi ilk bakL?ta birbiriyle ilgisi
olmayan sözler yeni ve ba?ka bir anlam üretirler.
Necatigil ansiklopedilere, edebiyat tarihlerine, antolojilere, biyografik sözlükle-
re geçmi?, yLllLk, biyografi, monografi, inceleme, ara?tLrma, deneme, günlük ve ?iir
kitaplarLnda yer almL?, hakkLnda tezler yazLlmL?, kendisi ve ürünleri çe?itli tipte
düzinelerle yazLya konu olmu? bir edebiyatçLmLzdLr1. Bütün bu yayLnlarLn içerisinde
Necatigil'in ?iirlerini çözümleme çabalarLna deXerli katkLlarL olan pek çok yazL var-
dLr. Ancak burada seçilip sözü edilen yazLlar Divan ?iiri unsurlarLnLn Necatigil'deki
geni? bir dökümünü veren ve bu ?iirin ondaki dönü?ümünün çe?itli yönlerine çe?itli
açLlardan L?Lk tutmu? olan yazLlar olarak Necatigil'in ?iiri açLsLndan konuyla ilgili
reprensentatif bir tablonun ilk çizgilerini olu?turmak amacLyla bir araya getirilmi?-
lerdir ve ku?kusuz bunlar konumuz açLsLndan dikkate deXer incelemelerdir.
Bu bilgilerin L?LXLnda artLk Necatigil'in düzyazLlarLnL ve ?iirlerini asLl çLkL? nok-
tasL haline getirerek onun geli?im çizgisini de göz önünde bulundurmak yoluyla
Türk klasik ?iirinin onun ?iirindeki dönü?ümünün kLsa bir hikayesini kurmayL ve bu
dönü?ümün bazL elemanlarLna bir bakL? atmayL deneyebiliriz.
Necatigil 1961'deki bir yazLsLnda "DeXi?mek isteXini ancak biçim yenilemele-
rinde aramak gerekir. Qiirde öz ve biçim e?it deXerde önemlidirler; ne var ki, öz,
büyük küçük eklemelere, beslemelere raXmen deXi?mez, ?âirin hayatLnL sLnLrlayan
?artlardan kopamazken; biçim ba?ka ba?ka dönemlerin genel ?iir dili etkisinde az
çok deXi?ebilir... Özden yana, ?âirin bu tekrarL önlemesi elinde olmayabilir; ama
biçimde, anlatL?ta, monte edi?te deXi?mesi elindedir."2 der. Bu sözler, onun bütün
?iir macerasLnLn en kLsa ve özlü ifâdesidir, denilebilir.
1940'lL ve 70'li yLllar arasLndaki bir çok yazL ve konu?masLnda Necatigil kendi
?iirindeki bu deXi?mez özün ne olduXunu çok açLk bir biçimde kanLtlamL?tLr. O ?iiri

1
Bu konuda zengin bibliyografya için bkz. N.Çetin: Behçet Necatigil, s.316-332.
2
Behçet Necatigil: DüzyazLlar II, YapL Kredi YayLnlarL, 1.BaskL, Nstanbul 1999, s.30 (=Ahmet
Köksal: Necatigil’de Biçim Aray2 lar2 ve 1955’ten Sonra Artan Çevirilerin 7iirimize Etkisi Üzeri-
ne...,Yedi Tepe, s.39, 16-31 Mart 1961.)

122
?airin hayatLna paralel, o hayatLn bir görüntüsü olarak dü?ünür1. "Kendim dL?Lnda
bir ?iiri yazmadLm hiç, yazamam da!"2 der. Qiirlerini mum alevinde pervane gibi
hep aynL odakta yazdLXLnL söyler3. Qiirlerine evlerden, insanlardan silinmez gölgeler
dü?sün ister4. Bireyin çevresi, baXlanma mecburiyetinde olduXu ya?am ve bu ya?a-
mLn getirdiXi ili?ki ve e?yanLn etkisinde olduXunu, buradan yola çLkarak yazarsa ?iir
için esas olan doXallLk ve samimiyete ula?abileceXine inanLr. Ba?kalarLnLn hayatLnL
ve çevresini gözlemleyerek yazmanLn veya bamba?ka yerlerin duyarlLklarLnL taklit
etmeXe çalL?manLn ?iiri yapaylLXa, hüner göstermeXe götüreceXi görü?ündedir5.
KonularLnL kendi hayatLndan, kendi çevresinden seçer, ama onu veri?lerinde kendi
prizmasLndan geçirir. Aslî ?ekiller onun bile tanLyamayacaXL bir biçimde deXi?ir6. O,
zaten birçok yazLsLnda ?iirdeki konularLn, insanLn temel özelliklerine dayandLklarL
için, "dünya kuruldu kurulalL" deXi?mediXi kanLsLndadLr. Ona göre: "AsLl insan dö-
nemlerin çaXlarLn üzerinde, deXi?meyen, geçmi? soylarLn ruh ve beden yapLsLnL
sürdüren insandLr." Bu yüzden "öz ?iirin tekrarladLXL temalar be?i onu geçmez."7
Necatigil, ?iirinde bir takLm de3i meler, dönemeçler, 7iir Sava 2 adlL yazLsLnda-
ki benzetmesinde olduXu gibi, siper de3i tirmeleri olduXunu yazL ve konu?malarLn-
da dile getirmi?tir. YalnLz her defasLnda da ?iirindeki özün deXi?mediXini, deXi?enin
biçim olduXunu, kendisinin söz dizimi deXi?iklikleri yaptLXLnL söyler. Ancak o öz -
biçim karL?LmLnL bölünmez bir beraberlik olarak alLr. Bu bakLmdan özün ifadesi ve
dolayLsLyla ortaya çLkan sanat varlLXLdLr deXi?en8.
Necatigil kendi ?iirini, 1945-1955 arasL ve 1955 sonrasL olmak üzere, iki ana
döneme ayLrLr. Burada ölçü olarak hikaye dozunun belirginliXini, anlatma unsuru-
nun aXLr basmasLnL alLr. 1955 öncesi ?iirleri böyledir. Bir vaka, bir olay, bir gerçek
anlatLlLr. Bunlar geri planL olmayan tesbitlerdir. Dü?ündürmez, yormaz, anlam açLk-
tLr. 1955'ten sonra ise mitoloji, göndermeler, deXinmeler vardLr. KasLtlL olarak çok

1
Behçet Necatigil: Sanatç2n2n Ruh Say2s2, Bile/YazdL, Ada YayLnlarL, Nstanbul 1979, s.47
(=VarlLk, 15 Nisan 1961).
2
Behçet Necatigil:“Arada”,“Dar Ça3”...Necatigil’de “)kinci Yeni” mi?, DüzyazLlar II,
s.36(=Yelken, Ekim 1963.
3
Behçet Necatigil: Sanatç2n2n Ruh Say2s2, s.55.
4
Behçet Necatigil: 7iir Anlay2 2m, Dil Tutumum, Bile / YazdL, s.57 (=Türk Dili, AralLk 1964).
5
Behçet Necatigil: Sanatç2n2n Ruh Say2s2, s.47.
6
Behçet Necatigil: Nas2l Yazar2m, Bile/YazdL, s.89 (=VarlLk, 1 AXustos 1951).
7
Behçet Necatigil: DüzyazLlar II, s.37.
8
Behçet Necatigil: 7iirle Sava , Bile /YazdL, s.59-64 (=Milliyet Sanat Dergisi, 21 Qubat 1975);
Necatigil: DüzyazLlar II, s.44 (=Rü?tü Çavu?oXlu: 7iirin Evrimi Hayat2 Kabulleni Tarz2m2z2n
Evrimi De3ildir, Ön YankL, 4 MayLs 1964); Necatigil: DüzyazLlar II, s.67-68 (=Sabit Kemal:
Nroni: Evet; Ama Mizah Qiire Dü?mandLr, (=ÇLra, “Adana”, 6-7 AXustos 1966), Necatigil:
Necatigil 7iirinde Dönemeç Noktalar2, DüzyazLlar II, s.125.

123
bo?luk bLrakLr. Bunu saf ?iire yakla?ma çabasL olarak ve modern ?iirin gereXi olarak
dü?ünür1.
Necatigil, kendi ?iirinin ikinci dönemini de kendi kelimesiyle bir takLm döne-
meçlere ayLrmL?tLr2. 1960'lL yLllarLn sonuna doXru yaptLXL bir konu?mada bir on be?
yLl kadar duru, kolay anla?LlLr bir ?iir dili kullandLktan sonra Yaz Dönemi (1963) ile
birlikte iirin farlar2n2 biraz k2st232n2 söyler3. 1973'te yaptLXL bir ba?ka konu?mada
ise Yaz Dönemi'nden ba?layarak ?iirinde deXi?iklik yaptLXLnL, 1970-1972 arasLnda
Kareler'de sözcüklerin arasLnL açarak i?i daha da ileri götürdüXünü anlatLr. Ancak
artLk yine Yaz Dönemi ve )ki Ba 2na Yürümek gibi kitaplardakine, hatta daha daha
önce yazdLklarLna benzeyen ?iirlere döndüXünü söyler4.
Bütün bu deXi?im ve dönemeçlerde modern ?iirin ve bizim ?iir dünyamLzdaki
deXi?imlerin etkisi olduXu ku?kusuzdur. BunlarLn ayrLntLlL bir incelemesine burada
girmek mümkün deXil. Konumuz açLsLndan bakLldLXLnda Necatigil'in deXi?imlerinde
Divan ?iiri unsurlarLnLn dikkate deXer bir rol oynadLXLnL biliyoruz. 1955 öncesinin
Necatigil ?iirinde de bu unsurlar yer almaktaydLlar. Necatigil kendisi buna zaman
zaman deXinir. Daha 1947'de yaptLXL bir konu?mada Garip ?iirinin gelenekle ili?ki
konusunda yanLldLXLndan, gelenekteki deXerlerden yararlanan ?airlerin varlLXLndan
dem vurur ve büyük ?airlerde hayran olunan edebî sanatlarLn pek çoXunun, yeni
?iirlerde de pekâlâ kullanLldLXLnL Salah Birsel'in leff ü ne?r sanatLna dayanan bir
?iirini alLntLlayarak ileri sürer. Yine aynL konu?mada geleneksel konularla hakikî
hayat, gündelik ya?ayL? arasLnda kurulabilecek ili?kilere dikkati çeker5. 1954'teki bir
konu?masLnda yeni ?iirin gelenekten yararlanma ?ekline, önceki konu?maya benzer
biçimde deXinen Necatigil6 çok sonra 1970'teki bir konu?masLnda Garip ?iirinin
kendisini yanLlttLXLnL; ama daha o zaman da kendi ?iirini Divan estetiXi ile kurmu?
olduXunu söyler ve kanLt olarak Kapal2 Çar 2'daki Kabul Günü ?iirini verir7. Qiir
?udur:
Biliyorum saadet
Bana dünyada gelmez
Ölümü bekliyorum

1
Necatigil: DüzyazLlar II, s.153-154 (=Sabriye Sözmen: 7iirin Agrandizman2: Radyo Oyunu ve
Necatigil, Hareket, 13 Mart 1980); Necatigil: 1945-55 Aras2nda Yazd2klar2m2 55’ten Sonra Be-
3enmez Oldum, DüzyazLlar II, s.76-77 (=14 Qubat 1969’da AsLm Bezirci’ye gönderilen bir yazL).
2
Necatigil: Necatigil 7iirinde Dönemeç Noktalar2, s.124-125.
3
Necatigil: a.g.e., s.125.
4
Necatigil: 7iirle Sava , s.63.
5
Necatigil: Yeni 7iir, DüzyazLlar II, s.159 vd.
6
Necatigil: Bugünkü Türk 7iiri, DüzyazLlar II, s.171-181.
7
Necatigil: DüzyazLlar II, s.97-99 (=Kamuran Qipal: 1940 7iiri Benim Uza32 Görmeme Engel
Oldu, Yeni Gazete, 28 Temmuz 1970).

124
 Necatigil haklLdLr. Burada onun daha sonraki ?iirlerinde gitgide karma?Lkla?a-
cak ve çok yönlü ses ve anlam ili?kilerine girecek olan edebî sanatlar üzerine kurulu
olu?umlarLn adetâ bir çekirdeXini görmek mümkündür. Saadet çift anlamlLdLr. Onun
bir genç kLz adL ve mutluluk olduXunu hepimiz biliyoruz. "Dünyada gelmez" keli-
meleri ise hem "Asla gelmez!", hem de "Bu dünyada gelmez!" anlamlarLnL içermek-
tedir. "Ölümü bekliyorum"da da benzer bir kullanLmla kar?L kar?LyayLz. Hem "Öl-
meyi bekliyorum.", hem de "Bana ait ölüyü bekliyorum. Ölmü üm, ölü ba 2nda
bekler gibi bir ruh hali içindeyim." anlamlarLnL içerir.
Necatigil'in 1945 ve öncesinde yazdLXL ?iirleri toplayan Kapal2 Çar 2, 1946-
1951 arasLndaki ?iirlerini toplayan Çevre, 1952-1953 arasLnLn ?iirlerini toplayan
Evler, 1953-1956 arasLnLn ?iirlerini toplayan Eski Toprak adlL kitaplarLn hepsinde
hem benzeri örnekleri, hem de ba?ka Divan ?iiri unsurlarLnL bulmak mümkündür1.
Necatigil'in kendisine ait konularL daha iyi anlatabilmek için kendi ?iirinin içerisine
monte ettiXi bu elemanlar, öncelikle içeriXe ait olanlar ve öncelikle ?iir tekniXini
ilgilendirenler olarak iki ana grupta toplanabilir. Bunlardan ilkine bir iki örnek vere-
lim: ÖXrenci aXzLndan, kLz yüzünden ?ikayet dile getirilirken, neylerin bile ?ikayet
ettiXini, edebiyat öXretmeninin aXzLndan nakletmek2; Yusuf ile otel odasLndaki bir
gencin ayrLlLk, hasret duygularLnL özde?le?tirmek3, hüznü anlatLrken Fuzûlî'nin eb-i
hicrânLna4, sevgide Leylâ ve Mecnûn'a göndermeler yapmak5, Nedim'in muhayyel
güzelini Nstanbul'da bulamayLp hayal kurmu? olduXunu farketmesi gibi, özgürlük ve
mutluluXu Nstanbul'da bulamamak6, dolaba dilber seyrine gitmek7 v.b. BunlarL
Necatigil'in bu dönem ?iirlerinde görmek mümkündür. Bunlar aynL zamanda telmih
sanatL da olu?tururlar. AynL ?ekilde bu kitaplarda biçimle ilgili kullanLmlara örnek-
ler sayacak olursak: Cinas, leff ü ne?r, tezad, sihr-i halâl, te?his, te?bih, istiare,
tenasüb, i?tikak gibi edebî sanatlarLn kullanLldLXL görülür. Ancak hepsinin kullanLmL
Kapal2 Çar 2'da (1946 öncesi) mevziîdir, yani ?iirin bütününe derin örgülerle baX-
lanmamL?tLr. Qiirin içinde ait olduXu birimde kayna?mamL?tLr ve çaXda? bir duygu
veya dü?ünceyi ifadenin ?iirin o kLsmLnda bir parçasL haline gelmi?tir; ama eski bir
binadan alLnLp yeni bir binada olduXu gibi kullanLlmL? bir yapL elemanL gibidir; he-
men Necatigil'in kelimelerini kullanLrsak, ö3eler onda daha erimemi , yok olmam2 ,
sonra yeni bir nitelikte tekrar do3mam2 lar, henüz yeniden yaz2lmam2 lard2r8. Kafi-
ye kullanLmLnLn da Kapal2 Çar 2'da henüz çok sLnLrlL olduXunu görürüz. Özel ve
deXi?ik organizasyonlar daha belirmemi?tir.
1946-1951 arasLndaki ?iirleri toplayan Çevre'den itibaren Divan edebiyatL un-
surlarLnLn kullanLmLndaki deXi?im ba?lar. Bunda dünyadaki modern ?iir anlayL?Lyla

1
Bkz. Behçet Necatigil: Bütün Eserleri-Qiirler-1938-1958, KapalL Çar?L, Çevre, Evler, Eski Top-
rak, Arada (HazLrlayanlar: Ali Tanyeri-Hilmi Yavuz), YapL Kredi YayLnlarL, Nstanbul 1995.
2
a.g.e., s.20.
3
a.g.e., s.40.
4
a.g.e., s.49.
5
a.g.e., s.42-43.
6
a.g.e., s.105.
7
a.g.e., s.173.
8
Necatigil’in sözleri için bkz. Necatigil: DüzyazLlar II, s.67.

125
daha yakLndan temasa geçi?in ve bizdeki ?iir akLmlarLnLn etkisi olmalLdLr; çünkü
Sanatç2n2n Ruh Say2s2 (1961) adlL konu?mada modern ?iirin tam bir tanLmL yapLl-
mL?tLr1 ve 7iirle Sava 'ta ?iir akLmlarL kar?LsLndaki kendi deXi?imlerini açLklama
çabalarL görülür2.
Necatigil kendisi modern ?iire açLlLm için Divan ?iirinden nasLl yararlandLXLnL
çe?itli yerlerde zaman zaman dile getirmi?tir. Ona göre aslî kaynaklar aynen tekrar-
lanmaz, tekrarlanLrsa ?iir rezil olur. Eski motifleri günün, çaXLn motifleriyle kayna?-
tLrmalLdLr. Bunun örneXini kendi ?iirinde geçmi?in mistik bir figürü olan ve vaktiyle
bozkLrlarda yürüyen abdalla, asfaltta ve karma?Lk trafikte geç kalma korkusuyla
ko?an günümüz insanLnL bir araya getirme yoluyla nasLl gerçekle?tirildiXini anlata-
rak verir. Nkisi de kaderin çizdiXi yolda yürürler, ama bugünün ya?amL çok farklLdLr.
Bireyi ezer, onu kendisine bLrakmaz, insana geni? zaman vermez, onu TanrL'dan ve
kendinden bile koparLr. ZamanlarL birbiri içinde eritmek modern ?iirin bir niteliXi-
dir. Ona göre: TemanLn, konunun, teferruatLn gerektirdiXi sesi, iç ahengi yakalamak
gerekir. Bunun için eski ?iirden biçim, ses, ahenk, yarLm kafiye, aliterasyon bakL-
mLndan yararlanmak ?arttLr. Kafiyeyi atmak ?iiri katletmektir. Ama kafiyeyi ?iirin
içinde daXLtmalL, simetri kurmalLdLr. Divan ?iirinde bir mimari vardLr. Qiir bir dil
i?idir. YüzyLllarca usta ?airler bir dili i?lemi? ve ona zenginlikler katmL?lardLr. Ora-
dan gelen ?iirlerin bir çaXrL?Lm gücü ve hatLra zenginliXi vardLr3.
Necatigil'in aslLnda bu konuda söyledikleri bir küçük kitap olu?turacak kadar
çoktur; ama biz onun uyguladLXL ve zaman içinde ?iirinde geli?tirdiXi Divan ?iirin-
den yararlanma yollarLnL çok kLsa olarak ?öyle özetleyebiliriz. Dilden yararlanmak,
ses ve çaXrL?Lm deXerleri olan kelime ve sözleri kullanmak, çok anlamlLlLXa yol açan
edebî sanatlarL geli?tirmek, kelime ile ?iirin bütünü arasLnda örülen baXlantLlarL,
edebî sanatlardan yararlanarak olu?turmak; ölçü, uyak ve nazLm ?ekillerinin ses
özelliklerini adetâ damLtLp modern ?iire ses zenginliXi kazandLrmak.
Çevre'den itibaren bütün bu uygulamalarLn ilk adLmlarL görülmeXe ba?lanLr.
Çevre'deki ?iirlerde cinas, tevriye, tezad, istiare gibi sanatlarLn da geni?lediXi, ?iiri
olu?turan dörtlükler v.b. birimlerden birisini tamamen kapladLklarL görülür. Daha
önce sözü edilen Çevre ?iiri veya bir istiare üzerine kurulan ve Duman kelimesinin
bir leitmotif gibi kullanLldLXL Duman4 ?iiri veya tamamen tezad üzerine kurulu Da3-
larda Ate Yand2kça5 ?iiri bu çok anlamlLlLXa ve ses örgülerine gidi?in i?aretidirler.
Evler'den itibaren (1952-1953 arasL) tamamen bu tür edebî sanatlar (daha önce-
kilere te?his, rücû gibi sanatlarLn da eklenmesiyle) üzerine oturtulan ?iirler yanLnda
redif, kafiye ve ses tekrarlarLnLn organizasyonu ba?lar. Bunun Evin Halleri ?iirinde

1
Necatigil: SanatçLnLn Ruh SayLsL, s.50 vd.
2
Necatigil: 7iirle Sava , s.59 vd.
3
Necatigil: DüzyazLlar II, s.138 vd. (=Yetkin Dilek: Tedavi Klinikleri Gibi 7iir Klinikleri de
Olmal2, Gerçek, 11 MayLs 1979; Necatigil: DüzyazLlar II, s.77; Necatigil: Yeni Qiir, s.91-92.
4
Necatigil: Qiirler 1938-1958, s.129.
5
a.g.e., s.132.

126
nasLl gerçekle?tiXini Mehmet Kaplan bir yazLsLnda göstermi?tir. Burada o yazLyL
hatLrlatmakla yetiniyoruz1.
Vaktiyle Türk ?iirinin sesini konu alan yazLmLzda ses tekrar sistemlerinin Türk
?iirindeki geli?im çizgisine deXinirken kafiye ve redife önemli bir yer ayLrmL?tLk.
Oradan alLntLlayarak ?unu söyleyebiliriz. Divan ?iirimizde redif ve kafiye bütün
?iire yayLlan bir ses ve anlam merkezi olu?tururlar. DiXer elemanlarLn hepsi küçük
çapta, ses ili?kileri ve edebî sanatlar yardLmLyla bu merkezle ili?ki içindedirler2.
Bunun ?iirin varlLk bütünlüXünün olu?masLndaki rolünü de Fuzûlî'nin Gül Kaside-
si'ni incelerken göstermeXe çalL?mL?tLk3. Necatigil bu elemanlarLn organizasyonunu
gitgide geli?tirerek ?iirin mimarisinde etkili bir hâle getirmi?tir. Söz geli?i 1953-
1956 arasL ?iirlerini toplayan Eski Toprak'tan alLnan bir ?iirine, anlam ili?kilerine
girmeden, redifin sadece kullanLmLnL, eski redifin tamamen modernle?tirilerek,
çözülmü?, mLsralara daXLtLlmL?, yapLsL deXi?tirilmi? bir biçime nasLl sokulduXunu
görmek için bakalLm:

KIQ KORKUSU4

Hava soXudu birden

Durdunuz
ParLltLlL renkleri görmü?seniz yazda
KL?tan emin olunuz.

Geçmi?se yaz, avuçlarLnLzda

Denizlerin uzattLXL serin-mavi
Sürüp gider en sert ayazlarda bile
Bir tatlL sLcak, kL? vakti.

Geçmi?se yaz, esen yücelerde ye?il,

Yaylalarda, yaban çiçekleriyle dinç...
Bu gelen kL?mL?, adam sen de,
Size bir ?ey yapamaz hiç!
Geçmi?se yaz, meyvalarla, kLrmLzL, mor sarL
HavasLz evlerden uzak, yazlLkta, kLrda...
Sizden mutlu ki?i var mL
Bir gamsLz kLrallar, siz bir de!

Geçmi?se yaz, yolculuklar, manzara

Hergün pembe, eflâtun, al...

1
Kaplan: Türk EdebiyatL Üzerinde Ara?tLrmalar 2, s.433-434.
2
Tunca Kortantamer: Türk 7iirinde Ses ve Ses Geli mesinin Devaml2l232 Üzerine Genel Baz2
Dü ünceler I, Eski Türk EdebiyatL Makaleler, AkçaX YayLnevi, Ankara 1993, s.273-336.
3
a.g.e., s.413-435.
4
Necatigil: Qiirler, 1938-1958, s.180.

127
 Ne sLkLntL sizin için
KL? ?ansLnLz kadar güzel!

Bir de, beride, evin dört duvarL kireç

Renklerden yoksun, yüzünüz solgun
Geçmi?se yaz
KarakL?a hazLr olun!

Bir de beride, basLk odalarda oldum olasL

Kayalarla kapanmL? da yolunuz
Geçmi?se yaz...
KL?tan korkunuz!

1956-1958 arasLndaki ?iirleri toplayan kitabL Arada artLk Necatigil'in anlamL

kapatmaya ba?lamasLnLn ve daha karma?Lk düzenlemelere gidip soyutla?maya, Di-
van ?iirinin saklL anlamlarL olan mazmunlarLna benzeyen, ama bireysel olan kendi
mazmunlarLnL olu?turmaya ba?lamasLnLn i?aretini verir. Bu aynL zamanda kelimele-
rin anlamlarLnL çoXaltma denemelerinin de ba?langLcLdLr. Camgöz ?iirinde1 bunun
için aynL kökten türeme kelimeleri kullanmak demek olan i?tikak sanatLna yoXun bir
?ekilde ba?vurur. Qiiri bakmak ve görmek kelimelerinin çe?itli gramer ?ekilleriyle
kurar ve onlara ses ve anlam bakLmLndan yakLn kelimeleri de kullanLr. Daha önce
konu ile ses yapLsL arasLndaki baXlantLsLna dikkat çekilen Kilim de bu dönemin ürü-
nüdür2. Hilmi Yavuz bu kitabL Dar Ça3 ile birlikte Necatigil'in birinci dönemi ile
ikinci dönemi arasLnda bir yere koymu?tur3.
Necatigil 1961-1963 arasLndaki ?iirlerini topladLXL Yaz Dönemi'ni anlamL kapat-
tLXL, kendi deyi?iyle farlar2 k2st232, yorum gerektiren ?iirler yazdLXL bir dönemin
ba?langLcL olarak alLr4. YukarLda sözü edilen Ölü ?iiri bu dönem ?iirlerindendir. Bu
?iir özün geçmi?ten gelen kLsmLnLn onda nasLl eridiXini, bunun biçimde cinas ve
diXer baXlantLlar yardLmLyla nasLl ?iirin bütününe yayLldLXLnL gösterir. Bu yLllar onun
tevriye ile yakLndan ilgilendiXi, kendi deyi?i ile anlam kaymalarL çaXrL?Lmlar yap-
maktan yana olduXu, Türkçemizin zenginliXini sLk sLk dile getirdiXi yLllardLr5.
1961-1965 arasL ?iirlerini toplayan Divançe kasideler, gazeller içerir6. Ama Di-
van edebiyatL unsurlarL onun deyi?i ile insanl232n ölümsüz sorunlar2nL yansLtan birer
ara kapLdLr7. Bugün verilerin L?LXLnda yeniden bir yoruma tâbi tutulabilir. 1966-1970

1
a.g.e., s.225.
2
Bkz. YukarLda s.6.
3
Bkz. Hilmi Yavuz: YazLn, Dil ve Sanat, s.153.
4
Bkz. YukarLda s.13.
5
Bir örnek için bkz. Necatigil: DüzyazLlar II, s.77-78.
6
Bkz. Behçet Necatigil: Bütün Eserleri, Qiirler 1948-1972, Dar ÇaX, Yaz Dönemi, Divançe, Nki
Ba?Lna Yürümek, En/Cam, Zebra (HazLrlayanlar: Ali Tanyeri-Hilmi Yavuz), YapL Kredi YayLnla-
rL, 1.BaskL, Nstanbul 1984, s.85-110.
7
Necatigil: DüzyazLlar II, s.90 (=Konur Ertop: 7iirde Dün-Bugün )li kisi ve Necatigil 7iirindeki
De3i im Üzerine..., Yeni Edebiyat, 6 Nisan 1970).

128
arasL ?iirleri içeren )ki Ba 2na Yürümek kitabLndan ba?layarak1 1972'ye kadar
En/Câm2 ve Zebra'da3 Necatigil, kelimede anlamL geni?letmenin bir ba?ka yolunu
denemeye ba?lar. Bunu kendisi ?öyle tanLtLr: "... bir kelime üzerinde iki veya daha
çok anlamL toplamak da mümkündür. Tevriye sanatL tek kelime üzerinde olur. Dili-
miz bunun dL?Lnda da bize bu imkânL verir. Meselâ birçok fiiller parça parça yazLlLr,
bize bir ikinci anlam çaXrL?LmL yapar." Necatigil bunlara örnek olarak bir le tirmek
fiilinin ayrL yazLlL?LnL ve En/Câm kelimesini ayLrarak elde ettiXi üç ayrL anlamL ve-
rir4. Zaten Bile/yazd2 kitabLnLn ba?lLXL da böyle bölünmü?tür ve elde edilen anlamlar
kitabLn ba?Lnda açLklanmL?tLr5.
Necatigil, kendisi 1970-1972 arasLnda Kareler adlL ?iir kitabLnda bütün bu i?leri
daha da ileri götürdüXünü söyler. "Sözcüklerin aralarLnL açtLm, sözcüklerden ba?ka
ba?ka anlam dizileri çLkarmayL denedim. Bir deniz fenerinin tek odaktan yaydLXL ve
nesnenin türlü yanlarLnL, görünümlerini gösteren L?Ln demetleri gibiydi bunlar."6 der.
Burada özü üç dört yönlü verme ?ansL elde ettiXini dü?ünür. Bunda çLkL? noktasL
olarak saz ?airlerinin vezn-i âherini ve Divan ?iirinden musammat2 aldLXLnL, onlarL
çaXda?la?tLrdLXLnL söyler7.
Necatigil 1975'teki kendi ifadesine göre o yLllarda Yaz Dönemi ya da )ki Ba 2na
Yürümek kitaplarLndaki tarzLna hatta daha da öncesine dönmü?tür8. Öyle anla?LlLyor
ki artLk hikmet burcundadLr. Nlk dönem ?iirlerini onun kendini aramak olarak adlan-
dLrdLXL gurbet burcuna koyabiliriz. Hikmet burcu ile gurbet burcu arasLndaki ?iirle-
rin yeri ise hasret burcu olsa gerek. Qair bu dönemde kendi benliXini bulurken güzel
?iirler yazmL?, sLnLrlarLnLn farkLna vararak faydalL ve kalLcL ?iirler yazLlan hikmet
burcuna geçmi?tir9.

Osmanl -Türk Klasik iirinin Behçet Necatigil’deki Dönü ümü, Osmanl5

Dünyas5’nda 0iir Sempozyumu (Yap5 Kredi Yay5nc5l5k) 19-22 Kas5m 1999,
=stanbul

1
Necatigil: Qiirler 1948-1972, s.113-141.
2
a.g.e., s.145-165.
3
a.g.e., s.169-208.
4
Necatigil: DüzyazLlar II, s.100-101 (=Rauf Mutluay: Necatigil 7iiri Yol Ayr2m2nda m2?, Cumhu-
riyet Gazetesi, 18 AXustos 1970).
5
Bkz. Necatigil: Bile/YazdL, s.7-8.
6
Necatigil: 7iirle Sava , s.63.
7
Necatigil: DüzyazLlar II, s.102.
8
Necatigil: 7iirle Sava , s.65.
9
Burçlar için bkz. Necatigil: 7iir Burçlar2, Bile/YazdL, s.75-78.

129
M=ZAH

130
 OSMANLI DÖNEM= TÜRK M=ZAH ANLAYI0I*
Türk edebiyatLnLn BatLlLla?ma etkisinden önce ortaya çLkan yazLlL mizah ürünle-
rinin hemen hepsi Nslam kültür dünyasL içinde olu?mu? ürünlerdir. ÇoXunlukla eXi-
tici, öXretici ve felsefî eserlerde yer alan mizah hakkLndaki genel görü?ler, geçmi?te
Nslâmî zeminden büyük ölçüde etkilenmi?lerdir. AslLnda Kuran’da mizahL doXrudan
konu alan hiçbir âyet bulunmamaktadLr. Ancak bazL âyetlerde gülmekten söz edilir.
Söz geli?i Necm Suresi’nin 42 ve 43. âyetlerinde: “Ve ?üphesiz en son varL? Rabbi-
nedir. DoXrusu güldüren de aXlatan da O’dur.”, Tevbe Suresi’nin 82. âyetinde: “Ar-
tLk kazanmakta olduklarLnLn cezasL olarak az gülsünler, çok aXlasLnlar.” ifadeleriyle
kar?Lla?LlLr. YalnLz ilk örnekte Allah’Ln güldürdükleriyle cennetlikler, aXlattLklarLyla
cehennemlikler kastedilmektedir. Nkincisinde sözü edilen az gülüp çok aXlayacak
olanlar Tebük seferine katLlmadLklarL için cezalandLrLlanlardLr1. Her iki durumda da
gülme kar?LmLza bir mükâfat olarak çLkmaktadLr.
Hucurat Suresi’nin 11. âyetinde alay söz konusu edilerek “Ey müminler! Bir
topluluk diXer bir topluluXu alaya almasLn. Belki de onlar kendilerinden daha iyidir-
ler. KadLnlar da kadLnlarL alaya almasLnlar. Belki onlar kendilerinden daha iyidirler.
Kendi kendinizi ayLplamayLn, birbirinizi kötü lâkaplarla çaXLrmayLn.” denir. Bu
âyetin tefsirlerinde burada söz konusu edilen ?eyin mizah olmadLXL görülür. Yasak-
lanan ?ey insanlarLn birbirini kLrmasL, incitmesi, haysiyetiyle oynamasLdLr2.
MizahL me?ru zemine oturtmak isteyenler ayrLca biraz zorlama ile Yusuf Sure-
si’nin 12. âyetine de ba?vururlar ve Yusuf’un aXabeyleri tarafLndan babalarL
Yakub’a “Onu yarLn bizimle gönder. Yesin, içsin, oynasLn.” diye sesleni?ini eXlen-
mek olarak alLr ve bunun mizahL da içerdiXini dü?ünürler3.
AslLnda mizah üzerine görü?ler sünnetten, yani Hz. Muhammed’in söz ve dav-
ranL?larLndan, ayrLca Hz. Muhammed’in çevresindekilerin söz ve davranL?larLndan
yola çLkarak temellendirilir. Bu konuda hadis kitaplarLnda ve çe?itli kaynaklarda
bilgiler vardLr. AynL sünnet ve sahabiler kaynaXLndan yola çLkLldLXL halde yüzyLllar
boyunca çok farklL yakla?Lmlar geli?tirilmi?tir. Bu farklLlLklar Kütübü Sitte’de dahi
dikkati çeker4.

*
Bu makale daha önce 4-8 Ekim 1999 tarihinde Ankara’da XIII. MilletlerarasL Türk Tarih Kong-
resi’nde bildiri olarak sunulmu?tur.
1
Bkz. ElmalLlL Muhammed Hamdi YazLr: Hak Dini Kur’ân Dili -Türkçe Tefsir-, Eser Ne?riyat,
(Nstanbul?) 1979, C. 7, s. 4607 v.d.; a.g.e., C. 4, s. 2597.
2
ElmalLlL: a.g.e.,C. 6. s. 4466 v.d.
3
Lamiî-zâde Abdullah Çelebi: Latifeler, (HazLrlayan: Ya?ar ÇalL?kan), Tercüman 1001 Temel
Eser, Nstanbul 1978, s.12.
4
(Peygamberi gülerken görmedim. Buhârî, Müslim; Gülmez gülümserdi. Tirmizî; Gülerken azL
di?i bile görülürdü. Tirmizî, Buhârî.) Muhammed Yusuf Kandehlevî: Hayâtü’s-sahâbe, Peygam-
berimiz ve Nlk Müslümanlar, (Çev. SLtkL Gülle), Nstanbul 1987, C.3, s.121-127 ve Nbrahim Canan:
Kütüb-i Sitte MuhtasarL Tercüme ve Qerhi, AkçaX YayLnlarL, Ankara 1991, s.209-213’de Buharî,

131
 Bu yakla?Lmlardan birisi mizahL tamamen reddeder ve ?u hadislere sLk sLk ba?
vurur: “Bir de sakLn çok gülme. Zîrâ fazla gülmek kalbi öldürür.”1, “Bir kimsenin
gülmesi çok olursa, Hakk’Ln küçümsemesine sebep olur, bir kimsenin oyunu alayL
çok olursa celâdeti gider, ?akasL çok olanLn da vekârL gider.”2 Bir ba?ka yakla?Lmda
ise Hz. Muhammed’in sadece gülümsediXini, hiç gülmediXini ifade eden bir takLm
hadisler de zikredilir3. Hattâ Lâtîfî (ö. 1582) manzum bir yüz hadis tercümesi olan
Subhatü’l-u??âk adlL eserinde gülmeyle ilgili olumsuz bazL hadisleri dörtlükler ha-
linde Türkçe’ye çevirmi?tir4.
Bu tür hadislerden yararlanarak mizahLn her türlüsünü ve gülmeyi reddeden bir
anlayL? Nslam’Ln en eski çaXlarLndan günümüze kadar varlLXLnL sürdürmü?tür. Bu
anlayL?Ln örneklerini çe?itli kaynaklarda buluruz.
Rosental, Nslam’Ln ilk dönemlerindeki mizahL konu alan tanLnmL? eserinde bunu
?öyle dile getirir: “Gülmenin yakL?LksLz ve hatta günah olduXunu dü?ünen ilahiyat-
çLlar ve özellikle mutasavvLflar vardL. Bir çocuXun ciddiliXe olan doXal eXiliminin
ve oyun ve gülmeye kar?L erken isteksizliXinin onun gelecekteki dindarlLXLnLn i?are-
ti olduXu dü?ünülürdü. Bununla birlikte bu tür iyi huylu adamlarLn a?LrL sertlikleri,
bereket versin, geni? kabul görmeyen bir ideal olarak kalmL?tLr.”5
Rosental’in sözünü ettiXi gülmeyi yakL?LksLz ve hatta günah bulan bu tavrLn ti-
pik bir yansLmasLnL, söz geli?i Fatih Sultan Mehmet devrinin genç ya?ta ölen tanLn-
mL? bilginlerinden Hayalî’de gözleyebiliriz. Tasviri bir zahidi çok andLran Hayalî -
Nak?î tarafLndan yapLlmL? minyatürleri var-6, Qakaik’in Hayalî’ye iki yLl öXrencilik
yapan Mevlânâ GLyaseddin’den naklettiXine göre, bu süre zarfLnda bir kere bile
kimse ile latife etmemi?, bo? yere gülümsememi?. Daima susar, ibâdet eder veya
çalL?LrmL?. Nlmî tartL?ma dL?Lnda konu?mazmL?. Bir gün camide Hocazâde ile bir
araya gelip mübâhase-i ilmiyye eylemi?ler. Hayalî galebe etmi?. Evine geldiXinde
dostlarLndan birisi bu ba?arLya deXinince Hayalî sevincini ifâde eden bir iki kelime
sarfedip gülümsemi?. Mevlânâ GLyaseddin, Hayalî’nin bundan ba?ka gülü?ünü
görmemi?7.

Müslim, Tirmizî, Abu Davud, Nbni Mâce ve diXer birçok kaynaktan yararlanarak verilen gülme ile
ilgili çe?itli tipte birçok olay zikredilir.
1
Rumûze’l-Ehâdis, C.1, s.13, hadis no: 7.
2
Rumûze’l-Ehâdis, C.2, s.441, hadis no: 3.
3
Bkz. Kandehlevî: a.g.e., s.187-188.
4
Bu çeviriler için bkz. Ahmet Sevgi: Subhatü’l-U??âk, Konya 1993, s.72-73.
5
Franz Rosenthal: Erken Nslam’da Mizah, (Çev. Prof.Dr. Ahmet Arslan), Nris YayLnlarL, 1.BaskL,
Nstanbul 1997, s. 7.
6
Süheyl Ünver: Ressam Nak?î -HayatL ve Eserleri-, Nstanbul 1949, s.76-77.
7
Mecdî Mehmed Efendi. Hadâiku’?-?akâyik, (Ne?re hazLrlayan: Abdülkâdir Özcan), ÇaXrL Ya-
yLnlarL, Nstanbul 1989, C.1, s.160.

132
 Hz. Muhammed’in sünnetinde mizah konusunda küçük bir risalecik yazan Dr.
Akif Köten risalesini bu geleneXin günümüzde de varlLXLnL sürdüren asLk suratlL
temsilcilerine kar?L kaleme almL?tLr1. Bu yakla?LmLn ortaçaX karanlLXLndaki
HLrLstiyan dünyasL ile benzerliXi dikkati çekiyor. Özellikle Umberto Eco’nun ünlü
eseri Gülün AdL’ndaki Aristoteles’in KomedyasLnL yok eden ya?lL Rahip Jorge’nin
eserin kahramanL William’a söyledikleri bu benzerliXi açLkça ortaya koyar. Çünkü
Rahip Jorge’ye göre gülmek ciddiyeti, vekârL, daha da kötüsü korkuyu ortadan kal-
dLracak, Aristoteles gibi bir bilginin eseri vasLtasLyla gülme me?rula?Lrsa, dünyanLn
düzeni bozulacaktLr2.
17. yüzyLlLn ünlü ?airlerinden Nev’îzâde Atâyî ki kendisi müderrislik yapmL? ve
uzun yLllar kadLlLk görevinde bulunmu?tur, bizdeki, insanlarL cehennemle korkutan
ki?ilerle tatlL tatlL dalga geçer. OnlarL sarLXLn kenarLna sokulmu? misvakla her gör-
düXüne saldLran gergedana benzetir ve onlara sorar: “Cehennem senin fLrLnLn mL ki
herkesi durmadan sokup çLkarLyorsun?”3
EsasLnda tarih boyunca Nslam kültür dünyasL büyük bir çoXunlukla meseleyi hiç
de böyle anlamamL?tLr. Kaynaklara bakLldLXLnda eXlence ve mizaha kar?L büyük bir
eXilim olduXu görülür. Kaynaklarda Hz. Muhammed ve ashabLnLn yeri geldikçe
nükte, ?aka, latife yaptLklarL, gülme ve güldürmenin onlarLn hayatLnda büyük yer
tuttuXu sLk sLk zikredilir.
Hz. Muhammed’in ihtiyar bir kadLna, evli bir kadLna, kendisinden bir binek is-
teyen adama, Hz. Ay?e’ye, torunlarLna, sahabelere yaptLXL ?akalar hadis kitaplarL
ba?ta olmak üzere pek çok yerde anlatLlLr. AyrLca Hz. Ali’nin güleç ve ?akacL ki?ili-
Xi, ?akayL sevmeyen Hz. Ömer’in bile torunlarLnL sLrtLnda ta?Lyan Hz. Muhammed’e
takLlmasL hep kaynaklarda kaydedilir. Hatta sahabelerden Nuayman’Ln bu çerçevede
özel bir yeri vardLr. Onun bazLlarL sLnLrlarL zorlayan ?akalarL sayLca bir hayli çoktur4.
Ancak kaynaklar, özellikle hadis ve ahlak kitaplarL Hz. Muhammed’in ?akalara
bazL sLnLrlar getirdiXini ileri sürerler. Söz geli?i: “Ben ?aka yaparLm, ama sadece
doXru söylerim.”5 sözü çok zikredilir. Onun, ?a?LrtLcL ifadeler hariç, ?akaya yalan
sokulmamasLnL tavsiyesi, bir MüslümanLn bir ba?ka MüslümanL alaya almasLnL ya-
saklamasL, ?aka diye korkutmaya, birinin herhangi bir ?eyini alLp saklamaya izin
vermemesi tanLnmL? rivayetler arasLndadLr. Bütün bunlarda insanlarLn haysiyetleri-
nin ayaklar altLna alLnmasLna, onlarLn korkutulmasLna ve aldatLlmasLna kar?L çLkLl-
maktadLr. A?aXLlayarak alay etmenin zaten Kuran’da da yasak olduXunu biliyoruz.

1
Bkz. Akif Köten: Hz. Peygamber’in Sünnetinde Qaka ve BazL QakacL Sahabîler, Vefa YayLncLlLk,
Nstanbul 1991, s.8-9; gülmeye kar?L tipik bir örnek için kr?.: Ali Güler: “Gülmek ve Küfür”, Tür-
kiye Gazetesi, 10.8.1995.
2
Umberto Eco: Gülün AdL, (Çeviren: Qadan Karadeniz), Can YayLnlarL, Nstanbul 1986, s. 647-
648, 652-654, 655-658, 659-660.
3
Bkz. Tunca Kortantamer: Nev’î-zâde Atâyî ve Hamsesi, Ege Üniversitesi Edebiyat Fakültesi
YayLnL, Nzmir 1997, s. 56-57.
4
Köten: Hz. Peygamberin Sünnetinde Qaka, s. 29 v.d.
5
Köten: a.g.e., s. 18.

133
Yine de yukarLda sözü edilen Nuayman’Ln Hz. Muhammed’in güldüXü veya katLldL-
XL ifade edilen bazL ?akalarLnda bu sLnLrlardan bir kLsmLnLn a?LldLXL görülür1.
MizahL dL?layan bir tavrLn varlLXL, tLpkL ?iirde olduXu gibi, mizah konusunda da
bir takLm tereddütler doXurmu? olmalL ki erken çaXlardan itibaren Rosental’in dedi-
Xi gibi ciddiyet ile ?akacLlLXLn ve mizahLn iyi ve kötü yönlerinin çeli?kisi Müslüman
eXlence edebiyatLnLn bir konusu olmu?tur. Dr. Akif Köten’in kitapçLXL bile bu du-
rumun günümüze kadar sürü?ünü kanLtlLyor. Yine Rosental’in verdiXi bilgilerden
mizah konusundaki temel tavLrlarLn daha ilk dönemlerde ortaya çLktLXL görülüyor.
BunlarL ?öylece özetleyebiliriz2:
Müslüman yazarlar mizahL tanLmlama denemesine giri?mezler; ancak mizahLn
kaynaXL ve nedeni hekimler ve filozoflar tarafLndan tartL?LlmL?tLr. Nslam kültür dün-
yasLnda yazarlarLn mizaha yönelik ilgisinin aXLrlLk noktasLnL i?in ahlâkî ve me?ru
yönleri olu?turur. NnsanlarLn ?akalarla uXra?masLnLn câiz olup olmadLXL, espri ve
?akanLn iyi ve kötü yanlarL üzerinde durulur. Mizahtan yana görü?lerde Hz. Mu-
hammed’in hadisleri, onun ve sahabelerin hayatLndan yukarLda deXinilen olaylar
zikredilir ve yer yer eski peygamberlere de deXinilir ve eski MüslümanlarLn çoXu-
nun fLrsat dü?tükçe yapLlan bir espriye kar?L çLkmadLklarL hatLrlatLlLr. Yine de zaman
zaman böylesi hafif eXlenceye zaman harcamanLn haklLlLXL konusundaki ?üphelerin
dile getirildiXini görmek mümkündür. Her?eye raXmen bütün bu tereddütlerin Nslam
kültür dünyasLnda çok zengin bir mizah edebiyatLnLn olu?masLnL engellemediXi
ortadadLr.
Bugün geriye dönerek baktLXLmLzda ahlakçLlarLn çizdiXi bir genel çerçevenin
ideal bir model olarak yaygLnlLk kazandLXL açLkça görülmektedir. Söz geli?i ünlü Nbn
Miskeveyh ?akayL ölçülü olmak kaydLyla kabul eder, alayL kesinlikle reddeder. Ona
göre alay terbiyesiz, maskara, gayrL ciddî insanLn harcLdLr. Alay edenle alay edilir.
Bu, katlanmayL, yani küçümsenmek ve a?aXLlanmaya razL olmayL getirir. Qakada
tehlikeler de vardLr. Duracak yeri bilmek zordur. Bundan dolayL öfke, kin doXabilir,
kavga çLkabilir3.
Gazâlî bir adLm daha ileri giderek alayL haram ve günah olarak niteler. Ona göre
alay etmek fena bir huydur, büyük âfettir. Çünkü ba?kasLna hakareti ve küçümse-
meyi içerir. Bu insana eziyettir. Eziyet ise haramdLr. AyrLca alay zaten gLybete ya-
kLndLr. AlaycLlar cennete giremez. Cennet kapLsL açLlLr, cennet gösterilir, sonra yüz-
lerine kapanLr. Bu durumun tek istisnasL alay edilenlerin bundan ho?lanmasL halidir.
O zaman haram olmaz. Buna kar?LlLk eksiXe, kusura alayla gülmek haramdLr. Gazâ-
lî’ye göre a?LrLya kaçmamak ?artLyla ne?elenmek, rahatlamak mübahtLr. Hz. Mu-
hammed’in ve ashabLnLn ?akalarL günah deXildir. Fakat çok gülmeye alL?mak iyi
deXildir. Kalbi öldürür4.

