ARISTOTELIS OPERA

WDE

G
ARISTOTELI S OPERA
EX RECENSIONE

IMMANUELIS BEKKERI
EDIDIT

ACADEMIA REGIA BORUSSICA

ACCEDUNT

FRAGMENTA SCHOLIA INDEX ARISTOTELICUS

EDITIO ALTERA

ADDENDIS INSTRUXIT FRAGMENTORUM COLLECTIONEM RETRACTAVIT

OLOF GIGON

WALTER DE GRUYTER · BEROLINI ET NOVI EBORACI

MCMLXXXVII
ARISTOTELI S OPERA

VOLUMEN TERTIUM

LIBRORUM DEPERDITORUM FRAGMENTA

COLLEGIT ET ANNOTATIONIBUS INSTRUXIT

OLOF GIGON

WALTER DE GRUYTER · BEROLINI ET NOVI EBORACI

MCMLXXXVII
 CIP-Kurztitelaufnahme der Deutschen Bibliothek

Aristoteles:
[Opera]
Aristotelis Opera / ex ree. Immanuelis Bekkeri ed. Acad. Regia
Borussica. — Ed. 2. Acc. Fragmenta, Scholia, Index
Aristotelicus / addendis instruxit fragm. coli, retractavit Olof
Gigon. — Berolini ; Novi Eboraci : de Gruyter.
NE: Gigon, Olof [Hrsg.]; Aristoteles: [Sammlung]
Vol. 3. Librorum deperditorum fragmenta / coll. et annotationi-
bus instruxit Olof Gigon. — 1987
ISBN 3-11-002332-6

Gedruckt auf alterungsbeständigem Papier (säurefrei — pH 7, neutral)

©
Copyright 1987 by Walter de Gruyter & Co., Berlin 30
Printed in Germany
Alle Rechte des Nachdrucks, einschließlich des Rechtes der Herstellung von Photokopien und Mikrofilmen, vorbehalten.
Satz und Druck: Arthur Collignon GmbH, Berlin 30
Bindearbeiten: Lüderitz & Bauer, Berlin 61
 VORBEMERKUNG
Vor ziemlich genau hundert Jahren, im Jahre
1886, hat Valentin Rose die dritte und endgültige
Ausgabe seiner „Aristotelis qui ferebantur libro-
rum fragmenta" veröffentlicht. Das Vorwort hat
seine letzte Fassung in Stockholm erhalten und
ist auf den 31. Juli 1886 datiert. Der Titel soll die
These Roses andeuten, der zufolge kein einziges
der Fragmente auf eine Schrift des Aristoteles
selber zurückgeht, sondern alle ausnahmslos
peripatetischen Texten des 3. und 2. Jhd. v. Chr.,
wenn nicht gar späteren entnommen sind. Diese
These hat sich als falsch erwiesen und darf heute
als widerlegt gelten. Doch der innere Aufbau der
Sammlung ist so sorgfältig geplant und durch-
dacht, daß die Sammlung als solche einen gera-
dezu kanonischen Rang erhielt. Auch die Leistun-
gen der großen Philosophiehistoriker der letzten
hundert Jahre (ich nenne unter ihnen nur Werner
Jaeger, Sir David Ross und Ingemar Düring),
haben auf das Ganze gesehen nur sehr wenig
geändert.
Die Absicht der vorliegenden Sammlung ist
es, die Probleme neu in Bewegung zu bringen und
die Fragen, die Rose endgültig beantwortet zu
haben glaubte, neu zur Diskussion zu stellen.
Denn heute, gegen Ende des 20. Jahrhunderts
besteht die Gefahr einer gewissen Stagnation der
Forschung. Sie muß überwunden werden, und
dazu sucht diese Sammlung zu verhelfen. Man
mag mir vorhalten, daß ich in einzelnen Abschnit-
ten eine allzu große Zurückhaltung geübt, in
anderen dagegen allzu kühnen Kombinationen
Raum gelassen habe. Daraufhin ich gefaßt. Denn
das Ziel dieser Sammlung ist nicht eine unerreich-
bare Endgültigkeit, sondern die Diskussion über
den ganzen riesigen Komplex neu in Gang zu
bringen.
So wurde fürs erste der Versuch gewagt, die
Masse der Fragmente soweit als irgendmöglich
auf die im hellenistischen Schriftenverzeichnis des
Aristoteles überlieferten Titel zu verteilen. Zwei-
tens geht die Sammlung von der Überzeugung
aus, daß das philosophische Œuvre des Aristote-
les ein Ganzes ist, — zwar ununterbrochen in
Bewegung, aber doch so, daß man als Interpret
mit dem goetheschen Begriff der Entwicklung
nicht vorsichtig genug umgehen kann; ich halte
es für ein unfruchtbares Spiel vom jungen den
reifen und vom reifen den alternden Aristoteles
abtrennen zu wollen. Dann aber haben wir das
Recht und die Pflicht, das reiche Material der
erhaltenen Pragmatien für die Interpretation der
hellenistischen Titel wiederum so weit als möglich
nutzbar zu machen. Was hier vorliegt, ist ein
Versuch in dieser Richtung. Daß man noch erheb-
lich weiter kommen könnte, ist mir klar.
Auf Fragen der Textüberlieferung bin ich nur
dort eingetreten, wo evidente, von früheren Her-
ausgebern nicht beachtete Fehler korrigiert wer-
den konnten oder wo das Textverständnis ent-
scheidend von der Textgestaltung abhängt. Ein
Kommentar zu den Fragmenten ist in Arbeit und
sollte, wie ich hoffe, in den nächsten Jahren abge-
schlossen werden können.
Zu danken habe ich denen, die mir bei dem
schwer überschaubaren Unternehmen Hilfe gelei-
stet haben: Laila Straume, Andreas Graeser, Wal-
ter Stricker, Paola Calanchini.
Bern, im Herbst 1987 Olof Gigon
 EDITORIS PRAEMONITUM
Lectorem benevolum praemoneo mihi non
propositum esse vitarum Aristotelis et locorum
ad vitam scriptaque eius pertinentium novam edi-
tionem criticam ex ipsis libris manu scriptis confi-
cere, praesertim cum haud raro editiones perutiles
iam existant. Placuit igitur tali modo procedere.
I. Vitarum gravissimarum, Diogenis Laertii
dico et Hesychii, eas tantum lectiones varias vel
virorum doctorum coniecturas e notis, quae Inge-
mar Düring (Aristotle in the ancient biographical
tradition, Göteborg 1957) summa diligentia con-
gessit, attuli, quae ad sensum intelligendum ali-
cuius momenti esse mihi quidem videntur.
II. Vitam Marcianam e mea editione anno
1962 publici iuris facta repetivi.
III. Vitae Graecae vulgatae nec non Vitae Lati-
nae formam paucissimis rebus immutatis ex edi-
tione Düringiana hausi.
IV. E vitis Syriacis et Arabicis nihil recepì nisi
vitam quam Ibn Abi Usaibia, veteres quosdaru
auctores secutus, conscripsit, et indicem illum
librorum ab indice Ptolemaei Platonici deriva-
tum; cum versione Latina iam pridem a M.
Steinschneider tum versione Anglica ab I. Düring
confecta nisus sum. Unicuique indici autem
numéros Diogenianos (D.) Hesychianos
(H.) Arábicos (A.) ita adiunxi, ut indices tres
facilius inter se conferri possent. Qui ceteros tex-
tus Syriacos et Arábicos inspicere vult, librum I.
Düring» supra laudatum et commentarios, qui-
bus editionem meam Vitae Marcianae instruxi,
adeat. Textus ipsos in hanc syllogen recipere non
placuit praesertim cum ñeque libros ipsos Syria-
cos et Arábicos edere ñeque versiones a summis
viris factas cum illis libris conferre liceret.
V. Ceteros locos ita edidi, ut óptimas editiones
secutus — hic illic etiam codicibus ipsis inspec-
tis — textum constituerem, qualis mihi quidem
verissimus esse videretur. Lectorem diligentem
non fugiet mihi saepius alias vias atque Valenti-
num Rose et Ingemarum Düring ingrediendum
fuisse.
Testimoniis et fragmentis prolegomena prae-
misi, singulis libris etiam annotationes addidi.
Nam testimoniorum vim et fidem bene aestimare
non possis nisi cognoveris unde oriantur et quo
spectent; ut autem ipsa fragmenta recte intelliga-
mus, prius percipiendum est quales quaestiones
unusquisque librorum Aristotelis deperditorum
tractare debuit, potuit, voluit.
Diutissime haesitans variis e causis in prolego-
menis et annotationibus componendis lingua Ger-
manica uti constituí.
 CONSPECTUS OPERIS

Vorbemerkung V
Editoris praemonitum VII
Erster Teil: Testimonia
Prolegomena zu den Testimonia 3
Testimonia vitae 19
Prolegomena commentatorum antiquorum 61
Testimonia doctrinae 91
Testimonia ad vocem έξωτερικοί λόγοι pertinentia 154
Prolegomena zu den Fragmenten 200
Prolegomena zu den Fragmenten der Dialoge 218

Zweiter Teil: Fragmente 255

I. Texte, die best. Titeln bei Diog. Laert. zugeordnet werden können 257
Dialoge 257
Περί τάγαθοΰ 333
Uebriges 350
Fragmente der zoologischen Schriften 420 — 492
Fragmente der Politeiai 561—722
II. Titel, die bei Diog. Laert. fehlen 723
III. Ohne Buchtitel überlieferte Fragmente 780
Nachträge zu den Fragmenten 835