1
Bkz. Köten: a.g.e., s. 29 v.d., kr?. Kandehlevî: a.g.e., C.3, s. 126-127.
2
Bkz. Rosenthal: Erken Nslam’da Mizah, s. 3-10.
3
Bkz. Nbn Miskeveyh: AhlâkL Olgunla?tLrma, (Çevirenler: Abdülkâdir Qener, Nsmet KayaoXlu,
Cihad Tunç), Kültür ve Turizm BakanlLXL YayLnlarL, 1.BaskL, Ankara 1983, s. 176-177.
4
Nmam-L Gazâlî: Nslâm AhlâkL, (Tercüme: Akif KarcLoXlu), Sinan YayLnevi, Nstanbul 1969, s. 94-
103.

134
 Ndeal model olarak bu çerçevenin hemen hemen bütün OsmanlL terbiyevî eserle-
rinde kabul gördüXünü biliyoruz. Söz geli?i 15. yüzyLlda Mercimek Ahmed çeviri-
sindeki Kabusnâme’de konu ?u ?ekilde ele alLnLr: Sarho?larla, oyun oynayanlarla
?aka yapmamalL, küfürlü ?akalardan kaçLnLlmalLdLr; çünkü sonunda kavga çLkmasL
tehlikesi vardLr. Avamla yapLlan ?akalarda veya açLk saçLk ?akalarda saygL ortadan
kalkar. Latife iyi, temiz ve hünerli olmalLdLr. N? bir sava?a dönü?türülmemelidir1.
16. yüzyLlda ünlü ahlakçL KLnalLzâde Ali Efendi mizahLn sLnLrlarLnL ?öyle çizer:
Amaç ne?elenmedir. Ntidal derecesi makbuldür. Ntidali a?an ?akalar aklen ve ?er’en
kötüdür. Alaya alLnanLn hatLrL kLrLlLr, ?erefi lekelenir ve alay mümine eziyet halini
alLr. Mümine eziyet dinen haramdLr. Bir kimseyi maskaralLXa alLp hatLrLnL kLrmak,
hele hele bunu büyükleri ve zenginleri eXlendirmek için yapmak, yahut toplantLlar-
da insanlar gülsün diye yapmak, yahut kibirden dolayL istihzâ eylemek gibi ?eyler
akLllL ve edepli insanLn i?i deXildir. BunlarL yapan cezasLnL görür. Cennet kapLlarL
önlerine açLlLr ve onlar giremeden kapanLr2.
KLnalLzâde Ali Efendi i?in toplumsal yönüne de deXinir. Onur kLrLcL, küçültücü
alaydan, kötü ?akadan kin, haset ve dü?manlLk doXar. Bu, kavga ve ölüme yol aça-
bilir. Peygamberin ve ashabLn mizahL ise ülfet ile kayna?ma, sevgi ile kucakla?ma
gayesini gütmü?tür. Hz. Ali de çok ?aka yapardL; ama yine de ?akaya câiz dememe-
lidir3.
Bir sonraki yüzyLlda Nâbî de oXluna nasihat ederken yerinde, sözü az, mânâsL
çok, zarif, güzel, ne?elendiren, mesel gibi dilden dile dola?abilecek, kimseye gönül
yarasL açmayan, gLybet ve zemmi içermeyen, hezlden uzak, nefrete, kavgaya yol
açLp vah?ete götürmeyen bir mizahL tavsiye eder4.
XIX. yüzyLlda Ahmed Rifat da benzer görü?leri aynen dile getirir5. Fakat Os-
manlL edebiyatLnda mizah konusundaki en etraflL yakla?Lmlardan birisini 16. yüzyLl-
da babasLnLn topladLXL latifeleri bir kitap haline getiren Lâmiîzâde Abdullah Çelebi,
kitabLn önsözünde kaleme almL?tLr. Lâmiîzâde’nin önsözü hemen hemen Nslam dün-
yasLndaki mizahla ilgili bütün tartL?ma, tereddüt ve dü?üncelerin, aynL zamanda
mizahL me?rula?tLrma ve sLnLrlarLnL çizme çabalarLnLn bir özeti gibidir. Lâmiîzâde bu
önsözde Kuran’dan, sünnetden, eski peygamberlerden, tanLnmL? din büyüklerinden
söz edip hikâyeler anlatarak gelenekte olduXu gibi mizahLn iyi ve kötü yönlerini dile
getirir. Bir yandan da mizahLn eXitici öXretici, bireysel ve toplumsal yönlerine deXi-
nir. O da ideal modeldeki olumlu mizahtan yanadLr6.

1
Keykâvus: Kabusnâme -Mercimek Ahmed Çevirisi-, (Ne?reden: Orhan Qaik Gökyay), Millî
EXitim BasLmevi, Nstanbul 1974, s. 100-103.
2
KLnalLzâde Ali Efendi: Ahlâk-L Alâî, (BakLya HazLrlayan: Hüseyin Algül), Tercüman 1001 Te-
mel Eser, (tarihsiz), s.190-191, 195.
3
KLnalLzâde: s.191.
4
Mahmud Kaplan: Hayriyye-i Nâbî (Nnceleme-Metin), Atatürk Kültür Dil ve Tarih Yüksek Ku-
rumu Atatürk Kültür Merkezi YayLnL, Ankara 1995, s. 219-221.
5
Ahmed Rifat: Tasvîr-i Ahlâk -Ahlâk SözlüXü-, (BaskLya hazLrlayan: Hüseyin Algül), Tercüman
1001 Temel Eser, (tarihsiz), s. 36, 153, 205, 222.
6
Lamiî-zâde: Latifeler, s.11-23.

135
 Bu modelde mizahLn belirginle?en en önemli iki özelliXi olarak insan onurunu
kLrLcL, insanL a?aXLlayLcL mizahtan kaçLnma ve zekaya, dü?ünceye dayanan ince,
zarif mizahL tercih etme kar?LmLza çLkmaktadLr. AslLnda bu özellikler Aristoteles’in
mizah anlayL?L ile büyük bir uyum içerisindedir. Aristoteles’e göre Homeros, ahlak-
sal iyiyi konu alarak i?lemede, gerçek bir ozan olduXu gibi, öte yandan küçük dü?ü-
rücü alayL deXil de gülünç olanL dramla?tLrmakla, komedyanLn temel biçimlerini ilk
olarak göstermi?tir1. Ona göre “AfrikalL ozanlardan ilk kez Krates, ki?iyle alay etme
(Jambik) biçimini bLrakmaya, genel konularL, yani eylemleri dramla?tLrmaya ba?la-
mL?tLr.”2
Ki?i onurunu kLrLcL mizahLn reddindeki bu benzerliXin hicivle ili?kisini dü?ün-
memek mümkün deXil, çünkü biliyoruz ki antik dönemde ?air yüce güçlerin temsil-
cisi olarak görülüyordu ve hicvin onuru yok edici bir etkisi vardL3. Benzer bir ?ekil-
de câhiliye devri kabile ?airinin önde gelen görevleri arasLnda dü?manlara kar?L
hiciv söylemek geliyordu. Hicvin etkisi öldürücü sayLlLrdL4. Hicvin içerdiXi alay ve
küçümsemenin bu keskin yanL Nslâmiyet’in kabulünden sonra mizaha yakla?Lmda
önemli bir rol oynamL? olmalLdLr.
Nslam kültürü etkisinde OsmanlL sahasLnda olu?an Türk edebiyatLnda temel ilke
olarak insan onurunu a?aXLlayLcL mizah ?eklinin teoride reddedilmesine, mizahLn
zarif, ho?, ölçülü ve yerinde olanLnLn makbul sayLlmasLna raXmen, mizah ürünlerine
bakLldLXLnda pratiXin teoriyle çok zaman uyu?madLXLnL görmek mümkündür. Sadece
küfür ve aXLr hakaret yüklü hezliyât deXil, Ziya Pa?a’nLn hicvi konusunda dikkate
deXer bir ara?tLrma yapan Mustafa ApaydLn’Ln5 deyi?iyle “insanlara yönelik bir
saldLrL aracL; hedef aldLXL nesneyi yererek (zemm) veya küfür yoluyla (?etm) yLkma-
yL amaçlayan ve ?iir ?eklinde ifadesini bulan bir sanat” olarak tanLmlanan hiciv de
yukarLda çizilen sLnLrlarLn tamamen dL?Lna çLkar.
AslLnda OsmanlL dönemi Türk mizahLnda hezl ve hiciv yanLnda ta’riz, ?athiyyat,
latife, mutayebe, ?aka, nükte, suhriyye, fLkra, hikâye gibi adlar altLnda, toplumsal
ele?tiri, gülünçle?tirerek cezalandLrma, eXitim, eXlendirme ve haz verme amacL
güden çe?itli karakterlerde çe?itli yazL türleri ve nazLm ?ekillerinden yararlanan
zengin ürünler ve etrafLnda güldürücü hikâyeler olu?an pek çok tip ve ki?i vardLr.
Bütün bu mizah ürünlerinin örneklerine gidildiXinde yukarLda çizilen ideal modelin
ahlâkî ve me?ru çerçevesinin dL?Lna sLk sLk kolaylLkla çLkLlabildiXi görülmektedir.
OsmanlL döneminin mizahtan söz eden, mizah hakkLnda fikir yürüten, mizahLn
nasLl olmasL gerektiXi konusunda teorik görü?ler ileri süren bütün yazLlL eserlerinde
ortaya çLkan ideal modelin, günümüz moda sözleri ile ifade edilirse, bir bakLma

1
Aristoteles: Poetika, (Çeviren: Nsmail TunalL), Remzi Kitabevi, Nstanbul 1987, s. 18-20.
2
Aristoteles: a.g.e., s. 21; kr?. Aristoteles: “AlaylL Qaka Bir Tür Hakarettir”, Cogito, Bahar 2001,
S. 26, s. 112-113.
3
Bkz.Sulhi Dölek: “Dünyada ve Türkiye’de Gülmecenin TartL?Llabilir EtkinliXi-2”, VarlLk (Mart
1983), s.8.
4
Nsmail Durmu?: “Hiciv”, TDVNA, C.17(1998), s.447-449; kr?. Mustafa ApaydLn: Türk Hiciv
EdebiyatLnda Ziya Pa?a, BasLlmamL? doktora tezi, Adana 1993, s. 51 v.d.
5
Nsmail Durmu?: a.g.e., s. 18.

136
OsmanlL resmî ideolojisindeki mizah anlayL?LnLn büyük ölçüde dL?Lna ta?arak var
olan Türk mizahL geli?mesini bu dinî, ahlâkî, terbiyevî belirlemelere fazla aldLrma-
dan sürdürmü?tür. YukarLda genel adlar altLnda ve kategoriler içerisinde kLsaca
deXinilen mizah ürünlerinin her birisinin temsilcileri olarak sayLlabilecek önemli
isimler etrafLnda olu?mu? bulunan mizah anlayL?L, biribirinden farklL çe?itli karakte-
ristik özellikler sergiler. Nasreddin Hoca, Bekta?i, Bekri Mustafa, Nncili Çavu?,
Karaku? gibi tanLnmL? tipler yanLnda, adL daha az bilinen pek çok mizah temsilcisi,
ayrLca Karagöz, Orta Oyunu, meddah, ?enliklerdeki eXlenceli oyunlar ve tuluat gibi
sahnelemeye dayanan mizah eserleri de vardLr. BunlarLn yanLnda yazLlL edebiyatLn
bu sayLlanlar dL?Lnda, “ideal model”in dL?Lna ta?an sayLsLz mizahî ürününü de unut-
mamalLdLr.
Ancak özellikle vurgulamak gerekir ki bunlarLn hiçbirisinde, OsmanlL dönemi
Türk entellektüeli tarafLndan mizahLn teorik planda çerçevesi çizilen ideal modeli
konusunda herhangi bir tartL?maya giri?ilmez, görü? belirtilmez. YapLlan i?, mizahL
pratik olarak bu ideal modelin dL?Lna çLkLlmasLna aldLrmadan üretmektir.
KLsaca vurgulanacak olursa, mizahLn nasLl olmasL gerektiXi konusunda teorik
planda görü? ileri sürenler yaygLn olarak bu bildiride tanLttLXLmLz ideal modeli çizer-
ler veya sayLsL daha az olan bazL ki?iler bu konu?manLn ba?Lnda deXinilen katL gö-
rü?leri savunurlar.
Bu tartL?malara hiç katLlmadan, mizahL, çizilen çerçevelerin dL?Lna çLkarak üre-
tenlerin gerçekle?tirdiXi mizah anlayL?LnLn ne olduXu ve nasLl bir tarihî geli?im gös-
terdiXi konusunda kesin sonuçlara varmak bugün için mümkün deXildir. Sadece
Nasreddin Hoca’da kar?LmLza çLkan mizah anlayL?LnLn ne olduXu konusu bile bugün
bilim adamlarL arasLnda ciddî bir anla?mazlLk konusudur1. Buna kar?LlLk OsmanlL
entellektüelinin teorik olarak sunduXu ideal model, yukarLda açLkça ortaya konuldu-
Xu gibi okumu?lar arasLnda genel kabul görmü? bir model olarak yazLya geçirilmi?-
tir. Pratikte ideal modelin dL?Lna ta?arak üretilen güldürücü ürünlerde gözlenen
mizah anlayL?LnLn tarihî geli?im çizgisi içerisinde ara?tLrLlmasL elbette çok önemli-
dir. Ancak her?eyden önce bu ürünlerin tam olarak saXlLklL bir ?ekilde tesbitinin ve
toplanmasLnLn gerçekle?mesi, bu çok çe?itli, çok sayLda ve deXerli mizah ürünleri-
nin her biri hakkLnda kapsamlL, doyurucu incelemelerin gerçekle?tirilmesi ve tar-
tL?malarLn yapLlmasL gerekmektedir.

Osmanl Dönemi Türk Mizah Anlay , XIII. Türk Tarih Kongresi, 4-8
Ekim 1999, Ankara.

1
Bu konuda ayrLntLlL bilgi için bkz. Pertev Nailî Boratav: Nasreddin Hoca, EdebiyatçLlar DerneXi
YayLnlarL, Ankara 1996, s.38-39; Yusuf Çotuksöken: “Nasreddin Hoca’nLn “YakL?LksLz” ve
“AçLk SaçLk” FLkralarL Üzerine”, Nasrettin Hoca FLkralarL “Nnceleme-Derleme”, Özgül YayLnla-
rL, Nstanbul 1996, s. 35-41.

137
 KURULU0TAN TANZ=MAT’A KADAR OSMANLI DÖNEM=
TÜRK
M=ZAHININ KISA B=R TAR=H=1
OsmanlLlarLn kurulu? döneminde ortaya çLkan sözlü ve yazLlL edebiyat ürünleri
Anadolu SelçuklularL ve Beyliklerinin kültür dünyasLndan baXLmsLz olarak dü?ünü-
lemez. Türklerin Anadolu’da varlLXLnL ciddî bir ?ekilde göstermeXe ba?ladLXL
12.yüzyLldan itibaren her sLnLf ve seviyeden insan kendilerine ait veya ortak çe?itli
mekanlarda hikayeler dinliyor, kukla2, taklit izliyor, nükteler, ?akalar yapLp gülüp
eXleniyordu. Anadolu Selçuklu saraylarLnda komiklerin ve taklitçilerin varlLXL bili-
niyor. Anadolu beyliklerinin saraylarLnda nedim, komik, taklitçi, ozan ve ?airler
vardL. Arap halifelerinin ve diXer hükümdarlarLn saraylarLnda da bulunan nedimin
görevi kLssa anlatmak, soytarLlLk, taklit yapmak, kLsacasL eXlendirmekti. Bunlar
edebî terbiye sahibi, bilgili, zeki insanlar olurlardL.
AnlatLlar genel olarak masal, menkabe, fLkra, eski hikayeler ve benzeri eski
Türk kültüründen gelen unsurlarL, Nran ananelerini, Nran üzerinden gelen Hind hikâ-
yelerini, Nslam kültür dünyasLnLn etkilerini içerirdi. 13-14.yüzyLllarLn Anadolusunda
ozanlarLn yanLnda k2ssahan, ehnâmehan gibi isimler ta?Lyan ki?ileri görmek müm-
kün oluyor. 15.yüzyLldan itibaren meddah lakabL aynL anlamda kullanLlmaXa ba?la-
mL?, 16.yüzyLlla birlikte gitgide yaygLnla?mL?, ozanLn yerini ise zamanla â?Lk ve saz
?airi tanLmlarL almL?tLr. Genellikle sanatLnL halk arasLnda icra eden bu ki?iler klasik
edebiyat temsilcileri tarafLndan küçümsenmi?lerdir; ama onlarLn aralarLnda seçkin-
le?enler en erken çaXlardan itibaren saraylarda kendilerine yer bulabilmi?lerdir.
Anadolu’daki mizah ürünleri elbette bu çerçeve içerisinde var olmu?tur. QurasL
muhakkak ki Anadolu’ya gelen Türkler’in bir mizahL vardL. En azLndan Nslam önce-
si döneme ait izler ta?Lyan Dede Korkut hikayelerindeki mizahî çizgiler ve ünlü
kadLn tiplemesi –her ne kadar yazLya geç geçmi? olsa bile- göçebe ya?antLsLndan

1
Bu yazLdaki genel bilgiler için a?aXLdaki eserlerden yararlanLlmL?tLr: Fuad Köprülü: “Türkler’de
Halk HikâyeciliXine Ait Maddeler, Meddahlar”, Edebiyat Ara?tLrmalarL, Türk Tarih Kurumu
BasLmevi, Ankara 1966, s.361-412; Pertev Naili Boratav: 100 Soruda Türk Halk EdebiyatL, Ger-
çek YayLnevi, 2.BaskL, Nstanbul 1973, s.72-95, 145-162, 198-244; Metin And: OsmanlL Qenlikle-
rinde Türk SanatlarL, Kültür ve Turizm BakanlLXL YayLnlarL 529, Sanat Eserleri Dizisi 2, Ankara
1982; Metin And: Dünyada ve Bizde Gölge Oyunu, Türkiye N? BankasL Kültür YayLnlarL, Ankara
1977; Özdemir Nutku: IV.Mehmet’in Edirne QenliXi, Türk Tarih Kurumu YayLnlarLndan VII.
Seri-Sa.61, Ankara 1972; Qerife YaXcL: Süheylî’nin Acâibü’l-Meâsir ve Garâibü’n-nevâdir’i
(basLlmamL? doktora tezi), Nzmir 2001, s.2-19, 45-120; Hasan Kavruk: Eski Türk EdebiyatLnda
Mensur Hikâyeler (basLlmamL? doktora tezi), Ankara 1988.
2
Türklerin Asya’dan beri tanLdLklarL kuklanLn Anadolu’da 13.yüzyLldan beri oynatLldLXL bilinmek-
tedir. Bu konuda bkz. Boratav: a.g.e., s.206.

138
açLk izler ta?Lr.1 Ne yazLk ki Türklerin Anadolu’daki ilk yüzyLlLndan elimizde yazLlL
mizah ürünleri bulunmamaktadLr. Bu yüzden belki de Anadolu’daki en eski mizah
ürünleri hakkLnda bir fikir sahibi olmak için Farsça yazmL? olmasLna raXmen Mev-
lanâ’nLn ba?ta Mesnevî olmak üzere, Fihi Mâfih ve Mecâlis-i Seb’a adlL eserlerin-
de bir küçük kitapçLk olu?turacak kadar çok sayLdaki güldürücü ve tabii ki aynL
zamanda eXitici öXretici hikâyelere bakmak gerekir. BunlarLn bazLlarL daha sonralarL
Anadolu’da yazLlan Türkçe mesnevilerde sLk sLk kar?LmLza çLkar2; kimisi Bekta?î3,
kimisi Nasreddin Hoca4 hikâyesine dönü?ür; kimisi ise günümüzde bile anlatLlLr.5
Sözlü geleneXe inanmak gerekirse, kayd-L ihtiyatla kar?Llamak ?artLyla Qeyyad
Hamza ve Nasreddin Hoca hakkLndaki söylentiler 13.yüzyLlLn ilk mizahî mLsralarL
arasLnda yer alabilir.6
Türk mizahL söz konusu olunca 13.yüzyLlLn ku?kusuz en önemli ismi Nasreddin
Hoca’dLr.7 Nasreddin Hoca’nLn adL çok geni? bir yayLlma alanLna sahiptir; Türkis-
tan’dan Macaristan’a, Güney Sibirya’dan Kuzey Afrika’ya, OsmanlL egemenliXinin
uzandLXL bütün bölgelere onun fLkralarL ula?mL?, fLkralarLn yayLlmasLnda en önemli
rolü ba?ta Nstanbul olmak üzere OsmanlL kültür merkezleri oynamL?tLr. Boratav’a
göre “Hemen hemen her hikaye için Nasreddin geleneXinden baXLmsLz ve yazLya
geçme a?amasLndan önce bir olu?um dü?ünebiliriz. Nasreddin geleneXi, sözlü ede-
biyattan olduXu gibi, çe?itli dil ve kültür kökenli yazLlL kaynaklardan da büyük öl-
çüde beslenmi?tir.8

1
Bkz. Konur Ertop: “Divan Qairinin Gülmecesi Toplum SorunlarLndan UzaktLr”, Milliyet Sanat
Dergisi, sayL 231(1977), s.12; Ferit Öngören: Cumhuriyet’in 75.yLlLnda Türk MizahL ve Hicvi,
Türkiye N? BankasL Kültür YayLnlarL (?-1983?), s.43-44.
2
BazL örnekler için bkz. Nezahat Öztekin: Mevlânâ’nLn Mesnevî’sindeki Hikâyelerin XIII-
XV.YüzyLl Anadolu Mesnevilerine Etkisi, Ege Üniversitesi Edebiyat Fakültesi YayLnlarL, Nzmir
2000, s.101, 111v.d., 113v.d., 137, 150v.d., 211, 171-172, 230v.d.
3
Söz geli?i, Mesnevî’deki Horasan Amidî’nin köleleri ile kar?Lla?an yoksul ki?inin “kul” kelimesi
etrafLnda dönen hikâyesi sonralarL MLsLr’da Mehmed Ali Pa?a’nLn kullarL ile bir Bekta?î dervi?inin
kendisini kar?Lla?tLrLp Allah’tan hesap sormasLna dönü?mü?tür; bkz. Abdülbaki GölpLnarlL, Mes-
nevî ve Qerhi, 5.cilt, Milli EXitim BasLmevi, Nstanbul 1974, s.488 v.d.; Dursun YLldLrLm: Türk
EdebiyatLnda Bekta?î FLkralarL, AkçaX YayLnlarL, Ankara 1999, s.85.
4
Sözgeli?i Cûhî ile babasLnLn, kendi babasLnLn cenazesi önünde giden bir çocuXun yakLnmalarL ile
ilgili hikâyesi daha sonra kar?LmLza Nasreddin Hoca hikâyesi olarak çLkar; bkz. Abdülbaki
GölpLnarlL, Mesnevi ve Qerhi, II. cilt, M.E.BasLmevi, Nstanbul 1973, s.432-433.
5
BunlarLn belki de en ünlüsü fili tarif eden körlerin hikâyesidir. Mevlânâ’dan önce Senâî
(ö.1131)nin Hadîkatü’l-hakîka’sLnda yer alan bu hikâye için bkz. Abdülbaki GölpLnarlL, Mesnevi
ve Qerhi, III. cilt, M.E.BasLmevi, Nstanbul 1973.
6
Erkekleri ?ehre giden kadLnlarla Qeyyad Hamza ve Hoca arasLnda geçen müstehcen konu?manLn
dörtlüklerle ifadesi için bkz. Vasfi Mahir Kocatürk: Türk EdebiyatL Tarihi, Ankara 1970, s.98.
7
Nasreddin Hoca hakkLnda yazLlan ve çizilenlerin çokluXu herkesçe bilinir. Biz burada Nasreddin
Hoca üzerinde yLllarca çalL?mL? olan uluslar arasL bir otoritenin kitabLnL esas aldLk, bkz. Pertev
Naili Boratav: Nasreddin Hoca, EdebiyatçLlar DerneXi, Nkinci BasLm, Ankara-Temmuz 1996.
8
Bkz. Boratav: a.g.e., s.86.

139
 Bu kadar geni? bir alana yayLlan bir kimliXi tek bir ki?iye indirgemenin güçlüXü
ortadadLr. Nasreddin Hoca’nLn kimliXi konusunda yetersiz belgelere dayanarak
çe?itli görü?ler ileri sürülmü?tür. Ancak ara?tLrmalarLn günümüzde vardLXL sonuçlar
onun 13.yüzyLlda ya?adLXLnL, Sivrihisar çevresinden olduXunu, hayatLnL Ak?ehir’de
sürdürdüXünü kabul ediyorlar. Öyle anla?LlLyor ki latifeleri ve tuhaflLklarL ve ki?iliXi
ile etkili olmu? bu Nasreddin Hoca’ya zaman içerisinde hem sözlü gelenekten hem
yazLlL edebiyattan, hem de ba?ka kültürlerden bir çok hikaye uyarlanmL?tLr. Zaten
Nasreddin Hoca hikayelerinde onun tarihî-gerçek kimliXi ile deXil, ismi etrafLnda
olu?an efsane yani kurgusal bir ki?ilik, hatta ve hatta ki?iliklerle kar?L kar?LyayLz.
Bu yüzden Nasreddin Hoca’nLn ki?iliXi üzerinde durulurken, donmu?, deXi?mez,
“ideal” bir tek fLkra ki?isi “Nasreddin” yerine, onun ününün yayLldLXL ülkelerin,
ülkeler içinde bölgelerin hasLlL deXi?ik toplumlarLn her birine özgü nitelikleri yükle-
nen, aynL bir yerde aynL bir toplum içinde ise çaXLnLn ?artlarLna göre durmadan de-
Xi?en “Nasreddin Hocalar” dü?ünmek gerekir. Nasreddin Hoca fLkralarLnLn olu?um,
geli?im, dönü?üm süreçleri de bu yönteme uyarak izlenmelidir.”1
Belki ?a?LrtLcLdLr; ama Türk mizah edebiyatLnLn elde bulunan ilk ürünleri ara-
sLnda Yunus Emre’nin bazL ?iirleri kar?LmLza çLkmaktadLr. BunlarLn ba?Lnda
“ athiyye”lerin bilinen en eski örneXi olan “ç2kt2m erik dal2na onda yedim üzümü”
diye ba?layan ?iir gelir.2 Bu tür ?iirler dL?tan bakLldLXLnda ?eriata aykLrL gibi görü-
nen; fakat tasavvufî anlamda bir hakikati ifade eden, iXneleyici ve alaycL bir üslûba
sahip ?iirlerdir. Daha çok tekke ?airlerinin raXbet ettiXi bu tarz ?iirleri dinde katL
kuralcLlar küfürden saymL?lardLr.3 Yunus Emre’nin diXer bazL ?iirlerinde inançta ve
bilgide ?ekle kapLlLp kalmL? olanlar; ilahî sevgiye yeteneXi olmayanlar gülünçle?tiri-
lerek kLnanLr.4 Yunus Emre’nin 14.yüzyLlLn hemen ba?larLnda kaleme aldLXL
Risâletü’n-nushiyye’de ise Mevlanâ’dan alLnma “duvar dibini delen h2rs2z hikaye-
si” bir mizah ürünü olarak dikkati çeker.5
13.yüzyLlLn elde bulunan yazLya geçmi? mizah ürünleri açLsLndan gösterdiXi bu
yoksulluXa kar?LlLk 14.yüzyLldan itibaren dikkati çeken bir yazLlL malzeme zenginli-
Xi ve çe?itliliXi ile kar?Lla?maya ba?larLz. 14.yüzyLl, Türkçe büyük tasavvufî ve eXi-
tici mesneviler ile nesir eserlerinin kar?LmLza çLkmaya ba?ladLXL bir yüzyLldLr. Bu
eserler yer yer güldürücü hikâyeler de içerirler. Söz geli?i Gül?ehrî’nin 1317’de

1
Bkz. Boratav: a.g.e., s.38.
2
Qiirin tamamL için bkz. Mustafa TatçL: Yunus Emre DivanL, AkçaX YayLnlarL, Ankara 1991,
s.267.
3
Bkz. “Qathiye”, Türk Dili ve EdebiyatL Ansiklopedisi, Dergah YayLnlarL, c.8(1998), s.108.
4
“Ey çok kitaplar okuyan sen kin tutarsLn bana dahL” ve “A?ksLzlara verme öXüt öXüdünden alLr
deXil” diye ba?layan bu ?iirler için bkz. TatçL: a.g.e., s.122, 128.
5
Öztekin: a.g.e., s.230 v.d.

140
yazdLXL Mant5ku’t-tayr’da Mevlânâ’dan alLnan “nahivci ile gemici”1 hikâyesi,
Kelile ve Dimne’den alLnan “arslan ile tav an”2 hikâyesi ya da “Dâstân-2 Rüstem
ve kürd”3 gibi hikâyeler yer alLr. AynL ?ekilde A?Lk Pa?a’nLn Garibnâme’sinde, bir
bedevînin ate? yakmak için çakmak ta?L ve kava yalvarmasL4, ya da Mevlânâ etki-
sindeki, tesadüfen yol arkada?larL olan Türk, Arap, Fars ve Ermeni’nin üzüm için
kavgalarLnL anlatan hikâyede5 olduXu gibi güldürücü sahneler bulunur.
14.yüzyLlLn ilk yarLsLnda DoXu’nun dünyaca ünlü kitabL Kelile ve Dimne’yi Kul
Mesud, AydLnoXlu Umur Bey adLna çevirir. Hint kaynaklL olan eXitici öXretici ka-
rakterli hayvan hikâyelerinden olu?an bu eserdeki hikâyelerin bir kLsmL güldürücü-
dür. Sanskritçe’den Pehlevî’ye oradan 8.yüzyLlda Nbni Mukaffa tarafLndan Arap-
ça’ya sonra Farsça ve Türkçe’ye çevrilen eserin Türkçe’de çok sevildiXini ve hemen
hemen her yüzyLlda Türkçe’ye çevirilerinin yapLldLXLnL görüyoruz.6 Bu eseri halk
hikâyelerinden farklL olarak saraylarda ve çoXu klasik eXitimden geçmi? aydLn çev-
relerde okunmak üzere yazLlan ve çokluk Arapça ve Farsça eserlerden çevrilmi?
veya o örneklere uyularak yazLlmL? eserler kategorisinde dü?ünmek gerekir.7
Kelile ve Dimne gibi hayvan hikâyelerine dayanan eXitici öXretici bir ba?ka eser
14.yüzyLlLn önemli isimlerinden Sadru’d-dîn QeyhoXlu tarafLndan Farsça’dan yapL-
lan Marzubânnâme Tercümesi’dir. Eserin aslL Nran’Ln Mâzenderân bölgesindeki
soylu bir aile mensubu olan Marzubân bin Rüstem’e aittir. 13.yüzyLlda edebî Fars-
ça’ya aktarLlan eser, hükümdarLn karde?i Marzubân bin Rüstem, hükümdar ve vezir
arasLndaki bir tartL?ma dolayLsL ile anlatLlan fLkra ve hikâyeleri içerir. Hikâye kah-
ramanlarL hayvanlardLr ve hayvanlar da hikâyeler anlatLrlar. Bu hikâyelerin bir kLs-
mL mizahîdir. QeyhoXlu, Kelile ve Dimne’nin Marzubânnâme’den daha eski ve ünlü
olduXunu; ancak hikmet ve yarar bakLmLndan kendisinin Marzubânnâme’yi daha iyi
bulduXunu söyler ve eserin siyasetnâme karakterine i?aret eden ifadeler kullanLr.8

1
Öztekin: a.g.e., s.111 v.d., 113 v.d.
2
Öztekin: a.g.e., s.137, 150 v.d.
3
Bkz. A.Atilla Qentürk: XVI. Asra Kadar Anadolu SahasL Mesnevilerinde Edebî Tasvir-
ler(basLlmamL? doktora tezi), Nstanbul 1987, s.61-62.
4
Bkz. Kemal Yavuz: A?Lk Pa?a, Garib-nâme, I/1, AKDTYK, Türk Dil Kurumu YayLnlarL:764/1,
Nstanbul 2000, s.121-127.
5
Kemal Yavuz: a.g.e., s.139-145; Öztekin: a.g.e., s.171 v.d.
6
AyrLntLlL bilgi için bkz. Zehra Toska: Türk EdebiyatLnda Kelile ve Dimne Çevirileri ve Kul
Mes’ud Çevirisi(basLlmamL? doktora tezi), 2 cilt, Nstanbul 1989.
7
Fahir Nz: Eski Türk EdebiyatLnda Nesir, XIV.yüzyLldan XIX.yüzyLl ortasLna kadar yazmalardan
seçilmi? metinler, Nstanbul 1964, s.360.
8
Bu konuda ayrLntLlL bilgi için bkz. Zeynep Korkmaz: Sadru’d-dîn QeyhoXlu Marzubân-nâme
Tercümesi, Ank. Üniv. DTCF YayLnlarL:219, Ankara 1973, s.67 v.d., 71 v.d.

141
 Marzubânnâme’de yer alan mizahî hikâyelerin bir kLsmL müstehcendir.1 Bir ta-
nesine daha sonra Nasreddin Hoca fLkrasL olarak rastlarLz.2 Birisi ise çok sonralarL
17.yüzyLlda Nev’îzâde Atâyî tarafLndan kendi dünyasLna ve üslûbuna uydurularak
anlatLlLr.3
Kirdeci Ali’nin yazdLXL, Amil ÇelebioXlu tarafLndan adLnLn “Delletü’l-muhtel”
olduXu tahmin edilen 364 beyitlik mesnevi farklL bir karakterdedir. Delletü’l-muhtel
adLndaki hilekâr kadLn, onun hileleri ve biribirinden habersiz kocalarL etrafLnda
dönen olaylarLn olu?turduXu eser4 daha önce sözü edilenlerden çok daha farklL bir
karakterdedir. AslLnda eXlendirme amacL güttüXü belli olan bu eserde sLk sLk durum
komiXi ile kar?Lla?LldLXL görülmektedir.
14.yüzyLlLn dünyevî konularL i?leyen mesnevilerinde esprili, nükteli, ironik,
komik beyitler, tasvirler ve sahnelerle kar?Lla?LrLz. Bugün baktLXLmLzda edebiyatL-
mLzda sLk sLk kar?LmLza çLkan güldürücü çizgilerle çizilmi? kocakar2 tasvirinin bili-
nen ilk örneXi TutmacL’nLn 1387-1403 arasLnda bir tarihte yazdLXL Gül ü
Hüsrev’indedir. AynL eserde Hüsrev’in yolculuXu sLrasLnda kar?Lla?tLXL, insan yiyen
zencilerin reisinin kLzL da komik çizgilerle tasvir edilir.5 Benzer ?ekilde Hoca
Mes’ud’un 1350 yLlLnda yazdLXL Süheyl ü Nev-bahâr mesnevisinde FaXfur’un
Süheyl için hazLrlattLXL toy da mizahî çizgilerle tasvir edilir.6
AyrLca bazL beyitlerde kukla oyunu zikredilir.7 Yine bu yüzyLlda YLldLrLm
Bayezid’in sarayLnda bir Arap mudhik(komik) nedimin vezirlerin bile konu?maXa
cesaret edemediXi anlarda ?akayla ortamL yumu?attLXL biliniyor.8 KadL
Burhaneddin(1344-1398) DivanLndaki bazL beyitler de onun çevresindeki nedim ve
musahiplerden söz eder.9 Bu ki?ilerin görevleri arasLnda eXlendirmek, güldürücü
hikâyeler anlatmak ve komiklikler yapmanLn bulunduXu biliniyor.
Yine KadL Burhaneddin DivanL’nda yüzyLllar boyu sLk sLk çok daha yoXun ve
geli?tirilmi? bir ?ekilde divanlarda görülecek olan esprili, nükteli, ironik, komik
beyitler veya tamamen mizahî gazellerle kar?Lla?LrLz. Daha sonralarL divanlarda
hemen hemen, mersiye de dahil, her nazLm ?eklinin mizahî örnekleri görülecektir.

1
Bir örnek için bkz. Korkmaz: a.g.e., s.242.
2
Bkz.Korkmaz: a.g.e., s.268-269; kr?. Boratav: Nasreddin Hoca, s.210.
3
Korkmaz: a.g.e., s.278; kr?. Tunca Kortantamer: Nev’î-zâde Atâyî ve Hamse’si, Ege Üniversite-
si Edebiyat Fakültesi YayLnlarL:88, Nzmir 1997, s.223.
4
Daha geni? bilgi ve özet için bkz. Amil ÇelebioXlu: Türk EdebiyatLnda Mesnevi (XV.yy’a ka-
dar), Kitabevi, Nstanbul 1999, s.78-79.
5
Bkz. Qentürk, a.g.e., s.380,381.
6
Bkz. Cem Dilçin: Mes’ud bin Ahmed, Süheyl ü Nev-Bahar, AKDTYK, Atatürk Kültür Merkezi
YayLnL-sayL 51, Ankara 1991, s.337-338.
7
Bkz. Dilçin: a.g.e., s.126.
8
Bkz. Köprülü: a.g.e., s.376.
9
Bkz. Muharrem Ergin: KadL Burhaneddin DivanL, Nst. Üniv. Edebiyat Fakültesi YayLnlarL
No:2244, Nstanbul 1980, s.288,303.

142
 Bir topluluXu temsil eden tiplerin etrafLnda olu?an fLkralarLn en tanLnmL?larL ara-
sLnda Bekta î f2kralar2 gelir. Bekta?îlik 13.yüzyLlda Horasan’dan Anadolu’ya gelip
yerle?en HacL Bekta? Veli tarafLndan kurulmu? bir tarikattir. Zaman içerisinde BâtL-
nî bir karakter kazanan bu tarikatte Hurûfîlik, Babaîlik, Ahîlik, AbdallLk gibi akLm-
lar etkili olmu?tur. AyrLca ?aman gelenekleri de kLsmen devam eder. Tarikatin as-
lLndaki ferdî serbestlik, halka dönük yüz, dervi?lerin propaganda yeteneXi tarikate
OsmanlL NmparatorluXu içinde büyük bir yayLlma kapasitesi kazandLrmL?tLr.
Bekta?î fLkralarLnda ortaya çLkan tip medreseye uzak, ?akacL, güler yüzlü, zeki,
içkici, aXzL bozuk, taassub ve katLlLXa kar?L ho? görüyü temsil eden bir insandLr.
Bekta?î tipi dinî gösteri?ten uzak kalmak isteyen “Melâmet” anlayL?LnLn etkisinde-
dir. Bu anlayL?a göre asLl olan özdür. Qekil, eXer içtenlikle desteklenmezse, ahlak
tutarlLlLXL yoksa, kendini beXenme varsa, anlamsLzdLr. Bu anlayL?Ln ve ayrLca
taassubtan, katL kuralcLlLktan uzak serbest dü?üncenin eski ?iirimizdeki temsilcileri
olan “Rind” “Kalender” ve “Melâmetî” tiplerinin fLkralardaki Bekta?î tipinin
olu?masLnda katkLsL büyüktür. Bekta?î fLkralarL, nükteli bir sonuç içeren küçük hi-
kâyeler hatta tiyatro sahneleri gibidirler. Realist ve canlLdLrlar. Zamanla Bekta?î
tipine yakL?tLrLlan her türlü olay ve nükte Bekta?î fLkralarL arasLna sokulmu?tur.
Bekta?î fLkralarL üzerindeki çalL?masLnda Dursun YLldLrLm fLkralardaki Bekta?î tipi-
nin 14.yüzyLlda ortaya çLkmaya ba?ladLXLnL tahmin etmektedir.1
14.yüzyLlLn ikinci yarLsL ile 15.yüzyLlLn ilk çeyreXinde ya?amL? olan Ahmed-i
Dâî’nin DivanL, divanlardaki mizahî beyitler ve ?iirlerin nasLl çoXaldLXLnL, çe?itlen-
diXini ve geli?tiXini çok güzel sergiler.2 Esprili, nükteli, ?akacL, ironik, güldürücü
istek, ?ikayet beyitleri, sevgili tasviri, mevsim tasvirleri, rindane tavLrlar, yobaz
ele?tirisi kar?LmLza gazel ve kasidelerde sLk sLk çLkar. Zaman zaman bütün bir gaze-
lin veya bir kasidenin dikkati çekecek sayLda beyitinin mizah içerdiXi görülür.
Yine 14.yüzyLlLn ikinci yarLsL ile 15.yüzyLlLn ilk çeyreXinde ya?amL? olan Qeyhî
DivanL’nda da daha az sayLda olmakla beraber benzeri örnekler bulmak mümkün-
dür.Yine aynL dönemin bir ?airi sayLlabilecek olan Nesimi’de(ö.1433) dinin katL
kuralcLsLnL temsil eden “sofuya” yönelmi? ele?tiren güldürücü beyitler vardLr.3
15.yüzyLlLn önde gelen ?airlerinden Ahmed Pa?a’nLn DivanL Ahmed-i Dâî ve Qeyhî
DivanlarLnda olduXu gibi sevgili, zâhid, rakible ilgili alaycL beyit ve ?iirler içerir.4

1
YLldLrLm: a.g.e., s.36.
2
BazL örnekler için bkz. Mehmet Özmen: Ahmed-i Dâ’î DivanL, (basLlmamL? doktora tezi) Konya
1984, s.37, 48, 97, 167, 191-192, 193, 223-224, 265, 266-267.
3
BazL örnekler için bkz. Hüseyin Ayan: Nesimi DivanL, AkçaX YayLnlarL, Ankara 1990, s.180,
195-196.
4
BazL örnekler için bkz. Ali Nihat Tarlan: Ahmed Pa?a DivanL, Milli EXitim BasLmevi, Nstanbul
1966, s.74-75, 136-137, 141-142, 232.

143
 Ancak Necatî (ö.1509) DivanL’nLn mizah ?iirleri açLsLndan daha öncekilerle kL-
yaslanamayacak bamba?ka bir yeri vardLr. Onun mizah ?iirleri bir araya getirildi-
Xinde bir divançe olu?turacak hacimdedirler ve diXer ?iirlerinde de sLk sLk esprili bir
veya birkaç beyitle kar?Lla?mak mümkündür. Söz geli?i Necatî ölüm ?iiri mersiyeyi
bile ölen katLrL için yazdLXL mersiye ile bir güldürü haline getirmeyi ba?armL?tLr.1
Onun arpa kLtlLXLnda vezirden arpa istemek için yazdLXL ba?tan sona esprili ve ele?-
tiri kokan bir “Arpa Kasidesi”2vardLr. Bir ?athiyyeyi anLmsatan ?u kLtasL hemen
zikredilebilir:

“Diyem Cenâb-L Hazrete yevm-i sual eXer

Lutf ile rahmet ile kulundan cevâb ala
Dünyâ evine konduk oturduk bir iki gün
LâyLk mLdLr kerime konukdan hisâb ala”3

ZamanLnLn beXenmediXi bazL ?airlerine saldLran kLtasL ise ilk hezl örnekleri çer-
çevesinde dü?ünülmelidir:

“Qular ki âdemîdir halk içinde yiyip içip

Nihânî yerde tekâzâ gelirse def eyler
Bu ?imdi ?air olanlar bir iki üç bedbaht
Nihânî yerde yiyip halk içinde sLçarlar”4

Onun ?akayla karL?Lk padi?aha gelen frengî peynirden istemesi5, mübalaXa ve

benzetme sanatlarLndan yararlandLXL kaside nesiblerindeki mevsim tasvirleri, esprili
gazelleri, daha sonraki dönemlerin divanlarLnda görülen mizâhî ?iirlerin tam bir
temsilcisi gibidirler ve daha öncekilerle kLyaslandLXLnda en geni? hacme ve çe?itlili-
Xe sahiptirler.
15.yüzyLl sanatkârâne mizah ürünlerinin belki de ba?Lnda Qeyhî’nin
Harnâme’si6 gelir. EdebiyatLmLzdaki alegorik hayvan hikâyelerinin en zarif ve
derinliklilerinden birisi II.Murad’a sunulmu? 126 beyitlik Harnâme mesnevisidir.

1
Bkz. Mustafa Nsen: AcLyL Bal Eylemek, Türk EdebiyatLnda Mersiye, AkçaX YayLnlarL 103, An-
kara 1993, s.CXLVI-CXLVIII.
2
Bkz. Ali Nihat Tarlan: Necatî Beg DivanL, AkçaX YayLnlarL, Ankara 1992, s.109-111.
3
Tarlan: a.g.e., s.132.
4
Tarlan: a.g.e., s.138.
5
Tarlan: a.g.e., s.139.
6
Bkz. Faruk K. Timurta?: Qeyhî’nin Harnâme’si, Edebiyat Fakültesi BasLmevi, Nstanbul 1981.

144
Harnâme her ?eyden önce bir toplumsal ele?tiridir. Ancak bu toplumsal ele?tiri
herkes ve her ?eyle ince ince dalga geçerek gerçekle?tirilir. Bir kere Qeyhî kendisi
de dahil bütün toplumunu, ba?ta e?ekler olmak üzere, bir hayvan toplumuna aktarLr.
Bunu yaparken tiplerinin gülünç yanlarLnL ve gülünç durumlarLnL ön plana çLkarLr.
Tasvirleri çok ba?arLlLdLr. Toplumdaki farklLlLklara ve bu farklLlLklara getirilen açLk-
lamalara dikkati çeker. Hikâyemizin kahramanL olan e?ek, aslL aranLrsa, sLnLf deXi?-
tirmek istemektedir. Rahat içinde gördüXü öküzler gibi olmak pe?indedir. AkLl da-
nL?tLXL bilge e?ek ise pek öyle deXi?im yanlLsL deXildir ve bütün okumu?lar gibi
akLllL, bilgili konu?ur; ama verdiXi bilgiler pratikte bir i?e yaramaz. Kaderini deXi?-
tirmek isteyen e?ek, toplumun refah seviyesi yüksek olmayan kesimlerinin mensup-
larL gibi sonunda zararlL çLkar. Qeyhî’nin bu eserdeki ba?arLsL karakterler ve olaylarL
büyük bir realizmle ve ustaca canlandLrmasLnda ve dilindedir.
15.yüzyLlda yazLlmL? bir de mensur Harnâme vardLr. Köprülü tarafLndan “bizim
mizah edebiyatLmLzLn en eski ve bariz nümunelerinden biri olarak” kabul edilen ve
“gerek zerâfeti, gerek lisânLnLn eskiliXi ve sadeliXi, gerek eski darbLmesellerin çok-
luXu itibariyle dikkate ?ayan” bulunan1 bu eser Uslu 0ucâ Münazaras5 diye de
bilinir. Eserin yazarL Molla Lutfî(ö.1494) laubali, deli?men, ho? yaradLlL?lL, nükte-
dân bir ki?i olarak tanLnLr; fakat sözünü hiç sakLnmadLXL ve diliyle bilginler, beyler
ve vezirleri yLldLran bir ki?iliXe sahip olduXu için Deli Lutfi diye de anLlLrdL. Bu
yüzden dü?manL çoktu ve zLndLklLk iftirasLna uXrayLp idam edilmi?ti. Onunla ilgili
pek çok anekdot vardLr.2
Molla Lutfî’nin Harnâme’si o zamanLn tanLnmL? bilginlerinden Uslu lâkabLyla
ünlü Qucâuddin Nlyas ile vezirler arasLnda geçen makam mansLb ve tayin çerçeve-
sinde dönen bir tartL?mayL dile getirir. Molla Lutfî, uslu kelimesinin SLrpça “koca
e ek” anlamLna gelmesinden yararlanarak e?eklerle ilgili tasavvuru güç bir zengin-
likte atasözü, deyim ve kelime kadrosu kullanarak zamanLnLn vezirleri, sahn müder-
risleri ve hatta inceden inceye hükümdarL ile alay eder. Harnâme’nin ba? ki?isi Mol-
la Lutfî’nin aynL zamanda arkada?L olan Uslu Qucâ’dLr; ama devrin diXer tanLnmL?
alimleri için de “S2pa”, “Kara Kat2r”, “K2z2l Kat2r” gibi lâkaplar kullanLlmL?tLr.
Molla Lutfî, Qeyhî’nin Harnâmesini okumu? olmalLdLr, iki eser arasLnda benzerlik
yoktur; ama Molla Lutfî’nin Harnâme’sinde Qeyhî’ninkinden alLnma bir iki beyit
vardLr.3 Molla Lutfî’nin Harnâmesinin mizah tarihimizde, önemine raXmen, bugün
hâlâ yeterince farkedilmemi? olmasL ?a?LrtLcLdLr.