Verzeichnis der Fundstellen 847

Konkordanz I Sammlung Rose — Sammlung Gigon 859
Konkordanz II Sammlung Gigon — Sammlung Rose 865
Konkordanz III Sammlung Ross — Sammlung Gigon 873
ERSTER TEIL: TESTIMONIA
 PROLEGOMENA ZU DEN TESTIMONIA
Als Testimonia Nr. 1 - 2 3 sind Texte zusammen-
gestellt, die allgemein über Leben, Werk und Lehre
des Aristoteles informieren. Bei den biographischen
Mitteilungen ist immer wieder damit zu rechnen,
daß sie in letzter Instanz auf Dialoge des Aristo-
teles selber oder auf Dialoge anderer, die ihn als
Gesprächspartner auftreten ließen, zurückgehen.
Nach dem Zeugnis Ciceros hat Aristoteles in sei-
nen Dialogen sich selbst die Rolle des Gesprächs-
führers zugeteilt. Weiterhin wird Klearchos von
Soloi (Frg. 5 - 7 W . ) nicht der einzige gewesen sein,
bei dem Aristoteles in einem Dialog figurierte; da
wird auch über den Charakter und die Lebensum-
stände etwas gesagt worden sein, was sich die
späteren Biographen zunutze machen konnten.
Was die Werklisten betrifft, so ist methodisch
nur daran zu erinnern, wie verletzlich solche Listen
immer gewesen sind. Titel können verlorengehen,
andere als Nachträge an einer passenden oder
weniger passenden Stelle eingefügt werden. So-
weit ursprünglich eine systematische Ordnung der
Titel intendiert war (zuerst die Dialoge, dann die
Masse der Hypomnemata in der Abfolge Logik,
Physik, Ethik), ist von vorneherein kaum zu er-
warten, daß in den erhaltenen Listen diese Ord-
nung rein erhalten geblieben wäre. Partikulare Feh-
ler wie falsche Trennung oder Zusammenziehung
von Titeln kommen dazu. Generell halte ich es für
unvorsichtig, gleich oder ähnlich lautende Titel mit-
einander zu identifizieren, es sei denn, daß vom In-
halt her gewichtige Gründe für eine solche Identi-
fikation sprechen. Gerade bei Aristoteles ist es
wahrscheinlich, daß sich im Nachlaß verschiedene
Fassungen einer und derselben Untersuchung fan-
den, die dann denselben Titel erhielten. Endlich
ist im Auge zu behalten, daß die antiken Kriterien
für Echtheit oder Unechtheit eines Textes nur be-
grenzt für uns verbindlich sind. Das Urteil der An-
tike ist zuweilen von dem systematischen Interesse
beeinflußt, den Philosophen bestimmte Dinge
sagen, andere Dinge nicht sagen zu lassen. Von
diesem Interesse haben wir soweit als möglich abzu-
sehen. Grundsätzlich ist es also sowohl möglich,
daß die antiken Listen Texte als echt aufführen, die
wir für unecht halten werden, wie auch umgekehrt,
daß sie zuweilen Texte als unecht abgeschoben
haben, die faktisch echt sind.
Was die Berichte über die Lehre betrifft, so ist
all das aufgenommen, was mit Sicherheit oder
Wahrscheinlichkeit nicht einfach aus dem uns erhal-
tenen, seit dem Ende des 2. Jhd. n. Chr. fixierten
Corpus Aristotelicum abgeleitet ist, sondern auf
älteren Fassungen der aristotelischen Lehre be-
ruht.
Nicht aufgenommen wurden hier die Reste der
beiden Briefsammlungen des Aristoteles, von denen
die eine auf Apellikon von Teos (Anf. des 1. Jhd.
v.Chr.), die zweite auf den wohl wenig späteren,
uns anderweitig nicht bekannten Artemon zurück-
geht. Ich habe diese Texte ausgeschlossen. Einmal,
weil sie nun in der guten neuen Sammlung von M.
Plezia BT 1977 übersichtlich vereinigt sind; sodann,
weil ich überzeugt bin, daß keiner der Briefe authen-
tisch ist, sowenig wie die Sammlungen der Briefe
des Sokrates, der Sokratiker, Piatons oder des Chion
von Herakleia. Allesamt dürften sie, dem Interesse
des damaligen gebildeten Publikums entsprechend,
in den zwei letzten Jahrhunderten des Hellenismus
entstanden sein, alle freilich gestützt auf gutes, z. T.
erstklassiges älteres biographisches Material. Was
Aristoteles betrifft, mag wohl die umfangreiche Bio-
graphie des Hermippos (Frg. 4 4 - 4 9 W . ) dem Ver-
fasser oder den Verfassern der Briefe die meisten
Angaben geliefert haben. Echte Äußerungen des
Aristoteles — etwa wiederum aus Dialogen — kön-
nen mit dabei sein, obschon wir uns eingestehen
werden, daß der größte Teil der Brieffragmente mit
dem Bilde des Aristoteles, das wir den echten Frag-
4 Prolegomena zu den Testimonia
meriten und den Pragmatien entnehmen können,
wenig zu tun hat.
Grundsätzlich nicht aufgenommen wurden auch
die Apophthegmata, aus denen Diog.Laert. 5, 17—
21 eine Auswahl bietet. Nur in besonderen Fällen
wurde auf einzelne Stücke hingewiesen. Hier wäre
die Aufarbeitung des gesamten, in zahlreichen, teil-
weise noch unedierten Sammlungen verstreuten
Materials eine riesige und zuguter Letzt nicht sehr
dankbare Aufgabe geworden. Die großartigen
Leistungen vor allem von L. Sternbach und A. Elter
haben keine Fortsetzung gefunden. So wurde auch
hier darauf verzichtet, an diese Aufgabe heranzu-
treten in der Hoffung, daß es späteren Philologen
am nötigen Mute nicht fehlen werde. Der Hellenis-
mus hat Apophthegmata-Sammlungen ebenso ge-
schätzt wie Briefsammlungen; und auch bei den
Apophthegmata bleibt die Frage offen, wie weit wir
es mit authenischen Äußerungen des Aristoteles zu
tun haben, die sekundär auf eine einfache und ein-
gängige Form reduziert worden sind.
Im übrigen bin ich mir bewußt, daß ich an Texten
sowohl mehr hätte geben als auch einiges hätte weg-
lassen können. Die Zusammenstellung hat den Cha-
rakter eines Experimentes, immerhin keines will-
kürlichen, da sämtliche hier vereinigten Texte unter-
irdisch miteinander in Verbindung stehen und ein-
ander gegenseitig ergänzen und korrigieren.
Dies gilt nun zunächst und vor allem für die fünf
Biographien, die die Reihe eröffnen.
Nr. 1 ist die wichtigste, einmal weil sie als einzige
ein in vier Teile (Bios, Apophthegmata, Werkliste,
Abriß der Lehre) gegliedertes Gesamtbild bietet,
sodann, weil sie in großem Umfang ihre Quellen
nennt (daß sie nirgends Briefe des Aristoteles zitiert,
ist beachtlich), endlich weil sie, wenn auch primitiv
genug, ein Bemühen zeigt, unparteiisch zu bleiben;
das anerkennende Urteil überwiegt, doch zögert der
Verfasser nicht, auch scharf abfällige Äußerungen
wiederzugeben. Er berücksichtigt nicht nur die
enkomiastische Haltung des Hermippos, sondern
auch die bösartig polemischen Bemerkungen eines
Timaios von Tauromenion. Davon abgesehen ist die
eigentliche Biographie überaus flüchtig gearbeitet.
Bezeichnend ist, daß er zwar das Testament des
Aristoteles im vollen Wortlaut aufführt, aber es
nicht für nötig hält, den Leser auch nur über die
wichtigsten der dort genannten Personen (Anti-
pater, Proxenos, Nikanor und die zwei Kinder) näher
zu informieren; aus Timaios erhalten wir eine un-
freundlich gemeinte Äußerung über Herpyllis, doch
wer die im Testament genannte erste Gattin Pythias
ist, erfährt der Leser nirgends. Das zweite neben
dem Testament grundlegend wichtige Dokument ist
das chronologische Schema Apollodors (FGrHist
244 F 38); mit ihm soll die Behauptung des Aristo-
xenos von Tarent (Frg. 64,65 W.), aber auch des
Timaios (auf den unser Text Nr. 8 zurückgeht),
Aristoteles sei schon zu Lebzeiten Piatons von die-
sem abgefallen, widerlegt werden. Doch darüber
hinaus erhalten wir nicht die geringste Information
etwa in der Frage, was Aristoteles veranlaßt hat, mit
17 Jahren nach Athen zu gehen, dann von Athen
zu Hermeias von Atarneus, dann von diesem nach
Mytilene überzusiedeln und schließlich einen nicht
näher umschriebenen Auftrag des Königs Philipp
von Makedonien zu übernehmen.
Bezeichnend sind zwei Kleinigkeiten:
Diog. Laert. zitiert in 5,3 die Parodie eines
Verses des Euripides als Polemik gegen Xenokrates.
Parallelzitate nennen statt Xenokrates vielmehr Iso-
krates. Welche Version die richtige ist, läßt sich nicht
entscheiden. Sicher ist nur, daß der Vers in jedem
der beiden Fälle an einer falschen Stelle einge-
rückt ist. Bezieht er sich auf Xenokrates, so ist sein
Platz nach έ ν Λυκείψ, bezieht er sich auf Isokrates,
so gehört er hinter ρητορικώς έπασκών.
Als ein eigentliches Rätsel muß endlich die Be-
hauptung des Diog. Laert. (und anderer) gelten, der
in extenso wiedergegebene Hymnos auf Hermeias
sei in der Asebie-Klage des Eurymedon das Corpus
delicti gewesen; was an diesem in traditionellstem
Stile abgefaßten Gedichte anstößig sein könnte, ist
nicht zu erkennen. Da hat Diog. Laert. ein für
unser Verständnis unentbehrliches Stück Infor-
mation einfach fallen gelassen.
Über Apophthegmata und Werkliste (ange-
merkt ist überall, wie weit eine Ubereinstimmung
mit H(esych) und zum A(raber) besteht; wo sie nur
approximativ ist, ist ein * angezeichnet) ist hier
nichts weiter zu sagen, doch auf einige Eigentüm-
lichkeiten des Exposés über die Lehre muß noch
eingegangen werden.
 Prolegomena zu den Testimonia
Der Text beginnt mit einer straffen Aufgliede-
rung der philosophischen Disziplinen, wobei aller-
dings die Unterabteilungen des φυσικόν vergessen
worden sind. Genannt werden sodann die Teile der
Logik und im Stichwort ihre drei Hauptaufgaben,
jede mit dem Hinweis auf die einschlägigen Werk-
titel. Es folgen die drei Instanzen der Wahrheits-
findung: grundlegend die Wahrnehmung, für die
Praxis die φρόνησις, für die Theoria der νοϋς.
Zur Ethik werden neun verschiedene Thesen
mitgeteilt. Werktitel werden keine genannt, und
nur die Bestimmung des Telos entspricht ziemlich
genau Nik.Eth. 1098al6-20. Die übrigen sind
schulmäßige Ausformulierungen von Doktrinen,
die nicht unaristotelisch sind, aber aus den erhalte-
nen Pragmatien nur deduziert, nicht belegt werden
können. Manche verraten deutlich ihre Herkunft
aus doxographischen Zusammenstellungen, in de-
nen die Lehre vor allem Piatons, des Aristoteles,
der Stoa (zuweilen auch des Antisthenes und des
Aristippos) und der Epikureer voneinander abge-
grenzt werden.
Wiederum anders ist der Abschnitt über die
Physik, beginnend mit der allgemeinen Charakteri-
sierung als αίτιολογώτατος, der selbst die gering-
sten Probleme nicht verachtet. Berichtet wird nur
über zwei Punkte. Das erste ist die Theologie und
das fünfte Element; da ist die Distanz von den er-
haltenen Pragmatien am größten, und die ausdrück-
liche Nennung Piatons verrät die wohl von Posei-
donios an für einige Generationen herrschende
Tendenz, Piaton und Aristoteles möglichst nahe an-
einander zu rücken. Das zweite ist die Psychologie,
die nun umgekehrt die uns aus De an. 412 a 27/8
plus 412 b 5 bekannte Definition der Seele zu-
grunde legt und sie Punkt für Punkt kommentiert.
Von dem Gesamtkomplex der kosmologischen,
meteorologischen und biologischen Untersuchung
ist überhaupt nicht die Rede.
Nr. 2 enthält nur die Biographie und die Werk-
liste. Die Biographie geht auf dasselbe Substrat
zurück wie Diog. Laert., bietet aber teils weniger,
teils mehr als dieser, vor allem eine Liste der Nach-
folger in der Schulleitung bis auf Kritolaos (bei
Diog. Laert. ist Lykon der letzte in der Liste). Das
Werkverzeichnis entspricht bis Nr. 139 ungefähr
demjenigen des Diog. Laert., es folgt eine zweite
5
Liste 140-187, die teilweise Titel aus unserm
Corpus Aristotelicum enthält; was hinter den übri-
gen Titeln steht, bleibt offen; eine letzte Abteilung
188-197 sind ψευδεπίγραφα. Ob Diog. Laert.
diese beiden Abteilungen als verdächtig beurteilt
und darum weggelassen hat, wie es nach seinem
§ 34 den Anschein hat, ist nicht sicher auszu-
machen.
Ganz anderer Art sind Nr. 3 und 4, zwei Varian-
ten einer und derselben Biographie, die in großem
Umfang auf Werktitel und Briefe Bezug nimmt,
zwar keinen eigentlichen Abriß der Lehre bietet,
aber doch ausführlich auf das philosophische Ver-
hältnis zu Piaton einerseits, auf die besonderen
Leistungen in der Philosophie andererseits eingeht
und im übrigen betont enkomiastisch angelegt ist;
symptomatisch ist, daß weder von den Beziehungen
des Aristoteles zu Hermeias noch von der Ka-
tastrophe des Kallisthenes und der daraus resultie-
renden Verstimmung König Alexanders gegen
Aristoteles die Rede ist. Stark betont wird seine
Zusammenarbeit mit Xenokrates, und auch seine
Übersiedlung von Athen nach Chalkis kurz vor
seinem Tode wird nur äußerst unbestimmt mit An-
griffen der Athener begründet.
Drei charakterisierende Einzelheiten seien her-
vorgehoben.
Berichtet wird, daß er mit 17 Jahren vom
Orakel in Delphi die Anweisung erhielt zu philo-
sophieren, darauf nach Athen ging und dort drei
Jahre lang mit Sokrates bis zu dessen Tod zusam-
men war; danach habe er sich an Piaton angeschlos-
sen und 20 Jahre bei diesem verweilt, wie er selber
in einem Brief an König Philipp mitteilte. Merk-
würdig ist daran zunächst die chronologisch völlig
unmögliche Angabe, er sei noch persönlich Schüler
des Sokrates gewesen; sie ist derart unmöglich, daß
man geneigt sein wird, sie nicht dem falschen Kalkül
eines Biographen, sondern dem Erfinder eines
philosophischen Dialoges zuzuschreiben. Ein be-
kanntes Beispiel (Aischines bei Cie. De inv. 1,51/
52) zeigt, daß man sich da zuweilen solche Ana-
chronismen erlauben konnte. Aristoteles mit So-
krates diskutieren zu lassen, war keine ganz fern-
liegende Vorstellung. Von seinem zwanzigjährigen
Aufenthalt bei Piaton soll Aristoteles in einem
Brief an Philipp gesprochen haben, doch wohl in
6 Prolegomena zu den Testimonia
der Absicht, sich damit als Lehrer Alexanders zu
empfehlen. Ich halte dies für eine Erfindung von
geringem Niveau und vermute, daß nicht etwa
Apollodor, der auch die 20 Jahre hat, aus dem
Brief geschöpft hat, sondern umgekehrt. Woher
Apollodor diese Zahl entnommen hat, der man die
Tendenz, Aristoteles zu einem ungewöhnlich aus-
dauernden Schüler Piatons zu machen, nicht ganz
wird absprechen können, wissen wir nicht.
Eine zweite Notiz betrifft die entgegengesetzte
Behauptung des Aristoxenos, Aristoteles sei schon
zu Lebzeiten Piatons von diesem abgefallen. Da
zitiert die Biographie sehr verständig den Aristote-
les zeitlich noch nahestehenden Atthidographen
Philochoros (FGrHist 328 F 223) mit der Feststel-
lung, der Ausländer aus Stageira hätte einen Streit
mit dem sehr einflußreichen und mit angesehenen
Politikern verschwägerten Athener Piaton gar nicht
riskieren können.
Eine dritte, nur in der lateinischen Version ganz
erhaltene Mitteilung besagt, Aristoteles habe
Alexander auf seinem Feldzug nach Asien begleitet
(der griechische Text scheint beizufügen, daß er ihn,
gestützt auf ungünstige Vorzeichen vor dem Vor-
stoß ins eigentliche Persien gewarnt habe) und habe
die Expedition dazu benützt, seine Sammlung von
250 Politien anzulegen. Dies ist wiederum doppelt
unhistorisch. Der Auftrag des Aristoteles in Make-
donien war mit der Thronbesteigung Alexanders er-
ledigt, und Aristoteles begab sich nun endgültig
nach Athen, um dort seine Lehrtätigkeit aufzu-
nehmen. Die Annahme, er habe bei der Expedition
die große Sammlung der Politien verfaßt, ist inso-
fern nicht abwegig, als sich wie im Falle der
zoologischen Pragmatien die Frage stellen mußte,
wie er sich das umfangreiche Tatsachenmaterial
überhaupt beschafft hat. Die Schlußfolgerung ist
jedoch schon darum verkehrt, weil die Sammlung
zwar in ansehnlichem Umfang nichtgriechische
Staaten berücksichtigt haben muß, zur Hauptsache
aber doch griechische Poleis umfaßte, von denen
nur wenige auf dem Alexanderzug überhaupt be-
rührt wurden. Immerhin bleibt die Frage berechtigt,
wie alt die Erfindung ist, die Aristoteles zum For-
schungsreisenden macht, ebenbürtig mit Pythago-
ras, Demokrit und Piaton, von denen Theophrast
in seinem Π. εύδαιμονίας gesprochen haben muß
(vgl. Cie. De fin. 5,50 und 87 und Ael.var.hist.
4,20).
Nr. 5 steht Nr. 3 und 4 nahe, dasselbe Material
z.T. nicht ungewandt zusammenfassend; die Teil-
nahme am Alexanderzug steigert sich bis zu einer
Begegnung mit den Brahmanen, die Leistungen in
der Philosophie werden straff und klar charakteri-
siert.
Nr. 6 hat ein besonderes Schicksal gehabt. Es ist
die arabische Übersetzung eines genau bezeichne-
ten Textes: Biographie und Werkverzeichnis zu-
sammengestellt im späten 3. Jhdt. n.Chr. vom Pla-
toniker Ptolemaios in einem seinem Freunde Gallus
gewidmeten Buche. Ptolemaios seinerseits hat das
fünfte Buch jenes Werkes benutzt, das im 1. Jhd.
v. Chr. Andronikos von Rhodos seiner neuen Edi-
tion der wichtigsten Werke des Aristoteles voraus-
geschickt hatte. Überlieferungsgeschichtlich haben
wir insofern eine ungewöhnlich klare Situation.
Aufgewogen wird dieser Umstand durch die dop-
pelte Tatsache, daß wir nicht wissen, wie dieser
Text zu den arabischen Gelehrten des 10.-13. Jhd.
gelangt ist, und daß die arabische Ubersetzung nicht
ohne tiefgreifende Umformungen, Mißverständ-
nisse und Verstümmelungen zustande kommen
konnte. Das erstaunliche ist, daß sich nicht nur das
Werkverzeichnis in leidlicher Zuverlässigkeit und
Vollständigkeit erhalten hat, sondern daß sich auch
in der Biographie einige Informationen finden, die
anderswo nicht erhalten sind und die zu verwerfen
wir keinen hinreichenden Grund haben.
Ich greife einiges heraus:
§ 3 stellt als Grund des Eintritts des Aristoteles
in Piatons Akademie zwei Versionen zur Wahl:
entweder den Orakelbefehl Apollons oder die
Empfehlung seines Vormundes Proxenos, der mit
Piaton befreundet war. In § 4 wird die Tatsache,
daß Aristoteles 368 v.Chr. während Piatons Ab-
wesenheit in Sizilien in die Akademie eintrat, so ge-
deutet, daß er in Piatons Abwesenheit die Leitung
der Akademie übernahm. Dies ist biographisch un-
sinnig, konnte aber bei einem unbedenklichen
Gegner sehr wohl zur Folgerung führen, daß Ari-
stoteles nach Piatons Rückkehr den leitenden Posten
nicht mehr abgeben wollte und in das Lykeion
auszog, was in die Nähe der schon erwähnten These
des Aristoxenos führt. § 13 teilt mit, daß Aristoteles
 Prolegomena zu den Testimonia
sein Grab als οικιστής auf der Agora von Stageira
(dessen Wiederaufbau er veranlaßt hatte) gefunden
hat. Am interessantesten sind § 17-21, die berich-
ten, wie die Athener auf der Akropolis eine In-
schrift zu Ehren des Aristoteles anbrachten, diese
Inschrift dann von Himeraios beseitigt wurde (den
deshalb später Antipater hinrichten ließ), später
Stephanos diese Inschrift erneuern ließ mit einer
ausdrücklichen Verurteilung dessen, was Himeraios
getan hatte. Daß ein später Autor diese Einzel-
heiten, die sich in die politische Lage der letzten
Lebensjahre des Aristoteles mühelos einzeichnen
lassen, erfunden hätte, ist ausgeschlossen; da
tauchen über tausend Jahre hinweg unerwartet In-
formationen auf, die in der Biographie des Hermip-
pos gestanden haben mögen. Derartige Fälle sind
selten, aber zuweilen faßbar.
Nr. 7. Der Peripatetiker Aristokles von Messene
(Mitte 2. Jhd. n.Chr.) hat in seinem 7. Buch Περί
φιλοσοφίας in einem uns nicht mehr rekonstruier-
baren Kontext eine Verteidigung des Aristoteles
gegen verschiedene Vorwürfe vorgetragen. Die
Vorwürfe betreffen ausschließlich den Charakter
und die Lebensführung des Aristoteles. Die Liste
nennt acht Gegner, an der Spitze die berühmtesten
Epikur, Timaios, Aristoxenos, dann weniger bedeu-
tende, von denen immerhin der letzte Lykon, der
Pythagoriker, auch bei Diog. Laert. berücksichtigt
ist. Mit Ausnahme Epikurs scheinen alle Autoren
Zeitgenossen des Aristoteles gewesen zu sein. Daß
Aristokles fünfhundert Jahre später die gelehrten
Zitate selber zusammengestellt hätte, ist höchst un-
wahrscheinlich. Sie wird letzten Endes aus Hermip-
pos stammen. Der Schluß greift die zwei ernsthafte-
sten Anklagen heraus: die Beziehung zu Hermeias
von Atarneus und die Ehe mit Pythias sowie den
Undank des Aristoteles gegen Piaton. Zum zweiten
Punkt wird auf eine Verteidigungsschrift des Apel-
likon verwiesen (96 a 40) muß statt Έρμείου viel
mehr Πλάτωνος gelesen werden), zur Ehe mit
Pythias auf einen Brief, in welchem Aristoteles diese
Ehe gegenüber Antipater sozusagen entschuldigt
hat, er habe nach dem Tode des Hermeias die schutz-
lose Frau aus Mitleid geheiratet (mit ähnlicher Moti-
vierung soll Sokrates die Tochter des Aristeides ge-
heiratet haben). Mit dem Ton, in dem Aristoteles
im Testament von der verstorbenen Gattin spricht,
7
stimmt das kaum überein, und man sieht auch nicht,
was ihn hätte veranlassen können, nun gerade Anti-
pater gegenüber (in welchem Zeitpunkt?) sich über
die Ehe mit der inzwischen sicherlich schon seit
mehreren Jahren toten Pythias zu äußern.
Angemerkt sei nur noch, daß der boshafte Aus-
fall des Megarikers Alexinos (vgl. Diog. Laert. 2,
108) der einzige nahezu zeitgenössische Beleg dafür
ist, daß Aristoteles in irgendeiner Form Lehrer
Alexanders gewesen sein muß.
Nr. 8 ist eine sehr lebendige Erzählung, die mit
all ihren präzisen Einzelheiten auf einen zeitgenössi-
schen Gegner zurückgehen muß. Die Nennung des
Mnason aus Phokis als Kumpan des Aristoteles
läßt mit hoher Wahrscheinlichkeit Timaios ver-
muten (vgl. FGrHist 566 F i l a ) .
Nr. 9. An der Notiz Strabons (die mit Nr. 13
keinen Zusammenhang hat) ist nur zu beachten,
daß sie von Hermeias alle negativen Züge fernhält
(und insofern den historischen Hintergrund zum
Hymnos und Epigramm des Aristoteles liefert) und
daß sie auch schon der, wie ich vermute, von Posei-
donios an sich durchsetzenden Version folgt, nach
der zwischen Aristoteles und Xenokrates eine un-
getrübte Freundschaft bestanden hätte.
Nr. 10 ist das Werk eines Literaten, der über
vielseitige Informationen verfügt und sie geschickt,
aber auch flüchtig aneinander bindet. Ich habe eini-
ge Ergänzungen beigefügt mit dem Risiko, nicht
die Überlieferung, sondern Plutarch selber zu korri-
gieren.
Die ersten, nicht genannten Erzieher Alexanders
werden (7,2) zugunsten des ενδοξότατος καί
λογιώτατος Aristoteles abgeschoben, was die
Frage provoziert, durch welche Leistungen dieser
schon etwa um 345 König Philipp bekannt gewor-
den sein kann. 7,4 Anf. wird man mit Diog. Laert.
§ 2 Ende verknüpfen. Daß es einen Dialog gab,
in dem das Zusammensein des Aristoteles und
Alexander ausgemalt war, ist nicht ausgeschlossen
(vgl. Dion Chrys. or. 2). Eigentümlicherweise hat
sodann Plutarch unter dem Einfluß des Briefwech-
sels Aristoteles—Alexander die anerkannte Auftei-
lung der Werke des Aristoteles in εξωτερικά für das
gebildete Publikum und Forschungsmanuskripte für
die Spezialisten ersetzt durch den Gegensatz zwi-
schen Ethik und Politik einerseits und esoterischen
8 Prolegomena zu den Testimonia
Lehren andererseits, die die Peripatetiker άκρο-
αματικά und έποπτικά (term, techn. der Mysterien)
nannten und zu denen hier die Metaphysik gerech-
net wird. Auch aus der Korrespondenz abgeleitet
wird das Interesse Alexanders an der Medizin; für
sich steht die aristotelische Edition der Ilias, die
diesem Text nach noch in Plutarchs Zeit vorhanden
gewesen sein muß; wir besitzen nur noch relativ
zahlreiche Anmerkungen zu Homer. 8,4 spielt auf
ein viel zitiertes Apophthegma an. Die spätere Ver-
stimmung zwischen Aristoteles und Alexander wird
nur diskret angedeutet, die Katastrophe des Kal-
listhenes nicht erwähnt.
Nr. 11 ist vielleicht etwas zu ausführlich wieder-
gegeben. Was da interessiert, ist teils das Problem
selber, teils die Methodik seiner Bewältigung. Das
Problem ist der Anspruch des Peripatos, daß der
unbestritten größte attische Redner seine Kunst
bei Aristoteles gelernt habe. Dies ist wohl nicht nur
ein Stück Aristoteles-Enkomiastik, sondern auch
eine Demonstration gegen alle andern Philosophen-
schulen, daß der Peripatos allein fähig sei, Redner
und Politiker für das praktische Leben heranzubil-
den (vgl. Cie. De fin. 5,7). Der Gegner will nicht
gegen Aristoteles polemisieren, sondern einfach die
Originalität des Demosthenes behaupten durch den
Nachweis, daß eine solche Schülerschaft chrono-
logisch unmöglich sei. Methodisch ist der Beweis
sauber durchgeführt. Für Aristoteles gibt er teils
die Chronologie Apollodors, aus der jedenfalls der
antike Leser folgerte, daß Aristoteles frühestens
nach Piatons Tod mit der eigenen Lehr- und Publi-
kationstätigkeit hervorgetreten war; zum anderen
Teil fanden sich Stellen in der Rhet. mit Anspielun-
gen, die zwingend ein sehr spätes Abfassungsdatum
zu fordern schienen. Beim Politiker Demosthenes
war es nicht schwierig, jede seiner Reden genau zu
datieren.
Nr. 12 ist ein singuläres Stück. An sich ist es
nicht unerwartet, daß ein Schüler den Tod des
Aristoteles in Chalkis schilderte, wie Piaton denje-
nigen des Sokrates, Speusippos denjenigen Piatons.
Auch der sonderbare Titel (Aristoteles erhält sich
am Leben, solange er den Duft eines Apfels, den
er in der Hand hält, einzieht) legitimiert sich durch
die Parallele Demokrits, den der Duft frischen
Brotes am Leben erhielt (Diog. Laert. 9,43). End-
lich werden Namen von Schülern genannt: Symam,
Melion, Cariton, Arastratus; nichts hindert die Ver-
mutung, daß sich hinter den unheilbar verstümmel-
ten Namen dieselben verstecken, die Τ 4, p.
34 a 21—23 als seine Schüler aufzählt: Theophrast,
Phanias, Eudemos, Kleitos, Aristoxenos, Di-
kaiarchos. Was die Schwierigkeit ausmacht, ist, daß
der griechische Grundtext, den wir ansetzen müssen,
durch die Übersetzungen ins Arabische dann He-
bräische, dann Lateinische weit gründlicher über-
malt worden ist als etwa Nr. 6. Nur in seltenen Fäl-
len glaubt man ahnen zu können, was ursprünglich
gesagt worden sein mag. Dabei ist es wiederum nicht
verwunderlich, daß die Atmosphäre ebenso wie
einzelne Äußerungen an den Phaidon Piatons wie
an den Eudemos des Aristoteles selbst erinnert;
es wäre eher befremdlich, wenn dies nicht so wäre.
Nr. 13 bildet zusammen mit Nr. 14 einen be-
rühmten Komplex. Beide Texte entstammen der-
selben Quelle und berichten von dem bösen Schick-
sal der Manuskripte des Aristoteles und Theo-
phrast, die nach zweihundertjährigem Vergraben-
sein in einem Keller in Skepsis schließlich am An-
fang des 1. Jhd. v.Chr. wieder ans Licht kamen
und dann von Apellikon schlecht, von Tyrannion
etwas besser und endlich von Andronikos von
Rhodos vorzüglich ediert wurden. Damit hatte man
das ganze Œuvre des Aristoteles und Theophrast
wieder, das nach der Meinung dieser Texte allen
Peripatetikern vom Tode Theophrasts an bis auf
Andronikos entweder gar nicht oder nur in schlech-
ten Fassungen zugänglich gewesen war (damit hängt
auch das von Cicero De fin. 5,13—14 übernom-
mene abfällige Urteil über die späteren Peripatetiker
zusammen). Wir werden heute nicht mehr bezwei-
feln, daß dies alles letztlich aus der Vorrede des
Andronikos zu seiner Edition stammt und den dop-
pelten Zweck verfolgt, einmal diese Edition als die
allein zuverlässige zu empfehlen und sodann in
einer Haltung, die man klassizistisch nennen mag,
Aristoteles und Theophrast als die einzig maßgeben-
den Philosophen des Peripatos zu bezeichnen. Es
ist diese Haltung, die den fast vollständigen Verlust
der Werke Stratons und der späteren Peripatetiker
verschuldet hat, ohne daß wir verpflichtet wären,
uns mit dem bei Cicero und Plutarch vorgetragenen
Urteil zu identifizieren. Die Geschichte vom Keller
 Prolegomena zu den Testimonia
in Skepsis wird nicht gerade Erfindung sein, soll
aber dem Leser den falschen Eindruck suggerieren,
als habe der Peripatos in Athen vom Tode Theo-
phrasts an so gut wie keine Exemplare der Werke
der beiden ersten Scholaren mehr besessen.
Nr. 15 ist ebenfalls berühmt und beunruhigend
vieldeutig. Porphyrios wird wiederum aus dem
Buche des Andronikos selber die Mitteilung ent-
nommen haben, er habe die Schriftenmasse des
Aristoteles und Theophrast systematisch geordnet
und in große Pragmatien zusammengefaßt. Wir
werden vermuten, daß es sich nicht bloß um das
Zusammenrücken stofflich verwandter Texte han-
delte, sondern auch um die Herstellung eines Ge-
samtsystems, das mit der Logik begonnen und mit
den an die Politik angegliederten „sozialtechni-
schen" Untersuchungen über Rhetorik und Poetik
geschlossen haben wird. Vor- und Rückverweise
des Aristoteles selber mögen zuweilen hilfreich ge-
wesen sein, doch die Frage, wieviel an redaktio-
nellen Eingriffen Andronikos sich letzten Endes
erlaubt hat, bleibt offen. Beachtenswert ist jeden-
falls, daß sich in den erhaltenen Texten keinerlei
Spuren späthellenistischer Schulterminologie nach-
weisen lassen.
Nr. 16. Ursprünglich auf Andronikos zurück-
gehen kann auch die Gesamteinleitung in das
Œuvre des Aristoteles, die wir in fünf einander
gegenseitig ergänzenden Varianten besitzen. Alle
Varianten stammen aus dem 5. und 6. Jhd. n.Chr.,
gehören als solche also dem späten und spätesten
Neuplatonismus an (wie die mit ihnen vielfach zu-
sammenhängenden Biographien Nr. 2,3,4), gehen
aber auf einen gemeinsamen viel älteren Grundtext
zurück. Dies zeigt die Nähe des ersten Kapitels zu
Diog.Laert. 1,17, aber wohl auch die Erwähnung
des Königs Iuba von Mauretanien, von dem schon
der Leser des 3. Jhd. n.Chr. kaum mehr etwas ge-
wußt haben wird. Als ein Zwischenglied wird eine
von Elias ausdrücklich zitierte Schrift des Proklos
zu gelten haben. In der Abfolge der Kapitel weichen
die Texte nur unwesentlich voneinander ab; wird
Ammonios zugrunde gelegt, so ergibt sich für die 10
Kapitel: Ammonios 1.2.3.4.5.6.7.8.9.10; Simplicius
1.2.3.4.5.7.8.10.6.9; Olympiodoros 1.2.3.4.5.6.10.
7.8.9; Philoponos 1.2.3.4.5.7.8.6.10.9; Elias 1.2.3.
4.5.6.10.7.8.9. Betont werden darf, daß zwar vor
9
allem Olympiodor und Elias übermäßig weitschwei-
fig sind, daß aber jede der Varianten neben z.T. ab-
sonderlichen Mißverständnissen beachtenswerte In-
formationen und Gesichtspunkte beizubringen ver-
mag. Der moderne Leser wird etwa neben der Dis-
kussion der Frage, mit welchem Teil der Philosophie
man das Studium des Aristoteles beginnen solle,
vor allem die Anforderungen an den Dozenten be-
achten (der den Text nicht nur kennen, sondern ihm
auch kritisch gegenüberstehen soll und sich nicht
durch die Autorität des Klassikers blenden lassen
darf), ferner die Antwort auf die Frage, weshalb
neben den anerkannt echten Texten des Aristoteles
so viele Fälschungen im Umlauf sind. Im Gesamt-
oeuvre des Aristoteles werden unterschieden: Schrif-
ten, die sich auf ein καθέκαστον beziehen, andere,
die ein καθόλου zum Gegenstand haben, wieder
andere, die zwischen beiden Gruppen stehen (zu
diesen gehören die Politien und Hist.anim.). Philo-
sophisch relevant ist nur das καθόλου. Dieses ist
aufgeteilt in Notizensammlungen (ύπομνηματικά)
und verfaßte Schriften (συνταγματικά), die ihrer-
seits aus zwei Gruppen bestehen, Werke für den
Spezialisten (άκροαματικά) und solche für den
Laien (διαλογικά bzw. εξωτερικά). Bemerkens-
wert ist die Diskussion über das philosophische
Gewicht dieser letzten Gruppe bei Olympiodor
7 1 a l l — 3 7 und ausführlicher und präziser bei
Elias 83 a 31—630. Nicht entscheidbar ist, ob der
bei diesen beiden unternommene Nachweis, es
könnten grundsätzlich nicht mehr und nicht weniger
als zehn Fragen an das Œuvre des Aristoteles ge-
stellt und nicht mehr und nicht weniger als sieben
Ableitungen von Namen von Philosophenschulen
vorgenommen werden, bloß ein epigonales Raison-
nement oder älter ist (vgl. Karneades bei Cie. De fin.
5,16). In der Liste der Philosophenschulen werden
auffallenderweise die Kyniker und die 'Εφεκτικοί
besonders ausführlich behandelt, und über die
Ηδονικοί wird ein bemerkenswert maßvolles Ur-
teil gefällt. Christliche Elemente fehlen ganz. In der
Bestimmung des Telos der aristotelischen Philoso-
phie finden sich insofern Nuancen, als Ammonios
(63 a 29—40) rücksichtslos Aristoteles und Piaton
zusammenzwingt, Elias dagegen (86 a 2 0 - 6 3 4 ) am
Unterschied zwischen beiden festhält; auch Simpli-
cius (66 a 2 7 - 4 2 ) , Olympiodor (72 a 4 4 - 6 2 1 ) und
10 Prolegomena zu den Testimonia
Philoponos (77 b 4 4 - 7 8 a 2) bringen je eigene
Akzente mit.
Nr. 17 berührt sich vielfach mit Nr. 18; dabei
ist (wie zu erwarten) Areios Didymos reichhaltiger
und nuancierter, Ciceros Darstellung wesentlich
straffer aufgebaut und übersichtlicher. Beide Texte
stehen unter der Voraussetzung, daß die ursprüng-
liche und reine peripatetische Lehre nur bei Aristo-
teles und Theophrast zu finden sei. Dies schließt
spätere Einwirkungen (bei Cicero diejenige des
Antiochos) nicht aus; doch sie bleiben begrenzt.
Daß ein gänzlich unbedeutender Mann wie Anti-
ochos sich starke Umformungen der Doktrin der
Archegeten (deren Werke ja zur Verfügung stan-