1
Bkz. Orhan Qaik Gökyay: “TokatlL Molla Lutfî’nin ‘Harnâme’si”, Türk Folkloru Belleten
1986/1 (Nst.1986), s.155-182.
2
Bu konuda bkz. Orhan Qaik Gökyay: Molla Lutfî, Kültür ve Turizm BakanlLXL YayLnlarL 846,
Ankara 1987, s.4-7; Orhan Qaik Gökyay: “Molla Lutfî’nin Mizah ve Hiciv Yönü”, Tarih ve Top-
lum, c.6(1986), s.250-253.
3
Bkz. Gökyay: “TokatlL Molla Lutfî’nin Harnâmesi”, s.163.

145
 15. yüzyLlLn tanLnmL? eXitici öXretici tercüme eserleri azLmsanmayacak sayLda
mizahî hikâyeler, anekdotlar, fLkralar içerir. Söz geli?i Mesnevî’nin Türkçe’de bili-
nen ilk tercüme ve ?erhi olan Muînüddîn bin Mustafa’nLn Mesnevî-i
Murâdiyye’sinde Mevlânâ’daki mizâhî hikâyelerin bir kLsmLnLn tercümesini bulu-
ruz.1 Ziyar-oXullarLndan Keykâvus’un 1082 yLlLnda nasîhatnâme ?eklinde yazdLXL
bir âdâb-L muâ?eret kitabL ve siyasetnâme olan Kabusnâme adLyla ünlü eserin
Türkçe’ye birkaç tercümesi yapLlmL?tLr. Bunlardan günümüzde en çok tanLnanL
Mercimek Ahmed’in 1431’de serbest bir ?ekilde yer yer ekleme ve açLklamalarla II.
Murad için yaptLXL çeviridir.2 Düz yazL ile olan çeviride mizaha ayrLlmL? bir bölüm
bulunur. Burada mizah hakkLnda ileri sürülen görü?ler, zamanLn mizah konusundaki
anlayL?L ile uyum içerisindedir.3 Kabusnâme’de ayrLca bir çok yerde nükteli, ironik,
güldürücü ifadeler olduXu gibi mizahî hikâye ve anekdotlar da vardLr. Bunlar bu tür
eserlerde olduXu gibi i?lenen konuya uygun olarak seçilmi?lerdir. Kabusnâme’nin
bu yLllarda bir de Mercimek Ahmed’inkinden önce 1427’de tamamlanmL? aslLndan
farklLla?tLrLlLp geli?tirilmi? manzum bir çevirisi vardLr. Bedr-i Dil?ad’Ln
Muradnâme adLnda yine II. Murad için yaptLXL bu çeviride4 yer alan mizahî hikâ-
yelerin bazLlarL Mercimek Ahmed çevirisinde, Mercimek Ahmed’inkilerde bulunan-
larLn bazLlarL da Bedr-i Dil?ad’Lnkinde yoktur. Her iki eserde yer alan mizahî hikâ-
yelerden bazLlarLnLn daha sonraki yüzyLllarda da deXi?tirilmi? veya aynen nakledil-
mi? ?ekilleriyle kar?Lla?LlLr.5
EXitici öXretici eserlerin büyük bir çoXunluXunun kimisi daha az kimisi daha
çok olmak üzere mizahtan yararlandLXL görülüyor. Güldürücü bir hikâye, bir ?aka,
esprili bir söyleyi?, bilgi veren, terbiye eden her çe?itten eserde görülebilir. Ünlü
?air Ahmedî’den ayLrmak için ara?tLrmacLlarLn Tebrizli veya Akkoyunlu Ahmedî
diye adlandLrdLXL Esrarnâme6 yazarL da aynL yola ba?vurmu?tur. 1479’da yazLlan
Esrarnâme’deki 39 hikâyeden bazLlarL mizahîdir. 1449’da Nznikli Dervi? Ahmed
Hayalî’nin yazdLXL Ravzatü’l-Envâr’da da Mevlânâ’nLn mesnevisinden alLnan
“Attarlar Çar 2s2ndan Geçen Debba3” hikâyesinin anlatLldLXL görülür.7

1
BakkalLn gülyaXL ?i?esini kLrLp, dayak yiyen papaXanLnLn bu yüzden tüyleri dökülünce, sokaktan
geçen bir “cavlak” gördüXünde onun da gülyaXL ?i?esini kLrdLXLnL sanmasL, halifeye BaXdat’a bir
testi yaXmur suyu hediye götüren Bedevî’nin hikâyesi, saXLrLn hasta kom?usunu ziyareti bu hikâ-
yeler arasLndadLr, bkz. Kemal Yavuz: Mesnevî-i Muradiyye, Kültür ve Turizm BakanlLXL YayLnla-
rL 512, Ankara 1982, s.VII, 91; ÇelebioXlu: a.g.e., s.262, 265, 266.
2
Nnceleme ve metin için bkz. Orhan Qaik Gökyay: Keykâvus, Kabusnâme, Milli EXitim BasLmevi,
Nstanbul 1974.
3
Mizah anlayL?L konusunda bkz. Tunca Kortantamer: “OsmanlL Dönemi Türk Mizah AnlayL?L”,
XIII. Türk Tarih Kongresi, 4-8 Ekim 1999 Ankara.
4
Nnceleme ve metin için bkz. Adem Ceyhan: Bedr-i Dil?ad’Ln Murâd-Nâmesi, 2 cilt, Milli EXitim
BasLmevi, Nstanbul 1997.
5
Nki örnek için bkz. Gökyay: a.g.e., s.62, 78-79; Ceyhan: a.g.e., s.101.
6
Esrarnâme’nin metni için bkz. Gönül Ayan: Tebrizli Ahmedî, Esrâr-Nâme (basLlmamL? ?ekli)
Konya 1989.
7
Bkz. Qentürk: a.g.e., s.513.

146
 Dînî, destânî menkLbelerden 13.yüzyLlda olu?tuXu kabul edilen Saltuknâme 15.
yüzyLlda bu tarzdaki menkLbelerden yazLya geçirilmi? ilk eser olarak kar?LmLza
çLkar.1 Böylece yazLlL edebiyatta yeni bir alay etme, güldürme ?ekliyle kar?Lla?LrLz:
Sürekli mücadele edilen dü?manL gülünç hale dü?ürmek. Söz geli?i, rahipler Türkler
hakkLnda konu?urken 10 ya?larLnda bir oXlan onlarla alay eder, Saltuk’un, Hristiyan
kLlLXLnda onlarL aldatLp paralarLnL alLp dövmesi komik çizgiler ta?Lr, Mevlânâ’daki
helva hikâyesi Qerif (Saltuk) ile bir Yahudi ve bir Hristiyan(Ermeni) arasLnda geç-
mi? gibi anlatLlLr.2 Saltuknâme böyle pek çok örnek içerir. Benzeri bir duruma,
Prizrenli Sûzî’nin 1478’de yazdLXL Mihailo;lu Ali Bey Gazâvatnâmesi’nde de
rastlanLr.3
14.yüzyLlda ilk olarak TutmacL’da gördüXümüz ve daha sonra da bir mizah un-
suru olarak sLk sLk kar?LmLza çLkan kocakarL tasvirlerine ve tabii güldürücü kLsLmla-
ra 15. yüzyLlLn bir iki mesnevisinde rastlarLz, Hassan’Ln 1431 telif tarihli Mihr ü
Mü4terî’si, Qeyhî’nin Hüsrev ü 0îrîn’i ve Halîlî’nin Firkatnâmesinde olduXu
gibi.4 Qâhidî’nin 1478’de yazdLXL Leylâ vü Mecnun’unda esprili yaz tasvirini5 de
kaside nesibleri ve mesnevilerde kar?Lla?Llmaya ba?lanLlan güldürücü mevsim tas-
virleri gibi dü?ünmek gerekir. Bunlar baXLmsLz bölümler deXillerdir; ama özellikle
16.yüzyLldan sonra bazL divan ve mesnevilerde dikkat çekecek hacme ve boyutlara
ula?Lrlar.
15. yüzyLlda yazLlL edebiyatLmLzLn bilinen en eski örneklerinden sayLlabilecek
farklL bazL eserlerle de kar?Lla?LrLz. Bu çerçevede dünyaca ünlü Binbirgece Hikâye-
leri’nin Türkçe’ye bilinen ilk çevirisi 1429/30’da Abdi Musa tarafLndan yapLlLr.6 Bu
hikâyelerden bazLlarL mizahîdir.7 Böylece OsmanlL dönemi Türk edebiyatLnda mizah
için yeni bir kanal açLlmL? olur: Hikâye mecmualarL, külliyatlarL kitaplarLndaki mi-
zahî hikâyeler. Bunlar bazan bu eserler içinde ayrL bir bölüm halinde yer alLrlar.
EXer Hasan Kavruk’un tahmini doXru ise 15. yüzyLlda ilk latifeler mecmuasL ile
kar?Lla?LrLz. Sirac b. Abdullah’Ln dînî, tarihî, sosyal içerikli latifeleri toplayan mec-
muasL bu türün Türkçe’deki ilk örneXi imi? gibi görünüyor.8 16. yüzyLldan itibaren
dikkate deXer bir geli?me ve yaygLnlLkla kar?LmLza çLkmaXa ba?layan bu tür eserler
mizah edebiyatLmLzL zenginle?tirmi?lerdir.

1
Nnceleme için bkz. Kemal Yüce: Saltuk-nâme, Kültür ve Turizm BakanlLXL YayLnlarL 832, Anka-
ra 1987; metin için bkz. Qükrü Haluk AkalLn: Saltuk-nâme, 2 cilt, Kültür ve Turizm BakanlLXL
YayLnlarL 809, Ankara 1988.
2
Bkz. AkalLn: a.g.e., s.6-7, 36-37, 82-84; kr?. GölpLnarlL: Mesnevi Qerhi, 6.cilt, s.371-380.
3
Bkz. Qentürk: a.g.e., s.592.
4
Bkz. Qentürk: a.g.e., s.380-382.
5
Bkz. Qentürk: a.g.e., s.291.
6
Bkz. Kavruk: a.g.e., s.98.
7
Bu hikâyelerde komiXin olu?turulmasLnL inceleyen bir örnek için bkz. Sylvette Larzul:
“Binbirgece MasallarL’ndan Komik Bir Öykü: Ebu’l-Hasan’Ln Öyküsü Ya Da UyanLk Uykucu”
DoXu’da Mizah, Irene Fenoglio-François Georgeon, YapL Kredi YayLnlarL 1408, Nstanbul 2000,
s.15-26.
8
Kavruk: a.g.e., s.255.

147
 15. yüzyLl mizah dünyamLza, 13. yüzyLldan bu yana yapLldLXL tesbit edilmi? olan
haklarLnda pek bilgi bulunmayan ?enlikler hakkLnda bilgiler de getirir. HakkLnda
bilgi verilen en eski ?enlik olarak ?imdilik II.Bayezid’in torununun sünneti ve kLzL-
nLn düXünü vesilesiyle yapLlan 1490 ?enliXi zikrediliyor. Bu ?enlikte Aselî adlL bir
oyuncu e?ek üstünde, elinde bir tulum güldürücü söyle?meler yapmL? ve elindeki bir
mecmuadan hicivler okumu?. EtrafLndaki bî-nevâ denilen ki?iler, ellerinde tulum
ona “Zart!” derlermi?, o da cevap verirmi?. Sultan Bayezid’in maskarasL ile komik
bir söyle?i yapmL?lar, söyle?i kaydedilmi?.1
Bu yüzyLlda sarayda bulunan bazL nedim, kLssahan, ozan gibi ki?ilerin isimleri
günümüze intikal edebilmi?tir. Çelebi Sultan Mehmed devrinde KaramanoXlu’nun
HarmandanasL lakablL nedimi, II.Murad döneminin kLssahanlarLndan BursalL HacL,
Fatih Sultan Mehmed’in Mustafa adlL kLssahanL, Balaban-L Lâl ve Ömer adlL nedim-
leri o dönemin kLssahanL Halil adlarL günümüze kalabilmi? komiklerdir.
A?Lk Çelebi’den Vahyî’nin yüzyLlLn sonuna doXru 1496 yLlLnda bir takvim yaz-
dLXLnL öXreniriz. A?Lk Çelebi bu takvimden uzunca bir parçayL aktarLr. Takvimin
özelliXi “müneccimlerin yLldLzlarLn seyr ve harekâtLndan çLkardLklarL ahkamLn üslu-
buyla kaleme alLnmL?” olup ba?tan sona esprili bir dille toplumun her kesiminden
çok çe?itli mesleklerden insanlarLn hayat tarzLnL, davranL?larLnL, alL?kanlLklarLnL
yansLtmasLdLr. Yine A?Lk Çelebi, pek çok letaifi olan Nasûhî’nin (16.yüzyLlLn ba?la-
rLnda ya?amL?) Vahyî’yi kaynak alarak benzer bir takvim yazdLXLnL ve Nasûhî’nin
takvimini kendisinin daha çok beXendiXini belirtip bu takvimden bir bölümü akta-
rLr.2 Çavu?oXlu, mizâhî takvim türünün Türk edebiyatLna ait 15. yüzyLlda ortaya
çLkmL? bir edebî tür olabileceXi görü?ündedir.3
Bu türün güzel bir ba?ka örneXini Zatî(ö.1546) vermi?tir. Zâtî’nin risalesi çok
sayLda meslek sahibinden söz ettiXi gibi bu mesleklerle ilgili kelime, deyim ve kav-
ramlarL kullanLr. Bir bakLma devrin bir tablosunu çizer. Çe?itli meslek, sLnLf ve tip-
ten insanlarla güyâ onlarLn ne yapacaklarL hakkLnda tahminde bulunup bilgi veri-
yormu?çasLna eXlenen güldürme ve iXneleme amaçlL bir eserdir. Bu eserdeki ele?tiri
?öyle bir dokunup geçivermekten ibarettir. Burada örnek olarak kLsa bir parça veri-
lebilir: “Beylerbeyiler sürünmekten hasta olan görevden alLnmL?lara toprak vereler,
… deftardarlar mal arttLrmak isteyeler, kapucuba?Llar kapuyu tutalar, devletin
e?igini gökyüzüne (bile) vermeyeler, sipahi oXlanlarL aXasL sakallarL aXarsa da adlarL
oglanlLktan kurtulmaz bir bölük kimseye aXalana, hazinedarlar mal sahibi ola, suba-

1
Tüm ?enliklerin bir listesi için bkz. Mehmet Arslan: Divan EdebiyatLnda Manzum Surnameler,
Gazi Üniversitesi (doktora tezi), Ankara 1990, s.10-12; bkz. And: OsmanlL Qenliklerinde…,
s.193.
2
AlLntLlar ve ayrLntLlL bilgi için bkz. Mehmed Çavu?oXlu: Zâtî’nin Letâifi II, Nst. Üniv. Ed. Fak.
TDED c.XXII’den ayrL-basLm, Nstanbul 1977, s.144-145.
3
Çavu?oXlu: a.g.e., s.145.

148
?Llar suyu pLnar ba?Lndan avlayalar, naibleri, yani temsilcileri onlarLn iti ola ama
“ho?t” diyene uyalar. KadLlar kazayla çok i? edeler, i?leri güçleri ?ahid istemek ola,
?airlerde hayal çoXala, hânendeler dilberlere kar?L “Ah yâr-i men” diye feryat ideler,
tesbih çeviren sofLlar, yüz çevireler, dindar hanLmlar “EstaXfurullah! EstaXfurul-
lah!” diyeler. Tabipler ellerin illetin bilüp ?erbetler içireler, çLlgLnlara baXlar baXla-
yalar, hastayL yastLkta avlayalar. Galata’da Frenk dilberlerini sevenler Frenk uyuzu
olalar. Bal tutanlar parmaklarLn yalayalar, sanatlarLnda elleri tatlL ola, tur?ucularLn
yüzü gözü tur?u sata, halka aksi suret göstereler. YaXmurlu günde yola çLkan sLrLl-
sLklam deli ola. HammallarLn çekdiXin kimseler çekmeye…”1
Zâtî’nin aynL ciltte bu kitapçLktan sonra yer alan Latîfehâ-y5 Mevlânâ Zâtî
adLnL ta?Lyan; fakat Mecmaü’l-letâif diye tanLnan bir latifeler kitapçLXL daha vardLr.
Çavu?oXlu’nun Zâtî’nin asLl Letâif’i olarak dü?ündüXü bu kitapçLk öncekinden fark-
lL bir karakterde ve yapLdadLr. Bu eserde Zâtî kendi çaXda?L olan edebî ve tarihî
ki?iliklerle arasLnda geçen olaylarL ?akala?malar hatLralar ?eklinde anlatLr.2
Daha deXi?ik karakterde bir Letâifnâme Lamiî’nin (ö.1531) müsveddelerini ha-
zLrlayarak düzenleyip ortaya çLkarsLn diye oXlu Abdullah’a verdiXi eserdir. Bu eser
ba?ta, mizahL ku?ku ile kar?LlayanlarL göz önüne alarak mizahL tartL?Lr ve mizahLn
Nslam kültüründe var olduXunu, yaygLn olduXunu, me?ru olduXunu fikrî planda ka-
nLtlamaya çalL?Lr.3 Sonra fLkralar ve anekdotlar gelir. Önce güldürmeyi ve eXlendir-
meyi amaçlayan bu Letâifnâme aynL zamanda dü?ündürür ve zaman zaman ciddi bir
toplumsal ele?tiriyi de sezdirir. Eser be? bölümdür. Birinci bölüm ilim ve hikmet
sahibi kimselerin ?akalarLnL içerir. Nkinci bölümde dîvânelerin yani delilerin hikâye-
leri anlatLlLr. Deli, ahmak ve benzerlerinin hikâyeleri Arap edebiyatLnda pek yay-
gLndLr. Bir çok tip etrafLnda halkalanmL? hikâyeler vardLr.4 Ancak bu bölüm diXer
bölümlerde olduXu gibi yazarLmLzLn çevresinden dünyasLndan pek çok ki?iyle ilgili
yerel hikâyeler içerir. Üçüncü bölüm iki kLsma ayrLlLr. Birinci kLsLmda yöneticiler,
alimler ve marifet sahipleriyle ilgili hikâyeler, ikinci kLsLmda i? erbâbL ve diXer
milletlere mensup olanlarLn latifeleri yer alLr. Dördüncü bölüm evlilerle ilgili latife-
leri anlatLr, bunlarLn çoXu açLk saçLktLr.Be?inci bölüm hayvan hikâyelerine ayrLlmL?-
tLr.5 Bu eserde Nasreddin Hoca’nLn adL zikredilerek iki fLkrasL anlatLlLr. Eserde yer
alan altL fLkra daha sonraki yLllarda Nasreddin Hoca’ya maledilmi?tir.6

1
Tam metin için bkz. Çavu?oXlu: a.g.e., s.147-155.
2
Nnceleme ve metin için bkz. Mehmed Çavu?oXlu: “Zâtî’nin Letâyifi”, Nst. Üniv. Ed. Fak. TDED,
c.XVIII(1970), s.25-51.
3
Bu konuda bkz. Kortantamer: “OsmanlL Dönemi Türk Mizah AnlayL?L”, bkz. yukarda s.10.
4
Bu konuda bkz. Franz Rosenthal: Erken Nslâm’da Mizah, çev.Ahmet Arslan, Nris, Nstanbul 1997,
s.15-23.
5
Eserin günümüz Türkçesine eksik ve yetersiz bir aktarLmL için bkz. Ya?ar ÇalL?kan: Lâmî-zâde
Abdullah, Latifeler, Tercüman 1001 Temel Eser, Nstanbul 1978.
6
Bu konuda ayrLntLlL bilgi için bkz. Metin Akar: “Nasreddin Hoca’nLn Yahya Bey TarafLndan
Nazma Çekilen Nki Latîfesi”, Milli Kültür, c.2, sayL 6,7,8 (KasLm, AralLk 1980, Ocak 1981), s.45-
46.

149
 16. yüzyLlLn ikinci yarLsLnda Mahremî (ö.1535) de bir Mecmaü’l-letâif yazmL?-
tLr. Kendisi Acem büyüklerinin latifelerini topladLXLnL söyler; 89 latifenin sadece
ikisi Türkçe diXerleri FarsçadLr.1 Yine bu yüzyLlda Azmî (ö.1582)nin de bir Letâyif-
nâmesi vardLr.2 Ancak bu yüzyLlLn ilgi çekici mizah yazarlarLndan birisi olarak
Fakirî ile kar?Lla?Lyoruz. Onun Letâif’i 34 latîfe içeriyor, bunlarLn 22’si ki?ilerle, 8’i
hayvanlarla ilgilidir; 4’ü farklL konulardadLr (zekâ v.b.). Sözü edilen ki?iler arasLnda
Kemal Pa?azâde, Sadi Çelebi, Ahmed Pa?a, Mahmud Pa?a, Necâtî, Hayâlî gibi
isimler vardLr.3 Fakîrî’nin Risâle-i ta’rifât’L daha ba?ka bir karakter ta?Lr. Ambros
onu Türk edebiyatLndaki sosyal satirin ender örneklerinden sayar. Eserde 159 fasLl,
çe?itli devlet görevlisi, ticaret erbabL ve sanatkâr tiplerinin ?ehrengiz üslubunda kLsa
kLsa tariflerine ayrLlmL?tLr.4
III. Murad’a ithaf edilmi?, yazarL bilinmeyen Menâk5b-5 Hamsîn adlL içinde hi-
le, desise, açLk gözlülük konusunda küçük latifeler bulunan eser de letâyif kitaplarL
çerçevesinde dü?ünülebilir.5 AynL ?ekilde Lâyihî Mustafa Efendi’nin Muhâdarât’L
edebiyata, tarihe ait fLkralar, hikâyeler içeren latifeleri bir araya toplamL?tLr.6
EXlenme güldürme açLsLndan çok deXi?ik bir yere kendi tarzLnda ilk olarak gö-
rünen Dâfiü’l-gumûm ve Râfiü’l-humûm adlL eser sahiptir. Mensur olan bu eser
açLk saçLklLXLyla tanLnmL?tLr. Eserin yazarL Deli Birader lakaplL Gazalî’nin ?iirleri de
hezl ve mizah içerirler. Latifî onun hikâyelerini zevk, ?ehvet verici latif ve ?irin diye
niteler; ama hem o hem de Sehî onun yazdLklarLnLn ekserî “fâhi? fuh?iyyât” olduXu
görü?ündedirler.7
16. yüzyLlda dikkate deXer mizahî hayvan hikâyelerinin yazLlmasLnLn sürdürül-
düXü görülür. Burada hemen Meâlî’nin (ö.1535/6) sevdiXi kedisinin ölümü üzerine
yazdLXL mersiyeyi hatLrlamamak olmaz. Bu ?iirde Meâlî mersiye nazLm ?eklinin
özelliklerinden yararlanarak mersiyelerle inceden inceye alay eder. Mersiyelerde

1
Bkz. Hatice Aynur: Mahremî ve Qeh-Nâme’si, I.KLsLm Yavuz Sultan Selim Dönemi, Nstanbul
1997, s.4.
2
Agah SLrrL Levend: Türk EdebiyatL Tarihi I, Giri?, Türk Tarih Kurumu BasLmevi, Ankara 1973,
s.156.
3
AyrLntLlL bilgi ve örnekler için bkz. Edith Gülçin Ambros: “The Letâ’if of Fakîrî , Ottoman poet
of the 16th century”, WienerZeitschrift für die Kunde des Morgenlandes, 80.Band, Wien 1990.
4
AyrLntLlL bilgi ve örnekler için bkz. Edith Gülçin Ambros: “The Image in the 16th Century of
Represantatives of Science and Technology: Cameos By the Ottoman Poet Fakîrî”, Essays on
Ottoman Civilization, in =Archív Orientalní, Supplementa VIII, (Proceeding of the XIIth
Congress of the CIEPO, Praha 1996), Praha 1998.
5
Bkz. Kavruk: a.g.e., s.246.
6
Bkz. Kavruk: a.g.e., s.262.
7
Bkz. Harun Tolasa: Sehî, Latîfî, A?Lk Çelebi Tezkirelerine Göre 16. Y.Y.’da Edebiyat Ara?tLrma
ve Ele?tirisi I, Ege Üniv. Ed. Fak. YayLnlarL No 4, Bornova-Nzmir 1983, s.348; Nihad Sami Banar-
lL: Resimli Türk EdebiyatL Tarihi, fasikül 8, (yLl ?), s.574-575.; Dâfiü’l-gumûm’un muhtevasL
hakkLnda bilgi ve örnek için bkz. Murat BardakçL: OsmanlL’da Seks, Gür YayLnlarL, Nstanbul 1992,
s.30-36.

150
ölenler hakkLnda söylenenleri çok esprili bir dille kendi kedisi hakkLnda yazar. Qiir
mersiyelerdeki ölüm haberi veren yakLnma ile ba?lar. Bir yandan da ölenin özellik-
leri hatLrlanLr, ölen övülür. Ona duyulan sevgi, ölümün doXurduXu hasret duygusu
dile getirilir. EXer Necâtî’nin Kat2r Mersiyesi ile kLyaslanacak olursa, Meâlî’ninki
kLyas kabul etmeyecek ölçüde bir mizah ustalLXL sergiler.1
Ancak herhalde 16. yüzyLlLn en önemli mizah eserlerinden birisi pek o kadar ta-
nLnmayan Deh Murg olmalLdLr. 15. yüzyLl sonu 16. yüzyLl ba?larLnda ya?amL? olan
A?Lk Çelebi’nin Kalender, Latifî’nin I 2k dediXi Dervi? Qemsî’nin2 mesnevisi on
ku?u çe?itli konularda tartL?tLrLr. Ku?lar toplumun çe?itli kesimlerinden tipleri temsil
ederler. Alegorik olan Deh Murg’da konu?an ku?lardan herbirinin bir öncekini ele?-
tirmesi hem mizahL hem de toplumsal ele?tiriyi doXurur. Eser mizah edebiyatLmLzLn
toplumsal yönü açLsLndan ihmal edilemeyecek bir deXer ta?Lr.
YüzyLlLn hayvanlarL konu alan diXer güldürücü eserleri arasLnda Mahremî’nin
bir devenin ba?Lndan geçenleri latifeler halinde anlatLrken öXüt vermeyi amaçlayan
0ütür-nâme’si3, Fütûhî’nin esprili Pire Manzumesi4, Husam Qahrâviyyü’l-
Gülûgî’nin Kanûnî adLna tertiplediXi e?ek fLkralarLnL toplayan Har-nâme’si sayLla-
bilir5. Ali Vâsî’nin (1523-1572) Hümâyun-nâme adLnL verdiXi eser, Hüseyin Vâiz
Kâ?ifî’nin Envâr-L Süheylî adLyla yaptLXL Kelile ve Dimne çevirisinin OsmanlLcaya
aktarLlmasLdLr.6
16. yüzyLlda edebiyatLmLz mizâhî mektup türüyle, bilindiXi kadarLyla ilk olarak
kar?Lla?Lr. Sânî ile Sâî’nin kar?LlLklL mizâhî mektuplarL7, Nev’î’nin Koca Sinan Pa-
?a’ya gönderdiXi ironi dolu mektup8 bu yüzyLlLn ürünüdürler; fakat ku?kusuz ki
Fuzûlî’nin 0ikâyetnâme’si bamba?ka bir yere sahiptir. Ni?ancL Mustafa Çelebi’ye
yazLlan bu mektup bürokrasinin ve küçük bürokratlarLn çok güzel ele?tirilerinden
birisidir.9 Fuzûlî bu mektupta âdetâ Max Weber’in bürokrasisinin hayattaki uygu-
lamasLnLn bir örneXini güldürücü bir ?ekilde anlatLr gibidir.

1
Metin için bkz. Nsen: a.g.e., s.CXLVIII-CLII; kr?. Kocatürk: a.g.e., s.320 v.d.; Mealî ve onun
mizâhî yönü için bkz. Edith Ambros: Candid penstrokes, The lyrics of Me’âlî, an Ottoman poet
of the 16th century, Klaus Schwarz Verlag-Berlin 1982.
2
Bkz. Ndris Güven Kaya: Dervi? Qemsi ve Deh Murg Mesnevisi, DoXu Dilleri ve EdebiyatlarLnLn
KaynaklarL 41, Harvard Üniversitesi YakLndoXu Dilleri ve Medeniyetleri Bölümü 1997, s.18.
3
Bkz. Aynur: a.g.e., s.4.
4
Bkz. Ahmet Sevgi-Mustafa Özcan: Prof. Ali Canip Yöntem’in Eski Türk EdebiyatL Üzerine
Makaleleri, Konya 1996, s.410-411.
5
Bkz. Levend: a.g.e., s.156.
6
Bkz. Kavruk: a.g.e., s.46.
7
Bkz. Levend: a.g.e., s.152.
8
Tam metni için bkz. Tunca Kortantamer: “Nev’î Efendi’nin Sadrazam Sinan Pa?a’ya Ders Veren
Bir Mektubu”, OsmanlL Ara?tLrmalarL XI (1991), s.224-228.
9
Bu mektup için bkz. Abdülkadir Karahan: Fuzûlî’nin MektuplarL, Nstanbul 1948; Abdülkadir
Karahan: Fuzûlî, Muhiti, HayatL ve Qahsiyeti, Nst. Üniv. Edebiyat Fakültesi YayLnlarL No.410,
Nstanbul 1949, s.89-92; Qikâyetnâme’nin günümüz Türkçesine aktarLlmL? ?ekli için bkz. Nbrahim
Kutluk: “Fuzûlî, Qikâyetnâme”, Türk Dili Mektup Özel SayLsL, sayL 274 (1974), s.32-38.

151
 QarkLn en ünlü eXitici öXretici eserleri arasLnda yer alan ve Sadî’nin adLnL ölüm-
süzle?tiren Bostan’Ln ve Gülistan’Ln tercümeleri ve ?erhleri 16. yüzyLldan itibaren
çok yaygLnla?Lr. Bu tarzdaki bütün hikâye içeren eserlerde olduXu gibi burada da
mizâhî hikâyelere rastlanLr. Bir de eXitici öXretici eserlerden Nizâmî’nin
Mahzenü’l-esrâr’LnLn tarzLnL takip ettiren yine mizâhî hikâye ve kLsLmlar içeren
eserler vardLr1. BunlarLn ba?Lnda Azerî’nin (ö.1585) Nak4-5 Hayâl’i2 ve Cinânî’nin
Bedâyiü’l-âsâr3 ile Cilâü’l-kulûb4 adlL eserleri gelir. Özellikle Bedâyiü’l-âsâr’Ln
son bölümünde Cinânî, garîbe ve acîbe adL altLnda kendisinin duyduXu veya gördü-
Xü, yahut tanLdLXL ki?ilerle ilgili bazL latifelere yer verir. Bedâyiü’l-âsâr’da “Mekr ü
hîle-i zenân” adlL kadLnlarLn hile ve fitnelerine dair bir bölüm de vardLr, buradaki
hikâyelerin bir kLsmL müstehcendir.
Bu tür eserler arasLnda, mizah açLsLndan bakLldLXLnda, Güvâhî’nin 1526 yLlLnda
yazdLXL Pendnâme mizah yoXunluXu ve orijinalitesi bakLmLndan bamba?ka bir yere
sahiptir. Pendnâme aslLnda 12. yüzyLlLn ikinci yarLsL ile 13. yüzyLlLn ilk yarLsLnda
ya?amL? olan büyük Nran mutassavvLfL Feridüddîn Attar’Ln tasavvufî ahlakî öXretiler
içeren bir eserinin adLdLr. Bu eser bizde çok sevilmi?, bu yüzden onun pek çok ter-
cüme ve ?erhi yapLlmL?, ona benzer eserler yazLlmL?tLr. Ancak Güvâhî’nin Pendnâ-
me’si çok farklLdLr. Çünkü Güvâhî, kendi çevresinde gördüXü duyduXu ve kendi
ba?Lndan geçen çe?itli olaylarL kLsa hikâye, latife ve fLkralar ?eklinde anlatarak ata-
sözleri kullanmak yoluyla öXütler vermi?tir. Hem anlatLm tekniXi hem içerik tama-
men farklLdLr. Pendnâme eXitmeye çalL?Lr, öXütler verir; ama aynL zamanda içinde
ya?anLlan günlerin ele?tirel bir tablosunu çizer.5
Bu yüzyLlLn divanlarL bir önceki yüzyLla kLyasla çok daha fazla mizah içeren
beyitlere sahiptirler.Hemen her nazLm ?eklinde yazLlmL? mizâhî ?iirler divanlarda
sLk sLk boy gösterirler. Kasidelerde bahar, hazan, kL? gibi mevsim tasvirleri yahut
ramazan, bayram tasvirleri zaman zaman nükteli, ?akalL yapLlLr; kasideler bazan
yiyecek, giyecek, ev tamiri, görev v.b. konulardaki isteklerin komik beyitlerle araya
soku?turulmasLna vesile olurlar. Böyle beyitler kasidelerin içerisinde yer aldLklarLn-
da küçümsenmeyecek boyutlarda olabilirler. Bazan bütün bir kaside bir toplumsal

1
Bkz. Kortantamer: Nev’î-zâde Atâyî, s.175-177.
2
Nnceleme ve metin için bkz. Ahmet Mermer: Azerî Nbrahim Çelebi, Nak?-L Hayâl, Ankara 1991.
3
Bkz. Kavruk: a.g.e., s.161 v.d., 163, 244.
4
Nnceleme ve metin için bkz. Mustafa Özkan: Cinânî, Cilâü’l-Kulûb, Nstanbul 1990.
5
AyrLntLlL bilgi ve tam metin için bkz. Mehmet Hengirmen: Güvâhî, Pend-nâme, Kültür ve Tu-
rizm BakanlLXL YayLnlarL 549, Ankara 1983.

152
ironiye dönü?ebilir.1 Bir münâcat bile kendi günahlarLnL gülünçle?tirerek gerçekle?-
tirilen rindâne bir ironinin aracL haline gelebilir.2
Gazeller, nükte, ironi, iXneleme, alay yoluyla sevgili, dinin katL kuralcLsL ki bun-
lar çok zaman zahid, sofu, vâiz gibi rindâne ?iirlerde kar?Lla?Llan tiplerdir ve benzer-
lerini zaman zaman konu edinirler. Bu arada bu yüzyLlda dikkati çekecek sayLda
Kalender tipi dedeleri nükteli ve ironik bir ?ekilde anlatan “dede” redifli gazel ya-
zLlmL?tLr.3 Mizahtan yararlanLp, içki yasaXLna, ham sofularLn ney üflemeye kar?L
çLkmasLna deXinen, cimriliXi kLnayan gazeller vardLr. Mizahî gazellerin en ilgi çeki-
cileri arasLnda Fuzûlî’nin rind ve melâmetî üslubuyla yazLlmL? aslLnda ?athiyyâtLn
divan edebiyatLnda çehre deXi?tirmi? bir ?ekli olarak görülebilecek namaz kLlmama-
yL öXütleyen ?iiri sayLlabilir4. Amrî’nin bir gazeli ise HristiyanlLk motifleri ile örülü
espriler etrafLnda döner.5
KLtalar sLk sLk hezliyât ve hiciv içerirler; ama Cinânî’nin mizâhî bir kLtasL çok
ilgi çekicidir. Bu ?iir komik halk destanlarLndaki gibi memlekette olup bitenleri
soran bir üslupla yazLlmL?, aynL zamanda Bursa güzellerini bir ?ehrengiz havasLnda
sorularla sunan uzunca bir manzumedir. Cinânî bir ba?ka kLtasLnda komik bir üslup-
la Karesi’den ?ikayet eder6. Nev’î’nin, kahve dü?künü müderrisin iki fincan kahve
içmezse, okuduXunu anlayamayacaXLnL derse giremeyeceXini anlatan 4 mLsralLk
kLtasL zariftir7. Kemal Pa?azâde (ö.1533) bir kLtasLnda ?eytanla alay eder, bir ba?ka-
sLnda ironik bir ?ekilde zamanL ele?tirir8.
DivanlarLn hemen hepsinde en azLndan esprili beyitler bulmak mümkündür.
Ancak bazL ?airler divanlarLnda mizâhî bir üsluba ve ?iirlere dikkati çekecek ölçüde
geni? yer vermi?lerdir. BunlarLn ba?Lnda Meâlî gelir. Onun bu özelliXini ilk dile
getirenlerden birisi olan Kocatürk onun mizahLnL ?öyle niteler: “AXLr ve çirkin hicve

1
Bkz. Cihan Okuyucu: Cinânî, HayatL, Eserleri, DîvânLnLn Tenkidli Metni, Türk Dil Kurumu
YayLnlarL 570. Ankara 1994, s.60-61.
2
Bkz. Mehmet Çavu?oXlu: Yahya Bey, Dîvan, Nst. Üniv. Edebiyat Fakültesi YayLn No: 2233,
Nstanbul 1977, s.228-229.
3
Örnekler için bkz. Mehmed Çavu?oXlu-M.Ali Tanyeri: Üsküblü Nshak Çelebi, Dîvan, Mimar
Sinan Üniversitesi YayLnlarL No:15, Nstanbul 1989, s.268, (metin) 4 (dedenin kimliXi); Kocatürk:
Türk EdebiyatL Tarihi, s.139 (Kabûlî’nin “dede” redifli ?iiri).
4
Fuzûlî: Türkçe Divan ne?r.Kenan Akyüz-Süheyl Beken-Sedit Yüksel-Müjgan Cunbur, Türkiye
N? BankasL Kültür YayLnlarL Türk Tarih Kurumu BasLmevi Ankara 1958, s.365.
5
Bkz. Mehmed Çavu?oXlu: Amrî, Divan, Nst. Üniv. Edebiyat Fakültesi YayLnlarL No.2538, Nstan-
bul 1979, s.160.
6
Bkz. Okuyucu: a.g.e., s.150-154, 149.
7
Mertol Tulum-M.Ali Tanyeri: Nev’î, Divan, Nst. Üniv. Edebiyat Fakültesi YayLnlarL No.2160,
Nstanbul 1977, s.589.
8
Bkz. M.A.Yekta Saraç: Qeyhü’l-islâm Kemal Pa?azâde ve DivanL, Nstanbul Üniversitesi Edebi-
yat Fakültesi Türk Dili ve EdebiyatL Bölümü (basLlmamL?, tarihsiz), s.368, 383.

153
gitmeyen geni? zevkin kahkaha maskaralLXLnL deXil, olgun ve ince görü?ün tebes-
süm mizahLnL yapan Meali çaXda? meslekda?larL arasLnda sempati ile göze çarpmak-
tadLr.”1 Fuzûlî, Cinânî, Üsküplü Nshak Çelebi ve Kemal Pa?azâde’nin divanlarL da
dikkati çekecek ölçüde mizâhî beyitler ve ?iirler içerirler.
Bu arada toplumsal içerikli bir yergiyi dile getiren BaXdatlL Rûhî’nin terkib-i
bendi çok ün kazanmL?tLr. 17 “bend”den olu?an 136 beyitlik bu ?iir, toplumu ele?ti-
rirken insanLn aXzLnda acL bir tad bLrakan gülünçle?tirici tablolar çizer, tanLmlamalar
yapar. Böylece ele?tiri, ince ve yürek burkan bir mizahla birle?ir. Dar kafalL yarL
aydLnlar, dini çLkar aracL haline getirenler, büyük geçinen küçük insanlara bel baX-
layanlar, hLrs ve tamah uXruna adLnL batLranlar, yalancL ?eyhler, sahte mür?idler,
insanlarLn bencilliXi, zalim beyler terkib-i bendde Rûhî’nin dilinden kurtulamazlar.2

Hiciv ve hezliyât daha önce hemen hemen yok gibiyken 16. yüzyLlda birdenbire
azLmsanmayacak ölçüde belirmeye ba?lar. Nshak Çelebi ve Nihâlî Cafer Çelebi
(ö.1543)nin bu tür ?iirlerini toplayan “Hecv ve Hezliyyat”larL kendi türlerindeki
kitaplarLn edebiyatLmLzdaki en eski örnekleri arasLnda yer alLrlar. Bu arada
Lâmi’î’nin Nefsü’l-emr-nâme’sini de unutmamak gerekir.3
Divanlara baktLXLmLzda Fuzûlî’nin terbiye hududlarL içerisinde kalarak kötü kâ-
tip, kötü ?iir okuyucusu ve ?âirleri kLnayan iXneleyici nükteli beyitleri, nazLm ve
nesirde kendisini taklit edenleri at süren sava?çLlarLn yanLnda aXaçtan ata binen
çocuklara benzeten kLtasL, çok mal edinenleri yükü aXLr hammala benzeten kLtasL
belli bir ki?iyi hedef almadan ele?tiren zarif ?iirlerdir.4
Buna kar?LlLk Bâkî’nin Emrî ile birbirlerini gülünçle?tirerek küfürle?meleri ün-
lüdür. Emrî, Bâkî’nin gazellerinin KLssahân Battal Oruç’unkiler gibi manasLz herze-
ler olduXunu söyleyip Bâkî’ye Kargazâde, divanLna Kuzgunnâme der. Bâkî ise Em-
rî’nin “götünü yLrtsa” kendisi gibi ?iir yazamayacaXLnL, boynuzlu olduXunu, karLsL-
nLn hiç evde oturmadLXLnL, kendi i?ini kendi eliyle görüp, oXlunun bokunu saçL saka-
lLyla sildiXini söyler, Emrî’nin Divan’LnL taharetlenmeye uygun bulur5. Ta?lLcalL
Yahya aXzLnL fazla bozmadan Arifî, Kandî, Siyâhî ve SLrrî’ye sata?an alaycL kLtalar
yazmL?tLr. En çok Hayâlî’ye sata?Lr ve ona kar?L aXzLnL bozar6; ancak onun Rüstem
Pa?a için yazdLXL mersiye üslubundaki;

1
Bkz. Vasfi Mahir Kocatürk: Türk EdebiyatL Tarihi, Edebiyat YayLnevi, Ankara 1970, s.322.
2
Rûhî’nin terkib-i bendine pek çok nazire yazLlmL?tLr. BunlarLn arasLnda en ünlüsü Ziya Pa-
?a’nLnkidir, bkz. Kocatürk: a.g.e., s.385-391.
3
Bkz. Levend: a.g.e., s.154, 153.
4
Bkz. Fuzûlî: Divan, s.9-11, 480, 487.
5
Bkz. Saraç: Emrî ve DivanL, s.19-20; Küçük: a.g.e., s.444-445.
6
Bkz. Çavu?oXlu: Yahya Bey, Divan, s.597-598, 600-603.

154
 “Gülmez idi yüzi mah?erde dahi gülmeyesi
ÇoX i? itdi bize ol saXlLX ile olmayasL”

beyti ile son bulan terkib-i bend güzel bir hiciv örneXidir1.
Hayretî2, Hayâlî3, Amrî4 gibi ?airlerde de hem yakasL açLlmadLk ?iirler hem de
zarif mizah örneXi ele?tiriler vardLr. Kemal Pa?azâde bile edepli mizâhî kLtalarLna
raXmen5 bir kLtasLnda edepten söz ederken mevlevilere 2 2k diyenin “pu t” olduXu-
nu söyler6. Cinânî’nin Dübbî lakaplL bir ki?iyi alaya alan “dübbî” redifli 13 beyitlik
ayL benzetmeleriyle i?lenmi? ?iiri ho?tur7.
Elbette mizah içeren hiciv ve hezliyât örnekleri sadece bunlardan ibaret deXil-
dir; ancak buradaki örnekler yüzyLlLn durumunu önemli çizgileriyle aktarmaktadLr-
lar.
16. yüzyLl mesnevileri de daha öncekiler gibi yer yer mizâhî beyitler veya bö-
lümler içerirler. Bu açLdan bakLldLXLnda Ta?lLcalL Yahya Bey’in Hamsesi’nde çok
sayLda mizâhî hikâye bulunduXu görülür. Hamsede yer alan 76 tanesi dîni 189 hikâ-
yenin en az 40 tanesi mizâhî olarak nitelendirilebilir. Bunlar toplumun her kesimin-
den her meslekten her türlü insanL konu alan ve böylece geni? bir toplum panorama-
sL sunan hikâyelerdir. Nnce espriler, nükteler, kaba güldürüler, ironi, durum komiXi,
kara mizah örnekleri sergilerler. Bazan keskin bir toplumsal ele?tiri içerirler, bazan
daha hafiftirler, zaman zaman orta oyununu hatLrlatLrlar. KahramanlarL hayvanlar
olan veya hayvanlar etrafLnda dönenler vardLr. Bir kLsmL cinsel içeriklidir. Psikolo-
jik bir kurguyla korkuyu mizâhî bir ?ekilde verenlerin yanLnda hasisliXi, kLskançlLXL,
hilekârlLXL, kabalLXL, eXitimsizliXi, yobazlLXL, rü?veti ve benzerlerini mizah konusu
yapanlar bulunur.8 Bu hikâyelerden ikisi Nasreddin Hoca fLkrasLdLr9, birisi
Kabusnâme’de anlatLlmL?tLr10, bir diXeri Mevlânâ’nLn Mesnevî’sinden ve Nznikli

1
Bkz. Çavu?oXlu: a.g.e., s.169-172.
2
Bkz. Mehmed Çavu?oXlu-M.Ali Tanyeri: Hayretî, Divan, Nst. Üniv. Edebiyat Fakültesi YayLnlarL
No.2868, Nstanbul 1981, s.341.
3
Ali Nihat Tarlan: Hayâlî DivanL, AkçaX YayLnlarL, Ankara 1992, s.321; Cemal Kurnaz: Hayâlî
Bey DivanL Tahlili, Kültür ve Turizm BakanlLXL YayLnlarL: 805, 1000 Temel Eser Dizisi 132, s.37.
4
Bkz. Çavu?oXlu: Amrî, s.5-6, 185.
5
Bkz. Saraç: Kemal Pa?a-zâde DivanL, s.383.
6
Bkz. Saraç: a.g.e., s.357.
7
Bkz. Okuyucu: a.g.e., s.198-199.
8
Bkz. Ndris Güven Kaya: DukagLnzade Yahya Begin SanatL (doktora tezi), Kosova Üniversitesi
Felsefe Fakültesi, Pri?tine 1985, s.374-487.
9
Bu konuda bkz. Metin Akar: a.g.e., s.45-48.
10
Bkz. YukarLda s.10, dip notu 54.