den) erlaubt hätte, ist von vorneherein kaum an-
zunehmen. Wichtiger sind zwei Probleme: wie weit
ist der Anteil des Aristoteles von demjenigen
Theophrasts abtrennbar? Und wie steht es mit den
gelegentlichen Einschlägen stoischer Terminologie
und Lehre? Lassen sie sich als sekundäre Ergän-
zungen von interessierter Seite entfernen oder soll
vermutet werden, daß, wenn nicht Aristoteles, so
doch Theophrast in bestimmten Punkten stoische
Theoreme schon vorweggenommen hat?
Ein erster Hauptteil (91 a 1 5 - 9 4 a 3) läßt sich
folgendermaßen aufgliedern: (1) 9 1 a l 5 - b 3 9 all-
gemeine Grundlegung der Ethik, (2) 9 1 b 4 0 -
92 a 42 die Beobachtung des alltäglichen Verhal-
tens erweist den Menschen als ώον κοινωνικόν
in der selbstzwecklichen Liebe zu Verwandten,
Freunden, Mitbürgern und Mitmenschen über-
haupt. (3) 92 a 4 3 - 9 3 a 9. Eben daraus folgt die
Schätzung von Lob und Ruhm und dann der eigenen
körperlichen und seelischen άγαθά. (4) 93 a 10—
b 12 gibt eine durchlaufende Parallelisierung der
seelischen, körperlichen und äußeren Güter. (5) 93
b 14—23. Eine erste Polemik scheint sich gegen
die These von Piatons Phaidon zu richten, wonach
der Weise das Leben im Körper zu verlassen
strebt. (6) 93 b 25—41 gibt zusammen mit einer
zweiten Polemik eine Definition des Telos. (7) be-
schreibt die άρετή, dann die κακία und hebt zum
Abschluß die beherrschende Rolle der φρόνησις
hervor (93 b 4 3 - 9 4 a 33).
Ein zweiter Hauptteil (94 a 3 5 - 9 9 a 18) geht
in insgesamt 11 Kapiteln die wichtigsten Fragen
der Ethik durch. Einige der Kapitelüberschriften
sind untergegangen, lassen sich indessen mühelos
ergänzen. Es sind im einzelnen: 1. περί ά ρ ε τ ή ς
2. περί αιρετών καί φευκτών 3. περί των άγα-
θών (hier ist der zweite Teil der gerade für Aristo-
teles und den Peripatos fundamentalen Dichoto-
mie: gegen die άγαθά für den Einzelnen als Ein-
zelnen stehen die άγαθά, die sich in der κοινωνία
realisieren, verlorengegangen) 4. έκ τίνων ή
εύδαιμονία 5. Hier ist der Titel unvollständig, da
der im ganzen Abschnitt zentrale Begriff der
εύδαιμονία nicht fehlen kann, also: πόσα μέρη
τοϋ άγαθοϋ καί περί σκοπού καί ποσαχώς
λέγεται ή εύδαιμονία 6. ποσαχώς λέγεται το
άγαθόν (Liste von 9 verschiedenen Begriffen von
άγαθόν) 7. περί τ ή ς ήθικής ά ρ ε τ ή ς ότι μεσό-
τ η τ ε ς 8. περί παθών ψ υ χ ή ς 9. περί φιλίας
10. περί χάριτος 11. Titel ausgefallen, aber sicher
ergänzbar περί βίων. Einen dritten Hauptteil kann
man von 9 9 a 2 0 - b 3 5 rechnen. Er setzt ein mit
einem textlich verwirrten Abschnitt (99 a 2 0 - 3 2 ) ,
der zuerst Definitionen der ήθική und der δια-
νοητική άρετή bringen will, dann die komple-
mentären Definitionen von σοφία und φρόνησις.
Es folgt (99 a 3 2 - 4 7 ) eine Liste von 123 Tugen-
den, allesamt als μεσότητες bestimmt, dann
99 b 1 - 3 1 eine zweite Liste von 10 Tugenden,
ebenfalls als μεσότητες bestimmt und den Haupt-
tugenden subordiniert. Die erste Liste berührt sich
vielfach mit Nik.Eth., die zweite überhaupt nicht.
Auch die Conclusio 99 b 3 2 - 3 5 hat in Nik.Eth.
kein Gegenstück.
Der vierte Hauptteil hat es mit Ökonomik und
Politik zu tun 99 b 3 8 - 1 0 1 a 28. Der Text zeigt
eine allgemeine Verwandtschaft, aber keine unmit-
telbar evidenten Beziehungen zu Pol. Wir müssen
uns mit der naheliegenden Vermutung begnügen,
daß es sich um eine Zusammenfassung aristote-
lischer und theophrastischer Thesen aus nicht
näher bestimmbaren Schriften handelt.
Nr. 18 bietet die drei wichtigsten Texte Ciceros
über die geschichtliche Stellung und den Inhalt
der aristotelischen Philosophie bsd. der Ethik. Alle
drei Texte dürften durch Antiochos vermittelt sein.
Doch zeigt jede genauere Prüfung, daß der dena-
turierende Einfluß seiner These (Aristoteles nicht
nur mit Xenokrates, sondern letztlich auch mit der
Stoa in Übereinstimmung, so daß schließlich ein
 Prolegomena zu den Testimonia
universaler Consensus der drei sokratischen
Schulen herausspringt) durchweg sehr begrenzt
bleibt. Die Berichte über Aristoteles primär, Theo-
phrast sekundär dürfen im ganzen als zuverlässig
gelten.
Der erste Text zeigt dies kraß darin, daß der
Abriß der philosophiegeschichtlichen Entwicklung
im einzelnen den grundlegenden Voraussetzungen
des Antiochos offen widerspricht: Weder ist Piaton
der getreue Schüler des Sokrates, noch bleiben
Aristoteles und Theophrast bei der Lehre Piatons
(sie treten vielmehr zu Piaton wie zu Xenokrates in
einen Gegensatz) noch läßt, sich endlich Zenons
Lehre mit derjenigen der alten Akademie und des
Peripatos vereinigen.
Wie das System der platonischen Lehre (für das
in der Physik die Antithese ποιούν-πάσχον und
der Begriff der αποιος ϋλη, in der Ethik die Drei-
Güter-Lehre in Anspruch genommen wird) zu-
stande kam, haben wir hier nicht zu fragen. Als
Besonderheit wird § 26 die Doktrin des Aristoteles
vom Fünften Element ausgeführt; daß es die
Substanz sowohl der Gestirne wie auch des
(menschlichen) Geistes ausmache, kann nur einem
Dialog, dem Eudemos oder dem Dialog über die
Philosophie entnommen sein. In den erhaltenen
Pragmatien ist dies zwar in der These von der Kor-
respondenz zwischen dem menschlichen und dem
kosmischen ν ο υ ς angelegt, aber nirgends expliziert.
Die Gesamtlehre des Peripatos wird in § 33/34 in
brutaler Vereinfachung auf drei Abweichungen von
Piaton reduziert: Aristoteles verwirft die Ideen-
lehre,Theophrast den Satz, daß die Tugend allein
die Eudaimonia konstituiere, während von Straton
nur unbestimmt mitgeteilt wird, er habe sich in der
Naturphilosophie völlig von der Tradition entfernt.
Diesen dreien gegenüber bleiben sämtliche Ver-
treter der alten Akademie dem System Piatons treu;
von einer Übereinstimmung des Aristoteles mit
Xenokrates kann also gar nicht die Rede sein. Dann
wird Zenons Lehre vorgeführt. Zur Ethik zeigt ein
erster Abschnitt § 35/37, daß er faktisch über
Theophrast hinweg zur radikalen Tugendethik
Piatons zurückkehrt; ein zweiter § 38/39 hebt in
fünf Punkten Zenon von den superiores überhaupt
ab: die drei ersten Punkte zielen nachweisbar auf
Aristoteles selber, für die zwei letzten, die sich mit
11
der Stellung der πάθη befassen, hat man wohl vor-
zugsweise an Theophrast zu denken. Zur Natur-
philosophie wird lediglich die aristotelische Lehre
vom Fünften Körper einerseits, diejenige des
Xenokrates und der superiores, daß die Seele un-
körperlich sei, andererseits, zurückgewiesen. Da
wird (gegen Antiochos) der Dissensus sowohl zwi-
schen Aristoteles und Xenokrates wie auch zwi-
schen den Früheren und Zenon evident.
Erst recht wird man beachten, daß die Logik
mit der Bemerkung eingeführt wird, Zenon habe
gegenüber den Früheren sehr viel geändert. Anvi-
siert wird einesteils die im Begriff der κατάληψις
gipfelnde Erkenntnistheorie, andernteils die Lehre
von den εννοιαι, die die platonische Ideenlehre zu
ersetzen bestimmt war. Zweimal wird betont, daß
es sich um neue Einsichten handle. Um so über-
raschter wird der Leser sein, wenn daraufhin Cicero
im Sinne des Antiochos die Folgerung zieht, Zenons
Lehre sei nicht neu, sondern bloß eine Verbesse-
rung der alten akademischen, also platonischen
Doktrin. Der Bericht gibt dies nicht her, weder im
Falle der Ethik noch in demjenigen der Logik, nicht
einmal in demjenigen der Physik, obschon da die
Absicht, Stoisches schon bei Piaton angelegt zu
sehen, besonders deutlich ist. Für den gegenwärti-
gen Zusammenhang ist wichtig die Möglichkeit, aus
den Positionen Zenons zurückzuschließen auf die
Gegenpositionen vor allem des Aristoteles, die er
zu überwinden sucht.
Der zweite Text will eine Gesamtübersicht über
die Lehre der veteres geben; dabei steht Aristo-
teles, sekundär Theophrast, offensichtlich im Vor-
dergrunde. Es fehlt allerdings nicht an Sonderbar-
keiten und Verwirrungen, teils Cicero, teils der
Überlieferung zuzuschreiben. Ich notiere hier nur
Weniges. § 4 will die Aufgliederung der Philoso-
phie in drei Teile begründen. Die Ableitung der
Logik scheint zu fehlen; wenn sie existierte, dürfte
sie am ehesten in der Form geschehen sein, daß
gesagt war, wir strebten magnificentius . . . et arden-
tius nach der Tugend, wenn die Logik uns gelehrt
hat, wie die Tugenden zu definieren und einzuteilen
seien (man wird dazu aus Nr. 16 die Diskussion
der Frage, ob das Philosophieren mit der Ethik
oder der Logik zu beginnen habe, vergleichen).
Der erste Teil besteht aus ήθικόν und πολιτικόν.
12 Prolegomena zu den Testimonia
Nur über dieses soll hier gesprochen werden. Be-
merkenswert sind (a) die zahlreichen Anspielungen
auf Buchtitel. Man erkennt in einer ersten Gruppe
περί πολιτείας und περί νόμων, in einer zweiten
περί δικαιοσύνης, dann περί σωφροσύνης καί
άνδρείας (die auch in Nik.Eth. 3 , 6 - 1 2 eine
Sonderstellung einnehmen), περί φιλίας, περί
βίων, περί φιλοσοφίας, περί τοϋ πολιτεύεσθαι
(= πολιτικός?) in einer dritten Gruppe die παρ-
αμυθητικοί (Theophrast, Krantor) und προτρε-
πτικοί (vor allem Aristoteles), sowie die συχμβου-
λευτικοί an Alexander (Aristoteles), Kassander
(Theophrast DL 5,47), Ptolemaios Philadelphos
(Straton DL 5,58/59). Auffallend ist (b) das Ge-
wicht, das auf den Gegensatz zwischen dem ge-
pflegten kunstvollen Stil dieser peripatetischen
Schriften und der pedantischen Sprödigkeit der
stoischen Texte gelegt wird; das kann sich auf keine
der aristotelischen Pragmatien beziehen, sondern
nur auf anspruchsvolle, für die Publikation be-
stimmte Werke - , also zur Hauptsache wohl auf die
Dialoge. Dies scheint endlich (c) Cicero veranlaßt zu
haben, in dieses Kapitel Hinweise auf die peripateti-
sche Rhetorik und Dialektik einzuarbeiten, dies
wiederum mit scharf abfälligem Urteil über die stoi-
sche Rhetorik.
In § 7 kommt man über die Annahme einer
schweren Textstörung oder Ungeschicklichkeit Ci-
ceros nicht hinweg. Schon der Einsatz „itaque
vides . . . " ist insofern schief, als er mit dem Voran-
gehenden nichts zu tun hat, und der stoische Ein-
wand (die ganze Welt als ein einziges oppidum bzw.
municipium) ist mit einer an dieser Stelle unpassen-
den Ironie formuliert. Erst mit „ista ipsa quae tu
breviter . . ." geht es glatt weiter.
Der zweite Teil ist die Logik, ihrerseits aufge-
gliedert in Dialektik und Rhetorik. Im Felde der
Dialektik scheinen wiederum Buchtitel faßbar zu
sein (περί ορισμών, διαιρέσεις, περί έναντίων),
und in der Sache beachtlich ist sowohl die Bedeu-
tung, die dem Begriff der ενάργεια beigemessen
wird (dazu Text Nr. 3 und 4), wie auch die Formulie-
rung der gegenseitigen Abhängigkeit von λ ό γ ο ς
und αϊσθησις, beides in den uns erhaltenen Prag-
matien nicht belegt.
Der dritte Teil beginnt mit einer leicht cicero-
nisch übermalten Rechtfertigung der Naturphiloso-
phie (ursprünglich gewiß nicht gegen Epikur, son-
dern gegen bestimmte Sokratiker gerichtet), von
der man wissen möchte, ob sie im Kern auf Aristo-
teles selbst zurückgehen kann. Es folgen einige
Sätze über die Kosmologie selber mit dem Hinweis
auf das Fünfte Element des Aristoteles, hier aller-
dings seltsamerweise nicht auf die supralunare
Welt, sondern nur auf den menschlichen ν ο υ ς be-
zogen. Endlich kommen Zoologie und Botanik zur
Sprache, auch mit Buchtiteln im Hintergrund (Hist,
an., Gen.an., Part.an, περί μακροβιότητος?).
Man erhält den Eindruck, daß der Hellenismus
die Leistung der Archegeten des Peripatos vor
allem in der realistischen Staatstheorie auf der
einen, in der in Zoologie und Botanik sich entfalten-
den theoretischen Biologie auf der andern Seite
gesehen hat.
Der dritte Text endlich bietet eine Gesamtdar-
stellung der altperipatetischen Lehre vom ethischen
Telos. Hier gilt vor allem, daß in De fin. 5 , 2 4 - 9 5
Aristoteles und Theophrast das Substrat geliefert
haben (Theophrast wird man vor allem die Bei-
träge aus der Botanik zu geben haben). Die Über-
arbeitung durch Antiochos ist leicht als solche er-
kennbar (flagranter Gegensatz zwischen der auf-
wendigen Begründung der Drei-Güter-Lehre und
dem dürftigen Bemühen des Antiochos, die σωματι-
κά καί έκτος άγαθά auf ein Minimum zu redu-
zieren). Nur wenige, für unsere Fragestellung rele-
vante Einzelheiten sind hervorzuheben.
§ 9 - 1 1 ist abermals eine Gesamtübersicht über
die peripatetische Philosophie. Zur Naturphiloso-
phie wichtig die an den Pragmatien nur begrenzt
verifizierbare methodische Feststellung, man habe
nicht nur mit dem εϋλογον, sondern auch mit der
άνάγκη mathematischer Beweise argumentiert.
Dann folgt, abermals auf Buchtiteln aufgebaut, der
Hinweis auf die Zoologie des Aristoteles, die
Botanik Theophrasts. Die Logik wird nochmals in
Dialektik und Rhetorik aufgeteilt, dem Aristoteles
die Einführung des είς έκάτερον έπιχειρειν zuge-
schrieben. Zur Ethik werden die Politien des Ari-
stoteles erwähnt (bemerkenswert „non solum Grae-
ciae, sed etiam barbariae . . ."), von Theophrast
περί νόμων. Beide schreiben über den πολιτικός,
Theophrast überdies πολιτικά π ρ ο ς τ ο υ ς καιρούς
(DL 5,45). Wichtig endlich die Erwähnung des
 Prolegomena zu den Testimonia
σχολαστικός καί θεωρητικός βίος mit einem
Hinweis, der sachlich Nik.Eth. 117867-23 ent-
spricht, doch, wie die Schlußwendung zeigt, nicht
von dorther stammt.
Berühmt ist § 12, wo nicht ohne Schuld des
Antiochos zwei Dinge durcheinander geworfen
sind: der Gegensatz zwischen zwei Arten von
Texten, deren eine als ύπομνηματικά gekennzeich-
net wird, deren andere von Aristoteles und Theo-
phrast selber εξωτερικά genannt wurde, als Schrif-
ten, die für das breite Publikum bestimmt waren;
dem steht gegenüber der Gegensatz zwischen
Aristoteles und Theophrast. Der ursprünglich zu-
grunde liegende hellenistische Text war nur am
ersten Gegensatz interessiert und hat Widersprüche
zwischen den beiden Arten von Texten zu er-
kennen geglaubt. Man darf wohl hier schon an das
später von Alexander v. Aphrodisias groß heraus-
gestellte Paradebeispiel erinnern: die Behauptung
der Unsterblichkeit der Seele im Dialog Eudemos,
die Bestreitung der Unsterblichkeit in der Prag-
matie περί ψυχής. Antiochos dürfte sich schwer-
lich um dieses Problem gekümmert haben. Ihm lag
daran, die Ethik des Peripatos so nahe als irgend-
möglich an diejenige der Stoa heranzurücken. Er
versuchte es auf dem Wege, die Nik. Ethik (die
Hilflosigkeit, mit der Cicero den Titel der Pragmatie
erklärt, hat ihr Gegenstück bei DL. 8,88) des
Aristoteles gegen Theophrasts περί ευδαιμονίας
auszuspielen mit der These, Aristoteles räume der
Tyche einen wesentlich geringeren Einfluß auf die
Eudaimonia ein als Theophrast, eine These, die
man im Blick auf Eth.Nik. 1,10—11 bezweifeln
könnte. Jedenfalls läßt die von § 24 an aufgebaute
Drei-Güter-Lehre implicite der Tyche einen sehr
großen Spielraum.
Es folgt ein Überblick über die spätere Ge-
schichte des Peripatos, die mit den Texten Nr. 13,
14 kombiniert werden muß. Die Pointe ist, daß
der authentische Peripatos ausschließlich durch
Aristoteles und Theophrast repräsentiert wird.
Spürbar sind die Eingriffe des Antiochos auch
in § 16-23, die die divisio Carneadea vorführen.
Wenn einesteils der methodische Grundgedanke
(nicht Bestandsaufnahme der Lehren, die historisch
registrierbar sind, sondern systematische Übersicht
über die Thesen, die überhaupt möglich sind) bis
13
auf Aristoteles zurückgeführt werden kann (näch-
stes Beispiel EE 1214a30—b6), so wird man an-
dernteils kaum annehmen, Karneades habe einfach
die Synthese von Stoa und (Akademie-)Peripatos
als die allein vertretbare und menschenwürdige
(§21 „ad maiora nati sumus" ist mit dem Aristote-
les-Zitat 2,40 zu verbinden) Doktrin erweisen wol-
len. Was Karneades eigentlich wollte, ist nicht leicht
zu sagen, zumal da es sich um eine historisch wie
systematisch äußerst gewalttätige Konstruktion han-
delt; Antiochos hat sie für seine Zwecke umakzen-
tuiert.
In § 2 4 - 4 5 ist expliziert und durchsystemati-
siert, was die erhaltenen Pragmatien nur in zahl-
reichen diffusen Ansätzen bieten. Hier stellt sich
das Problem, wie die Dinge in den Dialogen vor-
getragen wurden und wie sich dazu bsd. die
Nik.Eth. verhält, in aller Schärfe. § 2 4 - 2 7 setzt
als Ausgangspunkt die φιλαυτία (vgl. Nik.Eth. 9,4
u. 8), skizziert den Prozeß, der vom φιλειν έαυτόν
zum γιγνώσκειν έαυτόν führt und zum allmäh-
lichen Begreifen dessen, was für jedes Lebewesen
die eigentümliche Natur ist und was die optimale
Entfaltung dieser Natur in sich schließt. § 2 7 - 3 3
begründet die φιλαυτία als Willen zum eigenen
Leben, § 3 4 - 3 8 zeigt die aus Körper und Seele
aufgebaute besondere Natur des Menschen; § 3 9 -
40 spricht vom allgemeinen, § 4 1 - 4 3 von dem für
den Menschen besonderen Begriff der Entwick-
lung. Das zentrale Problem, warum der Mensch
bloß δεκτικός άρετής ist (Nik. Eth 2,1) wird ge-
streift. §§ 4 4 - 4 5 ist ein Finale (mit Anhang), Hin-
weis auf das fundamentale delphische Gebot des
γνώθι σαύτόν (dazu Frg. 709).
Ein nächster Block ist § 4 6 - 5 8 . Die φιλαυτία
wird verknüpft mit den naturgemäßen Strebungen
des Menschen, zunächst des Körpers, wo die klas-
sische Dreiheit Gesundheit, Kraft, Schönheit im
Vordergrund steht (§ 46-47), dann der Seele, bei
der der Wille zur Theoria ( § 4 8 - 5 4 a) und zur
Praxis (§ 54 b - 5 7 ) zur Sprache kommen. Hier wie
dort wird ausdrücklich auf das Verhalten des
Kindes zurückgegriffen; zu Nik.Eth. paßt dies
wenig, so daß die Frage bleibt, ob Aristoteles in den
Dialogen anders akzentuiert hat oder ob diese Per-
spektive (trotz der Globalversicherung § 55) ganz
Theophrast gehört. § 58 darf man abermals ein
14 Prolegomena zu den Testimonia
Finale nennen: allmähliche Entwicklung zu voll-
kommener philosophischer Theoria und politischer
Praxis, auslaufend in das den Entwicklungsbegriff
konsekrierende Zitat aus Plat.Legg. 653 A.
§ 5 9 - 6 7 sind zwei Abschnitte, bei denen man
den Einfluß der Laeliusrede aus De rep. 3 glaubt
spüren zu können. §59—64 beginnt damit, be-
sonders stark auf dem Paradoxon zu insistieren, daß
die Natur ausgerechnet die Entfaltung der άρετή
vollständig dem Menschen überlassen hat (vgl.
von der andern Seite Nik.Eth. 1099b 1 1 - 1 8 ) ; dann
wird die Selbstzwecklichkeit des Strebens nach
άρετή bewiesen, zuerst am Kinde, dann am Er-
wachsenen. § 6 5 - 6 7 geht zum πολιτικό ν über und
zur Begründung der κοινωνία zunächst auf der Ge-
rechtigkeit, dann aber auch auf allen übrigen Tu-
genden. Dies führt § 6 8 - 7 0 zu einem merkwürdi-
gen Schlußkapitel, mit dem Cicero selber einige
Mühe gehabt hat. Scharf gesagt haben sowohl
das ήθικόν wie auch das πολιτικόν je ihr Telos
und ihre eigene Selbstzwecklichkeit. Wie sich die
beiden Selbstzwecklichkeiten zueinander verhalten,
wird nicht recht klar. Zum Abschluß (abermals
als eine Art von Finale) werden der Weise, der
die Tugend im Rahmen der κοινωνία aus Einsicht
und spontan verwirklicht, den anderen gegenüber-
gestellt, die sich durch den Ruhm zur Tugend leiten
lassen. Damit ist die Legitimität des Ruhmes als
eines der äußeren Güter begründet.
Um so virulenter ist der Gegensatz zum Epilog
§ 71—74, der nun ganz auf die Linie des Antiochos
einschwenkt. War in § 34/5 und 46/7 die Natur-
gemäßheit und Werthaftigkeit der körperlichen
Vorzüge betont worden, so hören wir hier, daß
sie den άρεταί gegenüber verschwinden wie die
Sterne im Licht der Sonne. Die nachfolgende Ab-
grenzung von der Stoa bleibt schwach.
Ciceros Gegenangriff § 76—86 hält sich insofern
im Rahmen seiner akademischen Observanz, als er
selber nicht Stellung bezieht, sondern nur die innere
Widersprüchlichkeit der Position des Gegners
herausarbeiten will. Zwei Probleme werden anvi-
siert: dürfen die körperlichen und äußeren Vorzüge
ebenso als άγαθόν bezeichnet werden wie die seeli-
schen (daß Aristoteles vom platonischen Begriff
des άγαθόν ebenso abrückt, wie die Stoa ihn umge-
kehrt radikalisiert, ist bekannt)? und darf zwischen
einer vita beata und einer vita beatissima unter-
schieden werden oder nicht? Hier liefert die Nik.
Eth. charakteristischerweise Ansätze in beiden
Richtungen: 1 1 0 0 b 2 2 - 1 1 0 1 a 8 unterscheidet zwi-
schen μακάριος und εύδαίμων und gesteht dem
Priamos zu, daß man ihn im Blick auf die άρετή
zwar εύδαίμων nennen konnte, keinesfalls aber
μοκάριος. Umgekehrt heißt es 1097b 1 4 - 2 0 , daß
die Eudaimonia kein Mehr oder Weniger zuläßt,
sondern ein für alle Male ist, was sie ist (dazu
Cicero § 83).
Die letzte Rede des Peripatetikers beruft sich
ausdrücklich auf Theophrasts Περί εύδαιμονίας,
mit einigen leicht auszuscheidenden Ergänzungen
des Antiochos. Diesem gehört sowohl die These,
daß die Stoa mit anderer Terminologie dasselbe
sage wie der Peripatos, wie auch die Minimisierung
des Ranges der körperlichen Vorzüge. Es bleibt
die Bestimmung der Eudaimonie als Theoria, dann
vor allem §91—93 der möglicherweise schon aristo-
telische Gedanke, daß nicht eine schlechthin voll-
kommene Eudaimonie gesucht werden darf, son-
dern nur eine solche, in der die wichtigsten und
größten Dinge wohlgeraten sind; daß dazu Epikur
KD 16 (z.T. auf Demokrit beruhend) zitiert wird,
ist beachtlich. Ein Einfluß des Aristoteles auf Epi-
kurs eigene Formel ist nicht ausgeschlossen.
Nr. 19 und 20 berichten über die Naturphilo-
sophie des Aristoteles (und Theophrast). Nr. 19
ist konstituiert aus Auszügen aus einem späthelle-
nistischen doxographischen Handbuch, dessen
Grundstock die φυσικών δόξαι Theophrasts gebil-
det hatten. Verkürzungen, Verstümmelungen und
Zusätze fehlen nicht. Im ganzen dürfte die Anlage
des Werkes Theophrasts beibehalten sein: Gesamt-
anordnung der Doxai in 5 Kapitel Kosmologie,
Astronomie (in unserem Text von 2,11,3 an),
Meteorologie (von 3,1,7 an), Psychologie (von
4,2,6 an), Biologie (von 5,3,1 an); innerhalb der
Kapitel Anordnung teils chronologisch, teils syste-
matisch. Bestimmte Schriften werden selten (in Zu-
sätzen) zitiert, so die Physik in 1,11,6; 2,11,3; 2,
29,4. Die einzelnen Doxai stehen in der Regel
mit den erhaltenen Pragmatien in Beziehung, sind
aber fast nie unmittelbar aus ihnen ableitbar. Von
Interesse sind die gelegentlichen Zusammenstel-
lungen des Aristoteles mit anderen Philosophen.
 Prolegomena zu den Testimonia
Ich greife hier nur 2,10,1; 2,23,6; 4,20,1; 5,4,2
heraus, wo neben Aristoteles Pythagoras und Piaton
erscheinen; da ist eine bestimmte,wenn auch nicht
eindeutig lokalisierbare Tendenz wahrzunehmen.
Anspruchsvoller und, soweit vorhanden, ergie-
biger sind in Nr. 20 die Exzerpte aus der Gesamt-
darstellung der aristotelischen Naturphilosophie des
Areios Didymos (also ein Gegenstück zum Text
Nr. 17). Für sie gilt im Prinzip dasselbe wie für
Nr. 19. Die Nähe zu den erhaltenen Pragmatien
ist unbestreitbar, doch sind immer wieder genügend
zahlreiche Abweichungen zu beobachten, die zur
Frage zwingen, ob der letzlich zugrunde liegende
Text des Aristoteles nicht doch ein anderer war als
derjenige, der uns heute zur Verfügung steht.
Eine erste Gruppe von Exzerpten ( 1 - 6 ) hat es
mit den Grundbegriffen der Naturphilosophie zu
tun; es folgen (7—9) Kosmologie und Astronomie.
Verhältnismäßig ausführlich sind die Exzerpte aus
Meteorologie und Erdbebenlehre (10-13). Hier ist
wie in der erhaltenen Meteor, (und den Resten der
Meteorologie Theophrasts) spürbar, daß eine große
Menge ausdifferenzierter Beobachtungen zur Ver-
fügung stand, die vermutlich zu einem überwiegen-
den Teil ursprünglich ihren Platz in einer religiös-
kultischen Prodigienlehre gehabt haben. Was in
Rom noch bis in das 1. Jhd. v.Chr. als ein System
von Prodigien wirksam war (es genügt auf Liv. und
lui. Obsequens zu verweisen), ist bei den Griechen
im Zuge der philosophischen Aufklärung schon im
6. Jhd. v.Chr. Stück um Stück aus dem religiös-
kultischen Kontext verschwunden und zu einem
Problem profaner Naturphilosophie geworden.
Dürftig ist schließlich die vierte Gruppe der
Exzerpte (14-16), die die Psychologie betreffen.
Nicht fehlen durfte schließlich das singuläre
Stück Nr. 21. Es sind Auszüge aus einem Werke
des Platonikers Attikos (2. Jhd. n.Chr.), die die
heftigste Polemik gegen Aristoteles enthalten, die
wir aus der Antike besitzen; außerdem liegt hier,
im Unterschied zu fast allen vorangehenden Texten,
ein literarisch anspruchsvolles Werk vor, das weder
mit Dichterzitaten noch mit rhetorischen Anklagen
spart. Der Verfasser zögert nicht, Aristoteles neben
Epikur zu stellen und dabei diesem noch mehr phi-
losophische Konsequenz zuzubilligen als jenem.
Die Schrift ist eine Reaktion auf die vom späteren
15
Hellenismus an sich ausbreitende Tendenz, nicht
nur eine vollständige Harmonie zwischen den bei-
den Piatonschülern Aristoteles und Xenokrates zu
statuieren, sondern auch Aristoteles selber als den
„echtesten Schüler Piatons" (Diog. Laert. 5,1) zu
präsentieren. Was die Grundlagen der Polemik an-
gehen, so schreibt Attikos in einer Zeit, in der
sowohl die von Andronikos veranstaltete Ausgabe
der Pragmatien zur Verfügung stand (Attikos ist
der erste, der alle drei Ethiken mit den uns geläufi-
gen Titeln anführt), wie auch umgekehrt die Dialoge
noch nicht untergegangen sein dürften. Attikos
wird auch sie benutzt haben, wo es seinen Zwecken
diente. Die einzelnen Kapitel betreffen: I. die Drei-
Güter-Lehre, II. die Frage der göttlichen πρόνοια,
III. die Ewigkeit der Welt, IV. den fünften Körper
und V. im Blick darauf die Astronomie, VI. die
Unsterblichkeit der menschlichen Seele, VII. die
Weltseele, VIII. die Ideenlehre, wobei (durch die
Schuld des Exzerptors?) die Einwände des Ari-
stoteles merkwürdig flüchtig abgetan werden. Gene-
rell ist zu beachten, daß Attikos in der, summarisch
gesagt, mit Poseidonios beginnenden Epoche
schreibt, in der die Probleme der philosophischen
Theologie wieder wichtig geworden sind; ferner daß
das aristotelische Organon von der Kritik völlig ver-
schont zu werden scheint. Es ist denn auch dieser
Teil des Œuvres des Aristoteles, der als eine in sich
neutrale Methodik am vollständigsten in den Neu-
platonismus integriert wurde und in gewisser Weise
das Bild des Aristoteles bis zum Ende des Mittel-
alters entscheidend bestimmt hat.
Die anschließende letzte Textgruppe kann als
eine Überleitung zur Sammlung der Fragmente
der aristotelischen Dialoge (Frg. 1 - 8 3 ) gelten.
Die erhaltenen Pragmatien verweisen niemals auf
διάλογοι als solche, wohl aber zuweilen auf Unter-
suchungen und Texte, die offensichtlich außer-
halb des Systems der Pragmatien stehen, von denen
aber auch vorausgesetzt wird, daß der Leser sie
kennt.
Es gibt 14 derartige Verweise. Sie bilden zu-
sammen mit den einschlägigen spätantiken und
byzantinischen Kommentaren den ersten Teil die-
ser Gruppe. Sie seien hier angeführt, lediglich mit
stichwortartiger Angabe der jeweils verhandelten
Sache und dem Wortlaut des Verweises selbst.
16 Prolegomena zu den Testimonia
1. Uber die Eudaimonia: έν τοις έγκυκλίοις
2. Über die Struktur der menschlichen Seele: έν
τοις έξωτερικοϊς λόγοις
3. Über den Unterschied von ποίησις und πράξις:
τοις έξωτερικοίς λόγοις
4. Uber den Begriff des άγαθόν: καί έν τοις
έξωτερικοις λόγοις καί έν τοις κατά φιλο-
σοφία ν
5. Über die Drei-Güter-Lehre: έν τοις έξω-
τερικοϊς λόγοις
6Α. Über die Selbstliebe: έν τοϊς λόγοις έπι-
σκοπείν είώθαμεν
6Β. Über die Autarkie des vollkommenen Men-
schen: έν τψ λόγψ γέγραπται
7. Über άρχειν und αρχεσθαι: έξωτερικωτέρας
έστί σκέψεως
8. Uber die Arten von άρχή: έν τοις έξωτερι-
κοίς λόγοις
9. Über das vollkommene Leben: έν τοις έξω-
τερικοις λόγοις
10. Über den Begriff der Zeit: δια των έξωτε-
ρικών λόγων
11. Uber den Begriff des Kosmos und den Ort der
Gottheit jenseits des Kosmos: έν τοις έγ-
κυκλίοις φιλοσοφήμασι
12. Über die Bestimmung der Seele als Harmonie:
έν τοις έκ κοινφ γινομένοις λόγοις
13. Kritik der Ideenlehre: ύπό των έξωτερικών
λόγων
14. Wirkung der Dichtung: έν τοις έκδεδομένοις
λόγοις
Man sieht, daß die Verweise in Nr. 2,3,4 (mit
Abgrenzung von den τα κατά φιλοσοφίαν), 5,8,9,
10,13 über belanglose Varianten hinweg mitein-
ander übereinstimmen. Man wird wohl auch Nr. 7
dazuzählen dürfen. Ferner gehören zusammen Nr.
1 und 11, obwohl seltsamerweise schon die Antike
nicht mehr gewußt hat, wie έγκύκλιος zu erklären
sei; gemeint sind jedenfalls Gegenstände, die zur
„Allgemeinbildung" gehören. Dasselbe muß in Nr.
12 gemeint sein, trotz der vagen Ausdrucksweise
die einzige Stelle, bei der sich die antiken Kom-
mentare darüber einig sind, daß der Dialog „Eu-
demos" gemeint ist. Eigentümlich ist Nr. 14, das
die Unterscheidung von publizierten und nicht-
publizierten λόγοι impliziert; vorausgesetzt ist, daß
auch die μή έκδειδομένοι λόγοι einem bestimm-
ten Kreis von Interessenten zugänglich waren.
Schwierigkeiten macht nur Nr. 6, bei dem man fra-
gen wird, ob eine sonderbar elliptische Ausdrucks-
weise des Aristoteles selbst oder eine Textverderb-
nis vorliegt.
Nicht stören darf unser Eindruck, daß es sich
zwar in den meisten Fällen um Gegenstände han-
delt, die auch „ein weiteres Publikum" interessieren
mußten (etwa Nr. 2,3,5,8,9), Während es sich in
einigen anderen Fällen um anspruchsvolle und
voraussetzungsreiche Untersuchungen handelt (Nr.
4 und bsd. 10). Wir haben keine Möglichkeit, dar-
über zu entscheiden, was Aristoteles einem Publi-
kum außerhalb des in der Schule vereinigten Krei-
ses von Spezialisten zumuten konnte und wollte.
Daß es sich in jedem einzelnen Punkte um Lehr-
gegenstände und Positionen handelt, mit denen sich
Aristoteles selber identifiziert und für die er auf
Texte verweist, in denen er schon gut gesagt hatte,
was er in der Pragmatie nicht wiederholen will, ist
ernsthaft nicht zu bestreiten.
Der zweite Teil dieser Gruppe bietet Zeugnisse
anderer Autoren für den Begriff der έξωτερικά
und seine Identifikation mit den Dialogen. Freilich
haben hier zwei ursprünglich sachfremde Motive
störend eingewirkt. Das erste ist die Interpretation
der άκροαμαακά als Geheimlehren, die im Gegen-
satz zu den έξωτερικά nur einem zuverlässigen
Jüngerkreis hätten anvertraut werden dürfen. Zur
Verdeutlichung dieser Antithese taucht seit der
frühen Kaiserzeit das Wort έσωτερικός auf (s. Nr.
6,7,8). Das zweite Motiv ist die Umsetzung des
schon bei Aristoteles greifbaren Unterschieds der
zwei Schriftengruppen ins Organisatorische und
Biographische. Die άκροαματικά werden am Vor-
mittag vor einem ausgewählten Schülerkreis, die
έξωτερικά am Abend vor einem beliebigen Publi-
kum vorgetragen (s.Nr. 6 und 10); Quelle unbe-
stimmbar; die Sache schon bei Diog.Laert. (Text 1)
§ 2 - 3 vorausgesetzt.
Einen gemeinsamen Ursprung haben Nr. 3 und
12; Nr. 4 entwickelt aus der Auffassung der
άκροαματικά als Geheimlehre einen Briefwechsel
zwischen Alexander und Aristoteles.
Wichtig ist Nr. 2. Die Bemerkung Ciceros, der
selber einige Dialoge des Aristoteles in der Hand
 Prolegomena zu den Testimonia
gehabt hat, kann nur so verstanden werden, daß
Aristoteles selbst seinen Dialogen Autorenpro-
oemien vorausgeschickt und in diesen die Dia-
loge ausdrücklich, als εξωτερικοί (λόγοι) charak-
terisiert hat. Sich auf die „Unzuverlässigkeit"
Ciceros zu berufen, nur um dieser zwingenden Fol-
gerung zu entgehen, ist nicht erlaubt.
Die moderne Literatur zu den Texten ist prin-
zipiell nicht erwähnt. Es hätten sich zu den meisten
Texten umfangreiche Bibliographien ergeben, die
bei der gegenwärtigen Lage der Forschung schon in
wenigen Jahren überholt gewesen wären. Nur wo
es unvermeidlich schien, wurde in den Prolegomena
zu einigen Problemen Stellung bezogen.
17
Für zweckmäßig hielt ich es, an Texten im Zwei-
felsfalle eher zu viel als zu wenig zu geben. Das
Gewicht mancher Passagen Iäßt sich oft nur im
Blick auf den engeren oder weiteren Kontext richtig
abschätzen.
Der Text wird nach den neuesten verfügbaren
Editionen gegeben, doch habe ich nicht gezögert,
mit einen Konjekturen einzugreifen, wo es nötig zu
sein schien.
Bei Nr. 6 schien es verantwortbar, die Über-
setzung von I. Düring zu übernehmen. Dagegen
habe ich mich nur widerwillig dazu entschlossen,
in den Nr. 4 und 12 die verwilderte Orthographie
der mittelalterlichen Hss nicht anzutasten, die den
Leser in eine Atmosphäre barbarischer Primitivität
hineinführt, die sicherlich nicht die Atmosphäre
der ursprünglichen Verfasser dieser Texte war.
 TESTIMONIA