155
Dervi? Ahmed’in Ravzatü’l-envâr’Lndan tanLdLXLmLz debbaX hikâyesinin yeni bir
uyarlamasLdLr1. Bir diXeri Marzubannâme’de anlatLlan bir hikâyenin OsmanlL dün-
yasLna aktarLlmL?LdLr2. Benzer örnekler çoXaltLlabilir. Bunlar bize mizah dünyasLnda
ba?ka kaynaklardan gelen unsurlarLn nasLl yerlile?tiXi konusunda bir fikir verirler.
Yahya Bey ?airliXi yanLnda ciddiye alLnmasL gereken bir mizah yazarLdLr.
Benzer bir durum Fuzûlî için de söz konusudur. Fuzûlî’nin, Divan’daki zengin
mizâhî örnekler ve Qikâyetnâme’sinin yanLnda, mesnevîlerinde de mizah içeren
bölümler vardLr. Söz geli?i, Leylâ vü Mecnûn mesnevisinde Leylâ ile Mecnûn’un
okuldaki, günümüz tabiriyle, flört edi?leri, Leylâ’nLn annesinin durumu öXrenince
kLzLyla yaptLXL dedikodudan korkan ve Leylâ’yL babasL ile korkutan konu?ma, Ley-
lâ’nLn inkârL, çok zarif ve ho? bir mizah örneXi sergiler3. Beng ü Bâde’nin ba? tara-
fLnda ise tevhid, münacat kLsLmlarLnda bile içki motif, mazmun ve kavramlarL me-
lamet ne?esi ve rindâne bir tavLrla ?akacL, nükteli bir ?ekilde kullanLlLrlar; ancak
bunun daha önce Revânî’de (ö.1523) de görüldüXünü biliyoruz; fakat Fuzûlî’nin
kullanLmL Revânî’ninkinden daha yoXun ve kapsamlLdLr4. Fazlî’nin de benzer bir
münacatL vardLr5.
Hem Revânî’de hem de Tâcizâde Cafer Çelebi (ö.1514), Fazlî (ö.1563), Behi?tî
(ö.1571) ve Bekâyî’de daha önce örnekleri zikredilen mizâhî mevsim tasvirleri
dikkati çeker6. Bu tasvirlerde daha çok benzetme ve mübalaXa sanatlarLndan yarar-
lanLlarak komik tablolar olu?turulur. En ba?ta kL? tasvirleri gelirler, ama bahar ve
yaz tasvirleri de vardLr7. AyrLca günlük hayattan alLnan komik kocakar2 tasviri,
rüzgarLn, gül bahçesinin, bir karganLn eXlenceli gülünç tasvirleri, zamandan mizah
diliyle ?ikâyet gibi konular mesnevilerde kar?LmLza mizahLn boy gösterdiXi yerler
olarak çLkarlar8. Bu mizah alanlarL bir önceki yüzyLldan gelip daha sonraki yüzyLlla-

1
Ta?lLcalL Yahya’da Attar dükkanL önünden geçen kaba Türk’ün misk kokusu alLnca bayLlLp
tezekle ayLltLlmasL ?ekline dönü?en hikâye için bkz. Kaya: a.g.e.,s.487; bkz. yukarLda s.10.
2
Erken kalkmanLn insanL ba?arLya götüreceXi ana fikrini i?leyen bu hikâye Marzubannâme’de,
Husrev ile veziri BuzurcLmihr arasLnda geçer. Yahya Bey olayL sadrazam ünlü Ayas Pa?a’ya
aktarmL?tLr; bkz. Korkmaz: Marzubannâme, s.227-228; kr?. Kaya: a.g.e., s.425.
3
Bu bölümler için bkz. Hüseyin Ayan: Leylâ vü Mecnûn, Dergah YayLnlarL, Nstanbul 1981, s.92-
103.
4
Bu konuda ve 17.yüzyLlda Atâyî’deki benzeri esprili motif kullanLmL için bkz. Kortantamer:
Nev’îzâde Atâyî, s.367.
5
Nezahat Öztekin: Gül ü Bülbül, Fazlî (doktora tezi), Nzmir 1987, s.211-212.
6
Daha önceki örnekler için bkz. yukarLda s.7, 11.
7
Örnek için bkz. Qentürk: a.g.e., s.305-306; Nezahat Öztekin: a.g.e., s.377, 389-391, 395-396;
Qentürk: a.g.e., s.292-294; Nezahat Öztekin: Bekâyî’nin Gül ü Bülbül’ü ile Fazlî’nin Gül ü Bül-
bül’ünün Kar?Lla?tLrLlmasL, Ege Üniv. Edebiyat Fakültesi YayLnlarL 107, Nzmir 2000, s.65-66.
8
Bkz. sLrasLyla Qentürk: a.g.e., s.382-383; Öztekin: Bekâyî’nin Gül ü Bülbül’ü, s.41, 88, 103, 91-
92; Mustafa Demirel: Kemal Pa?azâde, Yusuf u Züleyha, Kültür ve Turizm BakanlLXL YayLnlarL,
Ankara 1983, s.47-50.

156
ra intikal ederler.
Sava?larL, seferleri, kahramanlLklarL anlatan mesneviler ve dînî destânî menkL-
belerdeki mizah, ortak çizgiler ta?Lr. Genelde dü?man askeri ve dü?man askerinin
önde gelenleri alay konusu edilir, gülünçle?tirilir, onlarLn korkularL ve yenilgi son-
rasL halleri tasvir edilir1. En geç 13. yüzyLlda olu?tuXu tahmin edilen, fakat yazLya
geçirilmesi 16.yüzyLlLn ba?LnL bulan Battalnâme’de kar?Lla?Llan mizah
Saltuknâme’dekine benzer. Battal’Ln kurnazlLklarL ile dü?manlarL kandLrmasLnL konu
alan epizotlar vardLr2.
Elimizdeki ilk örnekleri 15. yüzyLldan kalmL? olan tarih eserleri, 16. yüzyLl ve
sonraki yüzyLllarda da zaman zaman güldürücü hikâyeler, anektodlar, pasajlar içe-
rirler. Ancak ilk örnekleri 16. yüzyLldan kalmL? olan tezkireler, özellikle edebiyat
dünyasLnLn bir anekdot hazinesidirler. Söz geli?i A?Lk Çelebi’nin 1566’da yazLlan
Me4âirü’4-4uarâ’sL bunun tipik bir örneXini sergiler. Günümüz ara?tLrma dünya-
sLndaki biyografilerin çoXunda tezkirelerden alLnma anekdotlarL bulmak mümkün-
dür. Tarih ve tezkirelerdeki anekdotlarLn derlenip tasnif edilmesi ve incelenmesi
ba?lL ba?Lna bir ara?tLrma konusu te?kil edecek önemdedir.
Qa?LrtLcLdLr; ama Orhan Qaik Gökyay’Ln dikkati bize fetva kolleksiyonlarLnLn bi-
le tamamen mizâhî fetvalar içerebileceXini gösterdi. Kanunî Sultan Süleyman’Ln
çok itibar ettiXi, NranlL me?hur ?air HafLz’Ln (ö.1390) Divan’LnLn yakLlmasLna izin
vermeyen fetvasL tanLnmL? Alman yazarL Goethe tarafLndan iki ayrL ?iirde konu
edilen ünlü Ebussuud (ö.1574)’un bazL fetvalarL birer mizah örneXidirler. FLkLh
alanLnda yeti?mi? bilginlerin sorulan sorulara verdikleri, hüküm mahiyetinde olma-
yan, cevaplar demek olan fetvalarLn bir kalLbL vardLr. “Mesele” denir ve soru soru-
lur. Soru bitince “el-cevab” denir ve sorunun cevabL verilir. Erkekler Zeyd, Amr,
kadLnlar da Hind, Zeynep gibi anonim isimler altLnda zikredilirler. Ebussuud Efen-
di’nin bazL fetvalarda verdiXi kLsa ve espri yüklü cevaplar ciddi atmosferi bir güldü-
rü havasLna dönü?türür. Söz geli?i:
I.Mes’ele: Zeyd, oXlu Amr’a “Domuz oXlu domuz!” dese ?er’an ne lazLm olur?
1
Bkz. Nbrahim Olgun-Nsmet ParmaksLzoXlu: Firdevsî-i Rûmî, Kutb-nâme, Türk Tarih Kurumu
BasLmevi, Ankara 1980, s.111 v.d., s.253-254; Qentürk: a.g.e., s.445-446, 560-561; Halil NnalcLk-
Mevlüt OXuz: Gazavât-L Sultân Murad b. Mehemmed Hân, Nzladi ve Varna Sava?larL (1443-1444)
Üzerinde Anonim Gazavâtnâme, Türk Tarih Kurumu BasLmevi, Ankara 1978, s.10,21,23,53;
Hatice Aynur: Mahremî ve Qehnâme’si, I. KLsLm Yavuz Sultan Selim Dönemi, Nstanbul 1997,
s.116, 122, 127, 138-139, 172, 203-204, 240; Mehmet Akku?: MenâkLb-L Sultan Süleyman (Risâ-
le-i Padi?âh-nâme), Kültür BakanlLXL 1277, 1000 Temel Eser/ 158, Ankara 1991, s.54, 64.
2
Bkz. Hasan Köksal: Battalnâmelerde Tip ve Motif YapLsL, Ba?bakanlLk BasLmevi, Ankara 1984,
s.48, 83, 84, 85.

157
 El-cevab: Gerçekten olduysa kendisinin domuz olmasL lazLm gelir.
II.Mes’ele: Ber? (Afyon macunu) ve afyon yutmaya mübtela olan bazL kimseler,
bu iptilalarLndan kurtulmak için ?arap içseler caiz midir?
El-cevab: Afyon müptelasL kimseler insanlLktan çLkmL?lardLr, ne poh yirse
yisinler!
III.Mes’ele: Hatip Zeyd “KadL müslüman olmaz, müslüman kadL olmaz dese
hatiplik etmesi caiz olur mu?
El-cevab: Günümüzdeki zalim kadLlar için dediyse caizdir, bütün müslüman
kadLlar için dediyse azli gerekir.
IV.Mes’ele: Zeyd, avratlarLn olduXu cennet bana gerekmez(gitmem) dese ne la-
zLm olur?
El-cevab: Gerekmezse Cehennem’e(gitsin).1
GörüldüXü gibi Türk yazLlL eserlerinde hiç beklenmedik yerlerde mizahla kar?L-
la?mak mümkündür. AynL ?ekilde Latîfî’nin (ö.1582) Nstanbul’u anlatan Evsâf-5
=stanbul adlL eseri Nstanbul’un kurulu?unu, büyüklüXünü, semtlerini, güzelliklerini
anlatLrken devrin Nstanbul ya?antLsLna L?Lk tutar ve onu yer yer tamamen mizahlL bir
dille ele?tirir2.
16. yüzyLl ?enlikleri hakkLndaki kaynaklar mizahLn eyleme dönü?türülmü? ?ekil-
leri hakkLnda daha öncesiyle hiç kLyaslanmayacak ölçüde bilgi verirler. Kukla oyu-
nu, taklitler, komik hayvan gösterileri, komik danslar, curcunabaz, hokkabaz, göz-
baXcLlLk ve benzerlerine refakat eden maskaralLklar, komedi gruplarL bilhassa 1582
?enliXi dolayLsLyla iyi bilinmektedir. Yine bu yolla ?enliklerin düzenini üzerlerinde-
ki yaXlL elbise ve su fL?kLrttLklarL tulumlarLyla saXlayan çe?itli maskaralLklar yapan
tulumcular ve onlarLn yardLmcLlarL olan cin askerlerinin varlLklarLnL öXreniriz. Fakat
daha da önemlisi bilinen en eski karagöz gösterisinin 1582 ?enliXinde yapLlmasLdLr3.
Metin And’Ln açLkça ortaya koyduXu gibi gölge oyunu tekniXi XVI. yüzyLlda
MLsLr’dan Türkiye’ye gelmi?tir. Memluklularda varolan bu oyun Yavuz Sultan
Selim’in ilgisini çekmi?tir. Nlk gölge oyuncusunu Yavuz Sultan Selim, MLsLr’dan
getirdikten sonra bu oyun Türk kültürü ve tekniXi ile yoXrularak 17. yüzyLlda Kara-
göz adLnL alLp, içeriXi, oyunlarL, mizah ve nüktesi ile Türk kimliXine bürünmü?tür4.
Qenlikleri konu alan müstakil manzum ve mensur surnâmelerin bilindiXi kadarL

1
Orhan Qaik Gökyay: Destursuz BaXa Girenler, Dergah YayLnlarL, Nstanbul 1982, s.263-264.
2
Örnekler için bkz. Latîfî: Evsâf-L Nstanbul (HazLrlayan: Nermin Suner (Pekin), Nstanbul Fetih
Cemiyeti, Nstanbul 1977, s.13-15, 21, 52.
3
And: OsmanlL Qenliklerinde, s.96, 151, 184, 188, 195, 194; Nutku: a.g.e., s.96, 102, 124, 128.
4
And: Gölge Oyunu, s.244, 250-251, 258, 275.

158
ile ilki Gelibolulu Mustafa Âlî’nin (ö.1600), büyük 1582 sünnet düXünü ?enliXini
anlatan Camiü’l-buhûr der mecâlis-i sûr adlL manzum eseridir1. Âlî’nin eseri
çe?itli güldürü sanatlarLnL icra edenler hakkLnda bilgi verdiXi gibi bazL sahneleri
mizâhî bir dille anlatLr. Söz geli?i BitpazarL halkLnLn, aynacLlarLn geçi?ini anlatan
beyitler, tulumcularLn, tiryakilerin hallerinin tasvirleri böyledir2.
16. yüzyLlLn ünlü bazL kLssahan, meddah veya komiklerinin adlarL günümüze
kadar gelmi?tir. Bunlar arasLnda Lamîî’nin dostu olan edebî kültür sahibi, hazLrce-
vap ve zarif AnkaralL Nvaz, II.Selim’in etrafLnda bulunan taklitçi ve komik Nakka?
Hasan, Çokyedi Reis ve diXerleri, Emrî’nin Bâkî’ye sata?mak için ona benzettiXi
BatLl Oruç bulunur. Ancak III. Murad’Ln meddahL EXlence ile Cinânî’nin hikâyesi
iyice ün kazanmL?tLr3.
16.yüzyLlLn zenginliXi ve ihti?amL kendisini mizah alanLnda da göstermektedir.
17. yüzyLl bir önceki yüzyLlda serpilen hiciv ve hezlin zirvesini, hiciv denince bizde
ilk akla gelen ismi, Nef’î’yi ortaya çLkarmL?tLr. En çok itibara 4.Murad zamanLnda
kavu?an Nef’î yine onun zamanLnda 1635 yLlLnda hicivleri yüzünden Bayram Pa?a
marifetiyle boXdurularak öldürülmü?tür. Nef’î sert karakterli, keskin zekalL, övgü ve
yergide ölçü tanLmayan bir ki?iliXe sahiptir. Onun dilinden kimse kurtulamaz. Yergi
?iirleri Sihâm-5 Kazâ (Kaza OklarL) adLnL verdiXi bir kitapta toplanmL?tLr. Sihâm-L
Kazâ’da Nef’î babasLndan ba?layarak, vezirler, ulemâ, ?airler ve pek çok ki?iyi aXLr
bir ?ekilde yerer. Söz geli?i Gürcü Mehmet Pa?a’yL yeren ?iirinin “a köpek” redifi
bile yergilerin ?iddeti hakkLnda bir fikir verebilir. Dili o kadar keskindir ki bu yüz-
den defalarca görevden uzakla?tLrLlmL?tLr. Onun zekâsLnL ve istediXinde ne kadar
ince ve zarif olabileceXini gösteren nükteli sata?malarL da vardLr. Qeyhülislam Yah-
ya Efendi’nin dörtlüXüne verdiXi cevap ve Tahir Efendi hakkLndaki mLsralarL bunun
örneXidir4.
Bu yüzyLlda Nev’î-zâde Atâyî (ö.1636)5, Niksârîzâde Mehmed (ö.1616) hezli-
yâtL olan ?airler arasLndadLr. Küfrî-i Bahâî’nin (ö.1630) aynL tarzdaki Ahkâm-5
Külliye’sinin, Lâmi’î tarafLndan yazLlan Nefsü’l-emr-nâme adlL eserin izinden gitti-
Xi, Köprülü tarafLndan ileri sürülür6. 17. yüzyLlLn sonu 18. yüzyLlLn ba?Lnda ya?amL?
olan Hevâî (ö.1715) bu alanda çok deXi?ik bir kimlik sergiler. NranlL ?air Büshak-L
Qîrâzî’nin Sadi ve HafLz’Ln ?iirlerini yemeklerin övüldüXü eserlere, HafLz’Ln ?ikaye-

1
Arslan: Manzum Surnameler, s.12.
2
Bkz. Arslan: a.g.e., s.459-461, 297, 328, 331-332, 333, 512, 497.
3
Bkz. Köprülü: “Meddahlar”, s.377-378, 384-385.
4
Nef’î hakkLnda bilgi, bibliyografya ve metin için bkz. Metin Akku?: Nef’î ve Sihâm-L Kaza,
AkçaX, Ankara 1998.
5
Atâyî’nin hezliyatL için bkz. Fevzi ÇorapçLoXlu: Nev’î-zâde Atâyî, Divan (Mukaddime ve
yk.311-320 (mezuniyet tezi), Nzmir 1986, s.25-52.
6
Bkz. Çavu?oXlu: Zâtî’nin Letâif’i II, s.

159
tine yol açacak kadar dönü?türüp gülünçle?tirmesi gibi o da Nâbî’nin ?iirlerini yiye-
cek içeceklerle ilgili nüktelere dönü?türür1. Komik ?iirlerini Hevâyî mahlasLyla bir
divanda toplayan ?air, ciddi saydLXL ?iirlerini Rahmî mahlasLyla yazmL?tLr2. Nâbî’nin
kar?L saldLrLsL az aXLr deXildir. Bir kLtasLnda Hevâyî’yi “dübür”e KLyâmî’yi “ze-
ker”e benzetir. Nâbî’nin Haleb MollasL Abdülhalimzâde’yi e?eXe benzeten bir kLta-
sL da vardLr3. Onun ba?kalarL hakkLnda küfürsüz ele?tirisi, esprili kLtalarL olduXu
gibi, sahtekâr ?eyhler, Acem hayallerini çalan ?airler hakkLnda iXneleyici güldürücü
kLtalarL da bulunur4.
Bu çerçevede Güftî’nin (ö.1677) Te4rîfâtü’4-4uara adlL bizde bir ba?ka örneXi
?imdiye kadar görülmemi? tezkiresini de söz konusu etmek gerekir. Bu eserdeki
zeki, ?akacL, nüktedân üslup çok zaman mizah sLnLrLnL a?ar ve alay, hiciv ve çirkin
isnadlara, hezle dönü?ür. Güftî beXenmediXi, sevmediXi ?airlerin ?iirlerine “müshil
hap2”, “liynet verici”, “ihtilâma sevk edici” gibi yakL?tLrmalar yapar. Bu yüzden
Timurta? bu eseri “hezl-âmiz” bir tezkire olarak nitelemi?tir5.
17. yüzyLlda iyice azgLnla?an hiciv ve hezlin yanLnda Letâif kitaplarLnLn çokluXu
dikkati çekecek ölçüdedir. Bunlardan Nâlî Mehmed b. Osman’Ln Tuhfe-i Emsâl
adlL 1672/3 telif tarihli eseri mesnevi nazLm ?ekli ile yazLlmL? güldürücü anekdotlarL
toplar6. Edirneli Abdurrahman HLbrî’nin (ö.1676) Hadây5ku’l-cinân’L dinî tarihî
fLkralar ve eXlenceli latîfeleri 8 bâbta bir araya getirir. Feyzullah Efendi b.
Mehmed’in Letâifnâme’si IV.Mehmed’e (ö.1687) ?ehzâdeliXinde sunulmu? üç
bölümlük bir kitaptLr7. Fasih Ahmed Dede’nin (ö.1699) ünlü Mecmua’sL içinde
fLkralar yer alLr8. Gelibolulu Bahrî Mehmet Pa?a’nLn (ö.1700) Letaif-i Bahrî’si
yerli konularL içeren, günlük, tarihî, ibret verici güldürücü, bazLlarL müstehcen hikâ-
yeler içerdiXi için ilgi çekicidir9. Müneccimba?L Dervi? Ahmed Dede’nin (ö.1701)

1
Bkz. Akku?: a.g.e., s.25.
2
Bkz. Kocatürk: Türk EdebiyatL Tarihi, s.502.
3
Bkz. Ali Fuat Bilkan: Nâbî DivanL, 2 cilt, Milli EXitim BakanlLXL YayLnlarL 2946, Nstanbul 1997,
c.II, s.1146,1144; Seyit Kemal KaraalioXlu’nun Nâbî DivanL’nda Hiciv ve Mizah, üniversite
bitirme tezi, Nstanbul 1950 künyeli çalL?masLna ula?amadLk.
4
Bkz. Bilkan: a.g.e., c.II, s.1146, 1164, 1166, 1188, 1228.
5
Bkz. Faruk Kadri Timurta?: “XVII. AsLr Qâirlerinden Edirneli Güftî ve Te?rîfâtü’?-Qüerâ’sL”,
Makaleler (hazLrlayan: Mustafa Özkan), Ankara 1997, s.363,364,365; bir örnek için bkz.
Timurta?:, a.g.e., s.377.
6
Bkz. Manfred Götz: Turkische Handschriften, Teil 2, Franz Steiner Verlag GMBH-Wiesbaden
1968, s.374-375.
7
Bkz. Kavruk: a.g.e., s.246.
8
Bkz. Levend: Türk EdebiyatL Tarihi, s.175.
9
Bkz. Kavruk: a.g.e., s.247.

160
Letâifnâmesi Ubeyd-i Zâkânî’nin Dil-gü?â adlL eserinden çeviridir1.
17. yüzyLlda yazLldLXL tahmin edilen Hikâye-i Mekr-i Zenân’Ln yazarL belli de-
Xildir. Eser kadLnlarLn hile ve düzenbazlLklarL etrafLnda döner. Yine yazarL bilinme-
yen Hâzâ Hikâye-i Ebu Ali Sînâ adlL eserde Nbn Sînâ’nLn efsanevî ki?iliXi çevre-
sinde devrin pek çok bozukluklarL yerilerek gülünç duruma dü?ürülmü?tür2.
Bu arada güldürücü hikâye ve fLkralardan söz ederken hikâye külliyatlarLnL
unutmamak gerekir. Söz geli?i Süheylî’nin (ö.1632’den sonra) Acâibü’l-Meâsir ve
Garâibü’n-Nevâdir adlL tanLnmL? hikâyeler kitabL buna güzel bir örnek olu?turur.
KitabLn XX. faslL obur ki?ilerle ilgili kLsa ve güldürücü hikâyeleri, XXI. faslL cimri-
ler hakkLndaki fLkralarL, XXIII. faslL ise cahillik üzerine fLkralarL içermektedir3.
Nergisî’nin (ö.1633) mensur Hamse’sinde yer alan Nihalistan ise konularLnL yaza-
rLn çevresinden ve hayatLndan alan zarif, eXlenceli ve modern küçük hikâye tarzLna
çok yakla?an örnekler içerir4.
17.yüzyLlLn tarih ve biyografi eserleri daha önceki yüzyLldaki benzerleri gibi
pek çok anekdot anlatLrlar, yine daha önceki benzerlerinde olduXu gibi bunlarLn bir
kLsmL biribirinden aktarmadLr. Seyahat edebiyatLmLzLn herhalde en tanLnmL? eseri
Evliya Çelebi’nin (ö.1684?) 10 ciltlik Seyahatnâme’sidir. Evliya Çelebi’nin ?akacL,
hayat dolu, kLpLr kLpLr, bol esprili bir anlatLmL vardLr. O bir çok olayL ve ki?iyi gü-
lünçle?tirerek anlatLr. Yerel aXLzlarL kullanLr, taklit yapar. Üslûbu zaman zaman
hikâye, masal anlatLcLsL olan meddahlarL andLrLr. AbartmalarL me?hurdur. Bu güldü-
rücü eXlenceli anlatL? tarzLnL sLk sLk kendi ba?Lndan geçen olaylar için de kullanLr5.
Evliya Çelebi’nin mizahL ba?lL ba?Lna ciddi bir ara?tLrma konusudur.
17.yüzyLlda mizah açLsLndan mesnevilerin durumuna baktLXLmLzda Atâyî’nin
(ö.1636) Hamse’si ile Sâbit’in mesnevilerinin çok farklL bir yere sahip olduklarLnL
görürüz. Atâyî özellikle Nefhatü’l-ezhâr ve Sohbetü’l-ebkâr’da Ta?lLcalL Yah-
ya’nLn (ö.1582) mesnevilerinde olduXu gibi hem DoXu-Nslam ortak hikâye alanla-
rLndan hem de kendi çevresinden aldLXL pek çok konuyu tamamen mizâhî hikâyeler
olarak anlatLr6. Bu arada tarihî bir ki?ilik olan Pir Muhammed Çelebi etrafLnda nasLl
bir anekdotlar halkasL olu?tuXunu, Pir Muhammed Çelebi’nin komik bir tipe dönü?-
tüXünü görmek mümkün olur.

1
Bkz. Levend: a.g.e., s.156.
2
Bkz. Kavruk: a.g.e., s.204.
3
Bkz. YaXcL: a.g.e., s.63,64; XIV.fasLl 8.hikâyede Hintli filozof ile Nskender arasLnda geçenler,
Nasreddin Hoca ve Timur için de benzer bir ?ekilde anlatLlLr, bkz. YaXcL: a.g.e., s.119.
4
Bkz. Kocatürk: Türk EdebiyatL Tarihi, s.493-495; hikâyelerden “oda arkada?L” adL altLnda sade-
le?tirilerek yayLnlanan bir örnek için bkz Vasfi Mahir Kocatürk: Hikâye Defteri, Bulu? YayLnevi,
Ankara 1956, s.20-29.
5
Evliya Çelebi için bkz. Mücteba Nlgürel: “Evliya Çelebi”, TDV NA, c.11 (1995), s.529-533.
6
Geni? bir özet için bkz. Kortantamer: Nev’î-zâde Atayî, s.178 v.d., 199 v.d.

161
 Sabit’in durumu çok farklLdLr. Onun Edhem ü Hümâ’sL ve Zafernâme’si daha
önceki dönemlerin ve bu yüzyLlLn az çok mizahî kLsLmlar içeren birçok mesnevisi
gibi yer yer mizâhî bir anlatLma ba? vururlar1; ancak Derenâme (Ya da) Hâce
Fesâd ve Söz Ebesi ile Amrü’l-Leys adlL minik mesneviler bamba?ka bir karakter-
dedirler. Daha önce duyulmamL?, bilinmeyen yahut yaygLn olmayan bir hikâyeyi
anlatan Amrü’l-Leys ba?tan sona ho? ifadeler, deyimler, nükteli bir anlatLm, eXlen-
dirici güldürücü tasvirlerle bazL sipahilerin pek iyi olmayan durumunu sergiler2.
Derenâme çok daha farklL bir karakterdedir. Karacan, Sabit’in Derenâme’de tama-
men bir güldürü ?airi olarak kar?LmLza çLktLXL görü?ündedir ve bu eserin komedinin
Qinasî’ye varLncaya kadar tek örneXini olu?turduXunu dü?ünür. Mizah ve cinsellik
bu eserde kayna?mL?, deyimler, argo halk söyleyi?leri, mizah ve ?ehevî duygular
eserin eksenini olu?turmu?tur3.
17.yüzyLlLn divanlarLna mizah açLsLndan bakLldLXLnda herhalde Nâbî ve Sabit’i
en ba?a almak gerekir. Nâbî’nin divanL çok sayLda tamamen mizâhî ?iirler içerir.
Bazan da uzun ?iirlerin bir kLsmL nükteli ve esprili olarak kar?LmLza çLkar. Onun
kLtalarLna yukarLda deXinilmi?ti. Azliyye kasidesi dönem insanlarLnLn psikolojisine
yönelik ironi ve satir içeren bir ?iirdir. Kasidelerinde mizâhî kLsLmlar, bir mesnevi-
sinde Nstanbul üzerine esprili beyitler vardLr. Bir gazeli çarhtan, biri görünü?e itibar
edilmesinden güldürerek ?ikayet eder. “Bozund2s2dur” redifli gazeli her?eydeki
bozulmadan, “unud2lm2 ” rediflisi unutulan deXerlerden ironik ve satirik bir dille
söz eder; “bilürsin” rediflide Nâbî zâhide çatar4. Nâbî yüzyLlLn dikkate deXer bir
mizah yazarLdLr. Onun mizahL ?iirinin karakterine uygundur.
Sâbit Divan’Lna gelince, o ba?ka bir alemdir. Sâbit’in bütün rahatlLXL, laubalili-
Xi, hatta âmiyaneliXi onun mizah ?iirlerinin karakterini olu?turur. O, nükteler, ata-
sözleri, deyimler, oyunlu kelimeler, tezadlar, cinaslarla hep müstehzîdir. Sevgilinin
maddî güzelliXini bir yandan cinsellik bir yandan istihza ile dile getirir. YalnLz alay-
cL toplumsal ele?tirileri ve güldürücü yakLnmalarL eksik deXildir. DivanL bütün bu
tavrLn ve tarzLn örnekleriyle ba?tan sona doludur5. Bu arada Cevrî (ö.1654) Di-
vân’LnL da göz ardL etmemek gerekir. Özellikle Rûhî’ye nazire terkib-i bend’i sofu-
lara, yalancL ?eyhlere sata?Lr ve rindâne bir tavLr sergiler. Terci-i bend’inde ise
zâhid, sofu, gurur, rind onun nükteli ve satirik bir dille ele aldLXL konularLnL olu?tu-

1
Sabit: Edhem ü Hüma (hazLrlayan Turgut Karacan), Sivas 1990; Sabit: Zafernâme (hazLrlayan
Turgut Karacan), Sivas 1991.
2
Sabit: Amrü’l-Leys (hazLrlayan Turgut Karacan), Sivas 1990.
3
Sabit: Derenâme (Ya da) Hâce Fesâd ve Söz Ebesi (hazLrlayan Turgut Karacan), Sivas 1990.
4
Bkz. Bilkan: Nâbî DîvanL, I.cilt, s.57-58, 78-80, 87, 444, 556-557, 579-580,580,581, II.cilt,
s.714, 887.
5
Divan metni için bkz. Turgut Karacan: BosnalL Alaeddin Sabit, Divan, Cumhuriyet Üniversitesi
YayLnlarL No:37, Sivas 1991.

162
rurlar. Cevrî’nin esprili rindâne gazelleri de vardLr.1
Nâbî ve Sâbit gibi olmamakla beraber Nef’î, Fehim-i Kadim (ö.1648), Nâilî
(ö.1666), Kafzâde Fâizî (ö.1621), Azmizâde Haletî (ö.1630), Qeyhülislam Yahya
(ö.1643), Niyazî-i MLsrî (ö.1693) ve benzeri ünlü ?airlerin ve pek çok diXerinin
divanlarLnda da kiminde daha çok kiminde daha az güldürücü ?iir ve beyitler bulu-
nur.
17. yüzyLl mizah edebiyatLmLza Bekrî Mustafa ve Nncili Çavu? gibi kimliXi etra-
fLnda bir efsane olu?an iki ismi kazandLrmL?tLr. Zaten daha sonra da hayli ünlü ve
güzel fLkralarL anekdotlarL olan ki?ilerin ortaya çLktLXLnL göreceXiz. Bekri Musta-
fa’nLn hayatL söylentilerle örülüdür. IV.Murat devrinde ya?adLXL kuvvetle muhte-
meldir. Genç ya?ta anne ve babasLnL kaybedince arkada?larLnLn etkisi ile KumkapL,
YenikapL, BalLkpazarL meyhanelerinde gece gündüz içer hale geldiXi için ona “Bek-
rî” lakabLnL takmL?lar. Qöhreti yayLlLnca Sultan Murat ve devlet erkânL ile tanL?LklLXL
da olmu?. FLkralardaki Bekrî Mustafa ?iddetle uygulanan içki yasaXLna uymadLXL
için görevlilerle ba?L derde giren bir ki?idir. Dinde katL kuralcLlara kar?L müsamaha-
yL savunur. 17.yüzyLldan itibaren yazLlL eserlere giren fLkralarL Bekta?î fLkralarLyla
karL?mL?tLr2.
Nncili Çavu?’ta da tarihî bir ki?ilik etrafLnda söylentiler halkasL ve bir kimlik
olu?mu?tur. AdL büyük bir ihtimalle Mustafa’dLr, Nncili ise lakaptLr. LâkabL ile ilgili
çe?itli rivayetler vardLr. Nncili Çavu? 16.yüzyLlLn sonuna doXru Nstanbul’a gelmi?.
Saray hizmetine girmi?. Arapça ve Farsça bildiXi, kültürlü olduXu anla?LlLyor. Nncili
Çavu? fLkralarL saray merkezlidir. O âdeta halkLn saraydaki temsilcisidir. Onun
dilinden saray ve çevresi ele?tirilir, gülünçle?tirilir, halkLn saray hakkLndaki duygu
ve dü?ünceleri dile getirilir3.
Yine böyle fLkra kahramanL olma emareleri göstermi? olan TLflî’nin (ö.1664)
durumu biraz farklLdLr. TLflî’nin bir ?air olduXu Atayî, Kafzâde gibi ?airlerle sLk sLk
bir araya geldiXi biliniyor4. IV.Murad’Ln nedimi imi?. ZamanLndaki ?airlerle ?aka-
la?malarLnLn çok olduXu onunla ilgili olarak nakledilen hazLrcevaplLk içeren nükteli
fLkralarLndan anla?LlLyor. Eski ZaXralL Tarzi Mehmet Çelebi (ö.1662) onun aXzLndan
Vasiyyetnâme ve Zillenâme adlL eXlenceli ?iirler yazmL?5. Sansar Mustafa adlL Sul-
tan Murad ile TLflî hikâyesi, Levend’in kaydettiXi gibi bir gülmece deXil,

1
Bkz. Hüseyin Ayan: Cevrî, HayatL, Edebî Ki?iliXi, Eserleri ve DivanLnLn Tenkidli Metni, Atatürk
Üniv. YayLnlarL No.583, Erzurum 1981, s.43, 160-162, 167, 178, 189, 200-201, 211, 216, 222,
226.
2
Bekri Mustafa için bkz. ? “Bekri Mustafa”, Türk Dili ve EdebiyatL Ansiklopedisi , cilt 1 (1977),
s.381-382; YLldLrLm: Bekta?î FLkralarL, s.27-28.
3
Nurettin Albayrak: “Nncili Çavu?” TDV NA c.22 (2000), s.277-278.
4
Bkz. Kortantamer: Nev’î-zâde Atayî, s.420.
5
Bkz. Levend: a.g.e., s.154.

163
17.yüzyLlda örnekleri çok olan sLradan bir hikâyedir1. TLflî tarihî ?ahsiyeti daha
fazla bilinir olmasLna raXmen yine de bir ölçüde bir fLkra kahramanLna dönü?mü?-
tür.
Evliya Çelebi’den bu isimlerin dL?Lnda çok sayLda meddah, kLssahan ve komik
tiplerin varlLXLnL öXreniriz. Sadece sultan vezir ve ayânLn meddahlarL 80 civarLnda-
dLr. Evliya, Bursa, Erzurum, Malatya v.b. ?ehirlerin kahvehanelerinden söz ettiXin-
de, verdiXi bilgiler çok etkileyicidir. Sadece Bursa’da 75 kahvehane vardLr ve bura-
larda ?iirler okunur, hikayeler anlatLlLr, komiklikler yapLlLr, saz ve söz vardLr, ünlü
meddahlar gelirler2. Ne yazLk ki bu yoXunluk, devrin ünlü pek çok komiXinin ortaya
çLkardLXL mizahLn ve tiplerin, bunlar kayda geçmediXi için, yazLlmadLXL için, günü-
müze kadar gelmesini pek fazla saXlayamamL?tLr. Ancak bu durumun istisnalarL da
vardLr. Söz geli?i, Evliya Çelebi güzel taklit yapan, mizâhî ?iirleri olan, halk ?iiri
temsilcisi olup IV.Murad’a nedimlik yapmL? bir Kahvecizâde’den mizâhî bir ?iir
alLntLsL yapar3. Yahut Kerem ile AslL hikâyesinin içindeki Kerem aXzLndan söylenen
Sinek destanL bu kahvelerdeki mizah konusunda bir fikir verebilir4.
Lisân-L Pepegî (kekeme dili) ile yazLlmL? ?iirleri herhalde bu çerçeve içinde dü-
?ünmek gerekir. Bu ?iirler kekemelerin aynL heceyi tekrarlamalarLnL takliden yazLlLr-
lar. A.ÇelebioXlu 11 örnek tesbit etmi?tir. Örneklerden birisi Nesîmî mahlaslLdLr;
yalnLz bu Nesîmî’nin hangi Nesîmî olduXu konusunda kesinlik yoktur. Bu bakLm-
dan ?imdilik BursalL Feyzî’nin (ö.1757) yazdLXL ?iir tesbit edilmi? en eski örnek
olarak görünüyor5.
Kahvehaneler dL?Lnda düXünlerin, pe?tamal ku?anma gibi çe?itli kutlama vesile-
lerinin ve elbette ?enliklerin, halkLn büyük ölçüde katLldLXL güldürücü faaliyetlere
imkan tanLdLXL biliniyor. Bu tür eXlencelerde hayvanlara yaptLrLlan maskaralLklar,
gürültülü patLrtLlL, soytarLlLXa dayanan danslar (curcunabaz, tulumcu,cin askeri v.b.),
komik erotik danslar çok görülür. Tiryakiler, tulumcular komik gösterilerin içinde
yer alLrlar. Kukla, karagöz, hikâye anlatLmL ve çe?itli komiklikler eXlenceleri zen-
ginle?tirir6. Bu ?enliklerde en ilgi çekici yön, toplumun her kesiminin gülme ve
eXlence dünyasL içinde bir araya gelmesi ve kurallarL iyice gev?etmesidir.
18.yüzyLl mizah ürünlerine toplu bir bakL? ?a?LrtLcL bir biçimde edebiyat dünya-
mLzdaki geli?im çizgisi ile mizahLn paralelliXini gösterir. ArtLk 16.yüzyLlLn zenginli-
Xi, ihti?amL, derinliXi ve gücü yoktur. 17.yüzyLlLn gülen eXlenen, biribirleriyle dala-

1
Bkz. Levend: a.g.e., s.153; kr?. Nstanbul Üniversitesi Ktp. T.Y., No.250/2.
2
AyrLntLlL bilgi için bkz. Köprülü: “Meddahlar”, s.380 v.d.
3
Bkz. Kocatürk: Türk EdebiyatL Tarihi, s.422.
4
Bkz. Kocatürk: a.g.e., s.429-430.
5
Âmil ÇelebioXlu:“Kekeme Dili(Lisân-L Pepegî)Nle Qiirler”,Türk Folkloru Ara?tLrmalarL
1985/2,s.27-34.
6
Bu konularda ayrLntLlL bilgi için bkz. And: OsmanlL Qenliklerinde, s.152, 156, 175, 176; Nutku:
Edirne QenliXi, s.74-75, 126-128; And: Gölge Oyunu, s.250.

164
?Lp küfürle?en; ama bir yandan ince ve rafine bir tarzda mizah üreten dünyasL seç-
kinler edebiyatLnLn yazLlL ürünlerinde birden daralmL?tLr. Buna kar?LlLk daha halk
tarzL, daha âmiyâne bir güldürü dünyasLnLn aXLr basmaya ba?ladLXL görülür. YalnLz
yine de 18.yüzyLl önemli bazL mizah yazarlarLnL ve ?iirlerini ortaya çLkarmL?tLr.
Bu yüzyLlda diXerlerinden çok daha fazla mizâhî mektup yazLldLXL anla?LlLyor.
Mizâhî mektup deyince yüzyLlLn ilk akla gelen ismi Kânî’dir. (ö.1791). Kânî mek-
tuplarLyla edebiyatLmLzda ayrL bir yer kazanmL?tLr. Kânî’nin nükteli ve iXneli bir dili
vardLr. Kânî dilin imkanlarLndan yararlanLp açLk saçLk sözler ve benzetmelere yer
verir, deyimler, atasözleri, cinaslardan yararlanLr, secilerin örgüsüne nükte yergi ve
ta?lama yerle?tirir. Söz geli?i kendisine gelen bir mektuptaki bütün lakaplarL,
ünvanlarL, nitelemeleri tek tek alarak onlarL alaylL bir biçimde açLklar1.
YüzyLlLn diXer mizâhî mektup yazarlarL arasLnda mensur mektuplarLyla KadL
Mehmed Abdülbâkî HLfzî2, ku? adlarL ve ku?baz terimleri kullanarak BaXdat Valisi
Ali RLza Pa?a’ya sunduXu mektupla Vahyî (ö.1717) (Balat Qeyhizâde Mehmed)3,
manzum mektuplarLnLn içindeki güldürücü tasvirlerle Sâlim (ö.1743)4 sayLlabilirler;
belki Nzzet Ali Pa?a’nLn Nedim’e yazdLXL Nigernâme bu kapsamda dü?ünülebilir.
Fakat Nef’î’nin hicivde yaptLXL gibi mizâhî mektup türünü Kânî zirveye ta?LmL?
görünüyor.
18.yüzyLl daha öncesiyle kLyaslandLXLnda sönük kalmasLna raXmen hicv, hezl ve
letâif alanLnda bazL dikkate deXer isimler ortaya çLkarmL?tLr. Bu alanda ilk akla ge-
len isimler arasLnda Kânî’nin Letâif ve Hezliyât5 gelir. Osmanzâde Tâib’in
(ö.1723) Hecv ve Hezliyât5, Sürûrî’nin (ö.1812) Hezliyât5, Kâmî’nin Qah Abbas’Ln
sertabibi QLfâî’nin Mümin Han hakkLnda yazdLXL bir hiciv olan “Nuh Bend”ini
?erheden “0erh-i Hecviyyât-5 Mü’min 0âh”L göze çarpan isim ve eserler-
dir5.Çelebizâde ÂsLm’Ln Acâibü’l-letâif’i farklL bir karakterdedir. O içinde güldü-
rücü hikâyeler bulunan bir HLtay seyahatnamesi olarak tanLnLr6.
Qimdilik tarih dü?ürme alanLnL Sürûrî kadar ba?arLlL mizah üretmenin bir aracL
haline getiren ikinci bir ?airin varlLXL bilinmiyor. O, kedinin sLçan tutmasLndan,
camiye gelen pabuç hLrsLzLnLn kaçmasLna kadar akla gelebilecek her olaya komik

1
Kânî hakkLnda ayrLntLlL bilgi için bkz. Muhittin EliaçLk: TokatlL Kânî DivanLnLn Tenkitli Metni,
yüksek lisans bitirme tezi, Nstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Nstanbul 1992, s.XIV,
XV, XVII, XVIII, XIV, XXV, XXXIX, XL, XLII, XLIII, XLIV, XLV, LII, LIV, LVI; bir mektu-
bunun ne?ri için bkz. “Kânî’nin Sadrazam Yegen Mehmet Pa?aya YazdLXL AXLr Bir Mektubu”,
Türk Dili sayL 593 (MayLs 2001), s.592-595; bu mektubun ve Feyzullah Efendi’ye yazdLXL mektu-
bun sadele?tirilmi? ?ekilleri için bkz. Ahmet DizdaroXlu: “Kânî” Türk Dili Mektup Özel SayLsL,
sayL 274 (Temmuz 1974), s.78,79-80; Kânî için ayrLca bkz. Orhan Qaik Gökyay: Tanzimat Döne-
mine DeXin Mektup, s.17-19.
2
Bkz. Levend: a.g.e., s.154.
3
Bkz. Levend: a.g.e., s.153.
4
Bkz. Adnan Nnce: “Mirza-zâde Mehmed Sâlim Efendi’nin Manzum MektuplarL”, AltLncL Millet-
lerarasL Türkoloji Kongresi, Nstanbul, 19-23 Eylül 1988, s.18, 30.
5
Bkz. Levend: a.g.e., s.154-155.
6
Bkz. Levend: a.g.e., s. 157.

165
tarihler dü?ürmü?tür. AyrLca onun tarih dü?ürmediXi fakat hicve, alaya, nükteye
ba?vurduXu pek çok ?iiri vardLr. En çok da Sünbülzâde Vehbi (ö.1809) ile uXra?mL?-
tLr1.
Dönemin divanlarLna mizah açLsLndan bakLldLXLnda 17.yüzyLlLnkilerden çok ge-
ride kalmazlar. Divanlarda artLk iyice yerle?mi? olan mizah konularL daha önceki
dönemlerde olduXu gibi, uzun ?iirlerin içinde (söz geli?i kaside, mesnevi, terkib-i
bend, terci-i bend v.b.) bazan kLsa bazan uzun bir ?ekilde göze çarparlar. Özellikle
kLtalar mizahLn yoXun üretildiXi nazLm ?ekilleridir; ancak gazeller de yabana atLl-
mayacak ölçüde mizâhî olabilirler. Dönemin ünlü divan ?airlerinin divanlarL bunu
açLkça gösterir. Osmanzâde Tâib (ö.1724), BursalL Nsmail BeliX (ö.1729), Nedim
(ö.1730), Qeyhülislam Nshak (ö.1734), Esad Efendi (ö.1753), Ha?met (ö.1768), Es-
rar Dede (ö.1797), Qeyh Galib (ö.1799) Sünbülzâde Vehbî (ö.1804) divanlarL he-
men akla geliveren isimlerdir. Ancak bunlarLn arasLnda özellikle Osmanzâde Tâib,
Nedim, Ha?met, Qeyh Galib ve Sünbülzâde Vehbî mizah söz konusu olunca farklL
bir yere sahiptirler. Osmanzâde Tâib’in hiciv ve hezlleri yanLnda ayrLca toplumsal
ele?tiri içeren mizâhî ?iirleri vardLr2. Nedim’in mizahL Ziya Pa?a’nLn bile dikkatini
çekmi?tir. Nedim sürekli olarak beyitlerine nükteler ?akalar katar, gülünç
Ramazaniyye ve Qitâiyyesi ile bu konuda artLk yerle?mi? olan tarzL devam ettirir.
Komik gazel, kLta ve rubai yazar3. Ha?met’in heccavlLXL ünlüdür. Hatta bu yüzden
sürgüne gönderildiXi söylenir. DivanLnda daha çok zamanLndaki bozukluklara yöne-
lik ironik ve satirik ?iirler dikkat çeker. Rûhî’ye nazire terkib-i bend’inde yalancLlar,
dolandLrLcLlar, pa?alar, mollalar, haksLz yere makam sahibi olanlar ve benzerleri
ele?tiri oklarLna hedef olurlar.4 Qeyh Galib, divanLnda mizaha ?a?Lrtacak kadar çok
ba? vurur. Söz geli?i mevlevihânelerin tamirine ili?kin istek ?iirlerinde benzerlerini
daha önceki yüzyLl divanlarLnda da gördüXümüz gibi komik tasvirler vardLr. Komik
Ramazaniyyesi, bülbülle kaz hikayesi, seyyah hikâyesi hep divanLnda yer alan nük-
teli, eXlenceli ?iirlerdir. Dünyaya “yuh” çeken “yuf” redifli ?iiri ile rindâne, a?Lkâne
komik gazel ve kLtalarL vardLr. Büyük ?airlerimizin çoXunda olduXu gibi Qeyh
Galib’de de mizah önemli bir yere sahiptir5.
Sünbülzâde Vehbî’ye gelince, o da Qeyh Galib gibi mizahlL anlatLmL ?iirinin
dikkati çekecek bir elemanL haline getirmi?tir. Onun da komik Lydiyyeleri,
ramazaniyyeleri, zamane ?airlerinden ?ikayeti, istekleri, devrine ve olaylarLna alaylL

1
Kocatürk: Türk EdebiyatL Tarihi, s.352-354.
2
Bir fikir edinmek için bkz. Mustafa Yatman: Osmanzâde Tâib DîvanL’ndan Seçmeler, Kültür
BakanlLXL YayLnlarL 1015, Ankara 1989, s.40, 76.
3
Nedim için bkz. Muhsin Macit: Nedim DivanL, doktora tezi, Gazi Üniversitesi, Ankara 1994,
s.LVIII, s.51-52, 64-65, 265, 356, 492.
4
Bkz. Mehmet Arslan-N.HakkL Aksoyak: Ha?met KülliyâtL, Sivas 1994, s.22-23, 32 v.d., 155-156,
159, 184-185, 264, 271, 279.
5
Bkz. Naci Okçu: Qeyh Galib, 2 cilt, Kültür BakanlLXL, Türk Klasikleri, Ankara 1993, I.cilt,
s.100-101, 125-127, 173, 447, 466, II.cilt, s.688, 829, 882, 885, 955; Cem Dilçin: “Qeyh Galib’in
Mevlevî-hânelerin Tamirine Nli?kin Qiirleri” OsmanlL Ara?tLrmalarL XIV (1994)den ayrL basLm.