A) Testimonia vitae librorum indicibus additis:

1-6
B) Testimonia ad vitam et opera pertinentia: 7—15
C) Prolegomena commentatorum saec. V et VI
p. Chr. η. ad opera et doctrinam Aristotelis
pertinentia: 16, 1, 2, 3, 4, 5, (6).
D) Testimonia totum doctrinae corpus respicientia:
17-21
E) Testimonia ad vocis εξωτερικών λόγων ex-
planationem pertinentia: 22,23.

1. DIOGENES LAERTIUS 5, 1 - 3 5 δλλω τήν σχολήν, έλέσθαι περίπατον τόν έν Λυ-

Codices praestantissimi :
Β = Neapolitanus Borbonicus III Β 29 s. XII
Ρ = Parisinus Graecus 1769 s. XIII
F = Laurentianus 69.13 s. XIII
1 'Αριστοτέλης Νικομάχου καί Φαιστίδος
Σταγειρίτης. ó δέ Νικόμαχος ή ν άττό Νικομάχου
τοϋ Μαχάονος του 'Ασκληπιού, καθά φησιν
"Ερμιππος έν τ ω Περί 'Αριστοτέλους· καί συυεβίου
'Αμύντα τ ω Μακεδόνων βασιλεϊ (έν) icrrpoö καί
φίλου χρείςτ.
Ούτος γυησιώτατος των Πλάτωνος μαθητών,
τραυλός τήν φωνή ν, ώς φησι Τιμόθεος ό Αθη-
ναίος έν τ ω Περί βίων · άλλά καί ίσχνοσκελής, φα-
σίν, ή ν καί μικρόμματος έσθητί τ ' έτπσήμω χρώ-
μενος καί δακτυλίοις καί Koupçt.
Έσχε δέ καί υίόν Νικόμαχον έξ Έρπυλλίδος
της τταλλακής, ώς φησι Τίμαιος.
2 Άπέστη δέ Πλάτωνος ?τι περιόντος· ώστε
φασίν έκεΐνον είπείν, ,,'Αριστοτέλης ή μας άπελά-
κτισε, καθαπερεί τα πωλάρια γεννηθέντα τήν
μητέρα."
Φησί δ ' °Ερμιππος έν τοΤς Βίοις δτι πρεσ-
βεύοντος αύτοΰ πρός Φίλιππον ύπέρ 'Αθηναίων
σχολάρχης έγένετο της έν Άκαδημεία σχολής Ξε-
νοκράτης- έλθόντα δή αύτόν καί θεασάμενον ύ π '
κείω.
Καί μέχρι μέν άλείμματος άνακάμπτοντα τοις
s μαθηταΐς συμφιλοσοφειν, όθεν Περνττατητικόν προσ-
αγορευθήναι (οί δ ' δτι έκ νόσου περιπατοΰντι
Άλεξάνδρω συμπεριπατών διελέγετο άττα) ·
3 έπειδή δέ ποίους έγίυοντο ήδη, καί έκάθισεν
είπών
ίο «Αίσχρόν σιωπδν, Ξενοκράτη δ ' έδν λέγειν»
καί πρός θέσιν συνεγύμναζε τούς μαθητάς, άμα καί
(5ητορικώς έπασκών.
"Επειτα μέντοι άπήρε πρός Έρμίαν τόν εύ-
νοί/χον, Άταρνέως δντα τύραννον δν οί μέν φασι
ΐ5 παιδικά γενέσθαι αύτοϋ, οί δέ καί κηδεΟσαι αύτω
δόντα τήν θυγατέρα ή άδελφιδήν, ώς φησι Δημή-
τριος δ Μάγνης έν τοϊς Περί δμωνύμων ποιητών
τε καί συγγραφέων · δς καί δουλον Εύβούλου φησί
γενέσθαι τόν Έρμίαν, γένει Βιθυνόν δντα καί τόν
2ο δεσπότη ν άνελόντα. 'Αρίστιππος δ' έν τω τετάρ-
τω Περί παλαιάς τρυφής φησιν έρασθήναι τόν
'Αριστοτέλην παλλακίδος του Έρμίου. 4 του δέ
συγχωρήσαντος 2γημέ τ ' αύτήν καί εθυε ύπερ-
χαίρων τω γυναίω, ώς 'Αθηναίοι τή Έλευσινίοι
25 ΔήμητρΓ τ ω τε Έρμία παιδνα εγραψεν, δς Ινδον
γέγροπτται.
'Εντεύθεν τε γενέσθαι έν Μακεδονία παρά
Φιλίππω καί λαβείν μαθητήν παρ' αύτοϋ τόν
20 Diogenes Laertius
υΐόν Άλέξανδρον, καί αίτήσαι άναστήσαι αυτού
την πατρίδα κατασκαφεϊσαν υπό Φιλίππου καί
τνχεϊν · οϊς καί νόμους θεΐναι (άλλά καί έν τη σχολή
νομοθετεϊν μιμούμενον Ιενοκρστην, ώστε κατά
δέκα ημέρας άρχοντα ποιεϊν).
' Επειδή δ ' έδόκει έπιεικώς [αύτω] σνγγεγενήσθαι
Άλεξάνδρω, άπήρεν είς 'Αθήνας, σνστήσας αύτω
τόν συγγενή Καλλισθένη ν τον Όλύνθιον· 5 δν
καί παρρησιαστικώτερον λαλούντα τω βασιλεΐ
καί μή πειθόμενον αύτω φασιν έπιπλήξαντα είπεϊν· ίο
«ώκύμορος δή μοι, τέκος, έσσεαι, οΓ άγορεύεις»
καί δή καί έγένετο. δόξας γάρ Έρμολάω συμ-
μετεσχηκέναι της είς Άλέξανδρον επιβουλής έν
σιδηρά περιήγετο γαλεάγρα, φθειριών καί άκό-
μιστος· καί τέλος λέοντι παραβληθείς ούτω κατ- is
έστρεψεν.
Ό δ ' guv 'Αριστοτέλης έλθω ν ε!ς τάς 'Αθήνας
καί τρία προς τοις δέκα της σχολής άφηγησάμενος
§τη ύπεξήλθεν είς Χαλκίδα, Εύρυμέδοντος αύτόν
του ίεροφάντου δίκη ν ασεβείας γραψαμένου (ή Δη- 2ο
μοφίλου, ώς φησι ΦαβωρΤνος εν Παυτοδαπή Ιστο-
ρία), έπειδήπερ τόν ύμνο ν έποίησεν είς τον προ-
ειρημένον Έρμίαν, 6 άλλά καί έπίγραμμα έπϊ
του έν Δελφοΐς άνδριάντος τοιούτον ·
τόνδε π ο τ ' ούχ όσίως παραβάς μακάρων θέμιν 25
άγνήν
Ικτεινεν Περσών τοξοφόρων βασιλεύς,
ου φανερώς λόγχη φονίοις έν άγώσι κρατήσας,
άλλ' άνδρός πίστει χρησάμενος δολίου.
30
'Ενταύθα δή πιών άκόνιτον έτελεύτησεν, ώς
φησι ν Ευμηλος έν τή πέμπτη των 'Ιστοριών, βιούς
έτη έβδομήκοντα. ό δ' αυτός φησι ν αύτόν καί
Πλάτωνι τριακοντούτην συστήναι, διαπίπτων
βεβίωκε γαρ τρία μέν πρός τοις έξήκοντα, Πλά- 35
τω vi δέ έπτακαιδεκέτης συνέστη.
Ό δέ ύμνος έχει τούτον τόν τ ρ ό π ο ν
7 Άρετά πολύμοχθε γένει βροτείω,
θήραμα κάλλιστον βίω,
σας πέρι, παρθένε, μορφδς 4ο
καί θανείν ζηλωτός έν Ελλάδι πότμος
καί πόνους τλήναι μαλερούς άκάμαντας·
τοΐον έπϊ φρένα βάλλεις
καρπόν ίσαθάνατον χρυσού τε κρείσσω
καί γονέων μαλακαυγήτοιό θ' ύπνου· 45
σεύ δ' ενεχ' ούκ Διός, Ήρακλέης Λήδας τε
κούροι,
πόλλ' άνέτλασαν έργοις σάν άγρεύοντες
δύναμιν·
σοϊς τε πόθοις 'Αχιλεύς Αίας τ ' Άίδα δόμο ν
ήλθον,
5 8 σας δ ' ενεκεν φιλίου μορφδς Άταρνέος εντροφος
άελίου χήρωσεν αύγάς.
Τοιγάρ άοίδιμον έργοις άθάνατόν τέ μιν αύ-
δήσουσι Μούσαι,
Μναμοσύνας θύγατρες, Διός ξενίου σέβας αυξου-
σαι φιλίας τε γέρας βεβαίου.
"Εστί δ'ούν καί είς τούτον ήμών ούτως έχον
Εύρυμέδων π ο τ ' έμελλεν 'Αριστοτέλην άσεβείας
γράψασθαι Δηους μύστιδος ών πρόπολος,
άλλά πιών άκόνιτον ύπέκφυγε· τούτ' άκονιτί
ήν άρα νικήσαι συκοφάσεις αδίκους.
9 Τούτον πρώτον ΦαβωρΤνος έν Παντοδαπή
ίστορία λόγον φησι δικανικόν ύπέρ έαυτού συγ-
γράψαι έπ' αύτη τή δίκη καί λέγειν ώς 'Αθήνησιν
«δγχυη έπ' όγχνη γηράσκει, σύκον δ ' έπί
σύκω».
Φησι δ ' 'Απολλόδωρος έν Χρονικοίς γεννη-
θήναι μέν αύτόν τω πρώτω έτει της ένάτης καί
ένενηκοστής 'Ολυμπιάδος, παραβαλεϊν δέ Πλάτω-
νι καί διατρϊψαι παρ' αύτω είκοσι ν ετη, έπτακαι-
δεκέτη συστάντα. Πλάτωνος δέ τελευτήσαντος τω
πρώτω Ιτει (της όγδοης καί έκατοστής 'Ολυμπι-
άδος) έπϊ Θεοφίλου; προς Έρμίαν άπδραι καί
μεϊναι έτη τρία· είς τε Μυτιλήνη ν έλθεϊν έπ' άρ-
χοντος Εύβούλου τω τετάρτω έτει της όγδο-
ης καί έκατοστης 'Ολυμπιάδος. 10 έπί Πυθοδό-
του δ' έλθεϊν προς Φίλιππον τω δευτέρω ετει
της ένάτης καί έκατοστής 'Ολυμπιάδος, 'Αλεξάν-
δρου πεντεκαίδεκ' έτη ήδη γεγονότος. ε!ς δ' 'Αθή-
νας άφικέσθαι τω δευτέρω Ιτει της ένδεκάτης καί
έκατοστής 'Ολυμπιάδος καί έν Λυκείω σχολάσαι
έτη τρία πρός τοΤς δέκα. είτ' άπαραι εις Χαλκίδα
τω τρίτω Ιτει τής τετάρτης καί δεκάτης καί έκα-
τοστής 'Ολυμπιάδος, καί τελευτήσαι έτών τριών
που καί έξήκοντα νόσω, δτε καί Δημοσθένην κατα-
στρέψαι έν Καλαυρία, έπί Φιλοκλέους.
Λέγεται δέ δια τήν Καλλισθένους πρός 'Αλέξαν-
δρον σύστασιν προσκρούσαι τ ω βασιλεϊ · κάκεϊνον
έπί τω τούτον λυπήσαι "Αναξιμένην μέν αύξήσαι,
πέμψαι δέ καί Ιενοκράτει δώρα.
11 'Απέσκωψε δ ' είς αύτόν έπίγραμμα καί
 Diogenes Laertius
Θεόκριτος ό Χίος, ούτωσι ποιήσας, ώς φησι Βρύων
έν τω Περί Θεοκρίτου·
Έρμίου ευνούχου ήδ' Εύβούλου άμα δούλου
σημα κενόν κενόφρων τεϋξεν 'Αριστοτέλης,
άλλά κσΐ Τίμων αύτοΰ καθήψατο είπών ·
οϋδ*άρ' 'Αριστοτέλους είκαιοσύνηςάλεγεινης.
Καί ούτος μέν ό βίος τού φιλοσόφου, ημείς δέ
καί διαθήκαις αύτοϋ περιετύχομεν, ούτω πως
έχούσαις ·
Έσται μέν εύ· έάν δέ τι συμβαίνη, τάδε διέθετο
'Αριστοτέλης.
Έιτίτροπον μέν είναι πάντων καί διά παντός
Άντίπατρον 12 εως δ' αν Νικάνωρ καταλάβη,
έπιμελεΐσθαι 'Αριστομένην, Τίμαρχον, Ίππαρχον,
Διοτέλη ν, Θεόφραστον, έάν βούληται καί ένδέχηται
αύτω, των τε παιδίων καί Έριτυλλίδος καί των
καταλελειμμένων.
Καί όταν ώρα ή τη παιδί, έκδόσθαι αύτήν
Νικάνορι· έάν δέ τη παιδί συμβή τι (δ μη γένοιτο
ούδέ εσται) πρό του γήμασθαι ή έπειδάν γήμηται,
μήπω παιδιών όντων, Νικάνωρ κύριος έστω καί
περί του παιδίου καί περί των άλλων διοικεϊν
άξίως καί αύτοϋ καί ημών. έπιμελείσθω δέ Νικάνωρ
καί της παιδός καί του παιδός Νικομάχου, όπως
αν άξιοι τά περί αύτών, ώς καί πατήρ ών καί
άδελφός.
Έάν δέ τι πρότερον συμβή Νικάνορι (ό μή
γένοιτο) ή πρό τού λαβείν τήν παϊδα ή έπειδάν
λάβη, μήπω παιδίων όντων, έάν μέν τι έκεΐνος
τάξη, ταύτα κύρια Ιστω.
13 Έάν δέ βούληται Θεόφραστος είναι μετά
της παιδός, καθάπερ προς Νικάνορα· εΐ δέ μή,
τούς έπιτρόπους βουλευομένους μετ' 'Αντιπάτρου
καί περί της παιδός καί περί του παιδίου διοικεϊν
όπως αν αύτοΐς δοκή άριστα είναι.
Έπιμελεΐσθαι δέ τούς έπιτρόπους καί Νικάνορα
μνησθέντας έμού καί Έρπυλλίδος, ότι σπουδαία
περί έμέ έγένετο, τών τε άλλων καί έάν βούληται
άνδρα λαμβάνειν, όπως μή άναξίως ήμών δοθή.
δούναι δ ' αύτη πρός τοις πρότερον δεδομένοις καί
άργυρίου τάλαντο ν έκ τών καταλελειμμένων καί
Θεραπαίνας τρεις (ας) αν βούληται, καί τήν παι-
δίσκην ην έχει καί παΐδα τόν ΠυρραΤον. 14 καί
έάν μέν έν Χαλκίδι βούληται οίκεϊν, τόν ξενώνα
τόν πρός τω κήπω· έάν δέ έν Σταγείροις, τήν
πατρφαν οΐκίαν όποτέραν δ ' αν τούτων βούλη-
ται, κατασκευάσαι τούς έπιτρόπους σκεύεσιν οίς
21
αν δοκή κάκείνοις καλώς Ιχειν καί Έρπυλλίδι
ίκανώς.
Έπιμελείσθω δέ Νικάνωρ καί Μύρμηκος του
παιδίου, όπως άξίως ήμών τοις Ιδίοις έπικομισθή,
s σύν τοις ύπάρχουσιν ά είλήφαμεν αύτοϋ ·
είναι δέ καί Άμβρακίδα έλευθέραν, και δούναι
αύτή όταν ή παις έκδοθή, πεντακόσιας δραχμάς
καί τήν παιδίσκην ην εχει-
δούναι δέ καί Θαλή πρός τή παιδίσκη ή ν έχει,
ίο τή ώνηθείση (νεωστί), χιλίας δραχμάς καί παιδί-
σκην
15 καί Σίμφ χωρίς του πρότερον άργυρίου
αύτω είς παϊδ' άλλον (δοθέντος) ή παϊδα πρίασθαι
ή άργύριον έπιδούναι.
is Τάχωνα δ ' έλεύθερον είναι, όταν ή παις
έκδοθή, καί Φίλωνα καί 'Ολύμπιον καί τό παιδίον
αύτοϋ·
μή πωλεΐν δέ τών παίδων μηδένα τών έμέ
θεραπευόντων, άλλά χρήσθαι αύτοϊς· όταν δ ' έν
20 ήλικία γένωνται, έλευθέρους άφεΐναι κατ' άξίαν.
Έπιμελεΐσθαι δέ καί τών έκδεδομένων είκόνων
παρά Γρυλίωνα, όπως έπιτελεσθεϊσαι άνατεθώσιν,
ή τε Νικάνορος καί ή Προξένου, ην διενοούμην
έκδούναι, καί ή της μητρός της Νικάνορος. καί τήν
25 Άριμνήστου τήν πεποιημένην άναθεϊναι, όπως
μνημεΐον αύτοϋ ή, έπειδή άπαις έτελεύτησε·
16 καί <τήν) της μητρός της ήμετέρας τή
Δήμητρι άναθεϊναι είς Νεμέαν ή όπου &ν δοκή·
"Οπου δ ' αν ποιώνται τήν ταφή ν, ένταϋθακαΐ
30 τά Πυθιάδος όστα άνελόντας θεΐναι, ώσπερ αύτή
προσέταξεν ·
Άναθεϊναι δέ καί Νικάνορα σωθέντα (ήνεύχήν
ύπέρ αύτοϋ ηύξάμην) ζώα λίθινα τετραπήχη Διί
Σωτήρι καί 'Αθηνφ Σωτείρς* έν Σταγείροις.
35 Τούτον ίσχουσιν αύτφ αί διαθήκαι τόν τρόπον.
Λέγεται δέ καί λοπάδας αύτοϋ πλείστας εύ-
ρήσθαι· καί Λύκωνα λέγειν ώς έν πυέλω θερμοϋ
έλαίου λούοιτο καί τούλαιον διοπτωλοΐτο. ένιοι δέ
40 καί άσκίον θερμοϋ έλαίου έπιτιθέναι αύτόν τω
στομάχω φασί· καί όπότε κοιμώτο, σφαϊραν
χαλκήν βάλλεσθαι αύτω είς καιρίαν λεκάνης ύπο-
κειμένης, ϊν' έκπεσούσης της σφαίρας είς τήν λεκά-
νην ύπό τοϋ ψόφου έξέγροιτο.
45 17 'Αναφέρεται δ' είς αύτόν καί άποφθέγματα
κάλλιστα ταυτί. 1. έρωτηθείς τί περιγίνεται
κέρδος τοϊς ψευδομένοις, Όταν, εφη, λέγωσιν
22 Diogenes Laertius, librorum Aristot. index
άλήθειαν, μή πιστεύεσθαι. 2. όυειδιζόμενός π ο τ ε
ότι ττονηρω άνθρώπω έλεημοσύνην εδωκεν, Ού
τόν τρόπον, είπεν, άλλά τον άνθρωπον ήλέησα.
3. συνεχές είώθει λέγειν πρός τε τους φίλους καί
τους φοιτώντας α ΰ τ ώ , ενθ' αν καί όπου διατριβών
Ιτυχεν, ώς ή μένόρασιςάπό του περιέχοντος [αέρος]
λαμβάνει τ ο φως, ή δέ ψυχή από τ ω ν μαθημάτων.
4. πολλάκις δέ καί άποτεινόμενος τούς 'Αθηναίους
έφασκεν εΰρηκέναι πυρούς καί νόμους, άλλά πυροϊς
μέν χρήσθαι, νόμοις δέ μή. 18 5. της παιδείας
έφη τάς μέν ρίζας είναι πικράς, τον δέ καρπόν
γλυκύν. 6. έρωτηθείς τί γηράσκει ταχύ, Χάρις,
εφη. 7. έρωτηθείς τί έστιν έλπίς, 'Εγρηγορότος,
είπεν, ένύπνιον. 8. Διογένους ί σ χ ά δ ' α ύ τ ω δίδον-
τος νοήσας ότι εί μή λάβοι, χρείαν εϊη μεμελετηκώς,
λαβών εφη Διογένη ν μετά της χρείας και την
ίσχάδα άπολωλεκέναι· πάλιν τε δίδοντος λαβών
καί μετεωρίσας ώς τ ά παιδία είπών τε Μέγας
Διογένης, άπέδωκεν αυτω. 9. τριών εφη δεΐν
παιδεία, φύσεως, μαθήσεως, ασκήσεως. 10. άκού-
σας υ π ό τίνος λοιδορείσθαι, Α π ό ν τ α με, εφη, καί
μαστιγούτω. 11. τ ό κάλλος παντός ελεγεν έπι-
στολίου συστατικώτερον. 19 (οί δέ ο ύ τ ω μέν
Διογένην φα'σίν όρίσασθαι, αύτόν δέ ( . . . ) δώρον
είπεϊν εύμορφίας· Σωκράτη ν δέ όλιγοχρόνιον τυρ-
αννίδα - Πλάτωνα προτέρημα φύσεως· Θεόφραστον
σ ι ω π ώ σ α ν άττάτην Θεόκριτονέλεφαντίνην ζημίαν·
Καρνεάδηνάδορυφόρητονβασιλείαν). 12. έρωτη-
θείς τίνι διαφέρουσιν οΐ πεπαιδευμένοι τ ω ν άπαι-
δεύτων, "Οσω, είπεν, οί ζώντες τ ώ ν τεθνεώτων.
13. τήν παιδείαν ελεγεν έν μέν ταϊς εύτυχίαις
είναι κόσμον, έν δέ ταϊς άτυχίαις καταφυγήν.
14. τ ώ ν γονέων τους παιδεύσαντας έντιμοτέρους
είναι [τών μόνον γεννησάντων] · τούς μέν γάρ τ ό
ζην, τούς δέ τ ό καλώς ζην παρασχέσθαι. 15. πρός
τόν καυχώμενον ώς ά π ό μεγάλης πόλεως εϊη,
Ου τοΰτο, εφη, δεϊ σκοπεί ν, ά λ λ ' όστις μεγάλης
πατρίδος άξιός έστιν. 2 0 16. έρωτηθείς τί έστι
φίλος, έφη, Μία ψυχή δύο σώμασιν ένοικοϋσα.
17. τ ώ ν άνθρώπων έλεγε τούς μέν ο ύ τ ω φείδεσθαι
ώς άεί ζησομένους, τούς δ ' ούτως άναλίσκειν ώς
αύτίκα τεθνηξομένους. 18. προς τόν πυθόμενον
διά τί τοις καλοΐς πολύν χρόνον όμιλουμεν, ΤυφλοΟ,
έφη, τ ό έρώτημα. 19. ερωτηθείς τί π ο τ ' α υ τ ω
περιγέγονεν έκ φιλοσοφίας, έφη, Τό άνεπιτάκτως
ποιεϊν à [τίνες] (οί άλλοι) διά τόν άπό τ ώ ν νόμων φό-
βονποιοϋσιν. 20. έρωτηθείς π ώ ς άν προκόπτοιεν
οί μαθηταί, έφη, 'Εάν τούς προέχοντας διώκοντες
τούς ύστεροϋντας μή άναμένωσι. 21. πρός τόν
είπόντα άδολέσχην, έπειδή πολλά αύτοΰ κατ-
ή ντλησε, Μήτι σου κατεφλυάρησα; — Μά Δ ί ' ,
s είπεν, ού γ ά ρ σοι προσεΐχον. 2 1 22. πρός τόν
αίτιασάμενον ώς εϊη μή ά γ α θ ώ ερανον δεδωκώς
(φέρεται γ ά ρ καί ούτως) Ού τ ώ άνθρώπω, φησίν,
έδωκα, άλλά τ ω άνθρωπίυω. 23. έρωτηθεϊς π ώ ς
άν τοις φίλοις προσφεροίμεθα, έφη, '6ύς αν εύξαί-
ιο μεθα αύτούς ήμίν προσφέρεσθαι. 24. τήν δικαιο-
σύνην εφη άρετήν ψυχής διανεμητικήν τ ο υ κ α τ '
άξίαν. 25. κάλλιστον έφόδιον τ ώ γ ή ρ α τήν παι-
δείαν ελεγε. 26. φησί δέ Φαβωρΐνος έν τ ω δευτέρω
τ ώ ν 'Απομνημονευμάτων ώς έκάστοτε λέγοι, ΤΩι
is ( π ο λ λ ο ί ) φίλοι, ούδείς φίλος, άλλά καί έν τ ώ
'Ηθικών έβδόμω έστί. καί ταΟτα μέν εις αύτόν
άναφέρεται.
Συνέγραψε δέ παμπλεΐστα βιβλία & άκόλουθον
2ο ήγησάμην ύπογράψαι διά τήν περί πάντας λόγους
τάνδρός άρετήν.
1 Περί δικαιοσύνης αβγδ (Η. 1; Α. 4)
2 Περί π ο ι η τ ώ ν α β γ (Η. 2; Α. 7)
25 3 Περί φιλοσοφίας αβγ (Η. 3 * ; Α. 1 b )
4 Πολιτικού αβ (Η. 4 * ; Α . — )
5 Περί ρητορικής ή Γρύλος α (Η. 5 * ; Α. 3 * ? )
6 Νήρινθος δ (Η. 6; Α . — )
7 Σοφιστής α (Η. 8; Α 2)
so 8 Μενέξενος δ (Η. 1 0 ; Α . — )
9 'Ερωτικός δ (Η. 12; Α. 1 4 * )
10 Συμπόσιον δ ( Η . — ; Α . — )
11 Περί πλούτου δ (Η. 7; Α . — )
12 Προτρεπτικός δ (Η. 14; Α. l a * )
35 13 Περί ψυχής δ (Η. 13; Α . — )
14 Περί εύχής δ (Η. 9 * ; Α . — )
15 Περί εύγενείας δ (Η. 11; Α. 6 * )
16 Περί ήδονής δ (Η. 15; Α. 1 7 Α * )
17 'Αλέξανδρος ή ύπέρ οπτοίκων δ (Η. 22*,
40 Α. )
18 Περί βασιλείας δ (Η. 1 6 ; Α. 8 * )
19 Περί παιδείας δ (Η. 1 8 * ; Α. 5 * )
20 Περί τάγαθοϋ α β γ (Η. 2 0 * ; Α. 9 * )
21 Τ ά έκ τ ώ ν Νόμων Πλάτωνος α β γ (Η. 2 3 * ;
45 Α. 1 8 * ? )
22 Τ ά έκ τής Πολιτείας αβ ( Η . — ; Α. 16)
23 Οικονομικός δ (Η. 1 7 ; Α . — )
 Diogenes Laertius, librorum Aristot. index 23

24 Περί φιλίας δ (Η. 24*; Α. 28*) 64 Μαθηματικόν δ (Η. 53*; Α.—)

25 Περί τ ο υ ττάσχειν ή πεπονθέναι δ (Η. 26*; 65 'Ορισμοί ι γ (Η. 61; Α. 67*)
Α.-) 66 'Επιχειρημάτων αβ (Η. 62; Α. 61* ?, 96* ?)
26 Περί έπιστημών α (Η. 25; Α.—) 67 Περί ήδονής δ (Η. - ; Α . - )
27 Περί εριστικών αβ (Η. 27*; Α.—) s 68 Προτάσεις δ (Η.— ; Α.—)
28 Λύσεις έριστικαί δ (Η. 29; Α.—) 69 Περί έκουσίου δ (Η. 58*; Α.—)
29 Διαιρέσεις σοφιστικοί δ (Η. 31*; Α.—) 70 Περί κάλου δ (Η. 63*; Α.—)
30 Περί εναντίων α (Η. 32; Α.—) 71 Θέσεις έπιχειρητικαί κε (Η. 65; Α. 63* ?)
31 Περί ειδών και γενών (Η. 28*; Α. 15*) 72 Θέσεις έρωτικαί δ (Η. 66; Α. 64*)'
32 Περί Ιδίων δ (Η.—; Α.—) ίο 73 Θέσεις φιλικαί β (Η. 67; Α.—)
33 Υπομνήματα έπιχειρητικά γ (Η. 33; Α.—) 74 Θέσεις περί ψυχής δ (Η. 68* ; Α.—)
34 Προτάσεις περί αρετής αβ (Η. 34; Α.—) 75 Πολιτικά β (Η. 69*; Α.—)
35 'Ενστάσεις δ (Η. 36*; Α. 62*) 76 Πολιτικής ακροάσεως ώς ή Θεοφράστου
36 Περί τ ώ ν π ο σ α χ ώ ς λεγομένων ή ( τ ω ν ) κατά αβγδεςζη (Η. 70*; Α. 37*)
πρόσθεσιν δ (Η. 37*; Α.—) is 77 Περί δικαίων αβ (Η. 64; Α. 12*)
37 Περί π α θ ώ ν ( ή περί) οργής δ (Η. 30*; Α.—) 78 Τεχνών σ υ ν α γ ω γ ή αβ (Η. 71*; Α. 27*)
38 'Ηθικών αβγδε (Η. 39*; Α.—) 79 Τέχνης ρητορικής αβ (Η. 72*; Α. 39*)
39 Περί στοιχείων α β γ (Η. 35; Α. 24) 80 Τέχνη δ (Η. 73*; Α.—)
40 Υ π έ ρ επιστήμης δ (Η.—; Α.—) 81 "Αλλη τέχνη αβ (Η.—; Α.—)
41 Περί άρχής δ (Η. 21*; Α.—) 2ο 82 Μεθοδικόν α (Η.—; Α.—)
42 Διαιρέσεις ιζ (Η. 41; Α. 58* ?) 83 Τέχνης τής Θεοδέκτου σ υ ν α γ ω γ ή ς δ (Η. 74* ;
43 Διαιρετικών δ (Η. 42; Α.—) Α.-)
44 (Περί) ερωτήσεως καί άποκρίσεως αβ (Η. 84 Πραγματεία τέχνης ποιητικής αβ (Η. 75*;
43*; Α.—) Α. 38*)
45 Περί κινήσεως δ (Η. 40; Α. 19*) 25 85 'Ενθυμήματα Ρητορικά δ (Η. 76; Α.—)
46 Προτάσεις δ (Η. 38; Α. 91* ? 92* ?) 86 Περί μεγέθους δ (Η. 77*; Α.—)
47 Προτάσεις έριστικαί δ (Η. 44; Α.—) 87 'Ενθυμημάτων διαιρέσεις δ (Η. 78*; Α.—)
48 Συλλογισμοί δ (Η. 19; Α.—) 88 Περί λέξεως αβ (Η. 79*; Α.—)
49 Προτέρων άναλυτικών αβγδεςζηθ (Η. 46; 89 Περί συμβουλίας δ (Η. 80* ; Α.—)
Α. ) 30 90 Συναγωγής αβ (Η.—; Α.—)
50 'Αναλυτικών υστέρων μεγάλων αβ (Η. 47*; 91 Περί φύσεως α β γ (Η. 81*; Α.—)
Α.-) 92 Φ υ σ ι κ ό ν δ (Η. 82*; Α.—)
51 Περί προβλημάτων δ (Η. 48*; Α. 23*) 93 Περί τής Άρχυτείου φιλοσοφίας α β γ (Η.
52 Μεθοδικά αβγδεςζη (Η. 49*; Α.—) 8 3 * ; Α . 10*)
53 Περί τ ο υ βελτίονος δ (Η. 50; Α.—) 35 94 Περί τής Σπευσίππου καί Ξενοκράτους δ
54 Περί της Ιδέας δ (Η. 45; Α.—) (Η. 84; Α.—)
55 "Οροι π ρ ο τ ώ ν τοπικών δ (Η. 51*; Α. 69) 95 Τά έκ τ ο υ Τιμαίου καί τ ώ ν Ά ρ χ υ τ ε ί ω ν δ
56 (Τοπικών α)βγδεςζ (Η. 52; Α. 31*) (Η. 85*; Α.—)
57 Συλλογισμών αβ (Η. 54; Α.—) 96 Πρός τ ά Μέλισσου δ (Η. 86; Α.—)
58 Συλλογιστικόν καί όροι δ (Η. 55* ; Α.— 4ο 97 Πρός τ ά Άλκμαίωνος δ (Η. 87; Α.—)
59 Περί του αίρετοϋ καί τοϋ συμβεβηκότος α 98 Πρός τούς Πυθαγορείους δ (Η.— ; Α.—)
(Η. 56*; Α.—) 99 Πρός τ ά Γοργίου δ (Η. 89*; Α.—)
60 Τά π ρ ο τ ώ ν τ ό π ω ν δ (Η. 57; Α.—) 100 Πρός τ ά Ξενοφάνους δ (Η.—; Α.—)
61 Τοπικών προς τους όρους αβ (Η. 59*; Α. 101 Πρός τ ά Ζήνωνος δ (Η.—; Α.—)
70*) 45 102 Περί τ ώ ν Πυθαγορείων δ (Η. 88; Α. 21*?)
62 Πάθη δ (Η. 60; Α.—) 103 Περί ζ φ ω ν αβγδεςζηθ (Η. 91; Α.—)
63 Διαιρετικόν δ (Η.—; Α.—) 104 'Ανατομών αβγδεςζη (Η. 93*; Α.—)
 24 Diogenes Laertius, libroram Aristot. index