166
bakL?larL vardLr1.
18.yüzyLl mesnevi edebiyatL mizah açLsLndan daha önceki yüzyLllarla kLyaslan-
dLXLnda çok fakirdir. Ancak özellikle Sünbülzâde Vehbî ve Qeyh Galib bu alanda da
dikkati çekecek ölçüde kalem oynatmL?lardLr. Vehbî’nin Nâbî’nin Hayriyye’si gibi
çe?itli konularda nasihat veren 1181 beyitlik Lutfiyye adlL mesnevisi yoXun bir
?ekilde nükteli, ?akacL, iXneleyici, alaycL, hicvedici bir üslupla yazLlmL?tLr2. Bu de-
virde nasihatname türünün mizah içeren bir ba?ka örneXi Zarîfî’nin (ö.1795) Pend-
nâme’si’dir3. Galib’in Hüsn ü A4k’Lnda ise bazL bölümler zarif bir mizah zeminine
otururlar4.
UrfalL Nüzhet Ömer Efendi’nin (ö.1778) Marzubanname çevirisi ise gelenek-
sel kültürün devamlLlLXL konusunda bir fikir vermektedir5. Bu meyanda Qeyh
Galib’in mensur 0erh-i Cezîre-i Mesnevî’sinde az da olsa rastlanan bazL parçalar
eski terbiyevî kitaplarda zaman zaman ba?vurulan komik hikaye anlatma geleneXi-
nin de devam ettiXini gösterir6.
17.yüzyLlda bilinen ilk örneXini TLflî’de gördüXümüz, kimliXi hakkLnda elde
bilgi bulunan, eserleri var olan bazL ?airlerin aynL zamanda bir ölçüde fLkra kahra-
manLna dönü?meleri ile 18.yüzyLlLn RagLb-Ha?met-FLtnat üçlüsünde kar?Lla?LrLz. Bu
fLkralarLn bazLlarL günümüze kadar gelmi?tir7.
18.yüzyLl ?enlikleri bir önceki yüzyLl gibi toplumun her kesiminin birlikte eX-
lendiXi ?enlikler olmaya devam etmi?lerdir. 1720 ?enliXini anlatan Surnâme-i
Vehbî’nin ünlü ressam Levnî tarafLndan minyatürlenen bir yazmasL bize bu ?enliXe
katLlanlarLn zengin bir panoramasLnL görsel olarak sunar. Bir önceki yüzyLl ?enlikle-
rindeki her ?ey bu yüzyLlda da vardLr. YabancL gözlemcilerin katkLlarLyla bu ?enlik-
ler hakkLnda bilgimiz artmaktadLr. Karagöz 17.yüzyLldan itibaren oturmu? ve karak-
terini bulmu?tur. Orta oyunu kesin kalLbLnL henüz oturtmamL?tLr; ama karakteristik
çizgileri ortaya çLkmL?tLr. BazL eXlenceli oyunlarda seyirciler de oyuna katLlLrlar.
Bütün bu ?enliklerde en karakteristik özellik, gösteriler ve oyunlarda, padi?ah dahil

1
Bkz. Süreyya BeyzâdeoXlu: Sünbülzâde Vehbî, Nklim YayLnlarL, Nstanbul 1993, s.29-30, 42-46;
Süreyya BeyzâdeoXlu: Sünbül-zâde Vehbî, doktora tezi, Nstanbul Üniversitesi, Nstanbul 1985,
s.65, 76, 156, 172-173, 231, 264-269, 334, 335, 337.
2
BazL örnekler için bkz. Süreyya BeyzâdeoXlu: Sünbülzâde Vehbî, Lutfiyye, Cihan Ne?riyat ve
MatbaacLlLk, Nstanbul 1996, s.45-47, 53-54, 59-61, 63-64, 75-76, 82-85; örnekler pek çoktur.
3
Örnekler için bkz. Mehmed Arslan: Pendnâme-i Zarîfî, Sivas 1994, s.22, 35, 41, 76.
4
Bkz. Orhan Okay-Hüseyin Ayan: Qeyh Galib, Hüsn ü A?k, Dergâh YayLnlarL, Nstanbul 1975,
s.42-43, 49-50, 51-52, 73-74, 125-129, 132-138, 176, 213-214, 243, 244, 245.
5
Bkz. Korkmaz: a.g.e., s.70.
6
Bkz. Turgut Karabey-Mehmet VanlLoXlu-Mehmet Atalay: Qeyh Galib, Qerh-i Cezîre-i Mesnevî,
Atatürk Üniversitesi, Erzurum 1996, s.64-65, 97.
7
Bu konuda ayrLntLlL bilgi için bkz. Mehmet Arslan- N.HakkL Aksoyak: Ha?met KülliyatL, s.37-44.

167
bütün yönetim görevlilerinin taklit ve ele?tiri konusu edilebilmesidir. Ha?met,
Vilâdetnâme-i Hümayun adlL Surname’sinde bize oyunlardan bazL sahneleri ayrLn-
tLlL bir ?ekilde tasvir eder1.
Nedimler, musahipler, meddahlar, komikler bu yüzyLlda da faaliyetlerini sürdü-
rürler.
18.yüzyLl daha önce de örneklerini görmeye ba?ladLXLmLz komik halk ?iiri ör-
neklerinin çoXaldLXL bir yüzyLldLr. Selimi, Tahiri, Kamili v.b. UXursuz DestanL,
Esnaf DestanL gibi isimler verdikleri güldürücü ?iirler yazarlar2.
Bu yüzyLlLn mizahta bazL alanlarda eskiyi devam ettirse bile, en karakteristik
özelliXi, ?ahsî kanaatimize göre, özellikle dilde ta ba?langLçtan beri var olan ancak
seçkin edebiyatLn süzgecinden geçerek daha rafine hale gelen yerelliXi –burada söz
geli?i Necâtî’yi dü?ünmemek mümkün deXil- daha filtresiz bir ?ekilde halk aXzLna,
yer yer âmiyâneliXe götürmesidir.
19.yüzyLlLn geleneksel mizahL bu durumun daha da ileri gitmi? ?eklidir. Tanzi-
mat’tan çok daha önce ba?layan BatL etkisinin toplum hayatLnda ve edebiyatta, do-
layLsL ile mizahta bazL radikal deXi?imlere yol açtLXLnL biliyoruz. Burada 19.yüzyLla
mizah açLsLndan göz atarken bizi geleneXin durumu ilgilendiriyor; çünkü
Tanzimatla beraber ba?layan deXi?im ve dönü?üm ba?lL ba?Lna ayrL bir ara?tLrma
konusudur.
Özellikle Sâbit’in açtLXL çLXLrdan etkilenerek gitgide âmiyânele?en; fakat aynL
zamanda mizahL halk ruhuna ve dünyasLna her bakLmdan sokan 19.yüzyLl ?airlerinin
ba?Lnda FazLl (ö.1810), VasLf (ö.1824), Refi’î-i Kalayî (ö.1821), Aynî (ö.1837),
Türk Galib (ö.1876) gibi ?airler gelirler.
Söz geli?i, FazLl’Ln mahalle halkL ve imam tarafLndan bir fahi?enin evinin ba-
sLlmasLnL anlatmasL tiyatroya yakla?an komik bir hikâyedir3. VasLf’Ln divanLnda yer
alan iki uzun ?iiri ise mahalle ya?antLsLndan seçilen bir anayL ve kLzLnL konu?turur.
Bu ?iirlerde tipler gerçekçi çizgilerle ve kendilerine has konu?malarLyla verilirler.
Ana kLzLna nasihatlar eder. KLz da ona edepsiz bir tavLrla cevaplar verir. Qiirde âdeta
bir sahneleme söz konusudur4.
“Türk Galib” diye tanLnan Abdülhalim Gâlib Pa?a’nLn (ö.1876) ?iirleri çok fark-
lLdLr. Onun Kastamonu aXzLyla yazdLXL ve Mutayyebat-5 Türkiyye adLnL verdiXi
?iirleri tamamen cinsel içeriklidir ve bölge aXzLnLn özelliXinden de yararlanarak

1
Bkz. Arslan-Aksoyak: Ha?met KülliyatL, s.440-445.
2
Bkz. Kocatürk: Türk EdebiyatL Tarihi, s.500, 501.
3
Bkz. Kocatürk: Türk EdebiyatL Tarihi, s.547.
4
Bkz. Kocatürk: a.g.e., s.587-588.

168
güldürür1.
Nzzet Molla’nLn Mihnet-i Ke4an adlL eseri ise yer yer alaycL ve hicivci görü?le-
re, nükteli bölümlere yer verir. Mihnet-i Ke?an belki de geleneksel ile modernle?-
menin kesi?meye ba?ladLXL bir noktadadLr2.
Bu yüzyLlda Süleyman Fâik Efendi’nin (ö.1837) “hecv ve hezl”i devam ettirdi-
Xini görürüz3. Bu konuda i?in ilgi çekici yanL halk ?airi Bayburtlu Zihnî’nin de
Sergüze4tnâme içinde hiciv ve hezlinin bulunmasLdLr4.
Tercüme hayvan hikâyelerinin gelenekteki sonuncularL arasLnda Mehmed H. bin
Ahmed b. Nsmail Tosyavî’nin K5stasü’d-devrân adlL 1821 tarihli tercümesini say-
mak mümkündür. Kelile ve Dimne tarzLnda hayvan hikayeleri içeren bu eser eXitici
öXreticidir ve ünlü ?ahLslarLn hayatLndan hikâyeler, latîfe ve fLkralarla zenginle?ti-
rilmi?tir5.
Dönemin halk ?iirindeki mizahta Lutfî’nin ve Sabri’nin kekeme ?iirlerini6, ko-
yun destanL, tilki destanL, pire destanL gibi komik ?iirleri de hatLrlamak gerekir7.
19.yüzyLl da musahip, nedim, meddah, güldürü ustasL tanLnmL? pek çok isme
sahiptir8. Qenlikler ise varlLklarLnL 1899’a kadar korumu?lardLr9.
19.yüzyLl OsmanlL mizahL özellikle Divan EdebiyatL’nda artLk bir tükeni?i sergi-
lemektedir. Eskinin zenginliXi, çe?itliliXi, dinamizmi, bazL dönemlerdeki ihti?amL,
teknik gücü artLk sönmü?, gölgelenmi?tir. Ancak halk mizahL varlLXLnL eskisi gibi
sürdürmektedir.
Sonuç olarak bugüne kadar OsmanlL dönemi Türk mizahL hakkLnda ileri sürülen
genel hükümlerin çoXunun yanlL? olduXunu söyleyebiliriz. Özellikle vurgulanmasL
gereken husus çok zengin ve çe?itlilik arzeden bir mizâh literatürünün varlLXLdLr. Bu
mizah dünyasLnda toplumun alt ve üst katmanlarL arasLnda sanLlandan çok bulu?ma
noktasL bulunur ve mizahLn her türlüsü üretilmi?tir.

1
AyrLntLlL bilgi için bkz. Murat BardakçL: a.g.e., s.18-29.
2
Bkz. Kocatürk: a.g.e., s.595-596.
3
Bkz. Levend: Türk EdebiyatL Tarihi, s.155.
4
Bkz. Levend: a.g.e., s.155.
5
Bkz. Kavruk: a.g.e., s.95.
6
Amil ÇelebioXlu: Kekeme Dili (Lisan-L Pepegî) Nle Qiirler, s.28, 30; Cem Dilçin: “Divan Qiirinde
Gazel” Türk Dili, Türk Qiiri Özel SayLsL II (Divan Qiiri), sayL 415-416-417 (Temmuz-AXustos-
Eylül 1986), s.107-108.
7
Bkz. Kocatürk: a.g.e., s.586.
8
AyrLntLlL bilgi için bkz. Köprülü: “Meddahlar”, s.400 v.d.
9
Arslan: Manzum Surnameler, s.12.

169
 Kurulu tan Tanzimata Kadar Osmanl Dönemi Türk Mizah n n K sa Bir Ta-
rihi, Türkler, Yeni Türkiye Yay5nlar5, Ankara 2002, C.11, s.605-621.

170
EDEB=YAT TAR=H=

171
 DER DIWAN AHMED-I DÂCÎS

Obwohl wir in Ahmed-i Dâcî1 einen bedeutenden Repräsentanten der

klassischen türkischen Literatur vor uns haben, wurde er lange von der modernen
Forschung als zweitrangig angesehen2. Eine gro e Rolle dürfte bei dieser
Fehleinschätzung gespielt haben, da von seinem türkischen Diwan bis zum Ende
der vierziger Jahre, abgesehen von einigen Versen in tazkiras und
Gedichtsammlungen (macmûa), jegliche Spur fehlte und da über sein türkisches
masnawî Cengnâme keine Klarheit herrschte3. Erst seit Anfang der fünfziger Jahre,
nachdem ATEQ in der Bibliothek Burdur auf eine Sammlung (kullîyât) der Werke
Dâcîs gesto en war4, die auch Teile des Diwans enthält, und ERTAYLAN seine
umfangreiche Studie über ihn veröffentlicht hatte, kamen Dâcîs künstlerische
Leistungen besser ans Licht, wodurch er in der Forschung immer mehr

Zeitschrift der Deutschen Morgenländischen Gesellschaft, im Auftrag der Gesellschaft

herausgegeben von Ewald Wagner unter Mitwirkung von Georg Buddruss, Ernst Dammann,
Tileman Grimm, Wolfgang Röllig, Band 127-Heft 2, Kommissionsverlag Franz Steiner Gmbh,
Wiesbaden 1977, s. 307-312.
1
Über Ahmed-i Dâ’î (lebte in der zweiten Hälfte des 14. und in der ersten Hälfte des 15.
Jahrhunderts) siehe NSMANL HNKMET ERTAYLAN: Ahmed-i Dâ’î. Hayat2 ve Eserleri. Nstanbul
1952 (Türk EdebiyatL Örnekleri: 7.) (Nstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi YayLnlarLndan Türk
Dili ve EdebiyatL Zümresi No. 518.); FAHNR NZ: Dâ’î. In: EI II, S. 98 f. Allerdings ist
ERTAYLANS Arbeit heute ziemlich veraltet.
2
NZ: Dâ’î, In: EI II, S.98; WALTHER BJÖRKMAN: Die altosmanische Literatur. In:
Philologiae Turcicae Fundamenta. Wiesbaden 1964, Bd II, S. 420; ALESSIO BOMBACI:
Histoire de la littérature turque. Traduite par I. MÉLNKOFF. Préface de LOUIS BAZIN. Paris
1968, S. 251; ERTAYLAN: Ahmed-i Dâ’î, S. 49f. Dâ’î wurde auch mit Ahmedî verwechselt,
siehe ERTAYLAN: Ahmed-i Dâ’î, S. 7, 25; BJÖRKMAN: Fundamenta, Bd. II, S. 419.
3
Siehe ERTAYLAN: Ahmed-i Dâ’î, S. 79ff. Auch BABINGERS Äu erungen bilden für diese
Unklarheit ein typisches Beispiel, siehe FRANZ BABINGER: Die Geschichtsschreiber der
Osmanen und ihre Werke. Leipzig 1927, S. 14. Übrigens wurde auch ein anderer Dichter, der mit
gro er Wahrscheinlichkeit ein ebenso bedeutender Künstler war wie Ahmed-i Dâ’î, Ahmedî,
Nesîmî und Qeyhî, von einem ähnlichen Schicksal betroffen, ohne indes das Glück einer ihm
angemessenen Wiederentdeckung wie Ahmed-i Dâ’î zu erleben: Obwohl alle osmanischen
Quellen Niyâzî-i Kadîm (er lebte im 14. Jahrhundert am Hofe Bâyezîds I.) als einen Meister der
Dichtung bezeichnen, von dem Ahmedî, Qeyhî und Ahmed Pa?a beeinflu t worden seien (siehe
TUNCA KORTANTAMER: Niyazî, Hayat2, Edebî Ki ili3i, Eserleri. Mezuniyet tezi Ankara
1965, S. 3ff.), und E. J. W. GIBB: A History of Ottoman Poetry. London 1900, Bd. I, S. 228f., ihn
als einen gro en Dichter unter die Begründer der klassischen türkischen Literatur in Anatolien
einordnet, gerät er heute in der modernen Forschung immer mehr in Vergessenheit, weil sein
Diwan nicht aufzufinden ist und sein mystisches masnawî Manzûme-i Mansûr nicht beachtet
wird.
4
AHMET ATEQ: Burdur-Antalya ve havalisi kütüphanelerinde bulunan Türkçe, Arapça ve Fars-
ça Baz2 Mühim Eserler. In: Nstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve EdebiyatL Dergi-
si 2 (1948), S. 172-174.

172
Anerkennung fand1.
Die Hs. Burdur gilt auch heute in der Forschung als das einzige Exemplar, das
den Diwan Dâcîs, wenn auch unvollständig, enthält2. In Anbetracht der Stellung
Dâcîs in den Anfängen der klassischen türkischen Literatur würde somit eine
vollständige Handschrift des Diwans von gro em Wert sein. Ein solches
Manuskript befindet sich in der ägyptischen Nationalbibliothek Dâr al-kutub wal-
wasâ’ik al-kaumîya (des früheren al-Kutubhâna al-Hidîwîya) zu Kairo3 unter der
Nummer 8658/23.
Vor einem kurzen Vergleich zwischen den Handschriften Burdur und Kairo
dürfte zur Veranschaulichung eine möglichst ausführliche Beschreibung der Hs.
Kairo angebracht sein, die uns als Mikrofilm Fotokopie vorlag4. Der aus altem,
rotgoldenem Leder bestehende Einband mi t 19 x 12,5 cm und enthält 121 Blätter,
die nicht paginiert sind. Die Zeilenzahl variiert je nach den Überschriften, der
besonderen Schreibweise einiger Verse und der Verszahl einzelner Gedichte, die
voneinander getrennt sind, zwischen dreizehn und fünfzehn. Die Abschrift ist in
einem schönen vokalisierten nash geschrieben. Kustoden sind vorhanden.
Auf fol. 1a oben steht folgender cunwân, der im übrigen ohne Sorgfalt
geschrieben ist: Kullîyât dîwân Ahmad Dâ’î numra 395. Das Wort numra weist auf
eine Entstehungszeit neueren Datums hin. Das Wort Dâ’î ist zwischen die Worte
Ahmad und numra über der Zeile eingeschoben. Unter dem Wort kullîyât beginnt
die zweite Zeile: al-madcûw bi-sifat bahdr. Die letzten zwei Wörter dieser Zeile,
sifat bahdr, sind aber mit derselben Feder durchgestrichen6. Unter dem Wort bi-

1
NZ: Dâ’î, S. 98. BOMBACI: Littérature turque, S. 251; BJÖRKMAN: Fundamenta, Bd. II, S.
420; FARUK KADRN TNMURTAQ: Ahmed-i Dâ’î ve Eserlerinin Türk Dili ve Edebiyat2ndaki
Yeri: In: Türk Dili 3 (1954), S. 426-430. Keines seiner Werke wurde aber bisher näher untersucht.
2
NZ: Dâ’î, S. 98; BOMBACI: Littérature turque, S. 251; ERTAYLAN: Ahmed-i Dâ’î, S. 73;
NSMANL ÜNVER: Cumhuriyet Döneminde Türkiye’de Yay2mlanm2 Divanlar Üzerine. In: Cum-
huriyetin 50. Y2ldönümü Anma Kitab2. Ankara 1974. (Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-CoXrafya
Fakültesi YayLn No. 239), S. 203.
3
Wir stie en auf diese Handschrift während wir die Handschriften von Ahmedîs Diwan
untersuchten. Sie war nämlich in der Fachwelt als eine Handschrift von Ahmedîs Diwan bekannt,
obwohl sie in der Bibliothek, wie aus dem uns vorliegenden Mikrofilm und den Fotokopien
hervorgeht, unter dem Namen Dâ’îs katalogisiert ist. Siehe TUNCA KORTANTAMER: Leben
und Weltbild des altosmanischen Dichters Ahmedî unter besonderer Berücksichtigung seines
Diwans. Freiburg i. Br. 1973. (Islamkundliche Untersuchungen. Band 22.), S. 53f.
4
Bei der äu eren Beschreibung der Handschrift stützen wir uns auf ‘ALI HILMN AD-
DÂGISTÂNÎ: Fihrist al-kutub at-turkîya al-maucûda fi’l-kutubhâna al-hidîwîya. Kairo
1306/1888-9, S. 113, und auf die Angaben der Bibliothek Dâr al-kutub wal-wasâik al-kaumîya
(auf fol. 1b), die auf dem Mikrofilm und den Fotokopien, die uns vorlagen, zu lesen sind.
5
D. h. die Sammlung des Diwans von Ahmad Dâ’î, Nr 39.
6
D. h. genannt als Frühling (bahâr). Das letzte Wort aber, das auch bei AD-DÂGISTÂNÎ: Fih-
rist, S. 113, als bahâr steht, lä t sich auf fol. 2b aus der Feder des Abschreibers eindeutig als bi-

173
sifat erscheinen die mit unordentlichen Linien umrahmten Worte Dîwân Ahmad
Dâ’î, die offensichtlich ebenfalls auch jüngeren Datums sind. In der Mitte der
unteren Hälfte des Blattes befindet sich der Stempel der Bibliothek Dâr al-kutub
wal-wasâ’ik al-kaumîya aus dem Jahre 1968. Fol. 1b ist gefüllt mit der Eintragung
derselben Bibliothek. Auf fol. 2b beginnt die Abschrift mit dem folgenden ‘unwân,
der vom Abschreiber stammt: Dîwân-i Ahmad ad Dâ’î, rahimahûllâh rahmatan
wâsicatan sifat bi-hâd1. Der Diwan fängt mit folgenden Versen an:

Haza’in-i kereminden müsebbibü’l-esbab

c
Ata kapusLnL açdL müfettióü’l-ebvab

Nezare úLl gör ol ÀsÀr-L RaómetullÀh

Hitab-L fa’nzur i?it iy hula?a-i e?hÀb

Die Verse stehen in zwei Spalten, die schlicht, aber sorgfältig umrahmt sind.
Auch die Gedichte sind innerhalb dieses Rahmens und in diesen zwei Spalten
jeweils umrahmt, nicht jedoch die einzelnen Verse. Nur bei den Gedichten in
mustazâd-Form wird jeder einzelne Vers umrahmt. Die Gedichte auf den ersten 26
Blättern weisen umrahmte Überschriften auf. Die Abschrift endet auf fol. 121 b.
Die Schlu verse im Kolophon, die aus sieben Distichen bestehen, rühren vom
Abschreiber her. Im ersten Doppelvers redet er einen Mustafâ Beg2 an, für den er
diese Handschrift angefertigt habe. In dem vorletzten Doppelvers gibt er das Datum
der Abschrift als 950 (= beg. 6. April 1543) bekannt3. Unter diesen Versen finden in
der Mitte in drei Zeilen, die sich zu einem Dreieck zusammensetzen, der Name des
Abschreibers und das Datum der Abschrift mit folgendem Wortlaut Erwähnung:

hâzâ erkennen. Anscheinend stolperten sowohl AD-DÂGISTÂNÎ: als auch derjenige, von dessen
Hand der ‘unvân auf der fol. 1a stammt, über dieses Wort. Für diese Vermutung siehe unten die
Anm. 11.
1
D. h. der Diwan Ahmad ad-Dâ’îs-Gott erbarme sich seiner in seinem grenzenlosen Erbarmen-,
bekannt als solcher (d. h. als Dâ’î). Wir vermuten, da das Wort bi-hâzâ zu denken ist, welches
entweder durch einen Schreibfehler oder durch die Pleneschreibung mit fehlendem alif am Ende
die jetzige Form bekam. Mit dem Wort soll wahrscheinlich darauf hingewiesen werden, da Dâ’î
der Federname des Dichters sei.
2
Eyâ fahrü’l-ekâbir Mustafâ Beg
Kamu beglerile gönli safâ beg
O, Stolz der Gro en Mustafâ Beg, dessen Seele mit allen
Fürsten in freundlicher Verbindung steht!
Wir konnten diesen Mustafâ Beg bisher nicht identifizieren.
3
Dokuz yüz ellisinde yaza yaza
Getürdük biz bun2 bilün beyâza
Wisset: Wir haben 950 (= beg. 6. April 1543) das hier ins reine geschrieben, indem wir
fortlaufend schrieben.

174
katabal-fakîr Amîr Ahmad al-hakîr fî awâhir/ Cumâdâ l-awwal1/ sanat 9502. An der
rechten Seite des Kolophons befindet sich ein alter Stempel, dessen Abdruck
unleserlich ist. Unter dem Stempel steht das Wort aurâk, darunter ein Strich und
unter ihm die Zahl 140.
Mit Hilfe der Kustoden und Gedichte lä t sich mit Sicherheit die Feststellung
treffen, da die Handschrift vollständig erhalten ist. Ausgehend von Ausstattung
und Schrift können wir sie als schlicht, aber sorgfältig ausgefertigt und in gefälliger
Form gehalten qualifizieren.
Die Gedichte sind in zwei gro en Gruppen zusammengestellt. Die erste Gruppe
beginnt auf fol. 2b und wird auf fol. 36 a abgeschlossen, auf dem sich nur drei
Zeilen befinden, die umrahmt sind. Diese Gruppe besteht aus 19 kasîden3, 1
mustazâd, 5 tarci-i band und 1 tarkîb-i band. Die zweite Gruppe reicht von fol. 36 b
bis 121 b und enthält 2814 Ghasele, 1 mustazâd und 12 k2t’a5. Keine der Gedicht-
Formen ist alphabetisch geordnet.
Ein Vergleich zwischen der Hs. Burdur und Hs. Kairo zeigt bereits den gro en
Wert der letzteren. Die Hs. Burdur enthält nur 4 kasîden, zwei kleine Gedichte, die
sich in der Hs. Kairo jeweils mit einem Stück aus dem dritten Teil eines anderen
tarci-i band identifizieren lassen6 204 Ghasale7 12 k2t’a und 1 bait1. In der Hs.

1
Nicht ûlâ.
2
Der arme niedrige Amir Ahmad (nicht zu identifizieren) hat Ende Cumâdâ I 950 (=August
1543) diese Handschrift abgefa t.
3
Das Gedicht, das auf fol. 30a mit dem Doppelvers 740 beginnt, erwies sich bei näherer
Betrachtung als kasîde obwohl es nach der Gestaltung der Schrift einem tarkîb-i band ähnelt.
Somit sind in der Handschrift als tarkîb-i band und tarci-i band 6 musammat vorhanden. Zwei der
kasîden sind in Ghasel-Form (gazal-i muzayyal) geschrieben.
4
Einige unter ihnen sind in Ghasel-Form geschriebene kasîden Als Beispiel seien die folgenden
Gedichte erwähnt: Verse 903-909 (=fol. 36 b, Zeile 1-7); 929-935 (=fol. 37 b, Zeile 5-11); 1284-
1290 (=fol. 53a, Zeile 6-12); 1808-1813 (=fol. 75b, Zeile 2-8).
5
Nur zwei dieser Gedichte enthalten zwei Doppelverse. Wir fassen aber den Begriff k2t’a im
weiteren Sinne auf und zählen auch diejenigen Gedichte dazu, die aus mehr als zwei
Doppelversen bestehen und deren Reimschema abcbdb u. ä. ist.
6
ERTAYLAN: Ahmed-i Dâ’î. Türkçe Diwân2 (Faksimile), S. 20, Zeile 1-8; vgl. Hs. Kairo, Verse
469-480 (= fol. 20 b, Zeile 1-12); ERTAYLAN: Ahmed-i Dâ’î. Türkçe Diwân2 (Faksimile), S. 20,
Zeile 9-10, S. 21, Zeile 1-5; vgl. Hs. Kairo, Verse 652-667 (= fol. 27a, Zeile 1-15; fol. 27b, Zeile
1). Weil Hs. Kairo nicht bekannt ist, werden diese zwei Gedichte heute als kasiden betrachtet,
siehe ERTAYLAN: Ahmed-i Dâ’î, S. 71; Nz: Dâ’î, S. 98. Die kasîde, die ERTAYLAN in seinem
Faksimile an das Ende der Hs. Burdur angehängt hat, befindet sich nicht in der Hs. Burdur,
sondern stammt nach seiner eigenen Angabe aus der Sammlung des EXridirli HacL Kemal:
Câmiü’n-nazâ’ir (siehe ERTAYLAN: Ahmed-i Dâ’î, S. 23-72), was uns bei unserer Arbeit über
Ahmedî entgangen ist, siehe KORTANTAMER: Leben und Weltbild, S. 55, 169.
7
Neun dieser Ghasele lassen sich mit Hilfe der Hs. Kairo als kleine Bruchstücke aus einigen
kasîden und terci -i bands identifizieren, die ausgesprochen den Charakter einer Ghasele
aufweisen.

175
Kairo sind 2885 Doppelverse Dâ’îs vorhanden, dagegen hat der Diwan in der Hs.
Burdur mit 1535 Doppelversen ungefähr nur die Hälfte aufzuweisen2. Die Elegien
auf Mehmed Çelebi3, Emir Süleyman4 und Hamza Pa?a5 sowie drei Lobgedichte
auf Murad II.6 fünf auf Mehmed Çelebi, zwölf auf Emir Süleyman, eins auf Musa
Çelebi7, die bis jetzt unbekannt waren, befinden sich in der Hs. Burdur nicht8. Mit
Hilfe der Hs. Kairo werden unsere Erkenntnisse über das Leben des Dichters
erheblich erweitert9. Als Beispiel können wir die Lobgedichte auf Mûsâ Çelebi und
Murâd II. oder die Elegien auf Mehmed Çelebi und Hamza Pa?a nennen. Durch
diese Gedichte kommen Dâ’îs bisher unbekannten Beziehungen zu Mûsâ Çelebi
und Hamza Pa?a ans Licht. Ebenso wird mit ihnen der endgültige Beweis geliefert,
da er nicht vor der Thronbesteigung Murâds II. starb.
Diese Vollständige Handschrift des Diwans ermöglicht auch eine bessere
Beurteilung seiner Gedichte in künstlerischer Hinsicht. Dâ’î ist zweifellos einer der
Gro en unter den Vertretern der klassischen türkischen Literatur. Seine Sprache, in

1
Dazu zählen wir hier auch die Gedichte, die in der Fachwelt unter dem Namen Mutâyebât als ein
selbständiges Werk gelten. Denn die Hs. Kairo stellt eindeutig heraus, da sie dem Diwan
angehören. Auch in den Külliyât aus Burdur befinden sie sich im erhaltenen Teil des Diwans,
siehe ATEQ: Burdur-Antalya, S. 172-174. ERTAYLAN vermutete - wahrscheinlich vom
Abschreiber, der diesen Gedichten erklärende Titel zugefügt hat, in die Irre geführt - in ihnen ein
selbständiges Werk und veröffentlichte sie in seinem Faksimile als solches. Sie sind aber, wie Hs.
Kairo eindeutig zeigt, nichts anderes als Gedichte des Diwans.
2
Wir zählen auch die Verse der mutâyebât mit.
3
Über Mehmed Çelebi (gest. 1421) siehe NSMANL HAKKI UZUNÇARQILI: Mehmed I. In: Nslâm
Ansiklopedisi (NA) VII, S. 496-506.
4
Über Emir Süleymân (gest. 1410) siehe TAYYNB GÖKBNLGNN: Süleyman Çelebi (Emir). In: NA
XI, S. 179-182.
5
Wir konnten ihn mit Hilfe der uns zugänglichen Werke nicht einwandfrei identifizieren. Zwei
Staatsmänner, die denselben Namen tragen, kommen in Frage: a) Hamza Beg, bekannt als der
Bruder Bâyezîd Pa?as (Siehe MEHMED SÜREYYA: Sicill-i Osmânî yâhud tezkire-i me âhîr-i
Osmânîye. Nstanbul 1308/1890, Bd. II, S. 251); b) Hamza Beg von AydLn, der Sohn Fahrüd-din
‘Isâs (siehe KORTANTAMER: Leben und Weltbild, S. 106). Wenn der erstere wirklich in den
ersten Jahren der Thronbesteigung Murâds II. gestorben sein sollte, wie Mehmed Süreyyâ
berichtet, so könnte es sein, da in der oben erwähnten Elegie ihm nachgetrauert wird.
6
Über Murâd II. (Gest. 1451) siehe HALNL NNALCIK: Murad II. In: NA VIII, S. 598-615.
7
Über Mûsâ Çelebi (gest.1413) siehe QEHABETTNN TEKNNDAM: Musa Çelebi. In: NAVIII,
S.661-666.
8
Nur kleine Bruchstücke einiger unter ihnen sind in der Hs. Burdur zwischen den Ghaselen zu
finden, die aber im allgemeinen nur einen ganz kleinen Teil des jeweiligen Gedichtes ausmachen
und daher bis jetzt nicht als kasîden erkannt wurden. Die grö ten Bruchstücke stammen aus der
Elegie auf Hamza Pa?a, die aus 53 Doppelversen besteht. Insgesamt 23 Doppelverse dieser Elegie
sind in der Hs. Burdur als drei kleine Gedichte unter den Ghaselen an drei verschiedenen Stellen
zu finden, die acht, acht und sieben Doppelverse enthalten.
9
Die ausführliche Darlegung aller Erkenntnisse über sein Leben, die sich aus dem Diwan
gewinnen lassen, sollen einer anderen Untersuchung vorbehalten bleiben, die wir bald
veröffentlichen möchten.

176
der genuin türkische Wörter und Ausdrücke überall in effektvoller Weise zur
Anwendung kommen1, macht den Diwan auf Grund der Tatsache, da die Abschrift
vokalisiert ist, auch für die Sprachforschung zu einem interessanten
Untersuchungsgegenstand.
Die Hs. Kairo bildet, um es noch einmal in aller Kürze auszudrücken, wegen
ihres Umfangs, Inhalts und ihrer Vollständigkeit sowie wegen ihres guten Zustand
ein vielversprechendes wertvolles Untersuchungsobjekt.

Der Diwan Ahmed-i Dâ’îs, ZDMG Bd.127, Heft 2 (1977), s.307-312.

1
Daher widerlegt Dâ’îs Diwan die Bemerkung BOMBACIS: Histoire de la littérature turque, S.
252, über seine Sprache. Wir können hier ERTAYLANS Meinung nur bestätigen: Dâ’î verwendet
in seinen Versen, die hohen künstlerischen Wert aufweisen, die türkische Sprache hervorragend,
siehe ERTAYLAN: Ahmed-i Dâ’î, S. 35f., 125; TNMURTAQ: Ahmed-i Dâ’î, S. 430.

177
 NEV’Î EFEND='N=N SADRAZAM S=NAN PA0A'YA DERS VEREN
B=R MEKTUBU*
Özel mektup konusu bazL istisnalar dL?Lnda Eski Türk EdebiyatL alanLnda ara?tL-
rLlmasL ihmal edilmi? konulardandLr. Öyle ki bu konuda, bildiXimiz kadarL ile her-
hangi bir akademik çalL?ma yapLlmadLXL gibi, derli toplu bilgi veren bir kaynak da
mevcut deXildir ve bugün hâlâ özel mektuplarLn bilhassa edebiyat tarihi, tarih ve
kültür tarihi alanlarLna sunduXu zengin malzeme ara?tLrLcLlarL beklemektedir1.
Qâir, müderris, mutasavvLf, ?ehzâde hocasL Yahyâ Nev'î Efendi'nin2 Sadrazam
Koca Sinan Pa?a'ya3 yazdLXL mektup bu konudaki en güzel örneklerden birisidir. Nyi
bir ?âir olan Nev'î'nin olgun, dürüst, duygulu, bilgili ve kültürlü bir insan olarak

*
Bu yazL 22-26 Eylül 1986 tarihinde yapLlan Onuncu Türk Tarih Kongresi'nde sunulmu? bulunan
tebliXin geni?letilerek baskLya hazLrlanmL? ?eklidir.
1
Eski Türk EdebiyatL'nda mektup konusunda çok sLnLrlL olmakla beraber ?u makalelerde yararlL
bazL bilgiler bulmak mümkündür: Fevziye Abdullah Tansel: «Türk EdebiyatLnda Mektup Nev'î»,
Tercüme (MecmuasL), c.16 (1964), s.386-413; Haluk QehsuvaroXlu: «Eski Mektuplar», Tercüme
(MecmuasL), c.16 (1964),s.414-419; Haluk QehsuvaroXlu: «OsmanlL HükümdarlarLnLn A?k Mek-
tuplarL», Tercüme (MecmuasL), c.16, s.420-422; Orhan Qaik Gökyay: «Tanzimat Dönemine DeXin
Mektup», Türk Dili Mektup Özel Say2s2 XXX/274 (Temmuz 1974), s. 17-87.
2
Malkara'da Turhan Bey Camii imamL ve sLbyan mektebi muallimi iken 1545'te ölen Halvetî
Qeyhi Pir Ali Efendi'nin oXlu olan Nev'î, 1533 yLlLnda Malkara'da doXmu?tur. Nlk eXitimini baba-
sLndan almL?, sonra 1550'de Nstanbul'a gidip medrese öXrenimine ba?lamL?tLr. Karde? olduklarL
için Ahaveyn denilen KaramanlL Ahmet ve Mehmet Efendilerden ders gören Nev'î'nin medrese
arkada?larL arasLnda Hoca Sadeddin, büyük ?âir Bâkî ve devrin daha birçok ünlü ismi bulunmak-
taydL. Nev'î 1566'dan itibaren çe?itli medreselerde görev almL?, 1590'da BaXdat kadLlLXLna tayin
edilmi?; fakat BaXdad'a gitmeden III.Murat tarafLndan ?ehzâde hocalLXLna tayin edilmi?tir. III.
Murat 1595'te ölünce III. Mehmet, Nev'î'nin öXrencisi olan ?ehzâdeleri öldürtmü?; fakat Nev'î’ye
gösterilen itibar devam etmi?tir. 1599'da ölen Nev'î tasavvufa küçük ya?ta meyletmi?, ilk tasavvu-
fî bilgileri babasLndan aldLktan sonra önce Sarho? Bâlî Efendi, sonra Kurt Mehmet Efendi ve daha
sonra da Qeyh Qaban Efendi'ye intisap ederek tasavvufta derinle?mi?ti. Nev'î'nin çe?itli konularda
otuz kadar risale yazdLXLnL oXlu Atâyî, 7akâik Zeyli’nde kaydetmektedir; bkz. Abdülkadir
Karahan: «Nev'î», )A, c.9 (1970), s.224-226; kr?. Tunca Kortantamer: Nev'îzâde Atâyî ve Hamse-
si, (basLlmamL? doçentlik tezi), Nzmir 1982, s. 20, 21, 27, 53-54, 63, 72, 93, 99, 101-105, 108-112,
117, 119, 200, 256, 275, 353, 356, 387, 389, 393.
3
Koca Sinan Pa?a 1520 yLllarLnda Arnavutluk'ta doXmu?, dev?irme olarak enderuna girmi? ve
aXabeyi Ayas Pa?a'nLn yardLmL ile kLsa zamanda ilerlemeye ba?lamL?, Yemen ve Tunus'taki ba?a-
rLlarL ile temayüz etmi?, birkaç defa sadrazam olup azledilmi?, 1593 yLlLnda üçüncü sadaretinde
imparatorluXu, Avusturya'ya kar?L sava?a sokmu?, arada azil ve yeniden tayinlerden sonra 1596'da
ölmü?tür. Ekonomik, mâlî ve idarî olumlu icraatL bulunan Pa?a servetinin büyüklüXü ile ün sal-
mL?; fakat servetini imparatorluXun çe?itli yerlerindeki pek çok han, hamam, çe?me, cami v.b.
hayLr i?lerinde kullanmaktan da geri durmamL?tL. Sinan Pa?a ömrünü devletin çe?itli kademelerin-
de Lala Mustafa Pa?a, Ferhat Pa?a gibi rakipleriyle sürekli bir iktidar mücadelesi içinde geçirmi?-
ti; bkz. Qerafeddin Turan: «Sinan Pa?a», ÎA, c.10 (1966), s. 670-675.

178
özellikle III. Murat'tan çok büyük bir ilgi ve saygL görmü? olduXunu biliyoruz. Buna
kar?LlLk iri yarL, gür sakallL, sevimli bir görünü?e sahip olan Sinan Pa?a iyi bir öXre-
nim görmemi?, ha?in ve maXrur bir ki?i olarak tanLnmaktadLr1.
Nev'î'yi Sinan Pa?a'ya mektup yazmaya sevk eden olay 1580'li yLllarda ve bü-
yük bir ihtimalle Sinan Pa?a'nLn 1580-1582 arasLndaki ilk sadaretinde geçmi? olma-
lLdLr. Çünkü Nev'î ömrünün o sLrada elli ya? ba?langLcLnL a?tLXLnL söylemektedir.
Nev'î'nin doXum yLlL olan hicri 940 yLlLna bu sayL eklenince hicrî 990 yLlL elde edil-
mekte, bu da milâdî 1582/83 yLllarLna tekabül etmektedir. Bu yLllarda Nev'î'nin
henüz müderrisliXin a?aXL kademelerinde görev yapmakta olduXunu biliyoruz. Olay
?öyle cereyan eder: Görevinden azledilmi? olan Nev'î bir bayram günü biraz da bir
?eyler umarak Sinan Pa?a'yL ziyaret eder; fakat Pa?a kendisini asLk suratla kar?LladL-
XL gibi, «Qâir ehl-i ilm olmaz.» diyerek bir de derinden yaralar. Nev'î'nin, bu sözlere
muhatap olduXu anda nasLl bir cevap verdiXi, ne yaptLXL bilinmiyor; fakat daha son-
ra bu konudaki dü?ünce ve duygularLnL Pa?a'ya bir mektupla bildirmi?tir2. Mektu-
bun bir sûreti oXlu Atâyî'nin, Qakâik Zeyli diye tanLnan Hadâiku'l-hakâik fî
tekmileti'?-?akâik isimli eserinde yer almaktadLr3.
Mektup birçok bakLmdan ilgi çekicidir. Nev'î bu mektupta her?eyden önce, gö-
rünü?te yumu?ak; ama ince bir alayla örülü, bir ironi örneXi sayLlabilecek, yer yer
çok sertle?en bir ele?tiriyi de ihtiva eden bir tarzda Sinan Pa?a'ya hak ettiXi dersi
vermektedir. Nev'î daha mektubun ba?Lnda Sinan Pa?a'ya dua eden cümlelerinde
Pa?a'nLn huysuz, eli sLkL ve asLk suratlL davranL?Lyla inceden inceye alay eder: «Hak

1
Hammer, Gelibolulu Alî'nin onun için «bed-hûy, bed-gûy, tünd-rûy» dediXini söyler. Onun
âlimleri ve ?âirleri hiç sevmediXini ve bundan dolayL onlarLn da Sinan Pa?a'dan nefret ettiklerini
yazar ve Sinan Pa?a'nLn çok haksLzlLXLna uXrayan Gelibolulu Alî'den naklen ?âirlerin Sinan Pa?a'-
nLn ölümünden sonra onunla nasLl alay ettiklerini anlatLr: Sinan Pa?a'nLn hayattayken kendisi
tarafLndan yaptLrLlan ha?metli türbesi ve türbenin ParmakkapL semtinde birçok ?âirin mezarLna
yakLn olu?u ?âirlerin bu konuda alaylL ifadelerine yol açmL?tLr. AyrLca Sinan Pa?a'nLn ölüm günü o
civarda çLkan bir yangLn dolayLsLyla ?âirler Sinan Pa?a'nLn türbesini alevler fL?kLrtan bir cehennem
kuyusuna, dumanlarL ise onun kara bir karga gibi gaklayarak uçup giden kapkara ruhuna benzet-
mi?lerdir; bkz. Joseph v. Hammer: Geschichte des Osmanischen Reiches, 4. cilt (1574-1625), Pest
1829, s. 258, 647.
2
Nev'î bu davranL?L ve sözleri hiç affetmemi? olmalL ki çok daha sonra da III. Murat ile yakLn
ili?kileri dolayLsLyla bir defasLnda Sinan Pa?a'nLn deXil Ferhat Pa?a'nLn sadrazamlLXa getirilmesi
hususunda Lsrar etmi? ve hükümdarL razL etmi?tir; bkz. Nev'îzâde Atâyî Hadâiku'l-hakâik fi
tekmileti' - akâik (= Qakâik Zeyli), Nstanbul 1288, s. 422.
3
Atâyî: 7akâik Zeyli, s. 424-425. Mektubun bir ba?ka sûreti Süleymaniye Kütüphanesi, Ali Nihat
Tarlan KitaplarL arasLnda 34 Sü-Tarlan 89/4 numarada kayLtlL bir yazma eserin 24. yapraXLnLn a ve
b yüzlerinde «Nev'î Efendi ile Sinan Pa?a'nLn ?iire müteallik olan macerâlarLdLr» ba?lLXL altLnda
yer almaktadLr. Bu sûret TÜYATOK 1-34, s. 76/T. 810 I'de «Tahkîk-i Qiir ve Qâir» adL altLnda
kaydedilmi?tir.

179
subhâne ve taâlâ nihâl-i vücûdun libâs-L hulk u atâ ile mülebbes ve mükerrem ve
cemâl-i behçet-?iârun hilye-i be?â?et ve behâ ile muhallâ ve muhterem kLlsun ki...»
Sonra kendi hâlini ve uXradLXL hayal kLrLklLXLnL anlatLr: Ömrünü fazilet, edep,
maarif pe?inde harcamL?tLr. Sinan Pa?a'nLn devlet bahçesine ihsan gülü koklamak
için gelmi?ken dil dikeni ile yaralanmL?tLr. Emellerinin fidanL peri?an olmu?tur.
Nev'î, Pa?a'ya, «Bu davranL? 'ebred min erbain'1, (yani karakL?Ln en soXuk günlerin-
den daha soXuk) deXil midir?» diye sorar. Hele hele cezanLn bir yana bLrakLldLXL iyi
olsun kötü olsun bütün kalplerin sevindirildiXi bir bayram günü «Misafire kâfir bile
olsa ikramda bulunun»2 sözüne güvenip Pa?a'nLn evinde misafirken ve ihsan umar-
ken yapLlan bu muamele ona çok dokunmu?tur.
Nev'î duygularLnL dile getiren bu cümlelere Pa?a'nLn bilgisinin azlLXLnL ima eden
ve onun çevresindeki ulemânLn seviyesizliXine sata?an cümleleri baXlar: «Q'âir ehl-i
ilm olmaz 'mukaddimesi gâlibâ saadetli Pa?a'nLn sem-i ?erîfine ulemâ taifesinün
âmîlerinden belki ümmîlerinden 'insan bilmediXi ?eyin dü?manLdur'3 hükmünce
vâsLl olmu? gibi».
Nev'î bunun ardLndan ulemânLn, özellikle belâgat ve fesâhatte seçkin ki?ilerin
böyle saçma sapan ?ey söylemeyeceklerini belirtir, sonra ?iirin tarihî, ?er'î ve ilmî
bir savunmasLna geçer. Qiirin ne olduXunu da anlatLr. BunlarL yaparken araya Sinan
Pa?a'nLn bilgisiz, anlayL?sLz ve kaba olduXu anlamLnL kolayca veren cümleler yerle?-
tirir.
Söz geli?i: «Bu ma'nâ ehl-i ilm olanlara ma'lûmdur, cenâbLnLza dahL ma'lûm ol-
sun ki ifâde-i ilmde ulemânun küstahlLgL ?er'en ma'zûrdur.» der; ince bir sanat eseri
olan cinsten bir ?iirin sLnLrsLz güzellikleri ve yazLyla, tarifle ifade edilemeyecek
vasLflarL bulunduXunu söyleyip: «MeXer nazarda ?i'r ?i'rden mütefâvit olmaya»
diyerek Pa?a'nLn doXru dürüst bir ?iirle kötü bir ?iiri biribirinden ayLramadLXLnL imâ
eder. Mektubun sonunda en aXLr ifade yer alLr: «Husûsâ tenâsüb-i savt dahL munzam

1
Erba'în, Rûmî Kânûn-L evvel'in (AralLk) dokuzundan Kânûn-L sânî'nin on yedisine kadar süren
ve kL?Ln en soXuk zamanL sayLlan 40 gün. Bu sLrada esen ?iddetli rüzgâra da Erbaîn FLrtLnasL de-
nirdi; bkz. Mehmet Zeki PakalLn: Osmanl2 Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlü3ü, 2. baskL, 6.
fasikül, Millî EXitim BasLmevi, Nstanbul 1971, s. 542.
2
Bu söz muteber hadis kitaplarLnda aranmL? bulunamamL?tLr. Nev'î Efendi'nin bu sözü kullanL?
tarzL, sözün onun devrinde tanLndLXLnL göstermektedir. Ancak sözün kaynaXLnL bulamadLk.
3
Bu sözün de kaynaXLnL bulmak mümkün olmadL. Ancak aynL mealde bir âyet bulunmaktadLr:
«Onlar ilmini kavrayamadLklarL ve henüz yorumu da kendilerine bildirilmemi? olan ?eyi yalanla-
dLlar.», Sûre 10 (Yûnus), Âyet 38.