105 'Εκλογή ανατομών α (Η. 9 4 * ; Α . — ) 145 Έπιστολαί

106 Υ π έ ρ των συνθέτων ζώων δ (Η. 92* ; Α.—) 1. Προς Φίλιππο ν
107 Υ π έ ρ των μυθολογουμένων ζώων α (Η. 95* ; 2. Σηλυμβρίων έπιστολαί
Α.-) 3. Προς Άλέξανδρον έπιστολαί δ
108 Υ π έ ρ του μή γεννδν α (Η. 90* ; Α.—) s 4. Προς Άντίπατρον θ
109 Περί φυτών αβ (Η. 96; Α. 54) 5. Προς Μέντορα δ
110 Φυσιογνωμονικόν α (Η. 9 7 * ; Α.—) 6. Προς Άρίστωνα δ
111 'Ιατρικά β (Η. 9 8 * ; 105*) 7. Προς 'Ολυμπιάδα δ
112 Περί μονάδος δ (Η. 100; Α.—) 8. Προς 'Ηφαιστίωνα δ
26 113 Σημεία χειμώνων α (Η. 99; Α.—) ίο 9. Προς Θεμισταγόραν δ
114 Άστρονομικόν α (Η. 101; Α.—) 10. Προς Φιλόξενον δ
115 'Οπτικόν α (Η. 103; Α.—) 11. Προς Δημόκριτον δ (Nr. 3 — 1 1 : Η.
116 Περί κινήσεως δ (Η. 102; Α.—) 1 3 7 * ; Α . 103*)
117 Περί μουσικής δ (Η. 104; Α.—) 146 "Επη ών άρχή· 'Αγνέ θεών πρέσβισθ'
118 Μνημονικόν δ (Η. 109; Α.—) is έκατηβόλε (Η. 138; Α. - )
119 Άπορημάτων 'Ομηρικών αβγδες (Η. 106; 147 'Ελεγεία ών άρχή· Καλλιτέκνου μητρός
Α. 104*) θύγατερ (Η. 139; Α . - )
120 Ποιητικά δ (Η. 1 0 8 * ; Α.—)
121 Φυσικών κατά στοιχείον λη (Η. 110; Α.—) Γίνονται αϊ πδσαι μυριάδες στίχων τέτταρες
122 ΈπιτεΘεαμένων προβλημάτων αβ (Η. 1 1 2 * ; 2ο καί τετταράκοντα προς τοϊς πεντακισχιλίοις και
Α.-) διακοσίοις έβδομήκοντα.
123 'Εγκυκλίων αβ (Η. 113; Α. 77* ?) Καί τοσαΰτα μέν αύτω πεπραγμάτευται βιβλία.
124 Μηχανικόν δ (Η. 114; Α. 20* ?)
125 Προβλήματα έκ τών Δημοκρίτου αβ (Η. 28 Βούλεται δ ' έν αύτοϊς τάδε ·
116*; Α.—) 25 Διττόν είναι τον κατά φιλοσοφίαν λόγον, τόν
126 Περί τής λίθου δ (Η. 117; Α.—) μέν πρακτικόν, τόν δέ θεωρητικόν· καί του πρα-
127 Παραβολαί δ (Η. 118; Α.—) κτικού τόν τε ήθικόν καί πολιτικόν, οΟ τ ά τε περί
128 "Ατακτα ιβ (Η. 1 1 9 * ; Α.—) πόλιν καί τ ά περί οίκον ϋπογεγράφθαι· του δέ
129 Έξητασμένα κατά γένος ιδ (Η. 121; Α.—) θεωρητικού τόν τε φυσικόν ( κ α ί . . . ) καί λογικό ν, ού
130 Δικαιώματα δ (Η. 1 2 0 * ; Α.—) so τ ό λογικό ν οϋχ ώς (όλου) μέρος, άλλ' ώς όργανον
131 'Ολύμπιονϊκαι δ (Η. 122; Α.—) προσηκριβωμένον. καί τούτου διττούς ύποθέμενος
132 ΠυΘιονϊκαι δ (Η. 1 2 3 * ; Α.—) σκοπούς τ ό τ ε πιθανόν καί τ ό άληθές διεσάφησε. δύο
133 (Περί)μουσικής δ (Η. 124; Α.—) δέ προς έκάτερον δυνάμεσιν έχρήσατο, διαλεκτική
134 Πυθικός δ (Η.—; Α.—) μέν καί ρητορική πρός τ ό πιθανόν, αναλυτική δέ
135 Πυθιονικών έλεγχοι δ (Η.—; Α.—) 35 καί φιλοσοφία προς τ ό άληθές· ουδέν υπολειπό-
136 Νϊκαι Διονυσιακοί δ (Η. 1 2 6 * ; Α.—) μενος ούτε τών πρός εύρεσιν, ούτε τών πρός
137 Περί τραγωδιών δ (Η. 128; Α . — ) κρίσιν, ούτε μήν τών πρός χρήσιν. 29 πρός μέν
138 Διδασκαλίαι δ (Η. 129; Α.—) ούν τήν εύρεσιν τ ά τε Τοπικά καί Μεθοδικά
139 Παροιμίαι δ (Η. 1 2 7 * ; Α.—) παρέδωκε (καί) Προτάσεων πλήθος, έξ ών πρός
140 Νόμος συστατικός δ (Η. 130* ; Α.—) 4ο τ ά προβλήματα πιθανών έπιχειρημάτων οΐόν τε
141 Νομ<ίμ>ων αβγδ (Η. 131; Α.—) εύπορεΐν· πρός δέ τήν κρίσιν τ ά 'Αναλυτικά πρό-
142 Κατηγοριών δ (Η. 132; Α. 29) τερα καί ύστερα· δια μέν ούν τ ώ ν προτέρων τ ά
143 Περί έρμηνείας δ (Η. 1 3 3 * ; Α. 3 0 * ) λήμματα κρίνεται, δια δέ τών ύστέρων ή συναγωγή
27 144 Πολιτεΐαι πόλεων δυοϊν δέουσαι ρξ, κ α τ ' εξετάζεται· πρός δέ τήν χρήσιν τ ά τε'Αγωνιστικά
ιδίαν δημοκρατικοί (καί) όλιγαρχικαί καί 45 καί τ ά περί έρωτήσεως 'Εριστικά τε καί ( π ε ρ ί )
αριστοκρατικοί καί τυραννικαί (Η. 135* ; Σοφιστικών έλεγχων τε καί συλλογισμών [καί τών]
Α. 93*) ομοίων τούτοις.
 Diogenes Laertius
Κριτήριον δέ της άληθείας τών μέυ κατά φαντα-
σίαυ ένεργημάτωυ τ ή υ αϊσθησιυ άπεφήυατο· τ ω ν
δέ ηθικών, των ( τ ε ) περί ττόλιν καΐ περί οίκου καί
περί νόμους, ( τ ή ν φρόνησιν, των δέ θεωρητικών
. . . . ) τόν νουν.
30 Τέλος δέ εν έξέθετο χρήσιν αρετής έν β ί ω
τελείω. εφη δέ <καί> τ ή ν ευδαιμονίαν συμπλήρωμα εκ
τριών αγαθών είναι - τών περί ψ υ χ ή ν, δ δή καί
π ρ ώ τ α τ ή δυνάμει καλεί · έκ δευτέρων δέ τ ώ ν περί
σώμα, υγιείας καί Ισχύος καί κάλλους καί τών
παραπλήσιων- τών δέ εκτός, πλούτου καί ευ-
γενείας και δόξης καί τών ομοίων.
Τήν τε άρετήν μή είναι αυτάρκη προς ευδαιμο-
νίαν. προσδεΐσθαι γαρ τών τε περί σώμα καί' τ ώ ν
έκτος άγαθών, ( ώ ς ) κακοδαιμονήσοντος τ ο υ σοφού
καν εν πόνοις ή καν έν πενία καί τοις όμοίοις. τ ή ν
μέντοι κακίαν αύτάρκη προς κακοδαιμονίαν, κάν
δτι μάλιστα π α ρ ή αύτη τ ά έκτός άγαθά καί τ ά
περί σώμα.
3 1 τάς τ ' άρετάς εφη μή άντακολουθεΐν· ένδέ-
χεσθαι γάρ φρόνιμόν τινα καί όμοίως δίκαιον όντα
άκόλαστον καί άκρατη είναι.
"Εφη δέ τόν σοφόν μή είναι μέν άπαθη, μετριο-
παθή δέ.
Τήν τε φιλίαν ώρίζετο Ισότητα εύνοίας άντί-
στροφον. ταύτης δέ τ ή ν μέν είναι συγγενικήν, τήν
δ ' ερωτικήν, τ ή ν δέ ξενικήν. είναι δέ καί τόν έρωτα
μή μόνον συνουσίας, άλλα καί φιλ[οσοφ]ίας. καί
έρασθήσεσθαι δέ τόν σοφόν καί πολιτεύσεσθαι,
γαμήσει ν γε μήν καί βασιλει συμβιώσειν.
βίων τε τριών όντων, θεωρητικού, πρακτικού,
ηδονικοί), τόν θεωρητικών προέκρινεν.
εύχρηστα δέ καί τά έγκύκλια μαθήματα προς
άρετής άνάληψιν.
32 "Εν τε τοΤς φυσικοΐς αΐτιολογώτατος παρά
πάντας έγένετο, ώστε καί περί τών έλαχίστων
τάς αΐτίας άποδιδόναι· διόπερ καί ούκ όλίγα
βιβλία συνέγραψε φυσικών ύπομνημάτων.
Τόν δέ θεόν άσώματον άπέφαινε, καθά και ό
Πλάτων· διατείνειν δ ' αύτοΟ τ ή ν πρόνοιαν μέχρι
τώυ ούραυίωυ καί είναι άκίνητον αυτόν · τ ά δ ' έπί-
γεια κατά τ ή υ προς ταΟτα συμπάθειαυ οίκουο-
μεΐσθαι. είυαι δέ παρά τ ά τέτταρα στοιχεία καί
άλλο πέμπτου, έξ ού τ ά αιθέρια συυεστάυαι·
25
άλλοίαυ δ ' αύτοΟ τ ή ν κίνησιν είναι· κυκλοφορητι-
κήν γάρ.
Καί τ ή ν ψ υ χ ή ν δ ' άσώματον, έντελέχειαν ουσαν
τήυ π ρ ώ τ η υ σώματος [γάρ] φυσικού καί όργανι-
5 κοϋ δυνάμει ζωήν έχοντος· 33 λέγει δέ τ ή ν
έντελέχειαυ, ής έστιυ είδός τι ά σ ώ μ α τ ο ν δ ι τ τ ή δ '
έστίν αύτη κατ* α υ τ ό ν ή μέν κατά δύναμιν, ώς έυ
τ ω κηρω ό 'Ερμής έπιτηδειότητα Ιχοντι έπιδέξα-
σθαι τούς χαρακτήρας, καί ό έυ τ ώ χαλκώ άυδριάς ·
ίο καθ' έξιυ δέ ά γ ε τ α ι έντελέχεια ή του συντετε-
λεσμένου Έρμου ή άνδριάντος. σώματος δέ φυ-
σικού, έπεί τών σωμάτωυ τά μέυ έστι χειρόκμη-
τα, ώς τά ύπό τεχυιτώυ γιυόμενα, οίον πύργος,
πλοίο ν τά δέ ύπό φύσεως, ώς φυτά καί τά τών
is ζ ώ ω ν όργανικοΟ δ ' είπε, τουτέστι πρός τ ι κατε-
σκευασμένου, ώς ή όρασις προς τ ο όραν καί ή
άκοή πρός τό άκούειν δυνάμει δέ ζωήν έχοντος,
οίον έν α ύ τ φ ( . . .)· 34 τό δυνάμει δέ διττόν, ή
καθ' έξιν ή κατ' ένέργειαν. κ α τ ' ένέργειαν μέν
20 ώς ό έγρηγορώς λέγεται ψ υ χ ή ν ε χ ε ι ν καθ' έξιν
δ ' ώς ό καθεύδων· ϊ ν ' ούν καί ούτος ύ π ο π ί π τ η , τό
δυνάμει προσέθηκε.
Πολλά δέ καί άλλα περί πολλών άπεφήυατο,
όπερ μακρόυ αν είη καταριθμεΐσθαι. τοις γάρ δλοις
25 φιλοπονώτατος έγένετο καί εύρετικώτατος, ώς
δήλον έκ τ ώ ν προγεγραμμένων συγγραμμάτων,
ά τόν άριθμόν έγγύς ήκει (των) τετρακοσίων, τ ά
όσα γε άναμφίλεκτα· πολλά γ ά ρ καί άλλα είς
αυτόν άναφέρεται σ υ γ γ ρ ά μ μ α τ ' αύτοϋ καί άπο-
30 φθέγματα, άγράφου φωνής εύστοχήματα.
35 Γεγόνασι δ ' Άριστοτέλεις όκτώ· πρώτος
αυτός ούτος· δεύτερος ό πολιτευσάμενος Άθήυη-
σιυ· ού καί δικαυικοί φέρονται λόγοι χαρίεντες·
τρίτος περί Ίλιάδος πεπραγματευμένος · τέταρτος
35 Σικελιώτης ρήτωρ, πρός τόν ' Ισοκράτους Πανηγυ-
ρικόν άντιγεγραφώς · πέμπτος ό έπικληθείς ΜΟΘος,
Αίσχίνου του Σωκρατικού γνώριμος· έκτος Κυρη-
ναΐος, γεγραφώς περί ποιητικής· έβδομος παιδο-
τρίβης, ού μέμνηται Άριστόξενος έυ τ ώ Πλάτωυος
40 β ί ω · όγδοος γραμματικός άσημος, ού φέρεται
τέχυη περί πλεουασμοϋ.
Του δή Σταγειρίτου γεγόνασι μέν πολλοί
γνώριμοι, διαφέρων δέ μάλιστα Θεόφραστος, περί
ού λεκτέον.
26 Vita Hesychii, librorum Aristot. index

2. VITA H E S Y C H I I (VITA MENAGIANA) 10. Μενέξενος δ (D. 8; Α.—)

11. Περί εύγενείας ä (D. 15; Α. 6*)
Codices : 12. 'Ερωτικός ä (D. 9; Α. 14*)
A = Ambrosianus 490 s. I X 13. Περί ψυχής ä (D. 13; Α.—)
Β = Brixianus A VI 13 s. X I — X I I s 14. Προτρεπτικόν ä (D. 12; Α. l a )
Ρ = Palatinus Graecus 124 s. XV 15. Περί ήδονής ά (D. 16; Α. 17Α*)
M = Parisinus suppl. Graecus 557 s. XVI
16. Περί βασιλείας α (D. 18; Α. 8*)
17. ΟΙκονομικόν α (D. 23; Α.—)
1. 'Αριστοτέλης υίός Νικομάχου καί Φαιστιά- 18. Περί παιδείας ή παιδευτικόν ά (D. 19* ; Α. 5*)
δος· ò 5έ Νικόμαχος Ιατρός ήν τοΰ των Άσκληπιά- ίο 19. Συλλογισμών ä (D. 48; Α.—)
δων γένους, άττό Νικομάχου τοΰ Μαχάονος· έκ 20. Περί τοϋ άγαθοϋ α (D. 20* ; Α. 9*)
Σταγείρων, πόλεως της Θράκης, φιλόσοφος, μαθη- 21. Περί άρχων ή <περΙ> φύσεως ά (D. 41*; Α.—)
τής Πλάτωνος, τραυλός τήν φωνήν. 2. και 22. 'Αλέξανδρος ή ύπέρ άποικιών α (D. 17*;
άδελφούς μεν εσχεν Άρίμνηστον καί Άριμνήστην, Α.-)
θυγατέρα δέ darò Πυθιάδος, της θυγατρός ' Ερμίου is 23. Τά έκ των νόμων Πλάτωνος β (D. 21*; Α.
του ευνούχου, δς καί θλιβίας ών αυτήν εσπειρε. 18*?)
3. Υημαμένη δέ τρισιν ή 'Αριστοτέλους θυΥάτηρ 24. Περί φιλίας γ (D. 24*; Α. 28)
τεκνώσασα προετελεύτησεν Αριστοτέλους του 25. Περί έπιστημών α (D. 26; Α.—)
•πατρός. 4. είχε δε καί uiòv Νικόμαχον έξ Έρ- 26. Περί τοϋ πάσχειν ή πεπονθέναι (D. 25*;
πυλλίδος παλλακής, ή ν μετά Πυθιάδα π α ρ ' ' Ερ- 20 Α.—)
μίου του εύνούχου, δστις ήν άρχων Άταρνέως 27. Περί έριστικών λόγων β (D. 27*; Α.—)
(χώρα δέ αύτη Τρωάδος) Εύβούλου δέ τοϋ Βιθυ- 28. Περί ειδών α (D. 31*; Α. 15*)
νού δούλος γεγονώς, ελαβε · καί αύτοϋ Έρμίου 29. Λύσεις έριστικαί δ (D. 28; Α.—)
παιδικά γενομένου 'Αριστοτέλους. 5. ήρξε δέ ετη 30. Περί πάθους <ήπερί> όργής α (D. 37*; Α.—)
ιγ της Περιπατητικής κληθείσης φιλοσοφίας διά ι ό 25 31. Διαιρέσεις σοφιστικά! α (D. 29*; Α.—)
έν Περιπάτω ήτοι κήπω διδάξαι άναχωρήσαντα 32. Περί εναντίων ä (D. 30; Α.—)
της 'Ακαδημίας έν ή Πλάτων έδίδαξεν. 6. έγεννήθη 33. Υπομνημάτων έπιχειρητικών γ (D. 33;
δ ' έν τ ή ρθ όλυμπιάδι καί άπέθανεν άκόνιτον πιών Α.-)
έν Χαλκίδι, διότι έκαλείτο προς εϋθύνας, έπειδή 34. Προτάσεις περί άρετής β (D. 34; Α. 24a)
εγραψε παιάνα εις Έρμίαν τον ευνούχο ν 7. οί so 35. Περί στοιχείων γ (D. 39; Α. 24a)
δέ φασι νόσω αυτόν τελευτήσαι βιώσαντα ετη ο, 36. 'Ενστάσεις (D. 35*; Α. 62*)
ώς δέ τίνες ξγ. 8. συνέγραψε βιβλία έγγύς υ. 37. Περί τών ποσαχώς λεγομένων ή τών κατά
9. διάδοχοι δ ' αύτοϋ της σχολής κατά τάξιν πρό(σ)θεσιν α (D. 36*; Α.—)
έγένοντο οίδε · Θεόφραστος, Στράτων, Πραξιτέλης, 38. Προτάσεων α (D. 46; Α. 91*? 92*?)
Λύκων, 'Αρίστων, Λυκίσκος, Πραξιφάνης, Ιερώ- ss 39. 'Ηθικών κ (D. 38*; Α.—)
νυμος, Πρύτανις, Φορμίων, Κριτόλαος. 10. τά δέ 40. Περί κινήσεως α (D. 45; Α. 19*)
συντάγματα αύτοϋ ταΰτα : 41. Περί διαιρέσεων ιζ (D. 42; Α. 58*?)
42. Διαιρετικών α (D. 43; Α.—)
1. Περί δικαιοσύνης δ (D. 1; Α. 4) 43. Περί έρωτήσεως καί άποκρίσεως α (D. 44*;
2. Περί ποιητών γ (D. 2; Α. 7) 40 Α.—)
3. Περί φιλοσοφίας δ (D. 3*; Α. l b * ) 44. Προτάσεων έριστικών ä (D. 47; Α.—)
4. Πολιτικόν ä (D. 4*; Α.—) 45. Περί ίδέας α (D. 54; Α.—)
5. Περί πολιτικής ή ΓρΟλος γ (D. 5*; Α. 3*?) 46. 'Αναλυτικών προτέρων θ (D. 49; Α.—)
6. Νήρινθος ä (D. 6; A —) 47. 'Αναλυτικών υστέρων β (D. 50*; Α.—)
7. Περί πλούτου ä (D. 11; Α.—) 45 48. Προβλημάτων (D. 51*; Α. 23*)
8. Σοφιστής ci: (D. 7; Α. 2) 49. Μεθοδικά (D. 52*; Α.—)
9. Περί εύχής (D. 14* ; Α.—) 50. Περί τοΰ βελτίονος α (D. 53; Α.—)
 Vita Hesychii, libronim Aristot. index 27