180
ola, ho? elhanlardan sudûr idicek müessir-i sudûr oldugLn hayvan dahL idrâk ider».
Burada Sadi'nin bir hikâyesine telmih vardLr. Hikâye ?öyledir: Sadi, Hicaz sefe-
rindeyken bir grup kalbi uyanLk genç dervi?lerle yol arkada?lLXL yapar. Gençler
zaman zaman güzel etkili ?iirler terennüm ederler. AralarLnda bir de ham âbit var-
dLr. OnlarL kLnamakta rahat vermemektedir. Medine yakLnLnda Beni Hilâl ka-
bilesinin olduXu yere gelince siyâhî bir çocuk obadan çLkar, yüksek sesle terennüme
ba?lar. Sesin tesirinden havadaki ku?lar dü?er, âbidin bindiXi deve oynamaya ba?lar,
âbidi atar çöle dalar. Sadi âbide aXLr sözler söyler. Bunlardan bazLlarL ?öyledir: «Ey
?eyh! güzel ses hayvana tesir etti; fakat sana tesir etmiyor. EXer sende zevk yoksa,
garîbe-i hilkat olarak yaratLlmL? bir hayvansLn. Devenin bile ruhunda sevdâ, zevk,
?evk bulunurken insanda bulunmazsa, o, insan deXil e?ektir»1.
Nev'î araya, «Ulemânun ilmde küstahlLXL ?er'en ma'zûrdur.» gibi koruyucu ifa-
deler koysa ve kendisini koruyacak bazL ki?iler bulunsa bile, bu satLrlarL yazdLXLnda
daha sLradan bir müderristir ve muhatabL devrin en güçlü imparatorluXunun padi-
?ahtan sonra gelen en kudretli ki?isidir. Bu durumda mektup, ?ahsiyetine ve sanatL-
na saygLsL olan bir bilim adamL ve ?âirin medenî cesaretini göstermektedir.
Sinan Pa?a'nLn davranL?Lnda ve sözlerinde 16. yüzyLlLn sonlarLna doXru medre-
selerde kültür seviyesinin dü?meye ba?lamasLyla ve çe?itli sebeplerin yol açtLXL
toplumsal huzursuzluklarLn ba? göstermesiyle gitgide aXLrlLk kazanmakta olan taas-
subun izleri görülmektedir2. ÇoXunu imam, vâiz ve benzerlerinin olu?turduXu bazL
câhil, fanatik ve yaygaracL tipler, bozukluk ve i?lerde kötüle?me arttLkça kültür
seviyesi dü?ük olan çevrelerde ortaya ?eriatin savunucusu olarak çLkLp aXLrlLk ka-
zanmaktaydLlar. AralarLnda samimî olanlar, ?eriati çok kuru, katL, hayatL donduran
bir kalLp olarak görüyorlardL. Öyle ki söz geli?i ezan, nat, mevlid ve benzeri ?eyleri
bile makamla ve güzel sesle okumaya kar?L idiler3. Bir de koyu bir taassupla zühd

1
Hikâye, Gülistan'Ln dervi?ler ahlâkLnL anlatan ikinci bölümündedir, bkz. Qeyh Sadi-i Qîrâzî Bos-
tan ve Gülistan, tercüme: Kilisli Rifat Bilge, Nstanbul (?), s. 389-390.
2
Bu konuda ayrLntLlL bilgi için bkz. Tunca Kortantamer: Nev'îzâde Atâyî ve Hamse'si, s. 10 ve öt.,
52 ve öt., 79 ve öt., 93 ve öt., 441 ve öt.
3
Nitekim Nev'î'nin saray imamL Abdülkerim ile arasLnda geçenler bu konuda bir fikir verir. Atâyî
tarafLndan «Garip tavLrlarL ile me?hûr, ilmi orta karar, öfkeli, kaba, kibirli, dili uzun» diye tanLtLlan
Abdülkerim bir gün sarayda Nev'î ile kar?Lla?Lr. Nev'î'yi bLyLXLnLn ?eriate aykLrL olduXunu söyleye-
rek küstahça azarlar. Nev'î o anda sesini çLkarmaz; ama sonra muteber kitaplara dayanarak, bLyLk
kesme konusunda, terbiyesiz imama mektupla esaslL bir ders verir. Bkz. Kortantamer: Nev'îzâde
Atâyî ve Hamse'si, s. 53.

181
ve takvâ perdesi ardLnda kendilerine çLkar saXlamaya çalL?an kurnaz, iki yüzlü,
muhtekir, haris ki?iler vardL. Bunlar her türlü yeniliXe kapalL, hiçbir tartL?maya ya-
na?mayan ki?ilerdi. En büyük hedefleri arasLnda mutasavvLflar bulunmaktaydL.
OsmanlL devletinin kurulu? yLllarLnda önemli roller üstlenmi? bulunan gâzi der-
vi? tipi 15. yüzyLldan itibaren yerini ?er'î ve tasavvufî konularda derin bilgi sahibi,
sanatla yakLndan ilgili, günlük politikaya karL?mayan, zikir, sohbet, vaaz, nasihat,
sema, devr gibi yollarla iç olgunluXuna ula?maXa çalL?an yüksek bir kültürün tem-
silcisi bir zümreye bLrakmL?tL. BunlarLn çoXu ?iirle de me?gul olmaktaydLlar. Qiir
konusunda ise Hz. Muhammed zamanLndan beri ?iir sevenlerle a?LrL mutaassLplar
arasLnda bitmeyen bir polemik vardLr1.
Hz. Muhammed zamanLnda bazL ?âirler biribirini, bazLlarL Hz. Muhammed ve
ashabLnL hicvediyor, bazLlarL Kur'ân'a kar?LlLk olmak üzere ?iir yazLyorlardL.
Nslâmiyete kar?L çLkanlarLn bazLlarL da Peygamber'i «mecnûn bir ?âir» olmakla suç-
lamL?lardL. Bu yüzden Kur'ân, Quarâ Suresi'nde kötülüXe yol açan ?iiri yasakladL.
Sonra surenin devamLnda iman edip iyi amelde bulunan, AllahL çok zikredenler bu
yasaXLn dL?Lnda bLrakLldL2. Hadis'te Nslâm'a ve ahlâka aykLrL olmayan ?iir beXenilir3.
Bu sebepten mutaassLp zümreler ?iire kar?L her zaman ?üpheci, hattâ müsâmahasLz
oldu. Yine bundan dolayL ?iiri sevenler ve ?iirle me?gul olanlar sLk sLk ?iirin ?er'î
zemin üzerinde savunmasLnL yaparlar. Söz geli?i Fuzûlî, Rind ü Zâhid isimli eserin-
de Rind ile zâhidi ?iir üzerine tartL?tLrLr. Zâhid Allah'Ln ve Peygamber'in ?iiri reddet-
tiklerini, ?eriat yanlLlarLnLn da yalanLnLn çokluXundan dolayL ?iiri kötülediklerini
ileri sürer. Rind de Kur'ân ve Hadis'e ba?vurarak ?iiri savunur4. Qiirin savunmasLnL
birçok tezkire önsözünde de bulmak mümkündür. Bu konudaki en etraflL yakla?Lm
Â?Lk Çelebi Tezkiresi'nin mukaddimesindedir5. AynL ?ekilde mesnevilerde, divan
önsözlerinde ve eXitici öXretici pek çok eserde sLk sLk bu konuya az veya çok de-
Xinmelerde bulunulur.
Nev'î de Sinan Pa?a'nLn tavrL ve sözleri üzerine mektubunun önemli bir kLsmLnL
bu konuya ayLrmL?tLr. Nev'î ?iiri mantLk, dil, âyet, hadis, sünnet, gelenek ve insan

1
Bkz. T. Kortantamer: Nev'îzâde Atâyî ve Hamse'si, s. 93; Renate Jacobi: «Dichtung und Lüge in
der arabischen Literaturtheorie», Der islam 49 (1972), s. 85 ve öt.
2
R. Jacobi: «Dichtung und Lüge», s. 86; kr?. H. Tahsin EmiroXlu: Esbâb-2 Nüzul, c. 8, Konya
1975, s. 336 ve öt.
3
Nihad M. Çetin: «Qiir», )A, c.11 (1970), s. 531-532; Ali YardLm: «Peygamber Efendimiz'in Qiir
ve Qâirlere Kar?L Tutumu», Kubbealt2, YLl 12, nr. 4 (Ekim 1983), s. 13-19.
4
Fuzûlî, Rind ü Zâhid, n?r. Kemal Edip KürkçüoXlu, Ankara 1956, s. 7-8.
5
Bkz. Meredith-Owens : Me?airü'?-?uara or Tezkire of A?Lk Çelebi, London 1971.

182
yaratLlL?Lna dayanarak savunur. Önce kLyas ve baXlantL unsurlarLnLn olmadLXLnL
söyleyip ?iirle «adem-i ilm» arasLnda hiçbir mantLk baXL bulunmadLXLnL ortaya ko-
yar, ?iirin lügat anlamLnLn «ilm» demek olduXunu hatLrlatLr ve Quarâ Suresi'ndeki
«Nllellezîne âmenû»1 diye iman edenleri ötekilerden ayLran sözlere dayanarak iman
sahibi ?âirler ve onlara katLlan ehl-i Hak ki?iler hakkLnda yakL?LksLz söz söyleme-
mek gerektiXini belirtir. Hz. Muhammed'in Hassan b. Sâbit'e, onun kendisi için
yazdLXL ?iirleri beXendiXini ifade etmek amacLyla «Qüphesiz sen Allah ve Resûl'ünü
müdafaa ettiXin müddetçe Cebrâil seni desteklemeXe devam edecektir.» dediXini
anlatLr.2 Sahabenin, tâbiînin, eski ulemanLn, daha sonraki fâzLllarLn «Qiirde hikmet
var, beyânda sihir var»3 hadisini naklettiklerini söyler.
Sagânî'nin Me?ârLk'Lna dayanarak4, Hz. Muhammed'in bir gün ashabla beraber-
ken Qerîd b. Suveyd Sakafî'ye5, Salt oXlu Ümeyye'nin6 beyitlerinden ardarda isteye-
rek yüz kadarLnL okuttuXunu ve her beyitin kafiyesinde behçet, redifinde sürûr izhâr
ettiXini, Hz. Muhammed'in Salt b. Ümeyye'ye ait beyitleri ki Salt b. Ümeyye,
Kur'ân'a kar?LlLk yazmaya çalL?anlardandL7, Arap fasihlerinin en fasihi olduXu için
dinlemeyi istemi? olduXunu nakleder.
Necm Sûresi'nin 3 ve 4. âyetlerinden alLntLlarla havadan konu?mayan ve söyle-
dikleri vahy olan8 Hz. Muhammed'in ?iir «hevâ olaydL» ?iir dinlemekten böyle haz-
zetmeyeceXini hatLrlatLr ve bir keresinde Hz. Muhammed'in ?iir dinlerken ba?LnL ve
bedenini hareket ettirip, yani sema edip hLrkasLnL yere attLXLnL, çevresindekilerin
hLrkayL bölüp payla?tLklarLnL anlatLr.

1
Âyetin tamamL: «Ancak imân edip iyi ameller i?leyenler ve Allah'L çok zikredenler ve kendileri-
ne zulmedildikten sonra öçlerini alanlar müstesnâ», bkz. ElmalLlL Muhammed Hamdi YazLr, Hak
Dini Kuran Dili, Eser Ne?riyat ve daXLtLm, (?) 1979, c. 5, s. 3644.
2
A. J. Wensinck, Concordance et Indices de la Tradition Musulmane, ÇaXrL yayLnlarL, Nstanbul
1988, c. 5, s. 320.
3
A. J. Wensinck, Concordance., 3, s.140, 6.2, s.435; kaynaklarda deXi?ik ?ekillerde görülmekte,
bkz. Kâmil Mirâs, Sahîh-i Buhârî Muhtasar2 Tecrîd-i Sarih Tercümesi, Ankara 1978, s. III., 31, c.
IV, s. 127-130, c. VIII, s. 225, c. XII, s. 94-95.
4
Ebu'1-fazl Hasane's-Sagânî (1181-1252), Lahor'da doXdu, muhaddis ve fakih; Gazne'de büyüdü,
BaXdat'ta kaldL; 1220-1236 arasLnda Hindistan'da halifenin diplomatik temsilciliXini yaptL; BaX-
dat'ta öldü; bkz. Brockelmann: Geschichte der arabischen Literatur (= G AL), Suppelement I,
Leiden 1937, s. 613.
5
Qerîd için bkz. Nzzeddin b. el-Asîre'1-Cezerî, Usde'l-gâba fî ma'rifeti's-sahâba, c.II, Dârü'?-?a'b
(Kahire), s. 520-521. Âbu'1-fazl b. Hacara'l-Askalânî, al-)sâba fî tamyîze's-sahâba, Kahire 1972,
c. III, s. 340.
6
Salt b. Ümeyye bir Sakîf ?âiridir. Hz. Muhammed onun Bedr'de ölenler için yazdLXL mersiyeyi
yasaklamL?tLr; bkz. Brockelmann: G AL, Suppelement I, s. 55.
7
Bkz. T. EmiroXlu, Esbâb-2 Nüzul, c. 8, s. 338.
8
«Ve havadan söylemiyor. O sade bir vahydLr ancak vahyolunur.» Sure 53 (Necm), Ayet 2-3,
bkz. YazLr, Hak Dini Kuran Dili, 6. 7, s. 4568.

183
 Zemah?erî'nin1 Ke??âf isimli eserine dayanarak ?iiri kelâmLn bir bâbL ve ?iirin
güzelliXini kelâmLn güzelliXi, çirkinliXini kelâmLn çirkinliXi olarak ilan eder2.
Mahud ?âirlerin ?iirleri dL?Lnda ?iirleri yasaklayan bir hüküm olmadLXLnL hatLrla-
tLr. Kalbi, Allah'L zikretmekten ve ?er'î hükümleri mülâhaza etmekten alLkoymadLXL
sürece ?iirin mübah olduXuna ?üphe bulunmadLXLnL vurgular. Hz. Muhammed'in
«EvlâdLnLza ?iir öXretin ki zihni açar ve ?ecaat ifade eder.» diyen bir hadisinden söz
eder3.
Sözlerinin sonunda ilme dayanarak, ?iir söyleyen ki?inin, ?iir söylediXi için ak-
len ve ?er'en, kLnanmaya müstehak olmadLXLnL; hattâ hünerinden dolayL kendisine
iyi davranLlmasL ve saygL gösterilmesi gerektiXini ileri sürer.
Nev'î ?iirin savunmasLnL yaparken yer yer ?iirin ne olduXu konusuna da deXinir.
Onun bu sözleri edebiyat teorisi açLsLndan ilgi çekicidir. Ona göre ?iir keremlerin
hazineleri, sava? ve ziyafetlerin süsüdür. Fuh?iyyâtL kapsamadLkça çok zaman ilâhî
bir ilham, bir Allah telkinidir. NrfânL ve hikmeti toplar. Kur'ân'L anlamakta kar?Lla?L-
lan zorluklarda ?âhit olarak kullanLlLr. NazLm, nesrin aksine, deXi?mez bir ?ey oldu-
Xu için kalLcL ?eyleri kayda yarar. Nnsan yaratLlL?L nazmL nesre tercih eder. Nitekim
Farsça'da Mevlânâ'nLn Mesnevi'si, Türkçe'de de Muhammediyye ve Divân-L Â?Lk
Pa?a4, ulemânLn büyüklerinin diXer ?iirleri havâs ve avâm arasLnda etkili olmu?lar-
dLr. Kaliteli ?iirin güzelliklerini anlatmak, onu vasfetmek mümkün deXildir. Münâ-
sip, gayr-L münâsipten evlâ olduXu için elfâzL mütenâsip olan nazLm nesirden üstün-
dür.
GörüldüXü gibi, Nev'î ?iirin ne olduXunu anlatLrken ?iirin olu?umu, nitelikleri,
fonksiyonlarL ve etkisi üzerine ilgi çekici görü?ler ileri sürmektedir. AyrLca Nev'î
mektubun tamamLnda ?iirin me?rûiyyetini, ne olduXunu ve ne olmamasL gerektiXini
anlatLr, Sinan Pa?a kar?LsLnda ilim adamL ve ?âir olarak büyük bir medenî cesaret

1
Ebu'l-KâsLm Câr Allah Mahmûd b. Omar b. Ahmede'z-Zemah?erî el-Hârizmî (1075-1144) tefsir
hadis kelâm âlimi olup aynL zamanda edip ve ?âirdi. HakkLnda ayrLntLlL bilgi için bkz. Nuri Yüce:
«Zemah?erî», )A 13 (1988), s. 509-514.
2
Kr?. ez-Zemah?erî el-Hârizmî, el-Ke âf an Hakâik Gavâm2za't-tenzîl, Süleymaniye Kütüphane-
si, Amcazâde Hüseyin, No: 27, yk. 482 a (Quarâ Sûresi'ne ayrLlan kLsmLn son yapraXL).
3
Nev'î açLkça «ve ehâdîs-i nebeviyyede bu dahi vârid olmu?dur ki...» demektedir; ancak hadis
kaynaklarLnda bulamadLk.
4
Â?Lk Pa?a'nLn Garipnâme'si söz konusu ediliyor olmalL. Nev'î'nin sözleri bu eserin 16. yüzyLlLn
sonlarLnda bile ne kadar ünlü olduXunu göstermesi bakLmLndan çok ilgi çekicidir. Â?Lk Pa?a için
bkz. Fahir Nz-Günay Kut, Â 2k Pa a, Büyük Türk Klasikleri, I, Ötüken YayLnevi, Nstanbul 1985, s.
298-301.

184
göstermek suretiyle haysiyyetini korurken bir yandan da zengin kültür birikimini ve
ustaca dil kullanLmLnL sergilemektedir. Nev’î'nin mektubu aynL zamanda ironik
tarzLn güzel bir temsilcisidir. AyrLca devrinin toplum hayatLndaki bazL ili?kilere ve
geli?melere de L?Lk tutmaktadLr.

Nev'î'nin Sinan Pa a'ya Yazd232 Mektubun Metni

Mektubun metni yukarLda da belirtildiXi gibi Nev'î'nin oXlu Atâyî tarafLndan ya-
zLlan Qakâik Zeyli'nde ve Süleymaniye Kütüphanesi, Tarlan KitaplarL arasLndaki
tarihini bilemediXimiz muhtelif muhtevaya sahip bir yazmanLn içerisinde bulun-
maktadLr1. Nki metin arasLnda muhteva farkL yoktur. Ancak aralarLnda kelime ve ek
seviyesinde kalan ve bu yüzden bu iki metnin ayrL örneklerden kopya edildiklerini
dü?ündüren çok sayLda ufak tefek nüsha farklarL mevcuttur. Biz burada Nev'î'nin
oXlu Atâyî'nin verdiXi metni orijinale en yakLn olmasL gerektiXini dü?ünerek esas
aldLk; fakat bir kar?Lla?tLrma imkânL vermek için Tarlan yazmasLndaki farklarL da
gösterdik. Metinle ilgili açLklamalar, yardLmcL notlar v.b. katkLlarL dipnotlarL halinde
verdiXimiz için, bu çe?itten dipnotlarL ile kar?Lla?tLrmalL metin aparatLnLn biribirine
karL?Lp okuyucu açLsLndan içinden zor çLkLlLr bir hal almamasL gayesiyle ba?tan
itibaren, metne her türlü müdahelemizi sLrayla biribirini takip eden dipnotlarL halin-
de vermeyi uygun bulduk. Metnin noktalamasL tarafLmLzdan yapLldL; ancak çe?itli
ibareleri içine alan parantezler Qakâik Zeyli'nin matbu metninde bulunmaktadLr.

0üret-i Mektüb

Servera devletüñ mezìd olsun

Kevkeb-i tali'üñ sa'ìd olsun
Her ümìdüñ Huda müyesser idüp
Dü?menüñ zar ü na-ümìd olsun

Hak subhane ve te'ala nihal-i vücüduñ libas-L hulk-i 'ata ile mülebbes ve
mükerrem ve cemal-i behcet-?i'aruñ hilye-i be?a?et ü baha ile muhalla vü muhterem

1
Bkz. yukarLda s. 3, dip notu 7.

185
kLlsun ki zu'efa-i 'ulema dest-i recalarLn damen-i ihsanuña dLraz ve a'nak-L ümìdlerin
?avb-L cenab-L asuman ni?anuña firaz kLlmL?lardur. ol zümreden bu hakìr-i pür-taksìr
ki iktisab-L fazl u edebde nevbehar-L 'ömrüm ser-hadd-i hamsìnden mütecaviz ve
?ebab-L ?ecere-i vücüdum ezhar-L ma'arif ?imarLyla (ve'?te'ale'r-re'su ?eyben)1 mer-
tebesine fa'iz olmu?dur; çemen-zar-L devletüñe i?ti?mam-L büy-L gül ihsanL içün2
gelmi? iken sinan-L har-L zeban ile mecrüh idüp nihal-i amalimüz pejmürde kLlmak
ebred min erba'ìn3 degil midür? hu?ü?a yevm-i 'Lyd olup yevm-i terk-i ceza vü va'ìd,
belki rüz4-L taùyìb-i kulüb-L ?akì vü sa'ìd ola ve hu?ü?a (ekrimu'z-zayfa ve lev kane
kafiren5)6 manùükLncazayf-L hane-i dìvan ve muntaôLr-L ihsan olavüz. ?a'ir ehl-i 'ilm
olmaz mukaddimesi aaliba sa'adetli pa?a'nuñ sem7-i ?erìfine8 'ulema ùa'ifesinüñ
'amìlerinden belki ümmìlerinden (el-mer'u 'aduvvun lima cahile)9 Hükmince va?Ll
olmu?10 gibi; yohsa Ha?a ki hava??-L 'ulema hu?ü?a büleaa vü fü?eha bu maküle
kelam-L laav-L bì-ma'na söyleyeler ki ?i'r ile 'adem-i 'ilmüñ11 meyanLnda mülazemet
yoaiken ve ?i'r bi-Hasbi'1-luga 'ilm iken,zLddLna ki 'adem-i 'ilmdür12, nice 'illet olur?
Ve aHaduhuma aharL nice müstelzim olur? Bu ma'nì ehl-i 'ilm olanlara ma'lümdur,
cenabuñuza dahL ma'lüm olsun ki ifade-i 'ilmde13 'ulemanuñ küstahlLaL ?er'en14
ma'õürdur. Silk-i cevahir-tanôìm Kur'an-L 'aôìmde15 (ille'leõìne amenü)16 istisnasLy-
la müstesna olan havâtìm-i ma'arife dürer-i nigìn-i ?u'ara-yL mü'minìn, rLzvanallahu
te'ala 'aleyhim ecma'ìn HakkLnda ve anlara mülHak olan fLrka17-i ehl-i Hak ?anLnda
kelam-L na-seza söylenmez. (Kale resülu'llahu 'aleyhi ve sellem: Nnne rühe'l-Kudsi
la-yezalu yu'eyyiduke18 ma nafahte 'ani'llahi ve resülihi)19.

1
«Ve ba? bembeyaz alev aldL (= SaçlarLm aXardL.)»; bkz. Sure 19 (Meryem), Ayet 4.
2
Metinde «ihsan içün» ?eklinde yazLlmL?; ancak anlam gereXi «ihsanL içün» olmalL.
3
Bkz. yukarLda s. 4.
4
«Rüz» kelimesi Tarlan nüshasLnda yok.
5
«Kafiren» kelimesi Tarlan nüshasLnda yok.
6
Bkz. yukarLda s.4.
7
Metinde «?em'» yazLlmL?; ancak anlam gereXi «sam'» olmalL.
8
Tarlan nüshasLnda «?erìflerine».
9
Bkz. yukarLda s. 4.
10
Tarlan nüshasLnda «olmalL».
11
Tarlan nüshasLnda «'ilmüñ ma'nasL meyanLnda».
12
Tarlan nüshasLnda «'ilmdür dimek».
13
Tarlan nüshasLnda «'ilmden».
14
Tarlan nüshasLnda «?er'en» kelimesi yok.
15
Tarlan nüshasLnda «Silk-i cevahir-i naôm-L Kur'ân'da».
16
Bkz. yukarLda s. 7.
17
Tarlan nüshasLnda «farú».
18
Tarlan nüshasLnda «yu'eyyidu».
19
Bkz. yukarLda s. 8.

186
 Hadìs-i mezbür a?Habdan Hassan b. æâbit'üñ Resül-i ekrem ?alla'llahu 'aleyhi ve
sellem va?fLnda1 vakL' olan e?'arLnL teraìb içündür. Pes ?ahabe ve tabi'ìn rLzvanallahu
te'ala 'aleyhim ecma'ìn ve 'ulema-i mütekaddimìn ve fuzala-yL müte'ahhirìn süyüf-L
elsinelerin (inne mine'?-?i'ri le-Hikmeten)2 cevahiri ile mura??a' ve kelam-L cevahir-
intiôamlarLn (ve inne mine'l-beyani le-sihren)3 ?anayi'i ile mu?anna' ide
gelmi?lerdür4. Lakin ?i'r zemanede lisan-L ahissaya dü?megin e?raf-L 'ulemâ damen-i
'i?metlerin aubar-L ?i'rden müberra tutarlar, (beyt):

Qi'r der nefs-i hiy?ten bed nìst

Nale-i men zi hisset-i ?ürekast5

(Nesr): Nmam Qaaanì rahimehu'llah Me?arLk'da Qerìd b. Suveyd Qakafì'den riva-

yet ider6, razLya'llahu te'ala anhu7: Birgün ol hur?ìd-i sema-yL fe?aHat ü beyan8 ve
ùüùì-i ?ekeristan «er-rahmanu 'alleme'l-Kur'an»9 Resül-i Hazret-i SubHan makam-L
be?eriyyete tenezzül idüp taùyìb-i kulüb-i a?Hab içün Qerìd'e hiùa buyururlar10 ki
(Hel ma'ake min ?i'ri Ümeyyeti'bni Ebì'?-Qalti ?ey'un fe-kale fe-en?edtuhu beyten
fe-kale hìhi summe en?edtuhu beyten fe-kale hìhi Hatta en?etdu mi'eten beytin11).
El-Hadìs: Hìhi lafôL kesr-i ha'eyn ile kelime-i istizadedür; ya'nì ziyade ùaleb12 itmek
içündür. Pes Ümeyye ef?aH-L fü?eHa-i 'Arab olmaaLn Hazret-i Peyaamber anuñ ?i'ri
istima'Ln taleb idüp her beyt okLndLkça ?ekker13 gibi mükerrer olmasLn emr itdi;

1
Tarlan nüshasLnda «Resül-i ekrem ?alla'llahu 'aleyhi ve sellem va?fLnda» yerine «Resülallah
haúúLnda».
2
Bkz. yukarLda s.9.
3
Bkz. yukarLda s.9.
4
Tarlan nüshasLnda «idüp gelmi?lerdür».
5
Qiirin kendisi kötü deXildir/Benim ?ikâyetim dostlarLn cimriliXindendir.
6
Tarlan nüshasLnda «iderler».
7
«RaøL Allahu te'ala anhu» Tarlan nüshasLnda yok.
8
Tarlan nüshasLnda «òur?ìd-i sema-yL belaaat ü fe?ahat».
9
«Rahman öXretti Kur'an'L», Sure 55 (Rahmân), Ayet 1-2.
10
Tarlan nüshasLnda «òiùab idüp buyururlar».
11
«Ümeyye b. Ebî's-Salt'Ln ?iirinden bir?ey biliyor musun; dedi, bir beyit okudum; dedi, devam
et; sonra bir beyit (daha) okudum; dedi, devam et; böylece yüz beyite kadar okudum.»; Tarlan
nüshasLnda metin «fe-úale hìhi hìhi lafzL» ?eklinde devam etmektedir. Kr?. yukarLda s. 9.
12
Tarlan nüshasLnda «ùalebi».
13
Tarlan nüshasLnda «sükker».

187
hatta Qerìd'e yüz beyt okLdup her beytüñ kafiyesinde behcet1 ve redìfinde sürür2
iôhar kLldL3 pes in?af olLnsun eger muùlaka4 ?i'r heva olaydL ol5 haùìb-i minber-i
«vema yentaku 'ani'l-hevâ»6, enìs-i meclis7-i «kabe kavseyn ev edna»8, bülbül-i
nagme-sera-yL «Nn hue illa vaHyun yüHa»9 istima'-L neva-yL ?i'rden böyle ihtizaz ve
inbisaù mL in?a10 iderdi11. Hatta rivayet olunur ki bir def’a12 istima'-L ?i'rden ser ü
kametleri Hareket ve sema' idüp rida'-L mübareklerini saye-?Lfat hake ?aldLlar,
üftadeler ol ridayL taksìm idüp aldLlar; her Hi??enüñ nice rüzgar bereketi mevrü?e
oldL kaldL. «Kale ?ahibu'l-Ke??af; velkavlu fìhi: inne'?-?i're babun mine'l-kelami
fehsenuhu keHüsni'l-kelami ve kabìhuhu ke-kabìHi'1-kelami»13. Muùlak, ?i'rüñ
nehyinde na?? yokdur; meger ?u'ara-i ma'hüdanuñ ?i'rleri ola ve ?i'r mübaH
olduaLnda ?übhe yokdur; madam ki kalbi õikru'llahdan ve mülaHaôa-i aHkam-L
?er'iyyeden me?aül kLlmaya. MuHa??al-L kelam ?i'rüñ14 kemmiyyet-i medH ü
õemmi ve tiryak ü semmi beyanLnda kümeyt-i kaleme meydan-L ?aHìfe teng ve
ùüùì-i naùLka kafe?15-i tende lal ü dengdür; zìra fevai'd-i celìlesi çokdur. Qi'r hizane-
i mekarim ve zìnet-i melaHim ve velayimdür16. Ekserì ilham-L Rabbanì ve telkìn-i
SübHanì ve madam ki fuH?iyyatL mü?temil olmaya ve eHadis-i nebeviyyeden bu
dahL varid olmu?dur ki ('allimü evladekume'?-?i're fe-innehu yeftiku'õ-õihni ve
yürisu'?-?eca'ate)17 ya'nì evladuñuza ?i'r ögredün18 ki õihni kü?ade ider ve ?eca'at
ifade kLlur19 ve bi'1-cümle ?i'r mecami'-i hikem ü 'irfan ve ?evahid-i mü?kilat-L
Kur'andur. (Qi'r):

1
Tarlan nüshasLnda «yüz behcet».
2
Tarlan nüshasLnda «bin sürür».
3
Tarlan nüshasLnda «idüp».
4
Tarlan nüshasLnda «muùlaúa» kelimesi yok.
5
Tarlan nüshasLnda «o».
6
Bkz. yukarLda s. 9.
7
Tarlan nüshasLnda «meclis» kelimesi yok.
8
Miraçta Hz. Muhammed'in Allah'a «iki yay (ka?) arasL kadar, hatta daha bile çok» yakla?tLXLnL
anlatan ünlü söz.
9
Bkz. yukarLda s. 9.
10
Tarlan nüshasLnda «in?a’»kelimesi yok.
11
Tarlan nüshasLnda «iderdi» kelimesinden sonra «ve in?a' ider mi idi» kelimeleri bulunmaktadLr.
12
«Def’a» kelimesi Tarlan nüshasLnda yok.
13
Ke??âfLn yazarL dedi: Bu konuda ?öyle bir söz vardLr: «Qüphesiz, ?iir sözün bir bölümüdür.
Onun güzeli sözün güzeli gibidir ve çirkin sözün çirkini gibidir.», Bkz. yukarLda s. 10.
14
Tarlan nüshasLnda «?i'rüñ» yerine «?u'ara».
15
«Úafe?» kelimesi Tarlan nüshasLnda yoktur.
16
Bu cümle Tarlan nüshasLnda yoktur.
17
Bkz. yukarLda s. 10.
18
Tarlan nüshasLnda «ögredüñ» yerine «ta'lìm idüñ».
19
Tarlan nüshasLnda «úLlur» yerine «ider».

188
 Nza et-tenzìlu ü?kile minbu Harfun
Fe-?ahidu zalike'?-?i'ru'l-makülu1
(Nesr) ve naôm içün kaydü'l-evabid2 dimi?lerdür; zìra naôm müteaayyir olmaz3
nesr olur ve ùLba'-L merdüm nesrden naôma artuk ma'ildür4, meger selìm olmaya.
Görülmez mi ki Farisì'de Mesnevì-i Mevlana ve Türkì'de MuHammediyye ve Dì-
van5-L 'Á?Lk Pa?a ve sa'ir e?'ar-L ekabir-i 'ulema nüfüs-i hava?? u 'avamda teraìb ve
terhìbe müte'allik aHkamda te'sìr-i belìa itmi?dür. Qi'r-i dakìkuñ meHasini fevka'1-
Had6 ve sevad-L va?fL da'ire-i taHrìr ü ta'rìfden evsa'u eb'addur; meger naôarda ?i'r
?i'rden mütefavit olmaya; zìra naôm-L mütenasibü'l-elfaô nesr gibi7 degüldür8.
Münasib aayr-L münasibden evladur; Hu?ü?a tenasüb-i ?avt dahL munôam ola, ho?-
elhanlardan südü idicek9 mü'essir-i südür10 oldLaLn Hayvan dahL idrak ider. Bu cüm-
leden aaraz-L 'ilmì budur ki ?i'rüñ ka'ili maHza ?i'r söylemek ile 'aklen ve ?er'an
melamet olunmaaa11 müsteHak olmaz; belki hüneri Hasebi ile tevkìr ü ri'ayet
olLnmak gerek12 vesselam13.

Nev’î Efendi’nin Sadrazam Sinan Pa a’ya Ders Veren Bir Mektubu, The
Journal of Ottoman Studies, C. XI, =stanbul 1991, s.215-228.

1
«Kur'ân'Ln bir harfini bile anlamak zor olduXundan, ?u söylenen ?iirler (Kur'ân'L açLklamada)
?âhit olurlar.»; beytin kime ait olduXunu bulamadLk.
2
Tarlan nüshasLnda «el-evâbid» yerine «el-eva'id» bulunmaktadLr.
3
Tarlan nüshasLnda «müteaayyir olmaz» yerine «müteaayyir ve muòtel olmaz».
4
Tarlan nüshasLnda «ma'ildür yerine «ma'il olur».
5
Tarlan nüshasLnda «divan» kelimesi yoktur.
6
Tarlan nüshasLnda «fevka'l-haddür».
7
Tarlan nüshasLnda «gibi» kelimesi yoktur.
8
Tarlan nüshasLnda bu cümle ?u ?ekildedür: «Zìra naôm mütenasib elfaôdur, neår degildür».
9
Tarlan nüshasLnda «idicek olursa».
10
Tarlan nüshasLnda «südür» kelimesi yoktur.
11
Tarlan nüshasLnda «melamet ve tahúìr olunmaaa» ?eklindedir.
12
Tarlan nüshasLnda «gerekdür».
13
«ves-selam» kelimesi Tarlan nüshasLnda yoktur.

189
 SÂK=NÂMELER=N ORTAYA ÇIKI0I
VE
GEL=0=M=NE GENEL B=R BAKI01
Sâkîye seslenmeler yoluyla içkiyi –daha çok ?arabL- ve içki meclislerinin araç,
gereç ve âdetlerini, içkiyle uzaktan yakLndan ilgili pek çok dü?ünce, duygu ve kav-
ramL bazan tasavvufî, bazan dünyevî olarak bir bütün hâlinde ele alLp i?leyen ?iirlere
Nizâmî’den bu yana sâkînâme2 denilmeye ba?landLXL görülmektedir.
Arap ?iirinde olsun, Nran ?iirinde olsun Nslam öncesi, içki ve içki meclisleri ?iire
sLk sLk konu olmu?lardLr. Câhiliye dönemi ?âirlerinin hemen hepsi ?arabL terennüm
etmi?lerdi3. A?k ve ?arabLn Sâsânî ?âirlerinin de ba?lLca konularL arasLnda yer aldLXL
bilinir. Nslâmiyet ba?langLçta ?arabL yasaklamamL?tL. Ama sonradan, sarho?luk ibâ-
det nizâmLnL bozduXu için ?arap kademe kademe yasaklandL. Bundan dolayL bütün
mezhepler –Qiîlik de aynL görü?tedir- ?arabLn haram olduXu ve ticaretine izin veril-
memesi gerektiXi kararLnda birle?irler4.
Nçki yasaXL Nslam dünyasLnda kLsa süre içinde etkisini yitirmeye ba?lamL?tLr.
Önce Emevîler zamanLnda ba?layan bu geli?me5 Abbâsîler zamanLnda iyice belir-
ginle?ir. DivanlarLn 11 konuyu içeren 11 bâbLndan “hamriyyât” daha önce eserlerde
yer almazken, 9. yüzyLldan itibaren ?arap ?iirleri divanlarda ayrL bir bölüm olu?tura-
bilecek hacma ula?Lrlar6. Nbna’l-Mu’tazz, Abû Nuvâs gibi tanLnmL? Arap ?âirleri,
sonra 9. yüzyLlda Rudekî ile ba?layLp, 11. yüzyLlda Ömer Hayyam gibi çok tanLn-
mL? bir ismi ortaya çLkaran Nran ?âirleri geli?mi? bir a?k ve ?arap ?iirinin temsilcisi
sayLlabilirler. Daha bu yLllarda, çok sonralarL olu?an müstakil ve tam bir
sâkînâmenin i?lediXi konularLn, ortaya çLkardLXL tiplerin, yararlandLXL motiflerin
çoXunu bu ?iirlerde, bir bütün halinde olmamakla birlikte, ayrL ayrL veya gruplar

1
Bu genel bakL?ta, genel çizgiler belirlenirken ?u yazL ve çalL?malardan yararlanLldL: A. Karahan:
“Sâkînâmeler”, Eski Türk EdebiyatL Nncelemeleri, Nstanbul 1980; A. S. Levend: Türk EdebiyatL
Tarihi I, Giri?, Ankara 1979, s.160-161, 170; Fahrü’z-zemân Abdü’l-ganî b. Halef: Meyhâne,
Nuruosmaniye 4328; Cavide Lutfi: Sâkînâmeler, Tez 154, Nstanbul 1931-1932; Adviye TuXluk:
On Yedinci AsLr Sâkînâmeleri, Mezuniyet Tezi, 1941-1942, Türkiyat Enstitüsü nr.146; J. E.
Bencheikh: “Khamriyya”, EI (2), c.IV (1978), s.998-1009.
2
Sâkînâme bile?ik ismini olu?turan “sâkî” ve “nâme” kelimeleri hakkLnda ayrLntLlL bilgi için bkz.
A. Karahan: “Sâkînâmeler”, s.117-118.
3
Eski Arap ?iirinde ?arap ticareti daha çok Yahudi ve HLristiyanlarLn i?i olarak gösterilir, bkz. A.
J. Wensinck: “Hamr”, NA, c.5, s.196; Câhiliye devrindeki ?arap ?iirleri konusunda ayrLntLlL bilgi
için bkz. J. E. Bencheikh: “Khamriyya”, s.998.
4
Bu konuda ayrLntLlL bilgi için bkz. A. J. Wensinck: “Hamr”, NA, c.5, s.195-199.
5
Emevî halifelerinden zevk ve safaya dü?kün olanlarLn, sabahlara dek içip eXlenenlerin varlLXL
biliniyor. Halife Yezid b. Abdülmelik’in bu yüzden öldüXü söylenir. Qarap konulu ?iirleri de
vardLr; bkz. A. S. Levend: Türk EdebiyatL Tarihi, s.188; J. E. Bencheikh: “Khamriyya”, s.1003.
6
Bkz. Nihat Çetin: Eski Arap Qiiri, Nstanbul 1973, s.86, 91.

190
halinde bulmak mümkündür1. Ama bu ?iirler, sâkînâme adLnL ta?LmadLklarL gibi, tam
bir sâkînâme muhteva ve ?ekline de sahip deXillerdir.
Bugün için Nizâmî’nin Nskendernâme’sinin Qerefnâme adlL birinci kitabLndaki
bölüm ba?lLklarLnLn hemen altLnda yer alLp, “Sâkînâme” ba?lLXLnL ta?Lyan iki?er
beyitten olu?an kLsLmlar2 ilk sâkînâme örneXi olarak kabul edilmektedir. Nkbâlnâme
adLnL ta?Lyan ikinci kitapta “Sâkînâme” ba?lLXLnLn yerini “Mugannînâme” ba?lLXL
alLr ve iki?er beyitle mugannîye seslenilir. Nizâmî’nin bu beyitlerini ayrL bir eser
telakki etmek mümkün deXildir. Onlar ancak, Qerefnâme ve Nkbâlnâme’nin baXlayL-
cL ve süsleyici bir yapL özelliXini olu?tururlar. SayLlarL Qerefnâme’de 98 ve
Nkbâlnâme’de 48 olmak üzere, toplam olarak 146 olan bu beyitler okuyunca, zaman
zaman soluklanLp, bir iki yudum, bir ?eyler içtikten sonra sözünü sürdüren bir ki?i
imajLnL canlandLrLrlar. Nizâmî bu beyitlerle Nskendernâme’ye paralel veya
Nskendernâme içerisine soku?turulmu? bir sâkînâme olu?turmaya uXra?mamL?, sade-
ce, Nskendernâme’yi ses ve anlatLm tekniXi bakLmLndan zenginle?tirmi?tir. Konusu
da geni? tutulmamL? olup, hemen hemen yalnLz mey ve müzikle sLnLrlLdLr. Ama
gene de Nîzâmî, pek çok yönden olduXu gibi bu yönden de Nran edebiyatLnda ve
Türk edebiyatLnda izlenmi?, ilk sâkînâme yazarlarLnLn ba?Lnda sayLlmL?tLr3. Nitekim
Nizâmî’den sonra hamse yazan Hüsrev-i Dehlevî ve Hâcû-yL Kirmânî’nin mesnevî-
leri de bu tür beyitlerle süslenmi?, renklendirilmi?tir.
Selmân-L Sâvecî’nin (ölm.1375), divanLnda terkib-i bentler arasLnda “Tevhîd”
ba?lLXL altLnda yer alan 177 beyitlik ?iiri, ara?tLrma dünyasLnda pek fazla dikkati
çekmemi? olmasLna raXmen4, baXLmsLz tasavvufî sâkînâmelerin ilki sayLlabilir.
Çünkü bu ?iir dinî, tasavvufî duygu ve dü?ünceleri ba?tan sona tamamen sâkînâme
tarzLnda anlatLr5.
Nlk müstakil sâkînâmelerin en tanLnmL?L mesnevî kafiyeleni?i ile 58 beyitten iba-
ret olarak HâfLz divanL içerisinde yer alLr6. Bu ?iirde sâkîye seslenip ?arap isterken
veya mugannîye seslenip müzik isterken, ruhî dalgalanmalar, ?arabLn özellikleri,

1
Bu konuda en güzel örneklerden birisini Abû Nuvâs’Ln divanL olu?turur; bkz. Wagner: Abû
Nuvâs, Wiesbaden 1965. Bu konuda ayrLca bkz. Yarshater: “The Theme of Wine-drinking and the
Concept of the Beloved in early Persian Poetry”, Studia Nslamica, c.13 (1960), s.43 ve öt.
2
Bu parçalar bizim yararlandLXLmLz Tahran baskLsLnda bölüm sonlarLnda bulunmayLp bölüm
ba?larLnda, üçer beyit deXil, iki?er beyit olarak yer almaktadLrlar, bkz. Külliyat-L hamse-i Hakîm
Nizâmî-i Gencevî, Tahran (tarihsiz).
3
Atâyî de Sâkînâme’sini bitirdikten sonra öXünürken, kendi ba?arLsL kar?LsLnda Nizâmî’nin kLs-
kançlLktan gözya?L dökeceXini söyler, bkz. Sâkînâme, yk. 37b, st.20-23.
4
Rypka: Nranische Literaturgeschichte, Leipzig 1959, s.254, bu noktaya dikkati çeker.
5
Bentlerindeki beyit sayLsL e?it olmayan, birincisi 7, ikincisi 10 bentlik iki tercî’-i bendin ard arda
getirilmesinden olu?mu? gibi bir ?ekle sahip olan bu ?iir için bkz. Selmân-L Sâvecî: Külliyât,
Tahran (tarihsiz), s.447-455.
6
HâfLz’Ln Sâkînâme’si Kazvînî-KâsLm baskLsLnda, sLk sLk ileri sürüldüXü gibi 147 beyit deXildir;
58 beyittir, bkz. Kazvînî, Muhammed-Ganî, KâsLm: Divan-L Hâce Qemsüddîn Muhammed HâfLz
Qîrâzî, Tahran 1320, s.356-360.

191
cihanLn deXersizliXi dile getirilir, Zerdü?t’ten, mugândan, mestten, rindândan, mey-
hâneden, rakstan, müzikten ve müzik aletlerinden HâfLz’Ln o her zamanki, dünya ile
tasavvufî âlemin nerede ba?layLp nerede bittiXi kestirilemeyen üslûbu ile söz edilir1.
Arada hükümdarL da övücü mLsralar içeren bu ?iir daha henüz, sonraki yüzyLllarLn
kapsamlL, ayrLntLlL, uzun bir ?iir olmaktan çok öteye, ba?lLba?Lna ayrL birer eser olan
sâkînâmelerinin boyutlarLna ula?mamL?tLr; ama ?ekli, içeriXi ve ünü bakLmLndan
onlarLn ortaya çLkmasLnda etkili bir merhale olu?turduXu dü?ünülebilir.
Bu sLralarda -14.yüzyLlda- Nizâmî’nin Türk edebiyatLnda bu konuda bilinen ilk
izleyicisini bulmak mümkün olmaktadLr: Hârizmî’nin Muhabbetnâme’sinde her
bölümün sonunda sâkîye seslenen iki beyit yer alLr2. Fakat asLl, Türk edebiyatLnda
sâkînâmelerin ortaya çLkmalarLnL ve geli?melerini izleyebilmek açLsLndan Ahmed-i
Dâ’î’nin tercî’i bendini gözden kaçLrmamalLdLr3. Dâ’î, yedi?er beyitlik, yedi bentten
olu?an bu ?iirde sâkîye ve mutribe seslenerek mey, meyin etkileri, çe?itli tanLmla-
malarL, içki meclisi, zâhid, ay?, i?ret, ?âhid, vuslat, içki zamanL, gül bahçesi, bahar,
â?Lk, ma?uk, halvet, buse, zamanLn geçiciliXi, içkiye sLXLnLp safa, zevk ve rahatL
arayL?, kadeh, sürahi, yârin elinden içmek, aXaçlar, su kenarL, ehl-i dil, humar, za-
manL içkiyle deXerlendirme gibi içki kavram ve motiflerini, kLsa kLsa deXinmeler ve
çok canlL, rahat, güzel bir söyleyi?le ele alLr. BaXlantL beyitlerinden Emir Süleyman
için yazLldLXL anla?Llan ?iirde Emir Süleyman’Ln övüldüXü son üç bent de tamamen
içki motifleri ile i?lenmi?tir. Hem üslûbu hem de kendisi için yazLldLXL ki?i, bu ba-
XLmsLz küçük sâkînâmenin tasavvufî deXil tamamen dünyevî olduXunu göstermeye
yeterlidir4. Qiirin seviyesi Türk edebiyatLnda daha önce de bu tipte ba?arLlL
sâkînâmeler yazLlmL? olabileceXini dü?ündürmektedir5.
Geli?mi?, baXLmsLz birer mesnevi halini alan sâkînâmelere doXru gidi?te
Qemseddin Muhammede’n-Nâvecî’nin (ö.1455) Halbetü’l-kümeyt isimli eseri bir

1
Rypka ?arkLn, HâfLz’L daha çok tasavvuf semboliXi ile anlamayL tercih ettiXini, batLlL ara?tLrLcLla-
rLn da bunun aksine eXilimleri olduXunu söyler, bkz. Rypka: Nranische Literaturgeschichte, s.259;
buna kar?LlLk A. GölpLnarlL, HâfLz’Ln ?arap ?iirlerini dünyevî olarak anlamak gerektiXini vurgular
ve onu böyle anlayan ?arklL bilginlerden örnekler verir, bkz. A. GölpLnarlL: HafLz divanL, Nstanbul
1968, s.XV, VI.
2
Bu iki beyitten birisi ilk dokuz nâmede aynLdLr, bkz. Leylâ Türkmen: Harezmî, Muhabbet-nâme,
Nstanbul 1969, Mezuniyet Tezi No. Tez 872.
3
Qiirin latin harfleriyle metni için bkz. V. M. Kocatürk: Divan Qiiri Antolojisi, Ankara 1963,
s.29-32.
4
OsmanlL tarihçilerinin çoXu Emir Süleyman’Ln içkiye dü?künlüXünü belirtir ve sonunun da bu
yüzden olduXunu vurgularlar. Çevresindeki ?âirlerin de onun içki toplantLlarLna katLldLXL bu ?âirle-
rin ?iirlerinde açLkça görülmektedir. AyrLntLlL bilgi için bkz. T. Kortantamer: Leben und Weltbild
des altosmanischen Dichters Ahmedî unter besonderer Berücksichtigung seines Diwans, Freiburg,
Br. 1973, s.135,146,148,158, 172-174; “Ahmed-i Dâî Nle Nlgili Yeni Bilgiler”, Türkoloji Dergisi,
c.7, Ankara 1977, s.118-121.
5
Dâ’î’nin Mehmed Çelebi için yazdLXL “kLl” redifli kasidenin 30 beyitlik nesib kLsmL da bir
sâkînâme olarak kaleme alLnmL?tLr; bkz. N.H.Ertaylan: Ahmed-i Dâ’î (Türkçe Divan), Nstanbul
1952, s.15-18.

192
ba?langLç noktasL te?kil etmi? görünüyor. Bu konuda zamanLna kadar yazLlan eserle-
rin en kapsamlL ve ayrLntLya inenini yazdLXL anla?Llan Nâvecî’den, Türk ?âirleri de
dahil olmak üzere, kendisinden sonra gelenler yararlanmL?lardLr1.
Bu arada Nizâmî izleyicileri de mesnevilerini sâkîye seslenen parçalarla süsle-
meye devam etmekteydiler. Nitekim Câmî’nin Nskendernâme’sinde 118 beyit bu
tiptedir2.
Nevâyî’nin Fevâidü’l-kiber adlL 4. divanLnda yer alan ve bazL nüshalarda
Sâkînâme ba?lLXLnL ta?Lyan 458 beyitlik uzun manzumesi Türk edebiyatLnLn müsta-
kil büyük sâkînâmelere doXru gidi?teki ilk önemli eseri sayLlLr3. YalnLz hemen ?unu
belirtmek gerekir ki bu eserde sâkî, ?arap ve içki meclisi, zemini olu?turmakta,
AltLnordu Prensi BahadLr Sultan ve onun Herat’taki kurultayL ve bu vesileyle Hüse-
yin Baykara, oXlu Bedîüzzaman, uzak ve yakLndaki ?ehzâdeler, sultanlar,
Nevâyî’nin tanLdLXL ve deXer verdiXi –çoXu ?air- ölmü? veya hayatta bulunan ki?iler
söz konusu edilmektedir. Eser bu karakteri ile katLksLz bir sâkînâme olmadLXL gibi,
sâkînâme konu ve motiflerinin eserde söz konusu kurultay ve ki?ilerden daha önem-
li bir yer aldLXL da ileri sürülemez4.
Bugünkü bilgilerin L?LXLnda, sâkînâmelerin en geli?mi?, yeni bir hüviyete bü-
rünmü?, müstakil bir eser halini almL? ve mesnevi olarak ba?arL ile i?lenmi? ilk ör-
neXinin, Revânî (ö.1524) tarafLndan yazLlLp, Yavuz Sultan Selim’e ithaf edilen
N?retnâme isimli eser olduXu kabul edilmektedir5. Revânî’nin 557 beyitlik bu mes-
nevisi, ?u kLsLmlardan olu?ur6: Tevhid, münâcât, nât, sebeb-i telif, Sultan Selim’e
methiye, Sultan Selim’e kaside, matla-L destan, sebeb-i asr-L ?arâb-L erguvân,
hikâyet, der vasf-L ?erab-L nab ve hasiyyet-i mey-i nab, câm, evsâf-L sürâhi, ?em-i
?eb-efrûz, evsâf-L taam, evsâf-L sâz-L dil-nüvâz, sudan dL?arL çLkmayan cammuslarLn
hikâyesi, hizmet-i sâkî, isti’mal-i mey-i ahmer, baharda i?ret, meclis-i hazan-L bâg u
bostan, evsâf-L Temmuz, evsâf-L ?itâ, tasavvuf tariki ve tövbe-i istiXfar hakkLnda.

1
21 bâb olarak düzenlenen eser mensur olup, içki ve içki meclisleri ile ilgili çe?itli konularL ele
almakta ve her konuyla ilgili olarak çe?itli ki?ilerden ?iirler sunmaktadLr. Eser bu yanLyla bir
antoloji niteliXi ta?LmaktadLr. Bkz. Nâvecî: Halbatü’l-kumeyt, Süleymaniye Ktp., Hamidiye 1076.
2
BunlarLn çoXunu hikâyelerin sonundaki, sâkî ve mugannîye seslenilen dörder beyit olu?turur.
YalnLz eserin sonunda beyitlerin yerlerinde ve sayLsLnda deXi?meler olur, bkz. Murtazâ, Akâ:
Mesnevî-yi Heft Evreng-i Üstâd Nureddîn Abdarrahman b. Ahmed Câmî-i Horâsânî, Tahran
1337/1959, s.922-1012.
3
Nevâyî’nin Sâkînâme’si hakkLnda ayrLntLlL bilgi için bkz. A.S.Levend: Ali Qir Nevâî, c.II, Di-
vanlar, Ankara 1966, s.196-210; kr?. Nevâyî: Divân-L Nevâyî, TopkapL SarayL Müzesi Ktp.,
R.807, yk. 483b-493b.
4
Nevâyî bir de Hayretü’l-ebrâr’Lnda Nizâmî gibi her makalenin sonuna sâkîye seslenen iki?er
beyit koymu?tur, bkz. Levend: Ali Qir Nevâî, c.I, Ankara 1965, s.84.
5
Revânî ve eseri hakkLnda bilgi için bkz. A.Karahan: “Revânî”, NA, c.9, s.717-719.
6
Bkz. Revânî: N?retnâme, Süleymaniye Ktp., HacL Mehmed 5354.

193
N?retnâme dünyevî yanL ön planda olan bir eserdir. Zaten Revânî’nin kendisi de ehl-i
keyf, zevke ve safaya, ay?a ve i?rete dü?kün, günün her saatinde ya mahmur ya
mest dola?an bir ki?i olarak tanLnmL?tLr. Böylece Revânî’nin N?retnâme’siyle
sâkînâmelerin olu?ma ve geli?me çizgisi içerisinde en son, en olgun bir ?ekil ve
muhtevanLn belirmeye ba?ladLXL bir safhanLn bilinen ilk mesnevisi ortaya çLkmL?
bulunmaktadLr.
Bu sLralarda Nran edebiyatLnda Nizâmî ile ba?layLp Selman ve HafLz’la geli?en
tarzda sâkînâmeler yazLlmaktadLr. Buna kar?LlLk bunlardan hiçbirisinin –Zuhûrî’ye
(ö.1615) kadar- Revânî’nin N?retnâme’sinde görülen ?ekil ve muhteva merhalesine
eri?tiXi söylenemez. Hatîfî (ö.1521), Hakîm Pertevî (ö.1534), Mirzâ Qeref Kazvînî
(ö.1568), Mirzâ KâsLm Gunâbâdî (Tahmasp zamanL), Vah?î-i Yezdî (ö.1583), Urfî-i
Qirâzî (ö.1590), Feyzî-i Hindî’nin (ö.1595) sâkînâmeleri bu çerçeve içerisinde zik-
redilebilir.
Bu arada Fuzûlî’nin Farsça yazdLXL 327 beyitlik Heft Câm’L da söz konusu et-
mek gerekir. Heft Câm’Ln ?ekil ve muhteva bakLmLndan Revânî’nin ba?lattLXL, sonra
17. yüzyLl mesnevileri arasLnda güzel örnekleri verilen sâkînâmelere çok benzediXi
söylenemez. Heft Câm sâkîye seslenmelerle bazL sâkînâme unsurlarLndan yararlana-
rak def, çeng, târ, ud, kanun gibi müzik araçlarLna ve mutribe ayLrdLXL yedi mecliste
bütün bunlarL aslLnda birer anlatLm aracL ve süsleyici unsur olarak kullanma yoluyla,
tasavvufî duygu ve dü?ünceleri anlatan bir küçük mesnevidir1. Fuzûlî ayrLca, Revâ-
nî’nin N?retnâme’si tipinde olmamakla birlikte, hem Türkçe divanLndaki bir tercî-i
bendle2 hem de Beng ü Bâde3 ve Leylâ ve Mecnûn’da4 yer alan sâkînâme tarzLndaki
beyitlerle güçlü ?âir ki?iliXi dolayLsL ile ku?kusuz, Türkçe sâkînâme yazanlarL etki-
lemi? olmalLdLr5.

1
Bkz. Fuzûlî: Külliyât-L Fuzûlî, Nstanbul 1347/1928, s.104-116.
2
Bu tercî-i bent baXlantL beyitleri dL?Lnda be?er beyitlik 5 bentten olu?ur, bkz. Fuzûlî: Külliyât-L
Fuzûlî, s.204-205.
3
Beng ü Bâde’nin ilk beyitlerinden itibaren tevhid, münâcât ve nat kLsLmlarLnda bile sâkînâme
özellikleri hâkimdir. Bu durum Qah Nsmail övgüsünün ba?Lndan itibaren sâkîye seslenmelerle
sürdürülür. Sonra “arak”Ln söze karL?masLnLn ardLndan gelen kLsLmlarda da zaman zaman
sâkînâme motifleriyle kar?Lla?LlLr. Beng ü Bâde bir sâkînâme olmadLXL halde, özellikle sözü edilen
ba?taki beyitler –sayLlarL 97’yi bulur- tamamen sâkînâme karakterindedirler.
4
Fuzûlî, Leylâ vü Mecnûn’da “sâkînâme” ve “Bu sâkî-i bezme bâde içün hitabdur” ba?lLklarL
altLnda toplam 49 beyitle sâkînâme tarzLnda yazdLXL gibi, diXer bir iki yerde de söze , sâkîye sesle-
nen beyitlerle ba?lar, bkz. Fuzûlî: Külliyât-L Fuzûlî, s.239-241, 238, 346.
5
Söz geli?i Beng ü Bâde’nin ba? tarafLnda yer alan sâkînâme tarzLndaki beyitlerin Atâyî’yi motif,
sembol ve kavram kullanL?L açLsLndan etkilediklerini görmek kolayca mümkündür. Çünkü Atâyî
de tLpkL Fuzûlî gibi tevhid, münâcât ve nat kLsLmlarLnda bile içki motif, mazmun ve kavramlarLn-
dan çok geni? bir ?ekilde yararlandLXL gibi, duasLnL da bu unsurlarla örer. Burada Revânî’nin
N?retnâme’sindeki tevhidin de içki motif, mazmun ve kavramlarL ile örülü olduXunu, münâcâtta bu
unsurlarLn ilk on be? beyitten sonra görüldüklerini, bu konudaki etkilerin yalnLz Fuzûlî’ye münha-

194
 Bütün banlara ve Hayretî (ö.1534), Ta?lLcalL Yahya (ö.1582), N?retî (ö.1566),
Cinânî (ö.1595), Rusçuklu Beyânî Mustafa (ö.1597), Fevrî (ö.1571), Gelibolulu
Mustafa Alî (ö.1599), Kafzâde Faizî (ö.1621) gibi ?âirler tarafLndan hemen hepsi
musammat veya ona yakLn boyuttaki bir mesnevi, yahut büyük bir mesneviye ka-
tLlmL? beyitler ?eklinde yazLlan sâkînâme tarzLndaki ?iirlere raXmen, Revânî’nin
N?retnâme’si ile ula?Llan ?ekil, muhteva ve çe?nideki eserler, ?iirdeki yeni arayL?larLn
da etkisiyle, ancak 17. yüzyLlLn ba?larLnda boy gösterirler. Bunda, Hindistan’daki
Bâbürîlerin çevresinde ortaya çLkan ve Farsça yazmasLna raXmen Nran’da hemen
hemen hiç tanLnmayan Zuhûrî’nin1 804 beyitlik Sâkînâme’sinin OsmanlL ?âirlerince
beXenilmesi de etkili olur2.
Zuhûrî’nin Sâkînâme’si Nran edebiyatLnda etkisiz kalLr ve daha sonra Farsça ya-
zLlan bazL sâkînâmelerin varlLXLna raXmen Nran edebiyatL artLk dikkate deXer bir
sâkînâme ortaya çLkarmazken, özellikle 17. yüzyLl Türk edebiyatLnda ?ekil ve muh-
teva bakLmLndan en geli?mi? ve olgun ?eklini bulan sâkînâmelerle kar?Lla?LlLr3. Bun-
lar ortaya çLkL? sLrasLyla Azmizâde Hâletî (ö.1624), Nev’îzâde Atâyî ve Riyâzî
(ö.1644) sâkînâmeleridir.
Azmizâde Hâletî’nin tasavvufî bir eser olan 520 beyitlik Sâkînâme’si 1 tevhid,
15 makale ve hâtimeden olu?ur. Makaleler ?u konulardadLr: 1. makale: Sâkîye hitap,
onun methi; 2. makale: Sâkîye hitap, bâde ve câm; 3. makale: Sâkî ve hüsn; 4. ma-
kale: Mugannî ve mutrib hakkLnda; 5. makale: Pîr-i mugan hakkLnda; 6. makale:
Harabât’Ln sLfatL hakkLnda; 7. makale: Hitab-L ?âhid-i meclis; 8. makale: Rindân
hakkLnda; 9. makale: Ntâb-L zâhid hakkLnda; 10. makale: Bahar ve ir?âd-L sâkî hak-
kLnda; 11. makale: SLfat-L subh hakkLnda; 12. makale: Iy? hakkLnda; 13. makale:

sLr olmadLXLnL da belirtmek gerekir. Fakat Fuzûlî’nin kullanLmL Revânî’ninkinden daha yoXun ve
daha kapsamlLdLr. Zuhûrî de tevhidinde benzeri unsurlar kullanmL?tLr; Zuhûrî, Sâkînâme,
Nuruosmaniye Ktp. 4959, yk. 497b. Ama Zuhûrî’ninkiler Fuzûlî’ninkilere ve Atâyî’ninkilere
kLyasla hem söyleyi?, hem hayaller bakLmLndan hayli yavan kalLrlar. Zaten, bu unsurlarL, bu bi-
çimde hem daha kapsamlL, hem daha sanatkârâne, hem de daha önce Fuzûlî kullanmL?tLr. AynL
unsurlarLn Fuzûlî’den önce Revânî tarafLndan kullanLldLXL da zikredilmi?ti.
1
Bu konuda bkz. Rypka: Nranische Literaturgeschichte, s. 291.
2
Bizim yararlandLXLmLz Nuruosmaniye nüshasLnda Zuhûrî’nin Sâkînâmesinin bölümleri ?unlar-
dLr: Tevhid, der sLfat-L behâr, âgâz-L suhan-L Sâkînâme, der mey-horden, be-rûz-âdine, der sLfat-L
binâ-yL meyhâne, der vasf-L sâz, der vasf-L sâkînân-L meyhâne, der sLfat-L hûbân, der vasf-L mey-
fürû?, der kasemiyyât, der vasf-L dil, der vasf-L a?k, der vasf-L mehtâb, der vasf-L mutrib, der vasf-L
hod gûyed, tegazzül, der hitâb-L sâkî gûyed.
3
Gibb 17. yüzyLl Türk edebiyatLndaki bu sâkînâme modasLnL tam olarak anlayamadLXL,
sâkînâmelerin olu?ma ve geli?me çizgisini de tam olarak izleyemediXi için, bu tarzda, Türk ?âirle-
rinin taklit ettikleri bir NranlL ?âir tanLmadLXLnL belirtir. -Zuhûrî’nin beXenildiXini bilmediXi anla?L-
lLyor- Ama sâkînâmelerin Türk edebiyatLnda ula?tLXL bu noktaya raXmen, klasik Türk ?iirini basit
bir taklitçi olarak gören, “Nran ?iirini öXrenerek uysalca izleme” kli?esini kullanmaktan kendisini
alakoyamaz; bkz. Gibb: A History of Ottoman Poetry, c.III, London 1904, s.225-226.

195
RindânLn Ly?a ?evki hakkLnda; 14. makale: Cefâ eden dünya hakkLnda; 15. makale:
Fenâ-i âlem hakkLnda1.
Buna kar?LlLk Atâyî’nin 1561 beyitlik Sâkînâme’si zaman zaman tasavvuf mo-
tifleriyle süslenmesine ve arasLra tasavvufî bir çe?ni sunar gibi olmasLna raXmen;
genelde dünyevî yanL aXLr basan bir eserdir. Eser, Atâyî’nin de belirttiXi gibi her
?eyden önce bütünüyle bir sanat eseri olarak dü?ünülmü?tür. Atâyî’nin amacL, orta-
ya eski mesnevi konularLndan daha deXi?ik bir konuyu i?leyen güzel ve ba?arLlL bir
mesnevi çLkarmaktLr2. Atâyî bu amacLna ula?mayL ba?armL?tLr3.
Riyâzî’nin Sâkînâme’si 1052 beyitten olu?an bir mesnevidir. Bir nat ile ba?lar
ve a?aXLdaki bölümleri ihtiva eder: Nbtidâ-yL Sâkînâme, sLfat-L dürdî, sLfat-L sâkî ve
mutrib, sLfat-L sâz, sLfat-L bezm, sLfat-L ?eb-i i?ret, sLfat-L Ly?, sLfat-L mey, sLfat-L hu-
mar, sLfat-L humyâze, sLfat-L katre, sLfat-L dil, sLfat-L a?k, sLfat-L bahar, sLfat-L rutûbet,
sLfat-L câm, baharda tövbe, sLfat-L fenâ-yL dehr, zaman-L bî-vefâ, der sLfat-L ?ebân,
sLfat-L sâkî, sLfat-L temmuz, sLfat-L hazan, hâtime. Riyâzî Sâkînâme’si aralara serpi?-
tirilmi? bulunan kLta ve rubâîlerle süslenmi?tir. O sLralarda konulmu? bulunan içki
yasaXLndan da ?ikâyet eden Sâkînâme, Riyâzî DivanL’nLn birçok nüshalarLnda bu-
lunmaktadLr. Divandan ayrL nüshalarL da vardLr4.
Bu arada en geli?kin ve olgun ?eklini bulmu? sâkînâmeler yanLnda 17, 18 ve 19.
yüzyLllarda musammat yahut o büyüklükte mesneviler ?eklinde kaleme alLnmL?,
Sâkînâme adL altLnda zikredilen irili ufaklL pek çok ?iirle kar?Lla?mak mümkündür.
Nbn-i Allâme Qeyhi Burhaneddin (ö.1633), Nef’î (ö.1634), TLflî (ö.1659), Sabûhî
Dede (ö.1647), Fehim-i Kadîm (ö.1648), Cem’î Mehmed (ö.1659), Qeyhülislam
Bahâyî (ö.1653), Nâzükî (ö.1688), Kelîm (ö.1699), Kalkandereli Fakîrî (16.yüzyLl),
Rü?dî (ö.1703), BeliX (ö.1729), Ne?et (ö.1807), Qeyh Gâlib (ö.1798), Benlizâde
Nzzet (ö.1809), HanyalL Nuri (ö.1815), Dâni? (ö.1829), Nzzet Molla (ö.1829), Hâmi
(ö.1842), Hemdem Çelebi (ö.1859), Zihnî (ö.1860), Ziver Pa?a (ö.1861), Türâbî
(ö.1868), NamLk Kemal (ö.1884), KâzLm Pa?a (ö.1890), Hüznî (ö.1890), Süleyman
Celâleddin Molla Bey (ö.1891), Memduh Pa?a’nLn (ö.1925) ?iirleri bu çerçeve içe-
risinde sayLlabilir. Ama bunlarLn hiçbirisinin, içlerinde gerçekten güzel olanlar bu-
lunsa bile, geli?kin baXLmsLz birer eser olduklarL ve sâkînâme olarak, yukarLda sayL-
lan Revânî, Azmizâde hâletî, Atâyî ve Riyâzî sâkînâmeleri ayarLna ula?tLklarL ve o
tipte olduklarL söylenemez5.

1
Bkz. Azmizâde Hâletî: Nstanbul Üniversitesi Ktp. TY 4097, yk.54b ve öt.
2
Atâyî’nin bu konudaki sözleri için bkz. Hamse, Süleymaniye Ktp., Esad Ef. 2872, Sâkînâme
yk.21b, st.7, 9-10, 15-17; Nefhatü’l-ezhâr, yk.50b-51a.
3
Atâyî’nin Sâkînâme’si hakkLnda ayrLntLlL bilgi için bkz. T. Kortantamer: Nev’îzâde Atâyî ve
Hamse’si, Nzmir 1982 (doçentlik tezi).
4
Riyâzî: Sâkînâme, Nstanbul Üniversitesi Ktp.TY 4097, yk.44b-54b.
5
TLflî’nin Sâkînâme’si muhteva bakLmLndan çok ilgi çekicidir; çünkü 108 beyitlik bu
Sâkînâme’de TLflî, Bayramiyye TarikatL içerisinde kendi silsilesini verir; Müstakîmzâde

196
 YalnLz 18. yüzyLlda Subhizâde Feyzî ve 19. yüzyLlLn ba?larLnda Aynî’nin muh-
tevâ açLsLndan geli?mi? sâkînâme örneklerini izledikleri görülür.
Subhizâde Feyzî, Mir’ât-L Alemnümâ, A?knâme ve Safânâme adlL mesnevile-
rinde büyük ölçüde Atâyî’nin Sâkînâme’sini taklidetmektedir1.
Aynî’nin iki sâkînâmesi olduXu söylenebilir. Bunlardan birisi tamamen tasavvu-
fîdir. Burada bütün sâkînâme özellikleri ve motifleri, tasavvufî duygu ve dü?üncele-
ri anlatmak için vasLta olarak kullanLlmL?lardLr. Arada sLk sLk konuya uygun hikâye-
ler anlatLlLr2. Sâkînâme sayLlabilecek diXer ?iirler grubu ise “BazL mesneviyyat”
ba?lLXL altLnda yer alLp tamamen dünyevî bir ?ekilde, sâkîye seslenmelerle, içki
kaplarL, içki çe?itleri, mezeler, içki meclisi, i?ret bezminin düzenlenmesi, yararlarL,
sâkînin vasLflarL, içki meclisinin nedimi, mükeyyifât, ?arabLn yararlarL, kL?Ln ?arabLn
gerekliliXi, sazlar, yazLn içmenin safasL konularLnL i?ler. Araya kLtalar serpi?tirilmi?-
tir. Bu “mesneviyyât” ve kLtalar bir arada3 muhtevâ bakLmLndan geli?mi? bir
sâkînâmeden farksLzdLrlar4. Aynî’nin bu hacLmlL eserlerini Revânî ile ba?layLp, en
ba?arLlL örneklerini 17. yüzyLlda veren ?ekil ve muhteva bakLmLndan geli?mi?
sâkînâmelerin sonuncularL saymak mümkündür.
Sonuç olarak topluca ve kLsaca ?unlar söylenebilir: Nslâm kültürünün ortaya çLk-
tLXL, geli?tiXi ve yayLldLXL yerlerde ÎslâmlLk öncesinde çe?itli vesilelerle sLk sLk içki
?iirleri yazLlmaktaydL. Nslâmiyetin içki yasaXL koyu?u ile bu tür ?iirlere bir süre ara
verildiyse de, daha Emevîler zamanLnda içki ?iirleri yeniden kaleme alLnLr oldu ve
Abbâsîler devrinde iyice yaygLnla?Lp serpildi. Hamriyyât adL verilip, divanlarda ayrL
bir bölüm olu?turacak kadar çoXalan bu ?iirler, içki ve içki dünyasLnL bütün cephele-
riyle, ama parça parça yansLtmaktaydLlar.
Bu içki ?iirlerinin ortaya çLkardLXL konular ve motiflerden yararlanLp,
Nskendernâme’sini sâkîye ve mugannîye seslenmelerle süsleyen Nizâmî pek çok
izleyici buldu. Selmân Sâvecî ise 14. yüzyLlda, ba?tanba?a içki ?iirlerinin konu ve
motifleriyle örülü bir tevhid yazarak, baXLmsLz, tasavvufî, sâkî ve mugannîye ses-
lenmeler ?eklinde kaleme alLnmL? ?iirlerin ilk güzel örneklerinden birisini verdi.
Gene aynL yüzyLlda HâfLz, tanLnmL? Sâkînâme’sini kaleme aldL. Bütün bunlar hacLm
bakLmLndan büyük olmayan ?iirlerdi.

(Sadeddin); (MenâkLb-L) ahvâl-i Melâmiyye-i Qüttâriyye, (Fatih) Millet Ktp., A.E.Qeriyye,

No:1051, s.75-80; kr? (Fatih) Millet Ktp., Ali Emiri Ef. Mzm. 624, yk.16a-17b.
1
Bu konuda ayrLntLlL bilgi için bkz. Kortantamer: Nev’îzâde Atâyî ve Hamse’si, s.449 ve öt.
2
Bu tasavvufî eser için bkz. Aynî: Divan, s.380-435.
3
Bu ?iirler için bkz. Aynî: Divan, s.185-204.
4
Nitekim A. S. Levend de Aynî’den aldLXL Sâkînâme örneklerini bu gruptaki ?iirlerden geçmi?tir,
bkz. A. S. Levend: Divan EdebiyatL, s.309-310, 317-318, 319-320; kr?. Aynî: Divan, s.189, 191,
187-188.

197
 Bu geli?im çizgisi içerisinde muhteva bakLmLndan içki ?iirlerinin konu ve motif-
lerini bir araya toplayan daha kapsamlL ?iirlere gidi?te Nâvecî’nin küçümsenmeye-
cek bir yeri vardLr; ama sâkînâmelerin baXLmsLz bir eser olarak ortaya çLkmL?, hem
muhteva hem ?ekil bakLmLndan en geli?mi?, en olgun ilk örneXi 16. yüzyLlda Revâ-
nî’nin N?retnâme’sidir.
Sonra bir yandan Nizâmî, Selmân, HâfLz tarzLnda sâkînâmeler hem Türk hem
Nran edebiyatLnda yazLlLrken, bir yandan da, özellikle 17. yüzyLlda, Türk edebiyatLn-
da Revânî’nin bir yüzyLl önce sâkînâme tarzLnL ula?tLrdLXL düzey ve yapLdaki
sâkînâmelerin en ba?arLlL örneklerinin ortaya çLktLXL görülür: Bunlar Azmizâde Hâ-
letî, Atâyî ve Riyâzî sâkînâmeleridir.
18 ve 19. yüzyLllarda da sâkînâme tarzLnda küçük boyutlarda pek çok ?iir yazL-
lLr; ama muhteva ve ?ekil bakLmLndan geli?kin sâkînâme tipini 18. yüzyLlda
Subhizâde Feyzî ve 19. yüzyLl ba?Lnda Aynî sürdürürler. Aynî’nin birisi tamamen
tasavvufî, diXeri ise tamamen profan iki sâkînâmesi bulunmaktadLr.
GörüldüXü gibi eski bir geleneXe sahip olan ?arap ?iirlerinin geli?tirilmesiyle
olu?turulan sâkînâmelerin en olgun ve ba?arLlL örneklerini Türk edebiyatL ortaya
çLkarmL? bulunmaktadLr. Bu örnekler paralelinde ve ayarLnda Farsça yalnLz Zuhû-
rî’nin Sâkînâme’si bulunmaktadLr. Hint sahasLnLn bir ?âiri olan Zuhûrî ise Türk
?âirlerince okunup, beXenilmesine kar?LlLk, Nran ?iirinde hemen hemen hiç tanLn-
mamakta ve Nran ?iirinde yankLsLz kalmakta olduXu gibi, eserini de Revânî’den çok
sonra yazmL? bulunmaktadLr.

Sâkînâmelerin Ortaya Ç k ve Geli imine Genel Bir Bak , Ege Üniversitesi

Türk Dili ve Edebiyat5 Ara4t5rmalar5 Dergisi, C. II (Prof. Dr. Harun Tolasa
Özel Say5s5), =zmir 1983, s.81-90.

198
 NESIMY
d.i. Ali Seyyid =madeddin (?)
* um 1369 0irvan ? (oder Nesim bei Bagdad; Tebriz; 0\raz)
† um 1417 (oder 1404; 1433) Aleppo
DAS LYRISCHE WERK (osman.-türk.) von NESˆMˆ
Obwohl er einer der berühmtesten Vertreter der heterodoxen Hur‰fŠ-Sekte war,
gilt NesŠmŠ heute im westtürkischen Sprachraum, besonders in der Türkei, in
Aserbaidschan, im Irak und Iran, in den alewitischen und schiitischen Kreisen als
ein Märtyrer ( ehgd), und Heiliger (velg), was auch von vielen Sunniten akzeptiert
wird. Als eine natürliche Folge dieser Einstellung wurde er mit einer Aura von
Erzählungen, Legenden und Wundergeschichten umhüllt. Aus seiner
Gedichtsammlung, dem türkischen Diwan, läßt sich eine Persönlichkeit erkennen,
die eine gute Hochschulbildung (medrese), tiefe Kenntnisse in der Mystik und Eso-
terik (bdt2n bilgisi) besitzt und den Koran sowie Prophetenworte (hadgs) frei
ausdeuten kann. Wie sein kleiner persischer Diwan beweist, beherrschte er die
persische Sprache so, daß er in dieser Sprache dichten konnte; dasselbe gilt für das
Arabische. NesŠmŠs Dichtkunst erweist sich in technischer Hinsicht als seiner Zeit
voraus, er beherrscht die Symbolik der klassischen islamischen Literaturen und
zählt zu den Begründern der aserbaidschanischen und osmanischen Literaturen.
Einige Anhaltspunkte in den Quellen und im Diwan deuten darauf hin, daß er
mindestens zwei unterschiedliche Perioden in seiner geistigen und dichterischen
Entwicklung durchlebte. In der Jugend vor der Begegnung mit FAZLALLAH, dem
Begründer der Hur‰fŠ-Sekte, las er die persischen Dichter und seine türkischen
Vorgänger. Es scheint, daß die großen Mystiker und Dichter wie Ahmed YESEVˆ
(† 1166), Maulana MalŒl o’d Din RUMI (1207-1273) und Yunus EMRE (1240 bis
1321) ihn stark beeinflußten. Schon zu dieser Zeit fällt in seinen Gedichten die
Liebe zu MANSUR (†922) auf, der wegen seiner Worte “Ich bin Gott!” (ene’l-
Hak) hingerichtet wurde, womit er aber in der Literatur und in der Welt der Mystik
zu einem Märtyrer der Gottesliebe aufstieg. Diese Zuneigung zu Mansur muß der
Grund dafür sein, daß er in den Gedichten der früheren Jahre nicht selten den
dichterischen Beinamen (mahlas) “HüseynŠ” (d.h. Angehöriger Hüseyins, womit
wiederum Mansur gemeint ist, der auch Hüseyin hieß) verwendete. In NesŠmŠs
Gedichten aus früherer Zeit kommt auch die weltliche Liebe zum Ausdruck;
Sehnsucht, Trennung, Beisammensein u.ä. gehörten zu seinen Themen. In diesen
Jahren war er ein Glaubensgenosse der Zwölfer-Schiiten (Cdferg), lobte Ali, den

199
Prophetenneffen, späteren Kalifen und ersten Imam der Schiiten, lobte Muhammeds
bzw. Alis Familie (ehl-i beyt) und die zwölf heiligen Imame der Schiiten.
In diesen Gedichten sind oft Muhammed und Ali gleichgestellt. Ein Gedicht aus
dem Diwan, das aus 14 Vierzeilern besteht, deren letzter Vers jedesmal die Worte
"Ld-fetd illd Ali ld-seyfe illd Zu’l-fiqar” - “Es gibt keinen (heldenhafteren) Jungen
außer Ali und es gibt kein (besseres) Schwert als Zu’l-fiqar (=das doppelspitzige
Schwert Alis)” wiederholt, die unter den Schiiten, Alewiten, Bektaschis, Futuvve-
und AhŠ-Gruppen (Jugendliche, Handwerker und Kleinhändler mit mystisch-
religiöser Färbung) sehr beliebt waren, bringt die Schöpfung in Verbindung mit Ali:
Das Licht Gottes (nir-2 ildhg), aus dem alles durch die Emanation erschaffen wurde,
trägt schon in dem Behälter (kandil) den Namen Alis geschrieben; in der Zeit eines
jeden Propheten wird Ali eine Wundertat zugeschrieben. Muhammed sah bei seiner
Himmelfahrt (mirac) Ali in Gottes Nähe. In einigen anderen Gedichten wird Ali
sogar als Erscheinungsobjekt Gottes erwähnt (mazhar-2 Allah); wer Ali nicht kennt,
kennt sich selbst nicht und ist ein Verräter, ein Ungläubiger.
Die tiefste Wandlung in NesŠmŠs Weltanschauung trat mit der Bekanntschaft
Fazlallahs ein, die vermutlich in Baku stattfand. Fazlallah begann 1386, die Hur‰fŠ-
Lehre zu verbreiten. Er entwickelte aus den alten Erklärungsversuchen der Existenz
und des Kosmos mit Hilfe der Zahlen bzw. Buchstaben in Verbindung mit der
Mystik, dem Islam, Schiitentum, Christentum und Judentum eine neue Lehre, die
auch persische kulturelle Impulse integrierte. Nachdem NesŠmŠ, der in einer mit
Heterodoxie und Esoterik geladenen Atmosphäre lebte, sich Fazlallah
angeschlossen hatte und zu einem seiner Stellvertreter (Kalif) emporgestiegen war,
änderten sich Inhalt und Ton seiner Gedichte. Der dichterische Beiname NesŠmŠ,
der wahrscheinlich nach dem Muster NaŠmŠ, dem dichterischen Beinamen
Fazlallahs gebildet ist, befestigte sich in seinen Gedichten. Während der
Propagandareisen, die er nach der Hinrichtung Fazlallahs im Jahre 1394, als viele
Hur‰fŠs unter dem timurdischen Druck das Land verließen, besonders in Ost-und
Westanatolien sehr erfolgreich führte, dichtete er gewagt mit den Gefühlen eines
überzeugten und begeisterten Hur‰fŠs.
In den Hur‰fŠ-Gedichten NesŠmŠs, die die größere Zahl im Diwan ausmachen,
kommt die hur‰fitische Weltanschauung ziemlich ausführlich zum Ausdruck: Alles
Vorhandene ist die Widerspiegelung Gottes. Gott sagte: “Sei” (kun), und alles ward.
Gott manifestiert sich im Wort (söz, nutk). Die Worte werden mit Buchstaben
geschrieben; aus diesem Grunde kann man, wenn man die Zahlenverhältnisse der
Buchstaben des Korans (28 Buchstaben) und diejenigen von Fazlallahs Buch
Cdvidanndme (32 Buchstaben) kennt, alles auf der Welt erklären. Weil der Mensch

200
die schönste Widerspiegelung der Schöpfung ist, erschien Gott im Menschen
(ddemde tecellg k2ld2 Allah). Beim Menschen bildet das Gesicht den
hervorragendsten Teil, auch das Gesicht kann mittels der Buchstabenverhältnisse
gedeutet werden. Der Mensch muß sich selbst entdecken und verstehen, um Gott zu
finden. Fazlallah zeichnet sich unter den Menschen als Gottes persönliche
Erscheinung aus (Fazl-2 rabbi’l-dlemgn bir güzgde mazhar2). Fazlallah ist zugleich
der erwartete Erlöser (mahdg) und Jesus. Weil die Einheit Gottes alles Trennende
wegfegte, werden Glaube und Unglaube ein und dasselbe (iman ile küfr bir oldu).
Der eigentliche Sinn der vier Bücher (Psalter, Thora, Bibel und Koran) hat sich im
ersten Abschnitt des Korans (Fatiha Suresi) konzentriert, was sich wiederum in den
Zahlenverhältnissen des menschlichen Gesichtes widerspiegelt. Dieser Teil des
Korans besteht aus sieben Versen (dyet), die als mütterliche Linien im Gesicht (hu-
tit-2 ümmiye) des Menschen vorhanden sind. Diese sind: Vier Augenwimpern, zwei
Augenbrauen und das Haar, das als ein Ganzes gezählt wird. Mit dieser Zahl sieben
kommt man durch andere ähnliche Rechnungen auf die Zahlen 14, 28 und 32. Weil
dies an jedem Gesicht zu sehen ist, unterscheiden sich die Liebenden Gottes, die
Muslime und die Ungläubigen nicht voneinander. Fazlallah erbarmte sich NesŠmŠs
und zeigte ihm den Weg zur Wahrheit, deshalb “sind die Worte Nesgmgs eine
Gottesbotschaft” (Nesgmi’nin sözü vahy-i Huddd2r).
In mehreren Gedichten steigert NesŠmŠ sich so sehr in Ekstase hinein, daß er
“ene’l-Hak” (Ich bin Gott) ausruft, was bei seinem dramatischen Ende in Aleppo
seinen Gegnern, genauso wie bei seinem Vorbild Mansur, den Anlaß zu seiner
Hinrichtung bot. Durch seine Furchtlosigkeit, Mißachtung der Grenzen,
Begeisterung in seinen Gedichten und natürlich durch seinen Einfluß auf die
Menschen war er politisch gefährlich geworden und hatte vor allem die Mamluken
in Syrien gegen sich aufgebracht. Nachdem er laut Überlieferungen enthäutet,
enthauptet und in Stücke gerissen wurde, verließ er, so will es die Legende, im
gleichen Moment, die abgezogene Haut auf der Schulter tragend, durch die zwölf
Tore Aleppos die Stadt. Nach dem Tode bekam er den Status eines Märtyrers und
Heiligen. Bei den Alewiten und Bektaschis gehört er auch heute zu den sieben
heiligen Dichtern eigenen Glaubens. Daß NesŠmŠ auf die klassische osmanische
Dichtung einen großen Einfluß ausgeübt hat, beweisen nicht nur die
Gedichtsammlungen osmanischer Zeit, sondern auch zahlreiche Stellen in den
Werken osmanischer Dichter; sogar die Werke der größten Namen der türkischen
Literatur überhaupt wie FUZ•Lˆ (†1556) oder NAVŽ’ˆ (†1501) weisen deutliche
Einflüsse auf.
NesŠmŠs Dichtung ist nicht frei von didaktischen Zügen, so daß in manchen
Gedichten der lyrische Ton zurücktritt, obwohl sie korrekt gebaut sind. Seinen

201
Ruhm begründeten jene Gedichte, in denen er seine Liebe zu Gott, seine
Bewunderung für die Schöpfung frei und ungezwungen zum Ausdruck bringt. In
diesen Gedichten verwendet er entweder die Ich-Form oder er spricht Gott bzw.
Fazlallah, den Geliebten, den Leser oder seine eigene Seele an; er erzählt, erklärt,
warnt, schreit und lädt ein, wobei er erfolgreiche Kombinationen der Laute und
Wortwiederholungen sowie die Ausdrucksmöglichkeiten der alltäglichen Sprache in
Verbindung mit reichen Metaphern und Bildern perfekt verwendet. So genießt er
auch heute den Ruhm eines großen Dichters in einem großen turksprachigen Raum.
AUSGABEN: Divan-2 Nesgmg, Nstanbul 1884.- S. Mümtaz, Nesgmg Divan2, Baku
1926 (die erste aserbaidschanische Ausgabe). - H. MehemmedzŒde, Farsça Divan,
Baku 1972.- C. Kahramanof, )madeddin Nesgmg Eserleri, 3 Bde., Baku 1973.- K.E.
KürkçüoXlu, Seyyid Nesgmg Divan2’ndan Seçmeler, Nstanbul 1973.- H. Ayan, Nesgmg
Divan2, Ankara 1990.
LITERATUR: E.J.W. Gibb, A History of Ottoman Poetry, Bd. I, London 1900,
S.336-368.- A. Alparslan, Cdvidan-ndme’nin Nesgmg’ye Tesiri (ungedr.
Habilitationsschrift), Nstanbul 1967.- C. Kahramanof, Nesgmg Divan2n2n Leksikas2,
Baku 1970.- K. Burrill, The Quatrains of Nesgmg, Paris 1972. - A. GölpLnarlL, Huri-
fglik Metinleri Katalo3u, Ankara 1973. - Y. AkpLnar, Nesgmg (in Türk Dili ve Edebi-
yatL Ansiklopedisi, Bd. 7, Nstanbul 1990, S.20-24).- M.Mecit, Nesgmg’nin 7iirinde
Ahengi Sa3layan Unsurlardan Tekrarlar Üstüne Bir Deneme (in Yöneli?ler, Bd. 4,
Nr.48, 1990, S.26-36).- F. Babinger, Nesgmg (in EI2, Bd. VIII, 1995, S.8).

Nesimî, Kindlers Neues Literatur Lexikon, Kindler Verlag GmbH,

München 1998, Supplement L-Z, Band 22, s. 200-202.

202
TANITMALAR

203
 Prof. Dr. Harun Tolasa: Sehî, Latîfî, Â45k Çelebi Tezkirelerine Göre 16.
Y.Y’da Edebiyat Ara4t5rma ve Ele4tirisi I, Ege Üniversitesi Edebiyat Fakültesi
Yay5nlar5 No. 4, Ege Üniversitesi Matbaas5 Bornova-=zmir 1983.

Quarâ tezkireciliXi Türk edebiyatLnda 15. yüzyLlLn sonundan ba?layarak zama-

nLmLza kadar devam etmi?tir. Eski Türk EdebiyatL ile ilgilenen herkes ?uarâ tezkire-
lerinin edebiyat tarihi ara?tLrmalarLndaki yerini ve önemini bilir; ama ne yazLk ki
günümüzde, Divan edebiyatL ile ilgili birçok konuda olduXu gibi, tezkirelerle ilgili
olarak da bir takLm, artLk iyice kalLpla?mL?, olumsuz genel deXerlendirmeler, hü-
kümler bulunmaktadLr. Bu olumsuz hükümler genellikle tezkirelerin üslubu, verdik-
leri bilgi, ?airleri deXerlendiri?leri ve ?airlerden seçilen örnekler üzerinedir.
Tezkirelerin üslup açLsLndan bakLldLXLnda secili cümleler yLXLnL olduXu, Arapça
ve Farsça kelime, tamlama ve kural uygulamalarL ile dolu bulunduXu, tezkirelerde
gerçeXin üsluba fedâ edildiXi, sLrf güzel söylemek için sayfalar doldurulduXu, ama
bu sayfalarLn doXru dürüst bir ?ey vermediXi ileri sürülür. Hal tercemelerinde ?air-
lerle ilgili bilgilerin eksik, çeli?kili ve yanlL? olduXu, tezkirecilerin hatalarL birbirle-
rinden devraldLklarL söylenir. Qair deXerlendirmeleri övme ve yermede abartmalL
bulunur, hiçbir ?airin gerçek portresinin çizilmediXi, devirlerin genel durumunu
anlamanLn mümkün olmadLXL iddia edilir; örnekler geli?igüzel ve yetersizdir, denir.
Bütün bu yermeler Divan edebiyatL ile ilgili birçok konuda olduXu gibi basma-
kalLptLrlar, ayrLntLlL incelemelere gitmezler. Geçmi? ve çoktan bitmi? olmasL gereken
polemiklerin etkisi altLnda olu?mu?lardLr. Bütün bu görü?lerin artLk ciddi ara?tLrma-
lar vasLtasLyla yeniden gözden geçirilip düzeltilmesi gerekmektedir.
Ne yazLk ki bu türden çalL?malar yok denilecek kadar azdLr. Bu bakLmdan mer-
hum Prof. Dr. Harun Tolasa’nLn Sehî, Latîfî, Â?Lk Çelebi tezkireleri üzerindeki
incelemesi hem önemli bir adLm te?kil etmekte hem de meseleye yeni bakL? açLlarL
getirmektedir. H. Tolasa doçentlik tezi olarak ele almL? bulunduXu bu çalL?masLnda
incelediXi üç tezkireye dayanarak “a) Bir tezkirenin gerçek mahiyeti ve muhtevasL,
b) Tezkire yazarLnLn, dolayLsL ile çaXLnLn edebî anlayL? ve deXer sistemi, c) Tezkire-
cinin edebî ara?tLrma, ele?tiri, metod ve üslubu, ç) ÇaXLn edebiyat dünyasL”nL ortaya
çLkarmayL kendisine hedef olarak almL?tLr. YalnLz konunun hacmL onu daha sonra
bu incelemeyi yalnLz “?air üzerine yapLlan tanLtma ve deXerlendirmeler”le sLnLrla-
maya itmi?, “doXrudan eser üzerindeki tanLtma ve deXerlendirmeler” ayrL bir çalL?-
maya bLrakLlmL?tLr.
Böylece bu inceleme, ?airi tezkirelerin gözünden iki genel çerçeve içerisinde ele
alLr: I. Biyografik Bilgi ve DeXerlendirmeler, II. Edebî Ki?ilikle ilgili Bilgi ve De-
Xerlendirmeler. Bunlar aynL zamanda, iki bölümden olu?an eserin bölüm ba?lLklarL-

204
dLr. H. Tolasa’nLn incelemesi bu her iki noktanLn da tezkirelerde çok ayrLntLya yöne-
lebilen dikkatlere hedef olduXunu göstermektedir.
Birinci bölüm dört alt bölüm ihtiva etmektedir: I-Qairin KimliXi, II-Sosyal Kül-
türel Ekonomik Durum ve Nli?kiler, III-Ki?ilik YapLsL ve Özellikleri, IV-Fiziksel
Durum ve Görünüm. Kendileri de detaylL birçok kLsma ayrLlan bu alt bölümlerde
?airin adL, ünvanL, lâkabL, ya?adLXL mekan ve zaman, aile, soy akrabalLk ili?kileri,
öXrenimi, yeti?mesi, ilmî durumu ve seviyesi, mesleXi, mevkii, görevleri, geçim
durumu, yakLnlLk ve destek gördüXü çevreler, ölümü ele alLnLr, insan olarak yapLsL
ve özelliklerinden söz edilir. Zihin, zekâ, dü?ünce gücü, mizac, ahlak, inanç dünya-
sL, ?ahsiyet zenginliXi, derinliXi, olgunluXu, ?iir dL?L hüner ve kabiliyetleri, dL? görü-
nü?ü tanLtLlLr. Tezkirelerde bütün bu özelliklere yönelik çok geni? ve ince bir göz-
lem alanLnLn varlLXL söz konusudur. Söz geli?i H.Tolasa tarafLndan her biri ayrL ba?-
lLklar altLnda ele alLnan güleçlik, ?akacLlLk, ho? sohbet olu?, nezaket, zevk sahibi
olu?, kurallara kayLtsLzlLk, serserilik, co?kunluk, dengesizlik, kararsLzlLk, karamsar-
lLk, göztokluXu, kanaatkârlLk, saflLk, huy güzelliXi, yumu?aklLk, hasislik, cimrilik,
büyüklenme, kLrLcLlLk, kabalLk, sahtekarlLk, içki dü?künlüXü, cinsel hayat, rü?vet,
çe?itli alL?kanlLklar (Kahve, satranç, küfür vb.), güzellik, çirkinlik, boybos, kuruluk,
?i?manlLk, beden arLzalarL, hastalLklarL, giyim ku?am, genel görünüm gibi özellikler
bu gözlemlerin ne kadar deXi?ik ve kapsamlL olabileceXi konusunda bir fikir ver-
mektedirler.
Ancak bütün bu noktalara eldeki bilgiler imkanLnca deXinilmektedir. O zaman-
larLn ula?Lm, haberle?me, eser elde edebilme, bilgi toplayabilme imkânlarLnLn kLsLt-
lLlLXLnL unutmamak gerekir. Qairler teker teker ele alLndLXLnda, tezkireci elde edebil-
diXi bilgiyi vermektedir ve bu bilgi eksik olabilmektedir; ama onun dikkati genelde
bütün bu noktalarLn hepsine bilinçli olarak yönelmi?tir.
Eserin, ?airlerin edebî ki?iliXini inceleyen ikinci bölümü kendileri de birtakLm
bölümlere ayrLlmL? bulunan dört alt bölüm ihtiva eder: I-YaratLlL? BakLmLndan Qair,
II-Edebî Kültür ve Gelenek BakLmLndan Qair, III-Qair ve Çevresi, IV-Eseri BakL-
mLndan Qair. Bu konularda da çok geni? bir alana yayLlan ve ayrLntLya inen bir dik-
katin varlLXL görülmektedir. Qairin “tab, selîka, kabiliyet” gibi kavramlarla ifade
edilen doXal sanat gücü “ho?, hub, latîf, selîm, nâzik, zarîf, ?uh, kü?âde, Qüküfte,
pâk, rû?en, sâf, bülend, âlî, vekkâd, hâs, sâde, cevherdar, pür-güher” gibi tavsif ve
deXerlendirmelere tabi tutulur. Yine ?airin ?iir gücü ile ilgili olarak onun ?iirde yap-
tLklarL da göz önüne alLnLr. “Ncad, ibdâ, ihtirâ” gibi orijinaliteye, tasarruf gibi ?iir
bilgi ve becerisini kullanabilmeye “bedîhe-gûluk, fevrîlik, tizlik” gibi anLnda ve
çabuk yazabilmeye, “pür-gû”luk gibi rahat ve çok yazmaya, “dikkat” ve “müdek-
kik”lik gibi itinalL ifadeye, “vezn-i tab” gibi ölçülü ve dengeli olu?a ve benzer özel-
liklere deXinilir.