51. "Ορων βιβλίο ν δ (D. 55*; Α. 70* ?) 92. Περί τών συνθέτων ζφων δ (D. 106* ; Α.—)
52. Τοπικών ζ (D. 56; Α. 31*) 93. Περί ανατομών ς (D. 104*; Α. 47*)
53. Μαθηματικών α (D. 64* ; Α.—) 94. Έκλογήν τούτων δ (D. 105*; Α.—)
54. Συλλογισμών β (D. 57; Α.—) 95. Περί τών μυθολογουμένων ζώων δ (D. 107*;
55. Συλλογιστικών όρων ä (D. 58*; Α.—) Α.-)
56. Περί αίρετοϋ καί συμβαίνοντος ä (D. 59*; 96. Περί φυτών β (D. 109, Α. 55) .
Α·-) 97. Φυσιογνωμονικά β (D. 110*; Α.—)
57. Τα προ τών τόπων α (D. 60; Α.—) 98. Περί ιατρικής β (D. 111*; Α. 105*)
58. Περί έκουσίου α (D. 69; Α.—) 99. Σημεία χειμώνων δ (D. 113; Α.—)
59. Τοπικών προς τους όρους ς (D. 61*; Α. 70*) ίο 100. Περί μονάδος δ (D. 112, Α.—)
60. Πάθη α (D. 62; Α.—) 101. Άστρονομικόν δ (D. 114; Α.—)
61. Όρισμών βιβλία ιγ (D. 65*; Α. 67*) 102. Περί κινήσεως δ (D. 116; Α.—)
62. 'Επιχειρημάτων β (D. 66; Α. 62*?, 96*?) 103. 'Οπτικόν δ (D. 115; Α.—)
63. Περί κάλλους α (D. 70*; Α.—) 104. Περί μουσικής δ (D. 117; Α.—)
64. Περί δικαίων β (D. 77; Α. 12*) is 105. Πέπλον (D.—; Α.—)
65. Θέσεις έπιχειρητικαΐ έν βιβλίοις κε (D. 71; 106. 'Απορημάτων 'Ομηρικών ς (D. 119; Α.
Α. 63*?) 104*?)
66. Θέσεις έρωτικαΐ εν βιβλίοις δ (D. 72* ; Α. 64*) 107. 'Απορημάτων θείων δ (D.—; Α.—)
67. Θέσεις φιλικαί έν βιβλίοις β (D. 73*; Α.—) 108. Ποιητικόν δ (D. 120*; Α.—)
68. Θέσεις περί ψυχής έν βιβλίω α (D. 74* ; Α.—) 20 109. Μνημονικόν δ (D. 118; Α.—)
69. Θέσεις πολιτικοί β (D. 75*; Α.—) 110. Φυσικών λη κατά στοιχείον (D. 121; Α.—)
70. Πολιτικής άκροάσεως η (D. 76*; Α. 37*) 111. Μεταφυσικά κ (D.—; Α. 55*)
71. Τεχνών συναγωγήν ä (D. 78* ; Α. 27) 112. Προβλημάτων έπιτεθεαμένων (D. 122*; Α.—)
72. Τέχνης ρητορικής γ (D. 79*; Α. 39) 113. 'Εγκυκλίων β (D. 123; Α. 77*?)
73. Τέχνης 5 (D. 80*; Α.—) 25 114. Μηχανικόν δ (D. 124; Α. 20* ?)
74. Τέχνης τής Θεοδέκτου συναγωγήν έν γ (D. 115. Κύκλον περί ποιητών γ (D.—; Α.—)
83*; Α.—) 116. Προβλημάτων Δημοκριτείων β (D. 125*;
75. Τέχνης ποιητικής β (D. 84*; Α. 38) Α.-)
76. 'Ενθυμημάτων Ρητορικών ä (D. 85; Α.—) 117. Περί τής λίθου δ (D. 126; Α.—)
77. Περί μεγέθους (D. 86*; Α.—) so 118. Παραβολών δ (D. 127; Α.—)
78. 'Ενθυμημάτων διαιρέσεις (D. 87*; Α.—) 119. ('Α)διατάκτων ιβ (D. 128*; Α.—)
79. Περί λέξεως καθαρδς α (D. 88*; Α.—) 120. Δικαιωμάτων πόλεων δ (D. 130*; Α.—)
80. Περί συμβουλής α (D. 89*; Α.—) 121. Έξητασμένων κατά γένος ιδ (D. 129; Α.—)
81. Περί φύσεως δ (D. 91*; Α.—) 122. Όλυμπιονίκας βιβλίον δ (D. 131; Α.—)
82. Περί φυσικών δ (D. 92*; Α.—) 35 123. Πυθιονίκας βιβλίον δ, < > έν φ Μέναιχμον
83. Περί τής Άρχύτου φιλοσοφίας γ (D. 93*; ένίκησεν (D. 132* ; Α.—)
Α. 10*) 124. Περί μουσικής δ (D. 133; Α.—)
84. Περί τής Σπευσίππου καί Ξενοκράτους δ 125. 'Ελέγχων σοφιστικών ή περί έριστικών
(D. 94; Α.—) (D.—; Α. 34*)
85. Έκ τών Τιμαίου καί Άρχύτου δ (D. 95*; 40 126. Νικών Διονυσιακών άστικών καί Ληναίων
Α·-) (D. 136*; Α.—)
86. Προς τά Μελίσσου δ (D. 96; Α.—) 127. Παροιμιών δ (D. 139*; Α.—)
87. Πρός τ ά 'Αλκμαίωνος δ (D. 97; Α.—) 128. Περί τραγωδιών δ (D. 137; Α.—)
88. Περί τών Πυθαγορείων δ (D. 102; Α. 21*?) 129. Περί διδασκαλιών δ (D. 138; Α.—)
89. Πρόςτά Γοργίου (D. 99*; Α.—) 45 130. Νόμων συστατικών δ (D. 140*; Α.—)
90. Περί του μή γεννδν δ (D. 108*; Α.—) 131. Νομίμων δ (D. 141; Α.—)
91. Περί ζφων θ (D. 103; Α.—) 132. Κατηγοριών δ (D. 142; Α. 29)
28 Vita Hesychii, librorum Arist. index — Vita Marciana
133. Περί έρμη veías (D. 1 4 3 * ; Α. 30)
134. Προτέρων άναλυτικών β ( D . — ; Α. 32)
135. Πολιτείας πόλεων κ α τ ' Ιδίαν δημοκρατικών
και όλιγαρχικών <κα!) αριστοκρατικών και
τυραννικών ρνη (D. 1 4 4 * ; Α. 9 3 * )
136. Συσσιτικών προβλημάτων γ ( D . — ; Α . — )
137. 'Επιστολάς κ (D. 1 4 5 * ; Nr. 3 — 1 1 ; Α. 1 0 3 * )
138. "Επη, ών άρχή· 'Αγνέ θεών πρέσβισθ'
έκατηβόλε (D. 1 4 6 ; Α . — )
139. 'Ελεγεία, ών άρχή· Καλλιτέκνου
Θύγατερ (D. 1 4 7 ; Α . — )
140. Περί τών Σόλωνος άξόνων ε ( D . — ;
1 4 1 — 1 4 2 . Περί μακαριότητος ή Τί δήποτε "Ομη-
ρος έποίησεν τάς 'Ηλίου βοϋς ( D . — ; Α . — )
143. Ά π ο ρ ή μ α τ α 'Ησιόδου έν ä (D.—;
144. Ά π ο ρ ή μ α τ α 'Αρχιλόχου Εύριπίδου Χοιρί-
λου έν βιβλίοις y ( D . — ; Α . — )
145. 'Απορημάτων ποιητικών ä ( D . — ; Α . — )
146. ΑΙτίας ποιητικός ( D . — ; Α . — )
147. Προβλημάτων 'Ομηρικών ι ( D — ; Α. 1 0 4 ? )
148. Φυσικής άκροάσεως ιη ( D . — ; Α. 4 0 * )
149. Περί γενέσεως καί φθοράς β ( D . — ; Α. 42)
150. Περί μετεώρων δ ή μετεωροσκοπικά
Α. 43)
151. Περί π λ ο ύ τ ο υ ä ( D . — ; Α . — )
152. Περί ψυχής γ ( D . — ; Α. 44)
153. Περί Ρητορικής ( D . — ; Α . — )
154. Τής μετά ( τ ά ) φυσικά ι ( D . — ; Α. 5 5 * ? )
155. Περί ζφων Ιστορίας ι ( D . — ; Α . — )
156. Περί ζφων κινήσεως γ ( D . — ; Α. 4 7 * )
157. Περί ζφων μορίων γ ( D . — ; Α. 4 9 * )
158. Περί ζφων γενέσεως γ ( D . — ; Α. 5 0 * )
159. Περί τής τ ο υ Νείλου άναβάσεως ( D . — ; Α.
25*)
160. Περί τής έν τοις μαθήμασιν ουσίας
Α.-)
161. Περί συσσιτίων ή συμποσίων ( D . — ; Α . — )
162. Περί δόξης ( D . — ; Α . — )
163. Περί άρετής ( D . — ; Α . — )
164. Περί φωνής ( D . — ; Α . — )
165. Περί συμβιώσεως ανδρός καί γυναικός ( D . — ;
Α.-)
166. Νόμους ανδρός καί γαμετής ( D . — ; Α . — )
167. Περί Ιατρικής ζ ( D . — ; Α . — )
168. Συμμίκτων ζητημάτων οβ, ως φησιν Εύκαι-
ρος ò ακουστής αύτοϋ ( D . — ; Α . — )
169. Πέπλον· περιέχει δέ ίστορίαν σύμμικτον
(D._; Α . - )
170. Περί χρόνου ( D . — ; Α. 9 8 * )
171. Περί βασιλείας ( D . — ; Α . — )
5 172. Περί παιδείας ( D — ; Α . — )
173. Περί όψεως β ( D . — ; Α . — )
174. Περί ήθ<ικ)ών Νικομαχείων ( D . — ; Α . — )
175. Ύποθήκας ( D . — ; Α . — )
176. Περί 'Αλεξάνδρου η ( D . — ; Α . — )
μητρός ίο 177. Περί ρήτορος ή πολιτικού ( D . — ; Α . — )
178. Τέχνην έγκωμιαστικήν ( D . — ; Α . — )
179. (Περί) θαυμασίων άκουσμάτων (D.—; Α.
Α.—) 1 7 Β ?)
180. 'Εγκώμια ή ύμνους ( D . — ; Α . — )
is 181. (Περί) διαφορδ<ς . . . ) ( D . — ; Α. 1 3 * )
Α.—) 182. 'Ερωτικών ς ( D . — ; Α . — )
183. Περί ευγενείας a ( D . — ; Α . — )
184. Περί άνθρώπου φύσεως ( D . — ; Α . — )
185. Περί κόσμου γενέσεως ( D . — ; Α . — )
2ο 186. Νόμιμα 'Ρωμαίων ( D . — ; Α . — )
187. Νομίμων βαρβαρικών συναγωγήν (D.—;
Α.-)
(D.—; Ψευδεπίγραφα δέ·
25 188. 'Ανατομή άνθρώπου ( D . — ; Α . — )
189. 'Απολογία άσεβείας πρός Εύρυμέδοντα ( D . —
Α.-)
190. Γεωργικά ( D . — ; Α. 8 2 * ? )
191. Έγκώμιον λ ό γ ο υ ( D . — ; Α . — )
30 192. Μαγικόν ( D . — ; Α . — )
193. Περί σωφροσύνης ( D . — ; Α . — )
194. 'Αλεξάνδρου έκκλησία ( D . — ; Α . — )
195. Έγκώμιον π λ ο ύ τ ο υ ( D . — ; Α . — )
196. Προς 'Αλέξανδρον ( D . — ; Α . — )
35 197. Περί μεθόδου ( D . — ; Α . — )
(D.—;
3. V I T A M A R C I A N A
4ο Codex unicus:
Marcianus Graecus 257 s. X I I
Editioni meae anno 1962 publici iuris factae (Kleine Texte
für Vorlesungen und Übungen hsg. von K. Aland Nr. 181)
nihil habeo, quod addam
45
'Αριστοτέλης ό φιλόσοφος πόλεως μεν ή ν Στα-
γείρων, τ ά δέ Στάγειρα πόλις Θράκης πλησίον
 Vita Marciana
Όλύνθου καί Μεθώνης, υίός δέ Νικομάχου καί
Θεστίδος άμφοϊν dorò Μαχάονος τοΰ 'Ασκληπιού
καταγομένων, ώς δηλοϊ τό εϊς αυτόν επίγραμμα ·
Θεστίδος ήν μητρός καί Νικομάχου γενετή ρος
των Ά(σκ)ληπ(ιαδ)ών διος 'Αριστοτέλης,
γέγονε δέ αυτών où μόνον 'Αριστοτέλης άλλά καί
Άρίμνηστος καί 'Αριμ(νήστ)η. ό δέ γε Νικόμαχος
ιατρός ήν Άμύντου του Μακεδόνων βασιλέως του
Φιλίππου πατρός, καί κατά μνήμην του οικείου
πατρός 'Αριστοτέλης τον έαυτοΟ παϊδα Νικόμαχον
προσηγόρευσεν · φ και τά Νικομάχ(εια) ήθικά
εγραψε- πατρόθεν άρα τω Άριστοτέλει (καί έκ
της) ανέκαθεν γενεάς ή περί φυσιολογίαν καί Ιατρι-
κήν (εξι)ς· όρφανός δέ γενόμενος άνάγεται παρά
Προξένω τώ Άταρνεϊ ου της φήμης μνημονεύων
τόν αΰτοϋ υίόν Νικάνορα έθρεψε καί έπαίδευσε καί
υίόν έ(ποιήσα)τ(ο καί) τ(ε)λευτών έκέλευσεν έν
διαθήκαις τήν έαυτοΟ Θυγατέρα ΠυΘαίδα γενομέ-
νην αύτφ άπό Πυθαίδος δοθή(ναι) προς γάμον.
έως μεν ούν ετι νέος ήν, τήν τών έλευθέρων
έπαιδεύ(ετο) παιδείαν, ώς δ(ηλοϊ τ ά ) γεγραμμένα
(αύτω) 'Ομηρικά ζητήματα καί ή της Ίλιάδος
εκδοσις ή ν δέδωκε τω 'Αλεξάνδρω καί ó περί
π(οιητών δ)ιάλογος και τό (περί) ποιητικής
σύγγραμμα καί at φητορικαί τέχναι καί τά Ιατρικά
προβλήματα καί τά φυσικά προβλήματα (έν)
έβδομήκοντα βιβλίοις όντα καί τά όπτικά προ-
βλήματα καί τά μηχανικά προβλήματα καί τά
γεγραμμένα au (τω δικα)ιώματα τών 'Ελληνίδων
πόλεων· έξ ών Φίλιππος τάς φιλονεικίας τών
'Ελλήνων διέλυσεν ώς μεγαλορημ( )τε καί
εΙπειν ώρισα γήν Πέλοπος. γ(έγ)ραπται δέ αΰτώ
καί ή τών πολιτειών Ιστορία ύστερον.
έτών δέ γενόμενος (έπτα)καίδεκα του ΠυθοΤ
θεοϋ χρήσαντος αύτω φιλοσοφείν παρ' Άθήνησι
φοιτδ Σωκρ(ά)τ(ει καί) σ(υνήν αΰτώ τόν) μέχρι
τελευτής αΰτοϋ χρόνο ν πλήν ολίγον όντα. μετά δέ
τούτον φοιτά Πλάτων ι και συ(νήν) τού(τω τόν
μέχρι τε)λευτής αύτοϋ χρόνο ν είκοσαετής τυγχά-
νων ώς αυτός έπιστέλλων Φιλίππω λέγει· καί
ούτω φιλοπόνως (συνήν Πλάτ)ωνι ώς τήν οΐκίαν
αύτοϋ άναγνώστου οίκίαν προσαγορευθήναι. θαμά
γάρ Πλάτων ( )ωμεν είς τήν του
άναγνώστου οίκίαν, «καί άπόντος της άκροάσεως
άνεβόα» ό νους άπ ( ) τ( ) 45
τ(. . . .) επέζησε δέ Πλάτωνι έτη κγ τε πή μεν
παιδεύων Φιλίππου παϊδα 'Αλέξ(ανδρον
29
)ήν (πο)λλήν πή δέ συγγράφων πή δέ
διδασκαλείου προ(εστώς).
οΰκ άρα άντωκ(οδόμησεν Πλά-)
τωνι ( ώς Άριστόξε)νος πρώτος έσυκο-
5 φάντησε καί 'Αριστείδης ύστερον ήκολο(ύθησεν,
εί μ)έχ(ρι . . . . τελευ)τής συνήν (Πλάτωνι
Πλάτων) μεν έτέχθη έπί Δι(οτ)ίμου άρ(χοντος
) βιούς ετη π ( β έπί
Θεο)φίλου. 'Αριστοτέλης δέ τεχθείς έπί (Διοτρε-
ιο φοϋς καί) βιούς ετη ξγ τελ(ευτδ) έπί Φιλοκλ-
(έους). φοιτά δέ Πλάτωνι 'Αριστοτέλης έπ(ί
ά ) π ( ό ) Θεοφίλου εφ' ού τελευτδ Πλάτων
(εως Φιλοκλέους εφ' ού τελευτδ 'Αριστοτέλης ετη
κ(γ Πλάτ)ωνι. οΰκ άρα ουν ώς αυτοί
is συκοφαντοϋντές φασι (τεσσαρ)α(κο)ντούτης 'Α-
ριστοτέλης φ(οιτδ Πλάτωνι έπί Εύδ(όξου. του
γάρ 'Αριστοτέλους ξγ έτη βιώσαντος τρία ετη
( Πλ)άτωνος άφηρημένων τών κ
(έ)τών à έσχόλασε Πλάτωνι. έν δέ τοϊς τρισίν
20 ετεσιν ού μόνον οΰκ ή ν τοσαϋτα έκθέσθαι άλλ'
οΟδέ ράδιον άναγνώναι. ούτω Φιλόχορος ιστό-
ρησε. καί ότι ουδέ είκός ή ν 'Αριστοτέλη ξένον όντα
τοΰτο δύνασθαι π(οι)εΐν κατά Πλάτωνος πολίτου
τυγχάνοντος καί μέγα δυναμένου διά τούς Χαβρίαν
25 καί Τιμόθεον Άθήνησι στρατηγήσαντας καί κατά
γένος αύτω προσήκοντος.
μετά δέ τήν Πλάτωνος τελευτήν Σπεύσιππος
μέν ό Πλάτωνος άδελφιδοϋς, έτύγχανε γάρ υίός
ών Ποτώνης της άδελφής Πλάτωνος, διαδέχεται
30 τήν σχολήν. 'Αριστοτέλης δέ στέλλεται είς Μακε-
δονία ν μεταπεμφθείς υπό Φιλίππου έφ' ώ τόν
υίόν αύτοϋ παιδεΰσαι. καί οΰτως ή ν τίμιος Φιλίπ-
π ω καί Όλυμπιάδι ώς άναθεΐναι αύτω μεθ' έαυ-
τών άνδριάντα. ό δέ φιλόσοφος μέγα μέρος ών
35 της φιλοσοφίας όργάνω τή δυνάμει πρός εύποιίαν
έχρήσατο Ινα τε έκαστον εύεργετών καί πόλεις
δλας καί πάντας άμα.
δσα μέν γάρ εκαστον εύεργέτησεν αί γεγραμ-
μέναι αύτω κατά τούς βασιλέας περί τίνων έπι-
40 στ(ολ)αί δηλοϋσιν, δσα δέ πόλεις δλας τά Στά-
γειρα δηλοϊ καί Έρεσσός ή Θεοφράστου καί
Φανίου τών αύτοϋ μαθητών πατρίς, τήν τε γάρ
έαυτοΰ πατρίδα Στάγειρα κατασκαφεϊσαν ύπό
Φιλίππου πείθει τόν 'Αλέξανδρον δεύτερον κτίζειν
καί χώρας έτέρας αύτη καταδιδόναι. άνθ' ών οι
Σταγειρΐται μήνα κατηγόρευσαν 'Αριστοτέλην καί
έορτήνήγον 'Αριστοτέλεια, καί έν Χαλκίδι τελευτή-
30 Vita Marciana

σαυτος μετεπέμψαυτο τ ό σώμα καί βωμόν έπέστη- γ ά ρ έστι ό λ έ γ ω ν Σω(κράτους . . . . ) ολίγου φρου-
σαν τω τάφω καί Άριστοτέλειον τόυ τόπου τίζειυ, της δέ άληθείας π ο λ ύ · καί «εγωγε (ούδευί)
έκάλεσαυ καί έκεϊ τ ή υ βουλή ν ήθροιζου. και Έρεσ- ά λ λ ω πρόθυμος είμι πείθεσθαι ( ή τ ω λ ό γ ω ) δς άυ
σόν μέλλουσαν ύπό Φιλίππου ττολιορκηθήυαι μοι λογιζομέυω βέλτιστοςκαταφαίυηται» · καί «εϊ μή
επεισευ άφεθήναι. π ο λ λ ά δε καί 'Αθηναίους εϋ- 5 σ υ σ α υ τ ο ύ λέγουτος ακούσεις ( )
ηργέτησευ έυ τοις κατά Φ ί λ ι π π ο υ γράμμασιυ ώς ϊσως δέ ουδέ προς τ ά δοκοϋυτα Πλάτωυι μά-
'Αθηναίους έυ τ η άκροπόλει άυδριάυτα αύτω χεται, ά λ λ α προς τους κακώς αυτά έκλαβ(όυτας
άυαθεΐυαι. ΐυα δέ καΓπάντας ανθρώπους εύεργετή- ) τ ο υ ούραυοΰ έυ τ ή περί ούραυου ·
σ η γράφει τ ω Ά λ ε ξ ά υ δ ρ ω βιβλίου περί βασιλείας τιυές γ ά ρ κατά χρόυου αύτό ήκουσαυ καί où κ α τ '
διδάσκου ο(π)ως βασιλευτέου. όπερ ούτως ίο αίτίαυ είυαι. καί τάς ί(δέας έυ τοις μετά) τ ά φυσικά ·
εδρασευ εις τ ή υ Ά λ ε ξ ά υ δ ρ ο υ ψυχήυ ώς λέγειν ότε τιυές γ ά ρ εξω τοΟ υού αύτάς ύ(π)έθευτο καί άλλοι
μή ώφέλησ(έ) τιυα «σήμερου ούκ έβασίλευσα · ού- άίδια αίσθητά ΰ π έ λ ( α β ) ο υ αύτάς (
δέυα γ ά ρ ευ έ π ο ί ( η σ α ) » όπερ ίσου εστί τ ω Ιτιι- )ου ϊ ( ) δτι γ ά ρ ο υ βούλεται αϋτάς
χ ω ρ ί ω ς λεγομέυω επί τ ώ υ έ π ' ολίγου άρρωστούυ- π α υ τ ά π α σ ι ούκ είυαι δηλοϊ (
τ ω υ τουτέστι εφήμερου υό(σου ) 15 ) τ ή υ τάξιυ, τ ή υ μέυ έυ τ ω σ τ ρ α τ η γ φ , τ ό δέ
μή ( ) τήυ ήμ(έραυ ) ύγιαιυόυ- έυ τ ω στρατοπέδου ( έυ τοις
τ ω υ έυεργείας. περί ψ ) υ χ ή ς τόυ κ α τ ' έυέργειαυ υουυ είυαι τ ά
άκμάσαυτι δέ Άλεξάυδρω και ( ) (πράγμα)τ(α
τ( ) κατά Περσώυ συυ( ) ούδέ τότε • > φησί μή
(τού) φ(ιλοσο)φ(ειυ) άποσχόμευος· τήυ γάρ 20 (δεϊυ) προχείρως (
ΐστορίαυ τ ώ υ πολιτειώυ τότε συυέλεξε. καί ( ) . ) έπεσκ(εμμέυου μ)όυου
συμ( ) τ ω Περσικώ πολέμω έφη τ ά ίερεϊα ά χ ρ η σ τ ο υ είυαι. καί έυ τ φ (
μή αίσια γευέσθαι. ò δέ μή ( ) συυέβαλε ) ο υ τ ( . . . . ) ο ύ μόυου (
( )τησευ. καί ο ύ χ ή τ τ ο υ δέ τ ώ υ φθασάυ- . ) και τόυ άποδεικυύυτα. καί έυ τοις ήθι(κοϊς)
τωυ βασιλέωυ ( Άμύντου) Φιλίππου 'Ολυμπ- 25 Νικομ)αχείοις φίλος μέυ ( ό ) άυήρ φίλη δέ (
ι ά δ ο ς ) Ά λ ε ξ ά υ δ ρ ο υ Ά υ τ ί π α τ ρ ο ς ό διαδεξάμευος . . άμφοϊυ) δέ φίλοιυ όυτοιυ δσιου π ρ ο τ ( ι μ δ υ τ ή υ
τήυ Άλεξάυδρου βασιλείαυ ( ) είχε του ά)λήθειαυ. καί έυ τοις μετεώροις ( τ ά μέυ
Α ρ ι σ τ ο τ έ λ η . τοΟ δέ ( Σ π ε υ σ ί π π ο υ ) τελ(ευτήσαυ- άπορ)ο0μευ, τ ώ υ δέ τι έφαπτ(ό)μ(εθά τιυα τ ρ ό - )
τος) οί άπό της σχολής μεταπέμπουται του που. καί ( ) ο ύ χ ά π α ξ ούδέ δις ά λ λ '
Α ρ ι σ τ ο τ έ λ η , (καί διαδέ)χουται αΰτήυ αύτός τε 30 (άπειράκις γευ)έσθαι τοις άυθρώποις δό-
καί Ιευοκρά(της) σωφρουέστατα. καί Αριστοτέ- ξας, ΐυα μή μέγα φρουώμευ έφ' οϊς εύρίσκειυ δοκοΟ-
λης μέυ έυ Λυκείψ, 2ευοκρά(της έυ Ά κ α δ η μ - ) (μεν ) ό (φ)ιλόσοφος.
ία ευθα καί Π λ ά τ ω υ ( προσέθηκε δέ τ η φιλοσοφία π λ ε ί ω ( ώ ν ) π α ρ '
) ώς Άριστόξευος καί Αριστείδης ύστε- αύτής άυελέ(ξατο ) τό τήυ εύ-
ρου Πλάτωυος ζώ(υτος καί ευ Ά κ ) α δ η μ ί α παιδεύ- 35 δαιμουίαυ μήτε έυ τοις έκτος άποτί(θε)σθαι ώς ό
ουτος άυτωκοδ(όμησευ ό ) Α ρ ι σ τ ο τ έ λ η ς τ ό Λύκ- πολύς μήτε έυ τ ή ψ υ χ ή μόυου ώς ό Π ( λ ά τ ) ω υ ά λ λ '
(ειου). εϊπερ γ ά ρ τις άλλος φαίυεται ( έχειυ γε τ ό κύρος έυ ψ υ χ ή , ρυπαίνεσθαι δέ καί
. .) άπο ( ) Πλάτωυα. έπιγράφει γάρ θλίβεσθαι μόυου αύτά ύ π ό τ ώ υ έκτος μή εύ έχόυ-
< > τωυ, οίκείως ταϊς λέξεσι χρησάμευος. καί γ ά ρ τ ά
«βωμόυ Α ρ ι σ τ ο τ έ λ η ς ΐδρύσατο τόυδε Π λ ά τ ω - 40 ρυπούμευα ευδου αύτό τ ό κάλλος εχει, κρύπτεται
(νι . . , .)» καί ά λ λ α χ ( ο ύ π ε ρ ί ) αύτοΰ φησί δέ κατά μόυηυ τήυ έπιφάυειαυ. καί τ ά θλιβόμευα
«(ανδρός ου) ο ύ δ ' αίυ(εϊυ) τοίσι κακοϊσι θέμις» τ ό αύτό μέγεθος έχουτα κ α τ ' άλήθειαυ έ λ ά τ τ ω
καί φαίυεται ( έπι)στολαϊς Θαυμάζωυ Πλά- φαίυεται μόυου. τ η δέ φυσιολογία προσέθηκε τ ή υ
τ ω υ α και συνιστάς τοις βασιλεϋσι τους Πλάτωυι π έ μ π τ η υ ούσίαυ καί τ ό κ α τ ' είσδοχήυ όρδυ, τ ή δέ
κατά γέυος κοιυ( > καί ( άυτι)λέγει 45 μαθηματική τ ό όξύγωυου είυαι τόυ κώυου τ ώ υ
Πλάτωυι πλατωυίζειυ αύτόυ φή(σο)μευ. Πλάτωυ όψεωυ διά τ ό έπί πλέου προιέυαι τ ή υ δψιυ ο ύ όρα
 Vita Marciana - Vita Latina
μεγέθους· και κατά τούτο γάρ ουδέν των όρωμέ-
νων δλου άμα όρδται και ταύτη μείζονα γίνεσθαι
τον άξονα της εκ τούτου της βάσεως και όξυγώνιον
τον κώνον άττοτελεϊσθαι. τη δέ Θεολογία τό μή τά
πάντα εγκόσμια είναι, ώς τό εικός, άλλ' είναί τι και 5
ύπερκόσμιον. έν γάρ τω πέμπτω της φυσιολογικής
τό πρώτον μηδέ κατά συμβεβηκός φησι κινεΐσθαι,
του έγκοσμίου διά τό φ συντέτακται κατά συμ-
βεβηκός κινουμένου· και έν τω όγδόω της φυσικής
τό πρώτως κινούν ά(κί)νητον είναι βούλεται. ίο
αύτοΰ δέ εύρεμά έστι ή λογική τάς συλλογιστικός
μεθόδους των πραγμάτων άποσυλήσαντος.
έπαναστάντων δέ αύτω των 'Αθηναίων ΰπεχώ-
ρησεν είς Χαλκίδα τοσούτον ΰπειπών ώς «ού συγ-
χωρήσω 'Αθηναίους δις άμαρτεϊνείς φιλο(σοφίαν)» is
έπεί δέ (ού) τά αυτά καθήκοντα ή ν πολίτη και ξένω
περί τήν των Ά(θη)ναίων πόλιν έπιστέλλων
Άντιπάτρω γράφει τό«Άθήνησι διατρίβεινέργώ-
δες·
όγχνη γάρ έπ' όγχνη γηράσκει, σϋκον δέ έπί
σύκφ»,
τήν διαδοχήν των <συκ)οφα(ν)τ<ούντων αί-
νιττόμεν)ος· καί τελευτδ έκεϊσε διαθήκη ν εγγρα-
φον κατα(λιπώυ), ή φέρ(ε)ται <παρά)τ(. .)
Άνδρον(ίκω ) του πίνα-
(κος των) αΰτοΟ (συγγρα)μμάτων {
) Θεοφράστω Φ(ανί)α {
) συντ(άγμασι) δέ χ<ι-
λί>οις< >π<
.. > Όλυμπ-
<ιά)δι ('Αλε)ξάνδρω <Άντιπάτρ)φ, τή δέ δυ-
νάμει
>λους φιλοσοφίας τό μή άφ(
των (ένα)ργών. μετά γάρ τ (
)νοϋ τούς πλάνη-
τος (άνω)μάλως κιυε!(σθαι . . . .) διά τήν (έν)άρ-
(γειαν
) καί έν(. . . ,)τ(
κατα^ ) τάς άτόμους ουσίας (
. . .) μόνην τήν έν(άργειαν ) τά
καθόλου ουκ έστιν ( . . . ) φ(. .περί ψυ)χής φησι
. .) δέ ζωον τό καθ^όλου . . .) ούδέν έστιν ή
ύστερον άσαφ< ) λου .
. . άνα)γκάζει πάντας έκ (της) έναργείας.
31
4. VITA LATINA
Edidit Ingemar Düring (Aristotle in the ancient biogra-
phical tradition, Göteborg 1957 pp. 151—158) codicibus
LXV inspectis quorum potissimi esse videntur hi codices
quinqué :
1. Morgan Library (New York) 858 s. XIII
2. Parisinus Latinus 6325 s. XIII
3. Heiligenkreuz 40 s. XIII—XIV
4. Laurentianus S. Crucis XII sin. 7 s. XIII—XIV
5. Norimbergensis V 21 s. XIII—XIV.
1. Aristotiles philosophus de gente quidem
luit Macedo, de patria vero Stagiritanus. Stagira
autem civitas est Tracie, vicina Olintho et Mo-
thoni. filius autem fuit Nicomachi et Festie,
ambobus a Machaone Asclepiade descendentibus,
sicut désignât epigramma quod fuit in ipso sic
dicens :
20 Festide fuit matre et Nicomacho genitore,
qui descenderunt ab Esculapio, insignis Ari-
stotiles.
2. genitus autem est eis non solum Aristotiles
sed Arimnistus et Arimniste. Nicomachus autem
25 medicus fuit Aminti, regis Macedonum, patris
Philippi, et ad memoriam proprii patris Aristo-
tiles suum filium Nicomachum appellavit, cui et
Nicomachia Ethica scripsit. itaque habitus fuit
quidem ei circa philosophiam et medicinam a
30 patre et propria prima generatione. 3. post
mortem autem Nicomachi et Festidos parentum
ducitur a quodam nomine Proxeno Aterni, cuius
famam et nutrimentum habens in memoriam
ipsius filium Nicanora educavit et docuit et sibi
) 35 filium fecit et in morte sua precepit in testamento
suam filiam nomine Pithaida genitam eidem a
Pithaida tradì illi Nicanori in uxorem.
4. Aristotiles autem adhuc iuvenis existens
doctrinam eloquentiae docebatur, ut declarant
) 40 Homérica commenta scripta ab eo et Iliadis dic-
tamen quod dedit Alexandro et dialogus de
poetis et de poetica tractatus et de rethorica.
5. Factus autem XVII annorum et Pithia
precipiente ipsum philosophai! mittitur Athenas,
45 ubi adhesit Socrati et moratus est cum eo tribus
annis. mortuo autem Socrate adhesit Platoni et
32 Vita Latina
inoratus est cum ipso annis XX usque ad finem
ipsius Platonis, sicut ipse declarat mittens
Philippo. 6. et tantam adeptus est dilectionem
Platonis et diligentiam circa studium philoso-
phiae quod Plato domum Aristotilis domura
lectoris vocabat et frequenter dicebat "Eamus
ad domum lectoris" 7. et ipso absente a lectione
clamabat "Intellectus abest, surdum est audi-
torium".
8. Vixit autem post mortem Platonis annis
XXIII, partim quidem docens Alexandrum filium
Philippi, partim autem circumdans cum eo mul-
tam terram, partim autem componens libros,
partim vero loco doctoris eminens. 9. non igitur
edificavit Aristotiles Licium contra Platonem
vivum existentem, sicut Aristoxenus accusavit et
Aristides postea consecutus est. adhesit autem
Platoni usque ad finem suum. 10. Plato autem
natus fuit Diotimo dominante Atheniensibus et
vivens annis LXXXII finivit vitam suam sub
Theophilo. Aristotiles autem natus sub Diotrofo
et vivens annis LXIII moritur in tempore Philo-
clei. adhesit autem Aristotiles Platoni tempore
Nausigeni, et fuerunt a Theophilo sub quo mori-
tur Plato usque ad Philocleum anni XXIII quibus
Aristotiles supervixit Platoni. 11. non igitur est,
sicut menciuntur, quod XL annis moratus est
Aristotiles sub Platone tempore Eudoxi. Aristo-
tile enim LXIII annis vivente tres anni tantum
restarent a morte Platonis, ablatis XVII annis
quibus studuit in trivio et tribus quibus studuit
cum Socrate et ablatis XL quibus studuit cum
Platone, sicut ipsi aiunt. in tribus autem reliquis
annis non solum non fuisset possibile tanta com-
ponere, sed ñeque facile legendo transcurrere,
12. sicut Philocorus historizavit, et etiam non
fuit conveniens Aristotile extraneo existente
posse facere contra Platonem qui erat civis et
maxime potens propter Gambriam et Timotheum
principantes Atheniensibus et genere sibi cogna-
tos.
13. Post mortem autem Platonis Speusippus
quidem suscepit scolas suas, fuerat enim hic
filius Pontonis, sororis Platonis. 14. Aristotiles
autem mittitur in Macedoniam, ubi docet Alexan-
drum filium Philippi, 15. et intantum fuit
honoratus a Philippo et Olympiade matre
Alexandri quod sibi construxerunt cum eis sta-
tuam, et in magna parte fuit consors regni ipsius
et multum laboravit pro rege, et cum esset
magna pars philosophie ad benefaciendum po-
5 tentia usus est, benefaciens et singulis proprie
et omnibus communiter. 16. et quod multis
quidem proprie benefecit, declarant misse ab eo
epistole et de quibusdam ad regem. 17. quod
autem et communiter benefecit multis, demon-
io strat illud quod civitatem suam Stagiram diru-
tam prius a Philippo induxit Alexandrum regem
iterum rehedificare et regionem aliam ipsi tradì,
propter quod et Stagiritani festivitatem cele-
brabant Aristotili Aristoteliam ipsam appellantes
is et mensem in quo festivitas celebrabatur Stagiri-
ten nominabant. 18. et etiam Eressum urbem
Theofrasti et Theophanii ipsius discipulorum
debentem destruí liberavit a destructione. 19.
Stagiritani autem detulerunt corpus Aristotilis
20 mortui Calchide ad Stagiram et altare constru-
xerunt in monumento, locum ilium Aristotelium
nominantes, et ibi ad consilium congregabantur.
20. in multis autem et Atheniensibus benefecit,
ut declarant tractatus qui sunt ad Philippum,
25 ita quod Athenienses in acropoli statuam illi
construxerunt. 21. ut autem et omnibus homini-
bus universaliter benefaceret, scripsit Alexandre
librum de regno docens ipsum qualiter oportet
regnare, et intantum movit animam Alexandri
30 ad benefaciendum quod dicebat " Quia non bene-
feci aliquibus hodie non regnavi". 22. quod
equale est egrotanti modice a morbo effimero,
propter hoc quia ilia die non faciunt operationes
sanorum.
35 23. Iuvene autem existente Alexandro et
militante contra Persas, eundo cum eo ñeque
tunc abstinuit philosophari. tunc enim composuit
historiam ducentarum et quinquaginta politia-
rum. et associa vit ipsum usque ad Persiam, ubi
40 bello facto rediit ad suam patriam. et nichilo-
minus Antipater suscipiens Alexandri regnum in
honore habuit Aristotilem quam Alexander.
24. Speusippo autem nepote Platonis mortuo
suos discípulos suscipiunt Xenocrates et Aristo-
45 tiles sapientissimi viri, et Aristotiles quidem in
Licio regebat, Xenocrates autem in Achademia,
ubi et Plato studebat. 25. non enim, sicut
 Vita Latina
Aristoxenus et Aristides posterius dicunt, Platone
vivente et in Achademia docente Aristotiles
contraedificavit Licium. 26. et hoc temptant
quidam dicere propter id quod ex pluribus con-
tradicit Platoni. 27. contra quod dicendum
quod non simpliciter contradicit Platoni sed non
intelligentibus ea que sunt Piatonis, si autem et
Platoni contradicit, non est inconveniens. et in
hiis enim ea que sunt Piatonis sapit. 28. Piato-
nis enim est sermo quod magis oportet de veri-
tate curare quam de aliquo alio, et alibi dicit
"Amicus quidem Socrates, sed magis amica
Veritas", et in alio loco "De Socrate quidem
parum est curandum, de veritate vero multum".
29. hoc igitur et Aristotiles fecit et destruxit
dieta Piatonis, quam vis consona sibi fecit, nolens
despicere veritatem.
30. Habuit autem multam dilectionem erga
Platonem Aristotiles, et quod sit verum patet ex
eo quod aram consecra vit ei in qua scripsit ita:
Aram Aristotiles fundavit hanc Piatonis,
viri quem non est conveniens malis laudare.
31. Fortassis autem neque ad ea que videntur
oppugnai Platoni sed ad eos qui ipsa male
opinantur, sicut ingenitum esse celum in libro qui
est de celo, quidam enim secundum tempus
ipsum intellexerunt sed non secundum causam
esse. 32. et ideas in metaphisica. quidam enim
extra intellectum ipsas posuerunt et alii propria
sensibilia arbitrati sunt ipsas, ut hominem im-
mortalem et equum. quod enim non vult ipsas
omnino non esse demonstrat in Ethicis dicens
duplicem esse ordinem, hunc quidem in duce
exercitus hunc autem in exercitu, et alteram esse
causam alterius. et in libro de anima intellectum
qui est secundum animam esse res.
33. Multum namque Aristotiles moderatus
fuit moribus, unde in predicamentis ait "Non
oportet prompte diffinire sed quidem multociens
considerare" et "dubitare de singulis non esse
inutile", et in hiis que de bono "Oportet re-
minisci hominem existentem non solum bene for-
tunatum sed et demonstrantem". et in Ethicis
Nicomachiis "Amicus quidem vir, amica autem
ventas, ambobus vero existentibus amicis sane-
tum est prehonorare veritatem". 34. et in
Metheoris "Quorum quaedam quidem dubita-
33
mus, quaedam attingimus secundum aliquem
modum". et in eisdem "Non semel neque bis sed
infinite easdem opiniones fieri hominibus", ut non
multum sapientia superbiamus in quibus invenire
5 videmur.
35. Et talis quidem secundum vitam fuit
philosophus. addidit autem philosophie plura que
ab ipsa elegit. 36. ethice quidem addidit felici-
tatem neque in exterioribus bonis constare, sicut
io Poliens ait, neque in anima solum, sicut Plato
dicebat, sed habere quidem formam in anima,
coinquinari autem et contristari solum ipsam ab
exterioribus non bene se habentibus, proprie
dictionibus utens. etenim que coinquinantur in-
is terius ipsam pulchritudinem habent, occultantur
autem secundum solam superficiem, et con-
tristata eandem magnitudinem habent secundum
veritatem. 37. phisice autem addidit quintam
essentiam, 38. mathematice vero oxigonium
20 esse conum visuum propter id quod in plus in-
cedit visus cuius inspicit magnitudinem, et se-
cundum hoc enim nichil eorum que videntur
totum simul videtur, et sic maiorem fieri axem
base que est ex hoc, et oxigonium conum perfici.
25 39. theologie vero et quamvis nichil addidit,
tamen nichil de ea deficienter determinavit. non
enim solum mundana vidit, sicut quidam putant,
sed ea que sunt supra mundum, sicut declarat
et in octavo de phisico auditu dicens quod prima
30 causa neque per se mobilis est neque secundum
accidens, ex hoc demonstrans quod divinum
neque corpus est neque passibile.
40. Composuit autem et medicinalia proble-
mata et phisica problemata in LXX libris
35 existentia et aspectiva problemata et medianica,
et scriptas ab eo iustificationes Grecarum civita-
tum cum quibus Philippus lites Graecorum deter-
minabat. scripta est autem ab eo historia politei-
arum posterius.
40 41. In philosophia vero transcendit humanam
mensuram nichil diminute de ea determinans sed
et multa ipsi adiciens ex sui sollertia totam dire-
xit philosophiam. 42. logice enim apposuit
distinguens regulas a rebus et faciens demon-
45 strativam scientiam. antiqui enim demonstrare
quidem sciebant, demonstrationes autem facere
ignorabant, idem pacientes coriariis, potentibus
34 Vita Latina — Vita Graeca vulgata
quidem uti calcéis, non potentibus autem ratio-
nem assignare.
43. Insurgentibus autem ipsi. Atheniensibus
discessit Calchidam, hoc dicens quod "Non con-
cedam Atheniensibus bis peccare in philoso-
phiam". 44. et mittens Antipatro scribit "Athe-
niensibus commorari periculosum". et dixit illud
Homeri "Pirus namque supra pirum senescit,
ficus autem supra ficum", successionem accusa-
torum enigmatice loquens. 45. Vixit autem
Aristotiles annis LXIII. decern et septem annos
habens adhesit Socrati et cum hoc stetit tribus
annis, adhesit autem et Platoni viginti annis.
post mortem autem Platonis vixit annis XXIII.
totum itaque tempus vite sue numeratum fuerunt
anni LXIII.
46. Et mortuus est in Calchide dimittens
testamentum scriptum quod fertur ab Andronico
et Ptholomeo cum voluminibus suorum tracta-
tuum. 47. dimisit autem filium Nicomachum
et filiam Pithaida, proprios autem discípulos
Theofrastum, Phaniam, Eudimium, Clitum, Ari-
stoxenum et Dicearchum, 48. tractatus autem
mille numero.
49. Multa autem potuit cum regibus qui
fuerunt tempore suo, Philippo Olimpiade Alexan-
dro et Antipatre. potentia autem usus est organo
philosophie.
50. Proprium autem fuit philosophie Aristo-
tilis non discedere a manifestis, post demonstra-
tiones enim et multorum testimonia ferre.
51. Explicit genus et vita Aristotilis philoso-
phi.
52. Fecit autem Aristotiles librum de oratione,
unde Simplicius: "Quod enim intelligat aliquid
et super intellectum et super substantiam,
Aristotiles manifestus est apud finem libri de
oratione piane dicens quod deus aut intellectus
est aut aliquid ultra intellectum."
5. VITA GRAECA VULGATA
Edidit Ingemar Düring (Aristotle in the ancient bio-
graphical tradition, Göteborg 1957, pp. 131—136) codici-
bus X X X I inspectis, quorum potissimi esse videntur hi
codices tres:
1. Laurentianus Graecus 10, 26 s. XII ut videtur
2. Laurentianus Graecus 72, 1 s. XIII
3. Vaticanus Graecus 246 s. XIV
Ubique fere I. Düring secutus sum.
5 deperditum Arabes tradiderunt coaevi duo saec. XIII,
1. Ό 'Αριστοτέλης τό μέν γένος ήν Μακεδών,
πόλεως δέ Σταγείρων, utòs Νικομάχου, Ιατροϋ
'Αμύντα του των Μακεδόνων βασιλέως· όθεν και
10 τον ϊδιον uiòv Νικόμαχον προσηγόρευσε, μνήμης
ενεκα του οικείου πατρός, προς δν και τά Νικο-
μάχεια εγραψεν· μητρός δ* ή ν Φαιστίδος· άμφό-
τερόι δ* ούτοι δ τε Νικόμαχος και ή Φαιστίς τό
γένος είχον άπό 'Ασκληπιού, μαρτυρεί δέ τούτοις
15 τό εις τον Άριστοτέλην είρημένον επίγραμμα
τοϋτον εχον τον τρόπον ·
Φαιστίδος ήν μητρός και Νικομάχου γενετήρος
των Άσκληπιαδών δΐος Αριστοτέλης.
2. μετά δέ τήν τελευτήν του Νικομάχου καΐ
20 της Φαιστίδος ανάγεται ό 'Αριστοτέλης παρά τινι
Προξένω Άταρνεΐ, ού και της τροφής διαμεμνημέ-
νος ό 'Αριστοτέλης ού μόνον τόν τούτου υίόν
Νικάνορα άνέθρεψε και πασαν παιδείαν έπαίδευσεν
άλλά και υίόν αύτόν ωκειοποιήσατο καί τελευτών
25 γ ' εν ταΐς Ιδίαις διαθήκαις έπέτρεψε τήν έαυτοΟ
Θυγατέρα ΠυΘαίδα δοϋναι γαμετήν τ ω Νικάνορι.
3. Ό μέν ούν 'Αριστοτέλης ετι νέος ών τήν
των ελευθέρων παιδείαν έπαιδεύετο, ώς δήλοι τά
γεγραμμένα αύτω περί ποιητικής καί πρός ποιη-
30 τάς, ετι μέντοι τά 'Ομήρου προβλήματα καί αί
^ητορικαί τέχναι.
4. 'Επτακαίδεκα δ ' ετών γενόμενος καί της
Πυθίας κελευούσης αύτω φιλοσοφείν στέλλεται έν
'Αθήναις, Ινθα φοιτά Σωκράτει καί σύνεστι τούτω
35 ετη τρία. τελευτήσαντος δέ του Σωκράτους φοιτδ
ΓΤλάτωνι καί τούτω σύνεστιν ?τη είκοσι. 5. καί
τοσαύτην ήσκησεν έπιμέλειαν ώστε τον Πλάτωνα
τόν οίκον του 'Αριστοτέλους οίκον άναγνώστου
καλεϊν. 6. ού γαρ ετι ζώντος Πλάτωνος άντω-
κοδόμησεν αύτω τό Λύκειο ν ό 'Αριστοτέλης, ώς
τίνες ύπολαμβάνουσι. πώς γάρ ήδύνατο, μέγα
τότε δυναμένων Χαβρίου τε καί Τιμοθέου τών έν
'Αθήναις στρατηγών καί τω γένει προσηκόντων
τ ω Πλάτωνι ;
7. Πειρώνται γάρ τίνες λέγειν δτι ϋτι ζώντος
Πλάτωνος άντφκοδόμησεν αύτω τό Λύκειον ό
'Αριστοτέλης, έκ του έν πολλοίς άντιλέγειν τώ
 Vita Graeca vulgata
Πλάτωνι · 8. προς ους ρητέον δτι ούχ απλώς
άντιλέγει τω Πλάτωνι άλλά τοϊς μή νοήσασι τά
τοΟ Πλάτωνος, εΐ δέ καί αύτφ τ ω Πλάτωνι άντι-
λέγει, ουδέν ά τ ο π ο ν καί έν τούτοις γαρ τά του
Πλάτωνος φρονεί. 9. οώτοΟ γάρ έστι λόγος δτι
μάλλον δε! της άληθείας φροντίζειν ήπερ άλλου
τινός, άμέλει καί έπΐ λέξεώς φησι ταυτί· "φίλος μέν
Σωκράτης, άλλά μάλλον φιλτάτη ή άλήθεια". καί
άλλαχοϋ· "Σωκράτους μέν έπ' όλίγον φροντιστέ-
ον, της δ' άληθείας έπί πολύ". 10. τοΟτο ούν καί
ό 'Αριστοτέλης πεποίηκεν. ε! καί άνέτρεψε τά ύπό
Πλάτωνος είρημένα, κάνταΟθα σύμφωνα αύτφ
διεπράξατο μή βουλόμενος ύπεριδειν τήν άλήθειαν.
11. άμέλει γάρ ότι πολλή ν εΰνοιαν εσχε προς τον
Πλάτωνα ό 'Αριστοτέλης, δήλον έκ του καί βωμόν
άνιερώσαι τω Πλάτωνι, έν φ έπέγραψεν ούτως·
βωμόν 'Αριστοτέλης ένιδρύσατο τόνδε Πλάτω-
νος,
άνδρός δν ού θέμις έν τοϊσι χαλεποίσιν άκούειν.
12. Συνήν δέ τ ω Πλάτωνι ό 'Αριστοτέλης έτη
είκοσι.
13. Μετά δέ τήν του Πλάτωνος τελευτήν δια-
δέχεται τήν τούτου σχολή ν Σπεύσιππος ό άδελφι-
δοΟς αύτοΟ. υΙός γάρ ή ν ούτος Ποτώνης της τού-
του άδελφής. 14. ό δέ γε 'Αριστοτέλης έρχεται
έν τη των Μακεδόνων πόλει, ένθα παιδεύει
Αλέξανδρον τόν κτίστην, 15. καί μέγα μέρος
γέγονε της τούτου βασιλείας, πολλά γάρ ήδυνήθη
παρά τ φ βασιλεΐ καί τη δυνάμει δεόντως έχρήσατο
εύ ποιών καί έκάστω ίδία καί πδσι κοινή. 16. καί
δτι μέν πολλοίς Ιδία εύ έποίησε, δηλώσουσιν αϊ
φερόμεναι αύτοΟ συστατικαί έπιστολαΐ [καί]
περί τίνων πρός τόν βασιλέα. 17. δτι δέ καί
κοινή πολλοίς εύ έποίησε, δηλοΐ καί τό τήν τών
Σταγείρων πόλιν κατασκαφθείσαν πείθειν τόν
'Αλέξανδρον αύθις κτίζειν, δθεν καί ol Σταγειρϊται
έορτήν έπιτελοΟσι τ φ Άριστοτέλει, 'Αριστοτέλεια
αύτήν προσαγορεύοντες. καί τόν μήνα δ ' έν φ ή
έορτή έπιτελεϊται Σταγειρίτην προσαγορεύουσι.
καί τήν Έρεσσόν δέ τήν τοΟ Θεοφράστου πόλιν
μέλλουσα ν άδικηθηναι ύπό του βασιλέως 'Αλεξάν-
δρου έλύτρωσε της άδικίας.
18. Μετά δέ ταύτα τελευτήσαντος του Σπευ-
σίππου μεταστέλλονται oi 'Αθηναίοι τόν Άριστο-
τέλην, καί άμφότεροι ούτοι δ τε 'Αριστοτέλης
καί ό Ξενοκράτης διεδέξαντο τήν τού Πλάτωνος
σχολήν. καί δ μέν Ξενοκράτης έπαίδευσεν έν
35
'Ακαδημία, ό δ' 'Αριστοτέλης έν Λυκείω. 19.
μετέπειτα άνταρσίας γενομένης έν τοις Άθηναίοις,
ήλθεν ό 'Αριστοτέλης έν Χαλκίδι, είρηκώς τοις
Άθηναίοις δτι ,,Ούκ αν έάσω ύμας δις εις φιλοσο-
5 φίαν άμαρτεΤν". καί γάρ ήδη ήσαν τόν Σωκράτη
φονεύσαντες οί 'Αθηναίοι. 20. έδήλωσε δέ καί
Αντιπάτρω τ φ βασιλε! δτι τό έν 'Αθήνησιν έν-
διατρίβειν εργώδες, είπε δέ καί τό Όμηρικόν εκείνο
έπος·
ίο δγχνη έπ' δγχνη γηράσκει, σϋκον δ' έπί σύκω,
ώς έκ τούτων έλέγχων τάς τών 'Αθηναίων συκο-
φαντίας.
21. 'Επανέρχεται δ ' αύθις ό 'Αριστοτέλης έν
Μακεδονία· καί πολλά έδυνήθη παρά τοις τότε
is βασιλεϋσι, παρά τ φ Άλεξάνδρω καί παρά τή
Όλυμπιάδι τή τούτου μητρί καί παρ' 'Αντιπά-
τρω τε καί Φιλίππω. 22. τ φ δ ' Άλεξάνδρω καί
περί βασιλείας έγραψεν έν ένί μονοβίβλω, παιδεύων
αύτόν δπως δει βασιλεύειν. 23. άμέλει καί συν-
20 ώδευσεν αύτφ μέχρι καί έσω τών Βραχμάνων,
ένθ' ιστόρησε τάς σνε πολιτείας, συνώδευσε δ '
αύτφ καί έν τή Περσίδι, ενθα πολέμου γενομένου
καί τελευτήσαντος τοϋ Αλεξάνδρου ύπέστρεψεν
ό Αριστοτέλης έν τή έαυτού πατρίδι.
25 24. Μέτριος δέ γέγονεν ό άνήρ ούτος τοις
ήθεσιν εις ύπερβολήν. 25. έν φιλοσοφία δ ' ύπερ-
βέβηκε τά άνθρώπινα μέτρα μηδέν έλλιπές περί
αυτής πραγματευσάμενος, άλλά και πολλά αύτή
προσθείς έκ της έαυτού άγχινοίας τήν δλην κατώρ-
30 θωσε φιλοσοφίαν. 26. τή μέν γάρ λογική προσ-
έθηκε διακρίνας τούς κανόνας άπό τών πραγμάτων
καί ποιήσας τήν άποδεικτικήν μέθοδο ν oi γάρ
πάλαι άποδεϊξαι μέν ήδεσαν, άποδείξεις δέ ποιεΐν
ούκ ήπίσταντο, ταύτό πάσχοντες τοις σκυτοτο-
35 μεϊν μέν μή δυναμένοις, ύποδήμασι δέ χρήσθαι
έπισταμένοις· 27. τή δέ γε φυσική προσέθηκε
τήν πέμπτην ούσίαν, 28. τή δέ θεολογία εί καί
μηδέν προσέθηκε ν, άλλ' ούν ούδέν περί αυτής
έλλιπές έπραγματεύσατο · ού γάρ τά έγκόσμια
40 μόνα ήδει, ώς τίνες ύπολαμβάνουσιν, άλλά καί
τά ύπερκόσμια, ώς δηλοΐ καί έν τ φ όγδόω λόγω
τής Φυσικής άκροάσεως, λέγων δτι τό πρώτον
αίτιον ούδέ καθ' έαυτό κινητό ν έστι ν ούδέ κατά
συμβεβηκός, έκ τούτου ένδεικνύμενος δτι ούδέ
45 σώμά έστι τό θείον ούδέ παθητόν.
30. "Εζησε δέ τόν σύμπαντα χρόνον ό Αριστο-
τέλης έτη έξήκοντα τρία· έπτακαιδέκατον γάρ
36 Vita Graeca vulgata - Vita Arabica
ετος άγων φοιτά Σωκράτει και τούτω σύνεστιν
Ιτη τρία - συνήν δε καί τ φ Πλάτωνι ετη είκοσι,
μετά δέ γε την του Πλάτωνος τελευτήν εζησεν
ετη είκοσι τρία· ò δέ σύμττας χρόνος της ζωής
αύτοϋ άριθμούμενος Ιτη παρεισφέρει έξήκοντα τρία ·
έξηκοστόν τρίτον ετος άγων ó 'Αριστοτέλης
έτελεύτησεν..
Ταϋτα λέγειν εχομεν περί του βίου του Αριστο-
τέλους.
6. VITA CUM LIBRORUM INDICE AB IBN
ABI USAIBIA ARABICE CONSCRIPTA.
Edidit IBN ABI USAIBI'A 'Uyün al-anbä' fi tabaqät al-aßbbä',
F. Aug. Müller, Königsberg-Kairo 1884, pp. 1 5 4 - 6 9 . Novam
translationem Anglicani, qua gratissimo animo usus sum, confe-
cit I. Düring: Aristotle in the ancient biographical tradition,
Göteborg 1957 pp. 2 2 1 - 2 3 1 .
De Ptolemaeo philosopho vide A. Dihle, Hermes 85 (1957) pp.
314—325 De Andronico Rhodio vide M. Plezia, De Andronici
Rhodii studiis Aristotelicis Krakow 1946.
Thus speaks Ptolemy in his book to Gallus on
the life and history of Aristotle, his will and the list 25
of his famous writings.
(1) Aristotle was the native of a city called Sta-
gira, situated in a land called Chalcidice which is
part of Thrace, near Olynthus and Methone. The
name of his mother was Phaestis. 30
(2) He says: Nicomachus, Aristotle's father,
lived as a physician with Amyntas, father of Philip-
pus, and this Philippus was the father of King
Alexander. The family of Nicomachus traced its
descent from Asclepius. This Asclepius was father 35
of Machaon, and Machaon father of Asclepius.
The family of his mother Phaestis, too, was de-
scended from Asclepius.
(3) It is said that when his father Nicomachus
had departed this life, Proxenus, the mandatory of 40
his father, handed over the young man to Plato.
Some relate that he was entrusted to Plato in
compliance with an oracle of God the Lord Al-
mighty in the temple of Pythion. Others say that
this so happened only because Proxenus and Plato 45
were friends. It is further said that he spend twenty
years in Plato's school.
(4) When for the second time Plato went to
Sicily, Aristotle became his deputy as head of the
school called the Academy. On Plato's return from
Sicily Aristotle moved to the Lyceum and there
s founded the school that was named after the walk-
ing philosophers.
(5) When at last Plato died, Aristotle went to
Hermias the Slave, the ruler of Atarneus. When
this slave died, he returned to Athens, called the
city of philosophers.
(6) Then Philip sent for him. He went to
Macedonia and taught there until Alexander moved
across to the lands of Asia. He left Callisthenes as
his successor in Macedonia and returned to Athens
15 and stayed ten years in the Lyceum.
(7) Thereupon one of the priests which are
called hierophants, by name Eurymedon, came
forward with the purpose of denouncing him. He
indicted him for impiety, claiming that Aristotle did
M not hold the gods in honour. He was prompted by
grudge which he bore to him in his heart, and
Aristotle speaks of this in a letter to Antipater.
(8) When Aristotle learned about this, he withdrew
from Athens to his home in Chalcidice, because he
did not want the Athenians to attempt on him any-
thing they had done to Socrates, Plato's teacher,
whom they executed. (9) He departed before any
steps were taken against him, and nobody did him
any harm until he departed, after having received
the bill of indictment from the hierophant. (10) Not
in accordance with truth is what is said about
Aristotle, namely that he wrote an apology against
the accusations of the hierophant. On no account
should this be regarded as true; on the contrary
it has been palmed off upon him.
(11) When Aristotle had arrived at his home,
he stayed there until he died there, 68 years old.
(12) He says: What we have said about his life
shows that they are wrong who contend that he
did not devote himself to the study of philosophy
until he had reached an age of thirty years, and that
up to that time he had tried his hand at governing
the cities, his aim being to improve the conditions
of the cities.
(13) It is said that the inhabitants of Stagira
transferred his body from the place where he died
to their own city, buried it in a place called The
 Vita Arabica
Aristoteleion, and that in this place they held their
councils on important matters and things which
grieved them.
(14) It was Aristotle who drew up a code of
laws for the inhabitants of Stagira.
(15) He had great influence among his fellow
men. This is clearly proved by the honours bestowed
on him by the kings who were contemporary with
him (16) With what zest he practised goodness and
strove to do good services to his fellow men is ap-
parent from his open letters and his books and from
what the reader can gather in these writings con-
cerning his numerous interviews with contemporary
kings and individuals, by which negotiations he
promoted their affairs and proved useful to them.
(17) On account of his numerous good deeds
and excellent services in this respect, the Athenians
went so far as to assemble and decide by vote to
draft an inscription. They had it chiselled in a stone
column which they set up on the highest citadel of
their city which is called the Summit. (18) In the
inscription on this column they mentioned that
Aristotle of Stagira, son of Nicomachus, had served
the city well by doing good and by the great number
of his own acts of assistance and beneficence, and
by all his services to the people of Athens, especial-
ly by intervening with King Philip for the purpose of
promoting their interests and securing that they
were well treated; that the people of Athens there-
fore wanted it to be quite clear that they appreciated
the good that had come out of this; that they best-
owed distinction and praise upon him, and would
keep him in faithful and honoured remembrance.
(19) Those of the men in high positions who
hold him unworthy of this honour, may they after
his death try to do what he did, taking share in all
affairs where they in their own interesting would
like to make an intervention.
(20) When the Athenians had decided to set
up this inscription, the decision was opposed by an
Athenian by name of Himeraeus. As regards Ari-
stotle he advocated a contrary opinion and pounced
upon the column on which the Athenians had
decided to inscribe the laudatory words and which
they had set up on the place called the Summit of
the city, and hurled it down. On account of this
deed he was (afterwards) seized and executed by
37
Antipater. (21) Thereupon an Athenian by name
of Stephanus, aided by numerous others, set up
a column of stone. On this they inscribed such
praise of Aristotle as had been expressed in the
5 original inscription; in addition they explicitly
mentioned Himeraeus who had hurled down the
column, related what he had done, and recom-
mended that he should be exiled and the city puri-
fied.
10 (22) When Philip was dead and his son
Alexander had become king and had proceeded
from his native country to wage war with the
nations, and approached the vicinity of Asia, Aris-
totle detached and freed himself from the as-
15 sociation with the affairs of the king and from his
occupation with things of that kind. (23) He went
to Athens and established the seat of learning
mentioned earlier which was named after the walk-
ing philosophers.
20 (24) He devoted himself to promoting hap-
piness among men, to supporting the feeble and
the poor, to getting maidens married, to protecting
orphans and obtaning education for them, to as-
sisting those who were eager to learn in whatever
25 branch of learning they wanted to study; and what-
ever kind of schooling they wanted, he assisted
them in obtaining their goal; and he did this for the
welfare of the poor, for the common weal of the
cities, and (25) he also re-erected the buildings of
30 his native city Stagira.
(26) He was always very moderate in his ways
and unassuming, considerate in his intercourse with
high and low, powerful and weak, and his readiness
to intervene for his friends was so great that it can-
35 not be described. That this was so is clear from what
the biographers relate and from the fact that it
agrees with everything they have to say about the
excellent qualities of Aristotle and about his life.
40 I. Aristotle's Will.
Ptolemy says in his book to Gallus on the life
of Aristotle: When Aristotle was about to die, he
wrote his will which we now communicate.
( l a ) By this will I appoint Antipater for ever
45 to be executor of everything that I leave; and until
Nicanor shall arrive (and take possession), Aristo-
menes Timarchus Hipparchus and Dioteles shall
38 Vita Arabica, librorum Aristot. index
take charge of all matters that require attention and
take the necessary measures concerning my estate,
my servant Herpyllis, my other maids and servants,
and the property I leave; and if Theophrastus
consents and he is in the position to assist them
in this task, he shall take charge as well.
( l b ) When my daughter shall be grown up,
Nicanor shall administer her affairs; if she should
die before she is married, or when she is married
but before she has a child, Nicanor shall administer
both her property and the property of my son Nico-
machus. It is my last will and testament that he shall
take charge of this as he thinks fit, in all that
concerns them, just as if he were their father or
brother.
( l c ) If Nicanor should die before my daughter
is married, or after her marriage but before she has
a child, and if (in such case) Nicanor in his will
has made arrangements about the property that I
leave, this shall be admissible and legally valid.
( I d ) If Nicanor should die intestate, and if
Theophrastus consents and is willing to take his
place, it shall be so in all matters in which Nicanor
was in charge of my son's affairs and also as
regards my other estate;
and if Theophrastus should be unwilling to take
upon himself this trusteeship, then the executors
appointed by me shall again turn to Antipater and
together with him consider what they are to do with
my estate, and then make the arrangements they
see fit.
( l e ) The executors and Nicanor shall bear me
in mind when they make arrangements for Herpyllis.
For judging from what I saw of her earnestness in
rendering service to me and her zeal for all that was
becoming for me, she has deserved well of me.
They shall give her all that she needs; and if she
should desire to marry, they shall se that she be
given to a man of good repute; and besides what
she already possesses, she shall be given one talent,
equivalent to 125 Roman librae, and three maids
whomsoever she shall prefer, besides the maid she
has at present, and her boyservant; and if she
chooses to remain in Chalcis, she shall live in my
house, in the guest-house by the garden; if she
chooses to live in Stagira, she shall live in my
father's and grandfather's house; and whichever of
these houses she chooses, the executors shall furnish
them with such household things as they think
proper and as she may need, whatever she may claim
as necessary for satisfying her wants.
5 (2 a) As to my estate and my son, there is no
need for me to be concerned about testamentary
provisions. Nicanor shall take charge of the boy
Myrmex and see that he finally is sent back to
his home with all his property in the manner he
10 desires.
(2 b) My maid Ambracis shall be given her free-
dom, and if, after she has been made free, she
remains in my daughter's service until my daughter
marries, she shall receive 500 drachmas and the
15 maid she now has.
(2 c) To Thaïes shall be given the young girl
that we recently bought, a boy from among our
slaves, and a thousand drachmas.
(2d) To Simos shall be given, in addition to the
20 boy for whom he already has received money,
money for a boy whom he may buy for himself,
and besides he shall further receive what the ex-
ecutors may find proper.
(2e) As soon as my daughter marries, my boys
25 Tachón, Philon, and Olympius shall be given their
freedom.
(2f) Neither the son of Olympius, nor any other
of the boys who have waited upon me shall be
sold, but they shall continue their service as slaves
30 until they reach their manhood, and when they
arrive at the proper age, they shall have their free-
dom; as to what shall then be given to them, it
shall be deciced according to what they have
deserved.
35 (The rest of the will is not found in the Arabic
tradition.)
40
Ptolemy el-Garib
Catalogue of Aristotle's writings.
a) Catalogue of Aristotle's writings according to
45 what a man called Ptolemy relates in his book to
Galas, b) Of famous books mentioned by Ptolemy
the following are by Aristotle.
 Vita Arabica, librorum Aristot. index
Indicis librorum translationi a M. Steinschneider anno 1869
confectae Valentinus Rose praefatus est talia:
In libro de vita et scriptis Aristotelis indicem librorum
Aristotelis una cum eius testamento dedisse Ptolemaeum
quendam philosophum, hoc et Graeco Davidis et Arabico
constat testimonio, is Andronico recentior fuit, ex cuius
libro de Aristotelis vita et philosophia quinto (qui contine-
b a t indicem) librorum títulos excerpsit (cf. tit. 103)>, quorum
in uno (99) memoriam servavit bibliothecae Apelliconteae
ab Andronico cum aliis usurpatae. hunc indicem nunc
deperditum Arabes tradiderunt coaevi duo saec. X I I I ,
qui cum Ibn Nedimi opere celeberrimo quod Fihrist
inscribitur (editum a. 987) pari ter in aliis usi sint quam
plurimis, hoc tarnen argumentum quod ignorasse Nedimum
quaerenti mihi rescripsit G. Flügel, ex alio quodam fonte
vel potius ex ipso Ptolemaei scripto suis inseruisse reperi-
untur. scilicet ex I b n el-Kifti (f 1248) „historia erudito-
r u m " ad litterarum ordinem disposita indicem eum et
arabice et latine olim edidit Casiri, eo codice usus qui
auctoris nomine carerei, ex Casirio (nonnullis quidem
<Constitutio (vel dispositio) scriptorum Ari-
stotelis secundum id quod memoravit vir
nominatus Ptolemaeus in libro suo ad A'alas
(Atlas K»).>
[Aristotelis sunt scripta nota (vel famosa)
quae memoravit Ptolemaeus 0.]
1 liber in quo exhortatus est ad philosophiam,
tractatus III <et nominatur graece wtulkis
fslitukis (wtwikis flinofis K6)>.
2 1. <vocatus> sufsts, tr. <I.)
3 [1. de arte rituri tr. III.]
4 1. de iustitia (graece nominatus fari dikaus-
nis (-sris)> tr. IV.
5 1. de institutione et morum elegantia, quae
corrigunt conditiones hominis in anima sua
(vel in se ipso) <graece nominatus fari fades)
tr. IV (tres verbo expr. K"1).
6 1. de nobilitate generis <graece nominatus
fari uganis) tr. V.
7 1. de poetis tr. III.
8 1. de regno (nominatus fari kasis) tr. VI.
9 1. de bono (nominatus fari agatu (aabu K6,
amamu K m )> tr. V.
10 1. (cognominatus) Archutas, tr. III.
11 (1. in quo loquitur de lineis quae non sunt
secabilia nominatus fari ton atus (?) arus
39
titulis errore omissis) collato codice Vindobonensi repetiit
iterumque vertit Wenrich. atque eundem in vitis illustrium
medicorum extare apud Ibn Abi Oseibiam (f 1269) nuper
advertit Steinschneider, utriusque autem scriptoris cum
5 scriptum exemplar in bibliotheca regia Berolinensi apud nos
asservetur, precibus meis obtemperans Mauricius Stein-
schneider t e x t u m Casirianum cum codicibus contulit non
his solum nostris sed duobus etiam Monacensibus ad eum
liberaliter transmissis Berolinum. idem eiusdem Ptolemaei
io títulos (ex Oseibia) per Hag'i Khalfae opus bibliogra-
phicum dispersos et ipse iterum meum in usum compara-
vit. — I b n el-Kifti cod. Berol. (in fol. 493 f. 20b) = κ·>,
eiusdem cod. Monac. (440 f. 17 b ) = Km. Ibn Abi Oseibia
cod. Berol. (Wetzst. II. 323 f. 65) = O b , eiusdem cod.
15 Monac. (800 f. 86) = Om. uncis ( ) inclusimus quae non
habet Oseibia, uncis [ ], quae non habet Kifti. in vocabulis
titulorum Graecorum Arabicis, ubi vel desiderantur
vocales vel incertae sunt, consonantes t a n t u m litterae
notantur.
20
Πίναξ των του 'Αριστοτέλους συγγραμμά-
των κατά τό του Πτολεμαίου προς Γάλλον
ύπόμνημα
25
l a Προτρεπτικός (D. 12; Η. 14)
l b Περί φιλοσοφίας γ (D. 3*; Η. 3)
30 2 Σοφιστής α (D. 7; Η. 8)
3 Περί τέχνης ρητορικής γ (D. 5*?; Η. 5*?)
4 Περί δικαιοσύνης δ (D. 1; Η. 1)
5 Περί παιδείας δ (D. 19*; Η. 18*)
35
6 Περί ευγενείας ε (D. 15*; Η. 11*)
40 7 Περί ποιητών γ (D. 2; Η. 2)
8 Περί βασιλείας ς (D. 18*; Η. 16*)
9 Περί τάγαθοϋ ε (D. 20; Η. 20*)
10 'Αρχύτας γ (D. 93*; Η. 83*)
45 11 Περί ατόμων γραμμών γ (D.—; Η.—)
40 Vita Arabica, librorum Aristot. index