205
 Qairin ?iire ba?layL?L, geli?mesi, çalL?ma ?ekli, çalL?ma ölçüsü ve usulleri, bilgi-
si, kültürü, tecrübesi, yabancL dil ve edebiyatlarla ili?kisi, üstad ve yeti?tiricilik
durumu, kendine has üslubu olup olmadLXL, ba?kalarLnL izleme, ba?kalarLndan fay-
dalanma, taklit, intihal vb. durumlarL söz konusu edildiXi gibi edebî çevreler, ?airler
arasL ili?kiler de tanLtLlLr ve ?airler arasL mukayeseler yapLlLr. QairliXin çe?itli ?artlarL
ve ?airler üzerindeki tesirler konusunda bilgi verilir, ki?i ve toplum açLsLndan ?airler
ve ?airlik ele alLnLr. Genel olarak ve sistematik bir ?ekilde bakLldLXLnda ne kadar
ayrLntLlL ve kapsamlL olduXu görülen bu dikkatler eserlere de yöneltilmi?tir.
Eserin adL, türü, hacmL, telif veya tercüme olu?u, yazLlL? zamanL, sebebi, yazLya
geçirili?i, metnin sLhhatL, bulunabilirliXi gibi özellikler üzerinde durulur. Qiir ve in?a
konularLnda kar?Lla?tLrmalar, tercihler yapLlLr. Qairin ba?arL kazandLXL nazLm ?ekli
veya tür söz konusu edilir. Esere duygu, dü?ünce ve tema açLsLndan yakla?LlLr. Ese-
rin sanat, mana, hayal, fikir, elfaz, edâ gibi özellikleri söz konusu edilir.
H. Tolasa’nLn incelemesi ikinci bölümü izleyen sonuç ve bibliyografya kLsLmla-
rLndan sonra özel isimler ve kavramlarL içeren 40 sayfalLk bir indeks de ihtiva et-
mektedir.
H. Tolasa’nLn bol alLntLlara yer vermek yoluyla “Tezkirecilerin kendilerine özgü
dikkat ve ifade özelliklerini verip, o dünyayL yansLtmayL” da amaçlayan eseri bütün
bu yukarLdaki dökümün de kanLtladLXL gibi tezkirelere ba?ka bir gözle bakLlmasL
gerektiXini göstermektedir. Anla?LlLyor ki tezkireler biyografiden hareket etmekte,
?airin ki?iliXini merkez almakta, onun sanatLndan eserlerinden söz etmektedirler ve
kendilerine özgü bir edebî ele?tiriye sahiptirler.
Hemen bu noktada H.Tolasa’nLn kendisinin de çok önemsediXi ve incelemesi-
nin ikinci cildi olarak hazLrlamakta olduXu “doXrudan eserin” tezkireci tarafLndan
bir edebiyat eseri olarak deXerlendirmesine, yani edebiyat ele?tirisine yönelik ça-
lL?manLn tamamlanamamL? olmasL ara?tLrma dünyasL için üzücüdür. Merhumun,
tarama i?lerini bitirdiXini, fi?lerini düzenlediXini, konuyla ilgili hazLrlLklarLnLn ta-
mam olduXunu kendisinden sLk sLk duymu? olduXumuz ve bu konuda zaman zaman
kendisiyle konu?mu? bulunduXumuz için söz konusu malzemeden yararlanLlmasL
gerektiXini de hatLrlatmak isteriz. Bu konunun Divan edebiyatLnda teoriyle ilgili
çalL?malarL özellikle kavramlar açLsLndan zenginle?tireceXi açLkça anla?LlmaktadLr.

Prof. Dr. Harun Tolasa: Sehî, Latîfî, Â k Çelebi Tezkirelerine Göre 16. Yüz-
y lda Edebiyat Ara t rma ve Ele tirisi I, Ege Üniversitesi Türk Dili ve Edebiyat5
Ara4t5rmalar5 Dergisi, C. II (Prof. Dr. Harun Tolasa Özel Say5s5), =zmir 1983,
s.205-207.

206
 Tezcan, Nuran : Lâmi'îs Gûy u Çevgân, Franz Steiner Verlag, Stuttgart
1994, 387 s. + Faksimile (62 fol.).

15. yüzyLlLn sonu ve 16. yüzyLlLn ilk yarLsLnda ya?amL? olan Lâmi'î (1472-1532)
hem eski kaynaklar hem de ara?tLrmacLlar tarafLndan Eski Türk EdebiyatL'nLn önde
gelen temsilcileri arasLnda sayLlLr. Buna raXmen, otuzun üstünde manzum ve men-
sur eser kaleme almL? bulunan Lâmi'î hakkLndaki ara?tLrmalarLn günümüzde hâlâ bir
hayli sLnLrlL kaldLXL görülmektedir. Ancak geçen yüzyLlda Hammer'le ba?layan bir
ilgi dolayLsLyla1 Lâmi'î'nin bazL eserlerinin Almancaya çevrildiXini görüyoruz. Bun-
lar Ferhad u Qîrîn (Tezcan, s.28), VâmLk u Azrâ (Tezcan, s.29) ve Qehrengîz'dir
(Tezcan, s.30). Hüsn ü Dil ise Dvorak tarafLndan Ni?âpurlu Fettâhî'nin eseri ile
kar?Lla?tLrLlmL?tLr (Tezcan, s.37).
Görünü?e göre, esprili bir ifade kullanacak olursak, bir BatL diline en çok eseri
çevrilen ?âirlerimizden birisi Lâmi'î'dir. Tabiîdir ki bütün bunlar geçen yüzyLlda
kaldL. ÇaXda? ara?tLrma dünyasLnda Lâmi'î üzerindeki incelemeler arasLnda özellikle
Karahan2, Günay Alpay Kut3 ve Gönül Ayan'Lnkiler4 dikkati çekmektedirler. Bu
arada Eski Türk EdebiyatL alanLna çalL?malarLyla ar?iv belgelerinin zenginliXini
katan Erünsal'Ln "Tereke"si5 Lâmi'î hakkLndaki güvenilir bilgileri geni?letmi?tir.
Tolasa ise Lâmi'î'nin Divan önsözünü Divan EdebiyatL'nLn ?iir görü?ü açLsLndan
incelemi?tir6. BurmaoXlu'nun 1989'da yayLnlanan "BursalL Lâmi'î DivanL'ndan Seç-
meler"i7 kendisinin 1983'te tamamladLXL doktora çalL?masLna dayanmaktadLr; ancak
BurmaoXlu bu kitapta kendisinden önce aynL konuda yapLlmL? ciddî çalL?malarLn
bazLlarLndan haberdar görünmemektedir. Bu bakLmdan bu çalL?ma ihtiyatla ba?vu-
rulmasL gereken bir çalL?madLr8.

1
Hammer'in GOD'de Lâmi'î'ye ayLrdLXL yer bir kitap boyutlarLna ula?maktadLr, içinde
Qehrengîz'in kLsmen tercümesi de bulunan bu yer için bkz. Hammer-Purgstall: Geschichte der
osmanischen Dichtkunst bis auf unsere Zeit, Bd. II. Petsch 1837, s.20-195; Tezcan: Lâmi'î's Gûy
u Çevgân, s.30.
2
Karahan, Abdülkadir: "Lâmi'î" NA 7, s.10-15.
3
Alpay, Günay Kut: "Lâmi'î Chelebi and his Works" Journal of Near Eastern Studies 3, Nr.2
(April 1976), s.73-93.
4
Ayan, Gönül: BursalL Lâmi'î BibliyografyasL (doktora önçalL?masL), Erzurum 1978; Lâmi'î'nin
VâmLk u Azrâ Mesnevisi, (basLlmamL? doktora tezi), Erzurum 1983; "VâmLk u Azrâ'lara Genel
Bir BakL?" Journal of Turkish Studies 14 (1990), s.21-32.
5
Erünsal, Nsmail: "Türk EdebiyatL Tarihinin Ar?iv KaynaklarL IV: Lâmi'î Çelebi'nin Terekesi"
Journal of Turkish Studies 14 (1990), s. 179-194.
6
Tolasa, Harun: "Klasik EdebiyatLmLzda Dîvân Önsöz (Dîbâce)leri, Lâmi'î DîvânL Önsözü ve
(buna göre) Divan Qiiri Sanat Görü?ü" Journal of' Turkish Studies 3 (1979), s.385-402.
7
BurmaoXlu, Halit Bilen: BursalL Lâmi'î Çelebi DivanL'ndan Seçmeler, Kültür BakanlLXL YayLnla-
rL 1020, Ankara 1989.
8
Söz geli?i 1976'da Tezcan, Gûy u Çevgân üzerine bir master çalL?masL bitirdiXi, metni ortaya
çLkardLXL, ve 1979'da bu çalL?masLnL tanLtan iki makale yayLnladLXL halde BurmaoXlu 1989'da hâlâ
eserin yazmasLnLn elde bulunmadLXLnL sanmaktadLr, bkz. BurmaoXlu: Seçmeler, s. 17-18.

207
 Tezcan 1974 yLlLndan beri Lâmi'î ile ilgilenmektedir. Bu durum onu
Karahan'dan sonra Günay Alpay Kut'la birlikte, öXrenci bitirme tezleri bir tarafa
bLrakLlacak olursa, Lâmi'î ile ilgilenen ilk ara?tLrmacLlardan birisi kLlmaktadLr.
Tezcan 1976'da tamamladLXL yüksek lisans tezinde Lâmi'î'nin hayatLnL, eserlerini ve
Gûy u Çevgân mesnevisini ele almL?tL1. Bu çalL?mayL tanLtan bir yazLsL 1978'de bir
diXeri 1979'da yayLnlandL2. 1983'te yine bu çalL?manLn bir yan ürünü olarak Gûy u
Çevgân'da yer alan iki münazara bir makalede ele alLndL3. Tezcan'Ln "Lâmi'îs Gûy u
Çevgân" adlL kitabL aslLnda bu yüksek lisans çalL?masLnL temel almaktadLr.
Tezcan'Ln kitabL önsözü takiben sLrasLyla giri? (Einführung), metin (Text),
Konkordanz ve tLpkLbasLm (Faksimile) bölümlerinden olu?maktadLr. Konkordanz ve
tLpkLbasLm kitabLn göze çarpan yenilikleridir.
KitabLn ara?tLrma-inceleme kLsmLnL te?kil eden giri? bölümünde Lâmi'î'nin ha-
yatL, ?iir sanatL, eserleri ve Gûy u Çevgân'L ele alLnmL?tLr. Bu bölüme bibliyografya
da dahildir. Lâmi'î'nin hayat hikâyesi verilirken bütün sonraki ara?tLrLcLlar büyük
ölçüde Karahan'Ln çizdiXi çerçevenin içinde kalmakta ve Karahan'L izlemektedirler.
Tezcan'Ln da aynL genel çizgileri izlediXi görülmektedir. Bu çizgiler daha sonraki
ara?tLrmacLlarLn ve Tezcan’Ln kendisinin elde ettiXi bilgilerle geni?letilmi?tir4.
Tezcan bu i?i ba?arL ile yapmL?tLr; ancak bu hayat hikâyesinde Lâmi'î’nin kendi
eserlerine yeterince ba?vurulmadLXL görülmektedir. Çünkü Qerefü’l-insan, Vîs ü
Râmîn, Hüsn ü Dil ve Mün?e’ât gibi eserlerde yararlanLlan az sayLdaki yer çoXun-
lukla Karahan’Ln i?aretini ta?LmaktadLr. Halbuki Lâmi'î’nin eserlerinin, onun hayat
hikâyesi açLsLndan dikkatli bir gözle taranmasL sonucu bu hikâyenin zenginle?tiril-
mesi mümkün olacaktLr. Bir örnek vermek gerekirse, sadece Mün?e’ât bile bu ba-
kLmdan zengin malzeme sunmaktadLr.
Mün?e’ât’ta yer alan 23 mektup, Tezcan’Ln eserleri tanLtLrken verdiXi bilgiye
göre Emir Ahmed Buharî, Nbrahim Pa?a, bazL devlet büyükleri, önemli ki?iler ve
Lâmi'î’nin arkada?larLna yazLlmL?tLr ve bunlar Lâmi'î’nin hayat hikâyesi açLsLndan
önemli bir kaynak te?kil ederler (Tezcan, s.37). Hal böyle olduXunda bu bilgilerin
hayat hikâyesi içerisinde deXerlendirilmesini beklemek okuyucunun hakkL olur. Bu

1
Tezcan, Nuran: Lâmi'î'nin HayatL-Eserleri-Gûy u Çevgân Mesnevisi (Inceleme-Metin), Tez No
4, 263 s., Ankara 1976.
2
Tezcan, Nuran: "Lâmi'î'nin Gûy u Çevgân Mesnevisi", Ömer AsLm Aksoy ArmaXanL (1978),
s.201-225 ; " BursalL Lâmi'î Çelebi ", Türkoloji Dergisi 8 (1979), s.305-343.
3
Tezcan, Nuran: "Lâmi'î'nin Gûy u Çevgân'Lndan iki Münazara" Türk Dili Ara?tLrmalarL YLlhXL-
Belleten 1980-1981, s.49-63.
4
Tezcan hem bibliyografyada hem de dip notlarLnda yer yer Karahan’L zikretmektedir. Ancak bu
tür yararlanmalarda bunun yeterli olduXu kanLsLnda deXiliz. Herhangi bir konuda ara?tLrma yapar-
ken daha önceki ara?tLrmacLlarLn o konudaki rolünü bir dip notunda bile olsa tam olarak belirtmek
daha doXrudur.

208
tür örnekleri kolayca çoXaltmak mümkündür1. Bu durumda Lâmi'î’nin hayat hikâ-
yesi yazLlLrken onun eserlerinden elde edilmesi gereken bilgilere bugüne kadar ara?-
tLrmacLlar tarafLndan, var olan malzeme ile kLyaslandLXLnda, az gidildiXini kabul
etmek gerekir2.
Lâmi'î’nin ?iir sanatLndan bahseden alt kLsLm (Zum dichterischen Schaffen des
Lâmi'î), aXLrlLklL olarak kaynaklarLn, bu arada özellikle tezkirelerin Lâmi'î hakkLn-
daki deXerlendirmelerine dayanmaktadLr. Bir kaç cümle ile özetlenecek olursa,
Lâmi'î’nin nesri ?iirinden daha fazla beXenilmi?, ?iiri istisnalar dL?Lnda pek övül-
memi?, buna kar?LlLk kendisi -ki?iliXi, ilgi alanlarL ve eserlerinin içeriXi etkisiyle
olsa gerek- çevresinde saygL görmü?tür. Zâhirî ilimleri öXrendiXi medrese dünya-
sLndan tasavvuf âlemine geçi?i onun hayatLnda bir dönüm noktasL olu?turmu?, bu
noktada Molla Câmî'nin etkisi hem fikrî bakLmdan hem de sanat bakLmLndan büyük
olmu?tur. Câmî'nin ve Lâmi'î'yi etkileyenlerden birisi olan Nevâ'î'nin de mensup
olduXu Nak?bendîlik Lâmi'î'nin hayatLnda önemli bir rol oynamL?tLr.
Yine Tezcan'a göre Lâmi'î'nin sayLsL 40'a yakla?an eserlerinin dörtte birinden
azL kendi orijinal eseridir. Eserlerin çoXu tercümedir. Bu durum Lâmi'î'nin orijinali-
tesi konusunda ku?kular ortaya çLkarmL?tLr. Ancak Lâmi'î hem eserlerin hacmini
geni?letmi?, hem de Acem elbisesini Rûmî câmeye dönü?türmü?tür. AyrLca Lâmi'î
özellikle 16. yüzyLlLn Farsçadan aktarmalarLn çoXaldLXL bir döneminde alL?LlmL?Ln
dL?Lna çLkarak farklL ve yeni konularLn pe?inde ko?mu?tur. Bundan dolayL da az
tercüme edilmi? mesnevileri seçmi?tir. Lâmi'î Divan EdebiyatL'nLn olgunla?masLna
önemli katkLsL olmu? bir ki?idir.
Lâmi'î'nin ?iir sanatLnL ele alan bu kLsLm, kaynaklardan ba?layarak ara?tLrmanLn
yayLnlandLXL zamana kadar Lâmi'î hakkLnda yazLlanlara dikkatle eXilmi?, buralarda-
ki bilgileri toplamL?, süzgeçten geçirmi? ve deXerlendirmelerde bulunmu?tur. Bütün
bunlar yoluna yordamLna uygun yapLlmL?tLr; ancak son zamanlarda Türkiye'de yay-
gLnla?an bir alL?kanlLXLn doXurduXu bazL eksiklikler burada da dikkati çekmektedir.
Lâmi'î'nin ?iir sanatL dendiXi zaman, artLk bu onun bütün eserlerini kapsayan bir
ba?lLktLr. Öyle olunca da konunun buna göre ele alLnmasL gerekir. Söz geli?i,

1
AynL ?ekilde, Ahmedî ve Atâyî konusundaki tecrübelerimizden yola çLkarak diyebiliriz ki Lâmi'î
DivanL’ndan da Lâmi'î’nin ili?kileri konusunda bir hayli bilgi elde etmek mümkün olabilir. Hezl
?iirlerinin buna imkân dahilindeki katkLlarLnL da unutmamak gerekir. Gûy u Çevgân’daki bilgile-
rin dahi bu konuda yeterince kullanLlmadLXLnL görüyoruz. Eserlerdeki bu bilgilerin, eserlerin
yazLlL? tarihleri göz önüne alLnLrsa, kronolojik bir anlam kazanmalarL ihtimali yüksektir.
2
Burada Türkiye’de gittikçe yaygLnla?an bir eXilimle kar?L kar?LyayLz. Buna yapLlan i?in sLnLrLnLn
tam olarak belirlenmeyi?i diyebiliriz. Buradaki somut örnek üzerinde duralLm: Bir hayat hikayesi
veriliyorsa, bu konuda daha önce çalL?anlarLn payL, yazarLn kendisinin buna ne kattLXL ve neleri bu
ara?tLrmanLn kapsamLna almadLXL ve neden almadLXL açLkça belirtilmelidir.

209
Lâmi'î'nin eserlerinin önemli bir kLsmLnLn yazLlL? tarihi bellidir; veya birbirlerine
göre öncelik sonralLklarL bellidir. Bu durumda böyle bir sLralamanLn L?LXL altLnda
Lâmi'î'nin edebî ki?iliXinin geli?im ve deXi?im çizgisi izlenebilir. Zâhirî bilimlerden
tasavvufa geçen ve önemli ki?ilerden etkilenen Lâmi'î'nin sanatLnLn deXi?imlerinde-
ki genel eXilimleri tesbit bile, hem onun Gûy u Çevgân'daki sanatçL ki?iliXinin hem
de akranlarL arasLndaki yerinin belirlenmesine katkLda bulunabilir1. Lâmi'î'nin sa-
natçL ki?iliXinin olu?masLnda Câmî etkisinin büyüklüXü ifade edildiXinde ise artLk,
bu etkinin ne olduXunu iyice görülür ve anla?LlLr bir biçimde ortaya koymak kaçL-
nLlmaz olur. Bütün bunlar yapLlLrken gelenekselle?mi? “var-yok” cetvelleri yerine
artLk metotlarL bilinen kar?Lla?tLrma usullerinden tercih edilenlerine ba?vurulmasL
beklenir.
Tercüme ve orijinalite meselesinde A.S.Levend’in bu meseleyi yetki ile tartL?tL-
XLnL hatLrlamakta yarar var2. Konu meselesinde Lâmi'î'nin alL?LlmL?Ln dL?Lna çLkarak
farklLlLk aradLXLnL ileri sürmek, eXer bu onu çaXda?larLndan ayLran bir yan, yalnLz
ona ait bir özellik olarak anla?LlLyorsa, bu dü?ünce kabul edilemez; çünkü konuda
deXi?im isteXi daha 15. yüzyLldan itibaren yerli konulara da ba?vurulmasL isteXi ile
birlikte dile getirilmi?tir3.
Tezcan’Ln incelemesinde giri? kLsmLnLn eserleri ele alan alt bölümünde eserler
hakkLnda daha önce yapLlan çalL?malar ve elde edilen bilgiler toplanmL? ve özetlene-
rek aktarLlmL?tLr. Ancak burada da kitabLn temelini olu?turan tez çalL?masLnLn yapL-
sLndan kopamayL?Ln doXurduXu zaaf dikkati çekmektedir. Eserlerden bazLlarL hak-
kLndaki bilgi daha ayrLntLlL, bazLlarL hakkLndaki bilgi ise çok daha azdLr. Bunun
sebebi ise hiçbir yerde zikredilmemektedir. Belki yapLlan i?in tam bir tanLmlamasL
burada yardLmcL olabilirdi. Yani eserlerin her birisine ayrL ayrL gitmeden -gerekçesi
de ortaya konularak- eserlerle ilgili elde bulunan bilgilerin ana hatlarLyla aktarLlaca-
XL söylenebilirdi. Çünkü yapLlmL? olan i? budur. Ara?tLrma dünyasLnda birikmi? olan
bilgi iyi bir ?ekilde derlenmi?, toparlanmL?, özetlenmi?tir.
Giri? bölümündeki incelemelerin sonuncusu “Gûy u Çevgân” ba?lLXLnL ta?Lr. Bu
kLsLmda “Mesnevinin Konusu” (Das Thema des Mesnevi), “Ârifî’nin Eseriyle Kar-
?Lla?tLrma” (Vergleich mit dem Werk des Ârifî), “Mesnevinin Edebî DeXeri” (Der
literarisch-poetische Wert des Mesnevi), “OlayLn Ki?ileri” (Die Personen der
Handlung), “ÖXretici Unsurlar” (Lehrhafte Elemente), “Dil ve Nfade” (Ausdruck

1
EXer kitabLn bu kLsmLnda Lâmi'î'nin sadece Gûy u Çevgân'da ortaya çLkan sanatçL ki?iliXi söz
konusu ise, o zaman genel olarak Lâmi'î'nin ?iir sanatLndan deXil, sadece Gûy u Çevgân'da ortaya
çLkan sanatçL ki?iliXinden söz etmek gerekir.
2
Levend, Agah SLrrL: Türk Edebiyat Tarihi, Giri?, c.I, TTK BasLmevi, Ankara 1973, s.80-88.
3
Bu konuda ayrLntLlL bilgi için bkz. Kortantamer, Tunca: Nev’î-zâde Atâyî ve Hamse’si, Nzmir
1997, s.15, s.403 v.d.

210
und Sprache) adlarLyla yer alan alt bölümlerde sLrasLyla ve özetle Lâmi'î'nin Gûy u
Çevgân’da Ârifî’yi izlediXi, eserin alegorik olduXu söylenir; Farsça Gûy u Çevgân
yazanlar kLsaca tanLtLlLr. Sonra Türkçe’de tek Gûy u Çevgân yazarLnLn Lâmi'î oldu-
Xu vurgulanLr. Gûy u Çevgân’Ln edebiyatLmLzda te?bih unsuru olarak yaygLn bir
?ekilde kullanLldLXL, Kabusnâme'de ve Evliya Çelebi Seyahatnâme'sinde bu oyun-
dan söz edildiXi anlatLlLr. KLsaca erkekler arasL sevgiyi ele alan Qâh u Gedâ, Qâh u
Dervî? gibi eserlerin varlLXL hatLrlatLlLr. Tezkirelerde eser hakkLnda verilen bilgiler
aktarLlLr. Yazma nüshalar tanLtLlLr. Berlin yazmasLnda görülen bazL yazL farklLlLklarL-
na dikkat çekilir ve bir liste verilir. Gûy u Çevgân'Ln muhtevasL tanLtLlLr ve geni? bir
özet verilir. Ârifî'nin eseri ile Lâmi'î'ninki muhteva açLsLndan kLsaca kar?Lla?tLrLlLr.
Gûy u Çevgân'Ln edebî deXerinden söz edilirken orijinalitenin söz ve anlam
oyunlarL v.b. ?iir araçlarLyla olu?turulduXu, imajlarLn canlL, ifâdenin akLcL olduXu
ileri sürülür. Gûy ve çevgân metaforlarLnLn bütün esere hâkim olu?una i?aret edilir.
Eserde fantazi ve anlatLm ustalLXL olduXuna, canlL sahneler olu?turulduXuna deXini-
lir. Bütün bunlarLn Eski Türk EdebiyatL'ndaki ortak metafor ve imajlarla gerçekle?ti-
rildiXi belirtilir. Bu ortak elamanlardan bazLlarL çok kLsa bir formül halinde hatLrlatL-
lLr (Yanak: mihr, mah, âyine, subh, verd örneXinde olduXu gibi). Daha sonra Gûy u
Çevgân'daki tasvirler tasvirî bir ?ekilde tanLtLlLr. Eserin ki?ileri de aynL ?ekilde tasvi-
rî bir ?ekilde sunulurlar1.
Benzer bir durum eserin didaktik ve fikrî cephesi sayLlabilecek ?iir, kaza-kader,
felek, zaman, mevt, L?k, â?Lk, zemân gibi kavramlar etrafLnda dönen beyitler için de
geçerlidir. Yine tahlilî olmaktan çok tasvirî bir tanLtma izleriz. TLp, müzik, astrono-
mi kavramlarLnLn varlLXLndan da daha dar bir çerçevede söz edilir.
Giri? bölümünde incelemenin son kLsmL eserin diline ve ifâdesine ayrLlmL?tLr.
Ancak bu kLsLm çok yüzeysel tutulmu?tur. Lâmi'î'nin ifâdesinin canlL, anlatLmLnLn
akLcL olduXu, konu dL?L dola?malarLn eserin akL?Lna ba?arL ile katLldLXL, bu dola?ma-
lardan "el-kLssa" ibaresiyle hikâyeye dönüldüXü, eserde Nizâmî'den alLntLlar, Farsça
cümleler bulunduXu, ancak kendisini Câmî, Emir Hüsrev Dihlevî ve Nizâmî ile
kar?Lla?tLran ?âirin bir yandan da Arapça ve Farsça kar?LsLnda bilinçli bir tavLr takL-
nan sözler söylemesine raXmen sade bir Türkçe ile yazmayLp zamanLnLn dil anlayL?L
dL?Lna çLkamadLXL görü?leri bu kLsmLn içeriXini olu?turur.

1
Söz geli?i, eserin dervi?le birlikte en önemli kahramanL olan ?ehzâde ?öyle verilir: "Qehzâde:
Biribiri yerine kullanma yoluyla ?ah, hân ve sultan diye adlandLrLlLr ve Çin kralLnLn oXludur, güzel
genç bir delikanlLdLr. Gûy u Çevgân oyununu sever ve olaXanüstü bir ustalLkla oynar. Halk ona
hayrandLr."

211
 Giri?te yer alan kLsaca özetlediXimiz bu Gûy u Çevgân üst ba?lLklL inceleme da-
ha önceki inceleme kLsLmlarLnLn karakteristik özelliklerini ta?Lr. Malzemenin der-
lenmesi ve tanLtLlmasL i?i kaynaklardan ve eserin kendisinden elde edilen bilgilerin
ortaya çLkarLlmasL ve tasnif edilmesi yoluyla gerçekle?tirilmi?tir; fakat Türkiye'deki
benzeri bir çok ara?tLrma ve incelemede görüldüXü gibi i?in tahlil kLsmL eksik kal-
mL?tLr. Hemen dikkati çeken bazL eksikliklere sLrasLyla deXinelim:
Gûy u Çevgân ilâhî bir a?kL anlatmak için bile olsa erkeklerarasL sevgiyi konu
edinmektedir. Bu meselede sadece Qâh u Gedâ ve Qâh u Dervî? isimli eserlerin
zikriyle ve bu sevginin ilâhî olduXunu belirtmekle yetinilmemesi daha doXru olurdu.
En azLndan bu tür sevginin DoXu-Nslâm edebiyat dünyasLndaki yerine deXinmeye ve
bu eserdeki ?eklinin bu çerçevede incelenmesine gerek vardLr1.
Ârifî'nin eseri ile Lâmi'î'ninkinin kar?Lla?tLrLlmasL yüzeysel kalmaktadLr. Bir
var-yok cetveli halindeki muhteva kar?Lla?tLrmasLnLn ötesinde Gûy u Çevgân'Ln
edebî deXeri anlatLlLrken var olduXu ileri sürülen orijinalite, canlL mecaz, te?bih ve
imaj, fantazi, anlatLm ustalLXL gibi özelliklerin örnekler üzerinde nasLl gerçekle?tik-
leri gösterilerek ve bunlarLn Ârifî'nin ?iiri ile farklarLna deXinme yoluyla ele alLnma-
sL incelemeyi derinle?tirebilir ve tahlil edici bir çalL?ma haline getirebilirdi.
Lâmi'î'nin kullandLXL te?bih örneklerinden bazLlarLnL kelimeler halinde saymanLn
yeterli olmayacaXL açLktLr. Gûy ve çevgân metaforlarLnLn bütün esere nasLl hâkim
olduXunun da kompozisyonla ili?kileri ve buna baXlL olan çe?itliliXi içerisinde gös-
terilmesi daha uygun olurdu.
Tasvirlerde sadece tasvirlerin dökümünü yapLp onlarL tasnif etmekten öte, onla-
rLn eserin bütünüyle ili?kilerine ve aynL ?ekilde eser içerisine sokulan "Yer ve Gök
MünazarasL" gibi çe?itli parçalarLn yine eserle baXlantL ve kayna?masLna, i?levine
özel bir dikkat gerekir. Bu durum ki?iler için de geçerlidir. Herhangi bir perspektif
içerisine oturtulmayan her türlü tanLtma günümüz incelemelerinde artLk eksik kal-
maktadLr. TLpkL ?iir, kaza-kader, tLp, müzik v.b. konulardaki motiflerin kullanLmLyla
ilgili tanLtmalarda olduXu gibi. Bir ba?ka deyi?le, elde bir sanat eseri bulunduXuna
göre bütün elemanlarLn eserle ili?kisinin nasLl olduXunu, bu eserin olu?umuna katkL-
larLnLn nasLl gerçekle?tiXini bir yandan, bu elemanlarLn kültür tarihi içindeki boyut-
larLnL diXer yandan ara?tLrmak artLk vazgeçilmez bir yakla?Lm biçimi hâlini almL?tLr.
KitabLn metin bölümü ciddî bir çalL?manLn ürünüdür. Konkordanz dil ara?tLrma-
larL açLsLndan yararlL olabilir; ama onun üslup incelemelerine fazla katkLsL olabile-
ceXini sanmLyoruz; çünkü yalLn kelime ve ibare listeleri sanat eserinin yapLsL ile

1
Bir örnek için bkz. Kortantamer: Leben und Weltbild des altosmanischen Dichter Ahmedî unter
besonderer Berücksichtigung seines Divans, Freiburg, 1973.

212
ilgili bilgi içeriXine fazla sahip görünmemektedirler. Faksimile ise bir bakLma eserin
yazmalarLnL okuyucunun emrine vermesi açLsLndan büyük kazançtLr.
Bütün bunlarLn yanLnda bazL teknik eksiklik ve tutarsLzlLklar göze çarpmaktadLr.
BunlarL ?öylece örneklemek mümkündür.
Nncelemede ve metinde zikredilen isim ve kavramlar genellikle tanLtLlmamL? ve
açLklanmamL?tLr. Söz geli?i: Muhyiüddin Çelebi, Kâdiri Çelebi (s.10), Muslihü'd-
dîn Musâ b. Fakih (s.11) Avvâ, Râsih, Zâbih (s. 157) v.b. kimdirler? Fasl-L Hamsîn
(s.13), maktel yasaXL (s.26) v.b. nedir? AynL ?ekilde metinde yer alan Arapça ve
Farsça ibarelerin anlamL nedir? Bunlar kimden, nereden alLnmL?lardLr? Bütün bu
sorularLn cevabLnL ara?tLrmanLn kendisinde bulmak beklenir. Yine söz geli?i kitabLn
bir yerinde Salaman ü Ebsal romantik bir mesnevi (s.19) bir ba?ka yerinde ise ta-
savvufî bir eser olarak (s.16-17) nitelendirilmektedir.
Bütün bu deXerlendirmelerden sonra genel olarak bir hükme varmak gerekirse
Tezcan kitabL yayLna hazLrladLXL zamana kadar Lâmi'î ve eserleri hakkLnda elde
edilmi? olan bilgileri tam ve güvenilir bir ?ekilde gözden geçirmi?, onlara çalL?ma-
sLyla yeni bilgiler eklemi?, güvenilebilir bir metin sunmayL ba?armL?tLr. N?in ihmal
edilen yanL tahlil cephesi ve kültür dünyasL ile kurulmasL beklenilen ili?kiler yumaXL
olmu?tur. Ancak bu, son zamanlarda yaygLnla?an Eski Türk EdebiyatL'nLn Türkiye'-
deki ara?tLrma tarzLyla ili?kili bir tavLrdLr ve bundan sonraki ara?tLrmalarda bu nok-
tanLn göz ardL dilmemesinde önemli yararlar olacaXL açLktLr.

Tezcan, Nuran : Lâmi'îs Gûy u Çevgân, Franz Steiner Verlag, Stuttgart 1994,
387 s. + Faksimile (62 fol.)., Ege Üniversitesi Türk Dili ve Edebiyat5 Ara4t5rma-
lar5 Dergisi, C. IX, =zmir 1998, s.157-164.

213
ÖZETLER

214
 DIE RHETORISCHEN ELEMENTE IN DER KLASSISCHEN
TÜRKISCHEN LITERATUR

Klasik Türk EdebiyatLndaki Belâgat UnsurlarL

11. yüzyLlLn ikinci yarLsLnda ilk Nslami Türk edebî ürünleri ortaya çLktLXLnda be-
lagatin me?hur üçlü yapLsL (meani, beyan, bedii) henüz ortaya konmamL?tL. Daha
sonraki yüzyLllarda Sekkaki, belagati sistemle?tiren ki?i olarak öne çLkar. Belagatin
üçlü yapLsLnL kurmu?tur. Kazvini ise Telhisü’l-Miftah adlL eseriyle belegate nihai
?eklini vermi?tir. Bundan sonra meani, beyan ve bedii ayrLmL iyice belirginle?mi?tir.
Nihayet belagat 13. yüzyLlda bir bilim haline gelmi?tir. Türkler belagati hem Fars
hem de Arap edebiyatlarL kanalLyla almL?tLr.
Türk edebiyatL 15. yüzyLlda Fars edebiyatLnLn daha çok Arap edebiyatLnLn ise
daha az etkisinde kalmL?tLr. Bu etkinin tam olarak ortaya konmasL için ayrLntLlL ara?-
tLrmalar yapLlmasL gerekir. Bu ara?tLrmalarLn sonunda Türk edebiyatLnLn farklL taraf-
larL ortaya konmalLdLr. Türk edebiyatLnda belagatla ilgili ilk eserler XIX. yüzyLlLn
sonuna doXru görülmeye ba?lanLr.
Belagat kitaplarLnL ?u ?ekilde gruplandLrabiliriz: Nlk grupta belagatin üçlü yapL-
sLnL sergileyen, ona baXlL kalan eserler yer alLr. Bu grubun en önemli temsilcisi
Abdurrahman Süreyya’nLn Mizanü’l-Belaga adlL eseridir. Nkinci grubu BatL’dan
özellikle de FransLz edebiyatLndan etkilenilerek yazLlan eserler olu?turur. Bu eserler
geleneksel sistemi deXi?tirmeye çalL?mL?, ama geleneksel sistemin dL?Lna çLkmakta
çok da ba?arLlL olamamL?lardLr. Süleyman Bey’in Mebani’l-Nn?a’sL bu grubun tem-
silcisidir. Recaizade Mahmud Ekrem’in Talim-i Edebiyat’L da bu grubun içinde
önemli bir eser olarak göze çarpmaktadLr. Talim-i Edebiyat o dönemde yazLlan
diXer eserler üzerinde çok etkili olmu? bir eserdir. Üçüncü grup olarak nitelendire-
bileceXimiz eserlerin hepsi Cumhuriyet dönemine ait eserlerdir. Bu dönemin eserle-
ri daha çok özet mahiyetinde eserler olup ikinci grupta görülen dinamizm bu eser-
lerde söz konusu deXil. Bu eserlerde zayLflamL? da olsa FransLz etkisi sürmektedir.

215
 EROTICISM IN THE GHAZAL POETRY:
BÂKÎ AND FUZÛLÎ
-THE TWO MOST FAMOUS OTTOMAN POETS OF THE 16th
CENTURY

Gazelde Erotizm:
Bâkî ve Fuzûlî -16. yüzyLlLn en me?hur iki OsmanlL ?airi-
OsmanlL ?iirindeki sevgilinin cinsiyeti ve a?kLn türü OsmanlL alanLyla uXra?an
bilim adamlarL arasLndaki en eski tartL?ma konularLndan birisidir. Bu konularda ileri
sürülen görü?ler birbirinden çok farklLdLr. Ara?tLrmacLlarLn bazLlarL OsmanlL
?iirideki a?kL tasavvufi veya platonik bir a?k olarak adlandLrmaktadLrlar. BazLlarL ise
?iirdeki geleneXe vurgu yaparak ?airlerin kendilerinden önceki ?airleri taklit ettikle-
rini söylerler. Bir ba?ka grup ise gazelde gerçeXi a?an stilize edilmi? soyut karakterli
bir a?kLn varlLXLna inanmaktadLr. Bu tartL?madaki en farklL görü? ise gerçek a?kLn
var olduXunu ileri sürenlerin görü?üdür. Bu görü?e göre ?iirde a?k ve sevgili gerçek
anlamda vardLr. Yani divan ?iirindeki sevgili ve a?k, ne tasavvufi, ne idealize ne de
stilizedir. OsmanlL ?airlerinin gazellerine ?öyle bir göz atLldLXLnda bütün bu görü?le-
rin örneklerini bulmak mümkündür. Tasavvufi, platonik, geleneksel, soyut, stilize
yahut gerçek a?kL yansLtan mLsralar neredeyse bütün ?airlerin ?iirlerinde vardLr.
Fakat hatLrdan çLkarLlmamalLdLr ki ?airler farklL çevrelerde yeti?mi? farklL karakter-
lerde ki?ilerdir. Bu yüzden ?airlerin hayat hikâyeleri, çevreleri, dünyayL algLlayL?
biçimleri göz önüne alLnmalL ve ?iirleri bu bilgilerin L?LXLnda deXerlendirilmelidir.
Bu sayede ?iirin kalitesi, niteliXi hakkLnda daha güvenilir, daha saXlam bilgilere
ula?Llabilir, ?iire hakim olan özellikler ortaya konabilir.
Fuzûlî ve Bâkî on altLncL yüzyLl Türk ?iirinin en me?hur iki ?airi olarak nitelen-
dirilirler. Fuzûlî, kaynaklarda sLk sLk Fuzûlî-i BaXdadî olarak geçer. Nerede doXdu-
Xu tam olarak bilinmemektedir. Yeti?tiXi çevre olarak Necef, Kerkük, Kerbelâ ve
BaXdat gibi ?ehirlerden söz edilir. Fuzûlî’nin 1480 veya öncesinde doXduXu ve
1556 tarihinde öldüXüne inanLlmaktadLr. Hayat hikâyesi hakkLnda fazla bilgi yoktur.
Fakat iyi eXitim görmü?, Arapça ve FarsçayL iyi bilen bir ?air olduXu ?iirlerinden
anla?LlmaktadLr. Fuzûlî Azerî edebiyatLnLn bir ?airidir. Buna raXmen o OsmanlLlarLn
hizmetinde bulunmu?, ?iirlerinin büyük bir kLsmLnL onlar için yazmL?, onlarla mek-
tupla?mL? ve OsmanlL ?iiri üzerinde büyük etkisi olmu? birisidir. Bundan dolayL onu
XVI. yy. DoXu OsmanlL EdebiyatLnLn temsilcisi olarak kabul ediyoruz. Neredeyse

216
bütün ara?tLrLcLlar Fuzûlî’nin gazellerinde görülen a?k kavramLnLn dünyevî a?k ol-
duXunda hemfikirdirler. O, mutasavvLf bir ?air olmamakla birlikte tasavvufî geri
plandan, zeminden ?iirlerinde faydalanLr. Onun Türkçe divanLndaki 302 gazelin
hepsini tek tek inceledikten sonra ?öyle bir durumla kar?Lla?tLk: Her ne kadar tasav-
vufî motifler ?iirlerinde yoXun olarak kullanLlsa da Fuzûlî mutasavvLf bir ?air deXil-
dir. Bu tasavvufî motifler onun a?k kavramLnL idealize etmeye yardLm ederler. Fuzû-
lî’nin Türkçe divanLnda, bizde erotizm hissi uyandLran çok az mLsra vardLr. 302
gazelden sadece bir tanesi erotiktir. Bu erotik gazelden ba?ka divanda erotik olarak
nitelendirebileceXimiz toplam dört beyit vardLr. Bütün bunlardan sonra Fuzûlî hak-
kLnda ?unlarL söyleyebiliriz: O, tasavvufî unsurlarla karL?mL? lirik ve platonik ?iirler
yazmL?tLr. Qiirlerinde kadLn güzelliXini tasvir eder. Onun Türkçe divanLndaki ?iirle-
rinde geleneXe uyarak yazdLXL bir ?iir hariç erotizm yoktur.
Bâkî ise Fuzûlî’nin aksine BatL’yL ve OsmanlL NmparatorluXu’nun merkezini
temsil eder. Fakir bir aileden gelen Bâkî çe?itli medreselerde öXrenim gördükten
sonra kLsa sürede ?airlik yeteneXiyle dikkatleri çekti. Daha 19 ya?Lndayken devrinin
önde gelen ?airleri arasLnda yerini aldL ve bunun sonucunda saraya girdi. Kaynak-
larda belirtildiXine göre Bâkî zevk ve eXlenceye çok dü?kün birisiydi. AyrLca genç
ve yakL?LklL erkeklerle olan yakLnlLXLndan da kaynaklarda söz edilir. Bâkî’nin bu
eXilimini ihtiyarlLXLnda bile sürdürdüXü söylenir. Bâkî’nin divanLnda toplam 548
gazel bulunmaktadLr. Bu gazellerden bazLlarLnda erotizm çok kuvvetli bir ?ekilde
kendisini hissettirir. Bâkî’nin ?iirlerinde görülen erotizm tasavvufî, platonik, soyut
veya stilize olarak tanLmlanamaz ve nitelendirilemez. KadLnlar yanLnda erkekler de
Bâkî’nin hayatLnda önemli bir yere sahiptirler. Gazellerinde erkek güzelliXine olan
eXilimini açLkça tasvir eden mLsralar bulunmaktadLr. Fakat bu mLsralar asla bayaXL
ve basit deXillerdir. Aksine güzel ve etkileyicidirler. Sonuç olarak, aynL yüzyLlLn
birbirinden çok farklL iki ?airi arasLnda erotizm bakLmLndan çok temel bir farkLn
varlLXL açLkça görülmektedir. Bununla birlikte ortak noktalar da yok deXildir. Bu
yüzden genellemelerden kaçLnLlmalLdLr. Bunun yerine ara?tLrmalarda OsmanlL ?iiri-
nin önemli temsilcilerinin ?ahsi ve kültürel cepheleri göz önünde bulundurulmalLdLr.

217
 DER DIWAN AHMED-I DÂCÎS

Ahmed-i Dai’nin DivanL

Uzun zaman modern ara?tLrLcLlarLn ikinci derecede ilgi duyduXu bir isim
olan Ahmed-i Dai Klasik Türk edebiyatLnLn önemli temsilcilerinden birisidir.
1950’li yLllardan sonra Ahmed Ate?’in Burdur kütüphanesinde Dai’nin divanLndan
parçalarL da ihtiva eden külliyatLnL bulmasL ve bunun üzerine Ertaylan’Ln Dai hak-
kLnda kapsamlL bir ara?tLrma yapmasL hem Dai’yi yakLndan tanLtmL? hem de yeni
ara?tLrmalara yön vermi? oldu.
Günümüzde, Burdur’daki el yazmalarL eksik olsalar bile DivanLn tek örneXi ola-
rak görülmektedir. Fakat MLsLr’da Kahire’deki HLdiv kütüphanesinde bir örnek daha
vardLr ve bu tamdLr (No.8658/23). Burdur ve Kahire’deki nüshalarL kar?Lla?tLrLrsak,
Kahire’deki Divan nüshasLnLn önemi daha iyi anla?LlLr. Burdur nüshasLnda bulun-
mayan pek çok manzume Kahire nüshasLnda vardLr. AyrLca Kahire’deki el yazma-
sLndan ?airin hayat hikâyesi hakkLnda daha ayrLntLlL bilgiler edinebiliyoruz. ÖrneXin
Musa Çelebi ve II.Murad’a yazLlan övgüler ya da Mehmed Çelebi ve Hamza Pa-
?a’ya yazLlan aXLtlar Dai’nin Musa Çelebi ve Hamza Pa?a’yla olan ili?kisini göster-
mektedir. AyrLca II.Murad tahta çLktLXLnda ?airin hayatta olduXu bu nüshayla ispat-
lanmaktadLr. Bu nüsha sayesinde Dai’nin ?iirleri sanat bakLmLndan daha iyi deXer-
lendirilebilecek, sanatçL ki?iliXi ayrLntLlL bir biçimde ortaya konacaktLr.
Sonuç olarak Kahire’deki divan yazmasL kapsamL, içeriXi ve tam olmasL nede-
niyle ara?tLrmaya deXer bir nüshadLr.

218
 NESIMÎ
d.i. Ali Seyyid =madeddin (?)

NESNMN (ALN SEYYND NMADEDDNN)

Bugünkü BatL Türkiye’de, Azerbeycan’da, Irak’ta ve Nran’da alevi ve ?ii çevre-

lerde ?ehid ve veli olarak kabul edilen Nesimi, heterodoks Hurufi tarikatLnLn en
önemli temsilcilerinden birisidir. Sünnilerce de kabul gören Nesimi, sembolizmi
klasik Nslâm edebiyatLnda çok ba?arLlL kullanan bir ?airdir.
Azerbaycan ve OsmanlL edebiyatlarLnLn kurucularL arasLnda gösterilen Nesi-
mi’nin divanLndan ve bazL kaynaklardan anla?LldLXLna göre hayatLnda iki önemli
dönem olmu?tur. Fazlullah’tan önceki gençlik yLllarL ve Fazlullah’la tanL?tLktan
sonraki yLllarL. Nesimi gençlik yLllarLnda dünyevi a?k, ayrLlLk v.b. konularL ihtiva
eden ?iirler yanLnda Hz. Ali’yi, Hz. Muhammed’i, ehl-i beyti ve on iki imamL öven
?iirler de yazLyordu. Bu ?iirlerde Hz.Muhammed ve Hz.Ali aynL deXerdedir. Hz.Ali
Allah’Ln bir yansLmasLdLr ve Hz.Muhammed de onu Mirac’da Allah’Ln yanLnda
görmü?tür. Bu dönem ?iirlerinde göze çarpan bir ba?ka unsur da Hallac-L Mansur
a?kLdLr.
Nesimi’nin hayatLndaki en önemli olay Fazlullah’la büyük bir ihtimalle
Bakü’de tanL?masL olmu?tur. Nesimi, 1386 yLlLnda Hurufi öXretilerini yaymaya
ba?layan Fazlullah’Ln halifesi olduktan sonra ?iirlerinin muhtevasL ve tonu deXi?ir.
Fazlullah’Ln öldürülmesinden sonra birçok Hurufi Timur’un baskLsLyla ülkeyi terk
etmi?tir. Bunlardan birisi de Nesimi’dir. Nesimi, propaganda gezilerine çLkar. Bu
vesileyle Anadolu’ya da gelir ve burada hurufi dü?üncelerini ?iirlerinde co?kuyla
dile getirir. Bu hurufi ?air, ?iirlerinde hurufi dünya görü?ünü en ince ayrLntLsLna
kadar ortaya koymu?tur. BazL ?iirlerinde ene’l-hak demesi ?air Nesimi’nin trajik
ölümünü hazLrlamL?tLr.

219