(vel grus) tr. III.)

[liber linearum num sint secabilia an non
sint, tr. III.]
12 <1. de eo ad quem pertinet qualitas iustitiae, 12 Περί δικαίων δ (D. 77*; Η. 64*)
et nominatur fari dikon (Kb, dikân Km et 5
W), tr. IV.)
[liber de qualitate iustitiae, tr. IV.]
13 1. de contrarietate (s. separatione) et diversi- 13 Περί διαφοράς < . . . . ) δ (D.—; Η. 181*)
tate et nominatur fari baforas (al. maforas,
jaforas)) tr. IV. io
14 <1. de re amatoria, et nominatur rutikon 14 'Ερωτικών γ (D. 9*; Η. 12*)
(rutaikon sic cum vocalibus K m ), tr. III.)
[liber de amore, tr. III.]
15 1. de imaginibus (s. ideis) utrum existant an 15 Περί είδώλων (εΙδών) y (D. 31*; Η. 28*)
non <et nominatur fari aiduls (aiduln K™)> 15
tr. III.
16 <1. in quo abbreviavit sermonem Platonis de 16 'Επιτομή της Πλάτωνος πολιτείας β (ε)
regimine civitatum, et nominatur latus fu- (D. 22; Η.—)
lits, tr. I I . )
[1. de abbreviatione sermonis (de sermone 20
Om) Platonis, tr. II.
1. de abbreviatione sermonum Platonis de
regimine civitatum, tr. V.]
17 a b [1. de voluptate, tr. II. 0».] 17Α Περί ήδονης β (D. 16*; Η. 15*)
17 a dualsmata (tr. X).) 25 17Β Περί (θαυμασίων) Ακουσμάτων (?) ι
(D.—; Η. 179)
18 [1. de compendio sermonis Platonis de vo- 18 'Επιτομή του Πλάτωνος λόγου περί ήδονης
luptate in libro suo de gubernatione, tr. II.] έν τ φ περί Νόμων (?) β (D. 21*; Η. 23*?)
19 1. de motibus <et nominatur fari kninasaun 19 Περί κινήσεων η (D. 45*; Η. 40*)
(s. fi isaun)) tr. VIII. 30
20 1. inscriptus quaestiones ad artem spectantes 20 Μηχανικά προβλήματα (D. 124*; Η. 114*)
(t. e. mechanicae) <et nominatur micha
brblimatam (sic K m , mta'hakrtlimata K 6 )).
21 1. de arte poetica secundum disciplinam 21 Περί ποιητικής κατά τούς Πυθαγορείους β
Pythagorae <eiusque sectatorum) tr. II. 35 (? cf. D. 102; Η. 88)
22 1. de spiritu <et nominatur fari bnumats (sic 22 Περί πνεύματος γ (D.—; Η.—)
K», sumats K»)> tr. III.
23 <1. quem inscripsit de quaestionibus, et nomi- 23 Προβλημάτων γ (D. 51*; Η. 48*)
natur tzwili matn (leg. brumlimatn), t r . I I I . )
24 [1. de epistolis, tr. III.] 40 24 Περί στοιχείων γ (D. 39; Η. 35)
25 1. <q. i.) de Nilo Aegypti <et nominatur fari 25 Περί του Νείλου γ (D.—; Η. 159*)
tonia (leg. tonil)) tr. III.
26 1. de occupatione animalium qua occupant 26 Περί του φωλεύειν (D.—; Η.—. cf. Theo-
loca ut ibi deversentur et in eis delitescant phrast, D.L. 5, 44)
<et nominatur fari tufulin (s. tukulin)) tr. I. 45
27 1. <cuius nomen) congregatio artium <et no- 27 Τεχνών συναγωγή α (D. 78; Η. 71*)
minatur t'hiun subáui (leg. tchnun sinagu-
gi)> tr. I.
 Vita Arabica, librorum Aristot. index
28 1. <q. i.) de amicitia <et nominatur filis) tr.
III.
29 [1. de categoriis, tr. I.]
30 1. <nuncupatus> bariminas (s. barminias, 0
arminias) <et est secundus librorum logices).
31 [1. turaka ('eg. tubika), tr. Vili.]
32 1. <vocatus> analutika (anulutika 0) [et est
syltogismus], tr. II.
33 1. anuraktika (afuratika Om, afudaktika O6)
[et est demonstratio].
(in K m sic legitur : liber quem inscripsit trac-
tatus minores, nuncupatus anuraktia.)
34 1. sfsta (sic Cas., sufstin Kb, sufstain Km,
sufstaja O6, sufstanijja Om) tr. I.
35 1. <q. i.) tractatus maiores de moribus <et
nominatur itikun (aninkun Km) magln) tr.
II.
36 1. <q. i.) tractatus minores de moribus <quos
scripsit) ad U'dimis <et nominatur aninkun
(s. aningun, leg. itikun) Udimis) tr. Vili.
37 1. de regimine civitatum <et nominatur buli-
tikun (s. bolitikun)) tr. Vili.
38 (Ί. de arte poetica, tr. II.]
39 1. de arte rituri <et est ars oratoria) tr. III
40 1. de auscultatane physica (el-kijan), tr.
Vili.
41 1. de caelo et mundo, tr. IV.
42 1. de generatione et corruptione, tr. II.
43 1. de praestigiis superioribus, tr. IV.
44 1. de anima, tr. III.
45 1. de sensu et sensato, tr. I.
46 1. de memoria et somno, tr. I.
47 1. de motu animalis (animalium) et sectione
eorum <et nominatur kisaus tin (fsisaus Km)
warautrmn (leg. wanatumun)) tr. VII.
48 1. de naturis animalis, tr. XV (tr. X 0, item
H Kh.).
49 1. <q. i.) de membris in quibus est vita <et
nominatur zoaikun muriun) tr. IV.
50 1. de generatione animalis <et nominatur fari
warasaus (s. wlrajasaus)) tr. V.
51 1. de motibus animalis localibus [qui fiunt]
super terram <et nominatur fari jurns (leg.
buris)) tr. I.
52 1. de longitudine vitarum animalis (vitae 0)
et brevitate eius, tr. I.
53 1. de vita et morte (vitae et mortis O), tr. I.
41
28 Περί φιλίας γ (D. 24»; Η. 24)
29 Κατηγορίαι α (D. 142; Η. 132)
30 Περί έρμηνείας (D. 143; Η. 133»)
s
31 Τοπικά η (D. 56»; Η. 52*)
32 'Αναλυτικά β (D. —; Η. 134)
33 'Αποδεικτικά (D.—; Η.—)
io
34 Σοφιστικά α (D.—; Η. 125»)
is 35 'Ηθικών μεγάλων β (D.—; Η.—)
36 'Ηθικών Εύδημείων η (D.—; Η.—)
20
37 Πολιτικών η (D. 76*; Η. 70*)
38 Περί τέχνης ποιητικής β (D. 84; Η. 75)
39 Περί τέχνης Ρητορικής y (D. 79*; Η. 72)
25 40 Περί φυσικής άκροάσεως η (D.—; Η. 148*)
41 Περί ουρανού και κόσμου δ (D.— ; Η.—)
42 Περί γενέσεως και φθοράς β (D—; Η. 149)
43 Περί μετεώρων δ (D.—; Η. 150).
30 44 Περί ψυχής γ (D.—; Η. 152)
45 Περί αίσθήσεως και αισθητού α (D.—; Η.—)
46 Περί μνήμης και ύπνου α (D.—; Η.—)
47 Περί (ζώων) κινήσεως και ανατομών ζ
(D.—; 104*; Η. 156*; 93)
35
48 Περί ζφων φύσεων ιε (ι) (D.—; Η. 155?)
49 Περί ζωικών μορίων δ (D.—; Η. 157*)
40 50 Περί (ζώων) γενέσεως ε (D.— ; Η. 158*)
51 Περί (ζφων) πορείας ä (D.—; Η.—)
45 52 Περί μακροβιότητος ζφων και βραχυβιότητος
α (D.—; Η . - )
53 Περί ζωής και θανάτου α (D.—; Η.—)
42 Vita Arabica, librorum Aristot. index

54 1. de plantis (plantarum 0), tr. II. 54 Περί φυτών β (D. 109; Η. 96)
55 1. de eo (quod) post physicam, tr. XIII. 55 Των μετά τά φυσικά ly (D.—; Η. 111*?
154*?)
56 1. <q. i.) de quaestionibus hylicis, tr. I. 56 Άττορημάτων υλικών ä (D.—; Η.—)
57 1. <q. i.) quaestiones physicae, tr. IV. 5 57 Άττορήματα φυσικά δ (D.—; Η.—)
58 1. <q. i.) divisio, tr. XXVI. commémorât in 58 Διαίρεση κς (D. 42*?; Η. 41*?)
hoc libro divisiones temporis et divisiones
animae et (divisiones) cupiditatis et rem
agentis et acti et actionis et (rem) amoris
et genera (bonorum (i. e. boni), et quod io
eorum (pars) est intellectualis et eorum
(pars) in anima et eorum (pars) extra ani-
mam, et commémorât rem bonitatis et ma-
litiae, et commémorât genera scientiarum et
genera motionum et genera eius quod com- 15
prehendit (vel significat) vox et genera exi-
stentium et in quae dividitur (dividuntur ?),
et nominatur diàrasis.)
Il (hinc ita pergit 0): animalis (sic corrupte
pro bonorum) et rem boni et mali et motio- 20
num et genera existentium.
59 1. (q. i.) divisio Piatonis, tr. VI (X K6). 59 Διαίρεσις Πλάτωνος s (D.—; Η.—)
60 1. (q. i.) partitio conditionum quae statuun- 60 Διαίρεση νπτοθέσεων ς (D.—; Η.—)
tur in voce et ponuntur, tr. VI.
61 1. (q. i.) de contradictione (vocis) [cius qui 25 61 'Επιχειρήματα λθ (D. 66* ?; Η. 62* ?)
autumat] quod praemissa contradicentis pe-
tenda sunt ex ipsa voce (et nominatur afi-
chramati (sic W, aficheirasati K m )> tr.
XXXIX.
62 [1. de re quae nominatur istas(i)s (ve' istafis) 30 62 'Ενστάσεις ly (D. 35*; Η. 36*)
tr. XIII.]
63 [1. de obiectis (de sermonibus? Ob), tr. 63 Θέσεις λδ (D. 71* ? ; Η. 65* ?)
XXXIV.]
64 1. (q. i.) obiecta amatoria (et nominatur 64 Θέσεις έρωτικαΐ α (D. 72*; Η. 66*)
tasis arutika (masdadutika K6, amsadutika 35
K>) tr. I.
65 1. (q. i.) obiecta naturalia (et vocatur tasis 65 Θέσεις φυσικαί ä (D.—; Η.—)
musika ('eg. fusika)) tr. I.
66 1. (cuius subscriptio) constitutio obiectorum 66 Θέσεων άναγραφή α (?) (D.—; Η.—)
(al. domus obiectorum) (et nominatur masa 40
ara angr (K6, basaaraigr K*)> tr. I.
67 1. (q. i.) definitiones (et nominatur ori (s. 67 "Οροι ις (D. 65*; Η. 61*)
uri)) tr. XVI.
68 1. (q. i.) de rebus definitionem spectantibus 68 'Οριστικά δ (D.—; Η.—)
(et nominatur awista (Ké, utilità K m )> tr. IV. 45
69 1. (q. i.) de definiendo topico (definitione to- 69 "Οροι προ τών τοπικών α ( ?) (D. 55; Η. 51*)
pica), tr. I.
 Vita Arabica, librorum Aristot. index 43

70 <1. q. i. tabula definitionum quae adhibentur 70 TTpòs όρους τοπικών y (D. 61*; H. 59*)
in topica, et nominatur brus urs tubikun, tr.
III.)
[liber (tabula Om in marg.) de definiendo
topicae.] s
71 1. <q. i.) obiectorum quibus disponuntur 71 TTpòsτά άξιώματα (?) ( D . - , Η . - )
(discernuntur ?) definitiones <a definitioni-
bus, et nominatur brsawds basis (v. jas(i)s)
asdschin (ν. as'hin) bmata (v. nmata)) tr. II.
72 [1. de contradictione (contradictionibus Ob) io 72 Περί αντικειμένων όρων y (?) (D.—; Η.—)
definitionum, tr. III.]
73 [1. de arte definiendi quam adhibuit Theo- 73 Περί τέχνης οριστικής ή κέχρηται Θεόφραστος
phrastus ad analyticam priorem, tr. I.] έν 'Αναλυτική προτέρ«? α (D.—; Η.—)
74 1. <q. i.) de tabula definiendi <et nominatur 74 Πρός τους ορισμούς β (D.—; Η.—)
brsts ursmos) tr. II. 15
75 1. <q. i. liber) quaestionum <et nominatur 75 Προβλήματα ξη (κη) (D.—; Η.—)
broblimata (vel brosmata)) tr. LXVIII (sive
XXVIII).
76 1. <q. i.) praemissa quaestionibus (quaestio- 76 Προβλημάτων προαγορευόμενα y (D.— ;
num 0) <et nominatur brbimatn bruagra- 20 Η.-)
wa>, tr. III.
77 1. <q. i.) quaestionum circularium quas adhi- 77 Προβλήματα έγκύκλια δ (D. 123* ? ; Η. 113 ?)
bent praeceptores <et nominatur brusmata
(leg. brublimata) enkklia) tr. IV.
78 1. <q. i.) praeceptorum <et nominatur bangi- 25 78 Παραγγέλματα δ (D.—; Η.—)
mata (sic K» et W, bardmliate K m )> tr. IV.
79 1. <q. i. liber) memorialia <et nominatur 79 Υπομνήματα β (?) (D.—; Η.—)
amusmata (ν. amusimata asusmata)) tr. II.
80 1. <q. i. species quaestionum ex) medicina <et 80 Προβλήματα Ιατρικά ε (D.—; Η.—)
nominatur brublimata ajatrka (katndi aja- 30
trika K", abatriha K m )> tr. V.
81 1. <q. i.) de regimine alimenti <et nominatur 81 Περί διαίτης α (D.—; Η.—)
bari dijats) tr. I.
82 1. <q. i.) de agricultura tr. XV (tr. X K6 et 82 Γεωργικών ιε (ι) (D.—; Η. 190*?)
Om) <et nominatur arikun ('eg. garikun).) 35
83 <huiusmodi est sermo eius de humoribus, tr. 83 Περί ύγρών ά (D.—; Η.—)
I.)
[1. de humoribus tr. I.]
84 <sequitur hoc tractatus de siccitate.) 84 Περί ξηρότητος (D.—; Η.—)
85 [1. de pulsu. O m ] 40 85 Περί παλμού (σφυγμοί/?) (D.—; Η.—)
86 <hunc .sequitur tract, quem inscripsit) 86 Περί των καθόλου συμβαινόντων α (y) (D.—;
[liber] de accidentibus universalibus (tr. I. Η.-)
W, tr. I I I O).
87 <hunc sequitur, tres tractatus quos inscrip- 87 Περί μετεώρων y (β) (D.—; Η.—)
sit) [liber] de praestigiis superioribus [tr. II]. 45
88 <hunc sequitur, duo tractatus [liber] de ge- 88 Περί ζφων γενέσεως β ( D — ; Η.—)
neratione animalis.
44 Vita Arabica, librorum Aristot. index

89 <hunc sequitur, de significatione (et nomi- 89 Περί τεκμηρίων (?) (D—; Η.—)
natur add. Κ6) garamkun.)
90 [1. alius de generatione animalium (animalis 90 "Αλλο περί ζφων γενέσεως β (D.—; Η.—)
0") tr. II.]
91 1. <quem inscripsit) de praemissis <et nomi- s 91 Προτάσεις λγ (κγ) (D. 46 ? ; Η. 38* ?)
natur brutas(i)s (ai. brutabs)) tr. XXXIII
(XXIII 0).
92 <et hunc sequitur liber eiusdem argumenti 92 "Αλλαι προτάσεις λα (ζ) (D. 46?; Η. 38*?)
sed de praemissis aliis, tr. XXXI.)
[1. alius de praemissis aliis, tr. VII.] ο
93 1. <q. i.) de regimine civitatum <et nomina- 93 Πολιτεϊαι ροα (D. 144*; Η. 135*)
tur bulitija, et est liber in quo commemora-
vit regimen populorum et civitatum plurium
e civitatibus Graecorum et aliorum earum-
que relationem (originem? cognationem?),
numerus vero populorum ct civitatum <qua-
rum meminit) [in eo] CLXXI [civitates mag-
nae].
94 1. <q. i.) memoriale [de memorialibus nume- 94 Υπομνήματα ις (D.—; Η . - )
rus] <et nominatur ifumsmata) tr. XVI. 20

95 [1. alius huiusmodi tr. I.] 95 "Αλλα ύπομνήματα α (D. — ; Η,—)

96 1. <q. i.) (1. alius K m ) de contradictionibus 96 'Επιχειρημάτων α (D. 66?; Η. 62?)
<et nominatur afi (ve', abi-) chirimatn) tr. I.
97 1. <q. i. liber alius) de relato <et nominatur 97 Περί του πρός τι α (D.—; Η.—)
bari ts si) tr. VI (tr. I. 0). 25

98 1. <q. i. liber alius) de tempore <et nomina-
tur bari chrunu) tr. I.
99 1. qui inveniebatur in bibliotheca <viri qui
nominatur) Almikun (Ablikun Κ m Om, Atli-
kun Ob) [numerus tractatuum (i. e. aliquot)].
98 Περί χρόνου α (D.—; Η. 170*)
99 βιβλία τινά ηύρημένα έν τη του Άπελλικών-
τος βιβλιοθήκη (D.—; Η.—)
30

100 <1. in quo congrega vit vir qui nominatur Ar- 100 Έπιστολαί άς συνέλεξεν Άρτέμων έν η τόμοις
tamn epístolas (v. dissertationes) VIII sec- (D.-; Η . - )
tionibus).
[1. magnus collectus in quo numerus episto-
larum VIII sectionibus.]
101 <1. cuius inscriptio memoria (sc. memoriale) 101 "Αλλο υπόμνημα (D.—; Η.—)
aliud)).
[1. de memorialibus aliis.]
102 1. de moribus urbium <et nominatur bulitija) 102 Πολιτεία β (D.— ; Η . - )
tr. II.
103 <et> epistolae <aliae> invenit eas Andruniks 103 "Αλλαι έπιστολαί &ς εύρεν 'Ανδρόνικος έν κ
XX sectionibus 11 et scripsit in eis memoria- τόμοις καΐ ύπομνήματα ών εύρήσεις τόν
lia, postea omisit (non posuit? K m ) homines, άριθμόν και τάς άρχάς έυ τω ε' του 'Ανδρονί-
quorum numerum et initia invenies in tr. V κου περί του πίνακος των 'Αριστοτέλους
libri Andruniks de indice librorum Aristote- βιβλίων (cf. D. 145, 3—11, Η. 137)
lis.
Il (hinc ita per git 0) (et novo quasi titu'o Om) :
 Vita Arabica, librorum Aristot. index - Eusebius, P.E. 15,1—2
scripta, numerus in (quibus 0 m ) memorialia
quorum numerus et nomina in libro Andro-
niks btufi (sic Om, in libro Andusfi O0) in
indice librorum Aristotelis].
104 1. de epistolis (quaestionibus K w ) e reconditis
poematum Umirs, X sectionibus.
105 1. de <universis> rebus (v. obiectis) medicinae
<et nominatur ajatrikus (vel -kis)>.
<Finit numerus librorum eius secundum id
quod commemora vit Ptolemaeus ad Aálas.)
[Dixit Ptolemaeus : hoc est summa eius quod
ei testatus sum e libris.]
7. EUSEBIUS, PRAEP. EVANGEL.
XV, 1, 13—2, 16
sec. editionem a C. Mras confectam (Die griech. Christi.
Schriftsteller der ersten Jahrhunderte: Eusebius 8,2
Berlin 1956)
"Αρξομαι δέ άπό των 'Αριστοτέλους, άλλοι
μέν ουν τόν βίον τάνδρός διαβεβλήκασι, φιλόσοφοι
δέ καΐ άλλως ούκ άφανεΐς τίνες ήσαν καΐ ούτοι,
έμοί δ ' ού φίλον τόν άνδρα ούδ' αύταϊς άκοαϊς
άνέχεσθαι κακώς πρός των οίκείων άγορευόμενον.
διόπερ τάς ύπέρ otCrroö μάλλον έκθήσομαι άπολογί-
ας άπό των 'Αριστοκλέους του Περιπατητικού,
δς έν τ ω έβδόμφ Περί φιλοσοφίας τάδε περί αύτοϋ
γράφει ·
„Πώς yàp οΐόν τε, καθάπερ φησίν (1) * Επίκουρος
έν τη Περί των έπιτηδευμάτων έπιστολή, νέον
μέν δντα καταφαγεϊν αυτόν τήν πατρώαν ουσίαν
Ιπειτα δέ έπΐ τό στρατεύεσθαι συνώσσι, κακώς δέ
πράττοντα έν τούτοις έπί τό φαρμακοπωλείν έλ-
θεΐν, έπειτα άναπεπταμένου του Πλάτωνος περι-
πάτου πασι παραβαλείν αύτόν; ή πώς άν τις
άποδέξαιτο (2) Τιμαίου τουΤαυρομενίτουλέγοντος
έν ταϊς Ίστορίαις άδοξου Θύρας αύτόν Ιατρείου
καΐ τάς τυχούσας όψέ της ήλικίας κλεϊσαι; τίς
δ ' άν πεισθείη (3) τοις ύπ ' Άριστοξένου του μου-
σικού λεγομένοις έν τω Βίω τω Πλάτωνος ; έν γάρ τη
πλάνη καΐ τη άποδημίςκ φησίν έπανίστασθαι καΐ
άντοικοδομεϊν αύτω τινας Περίπατον ξένους δντας.
οϊονται ούν ένιοι ταύτα περί 'Αριστοτέλους λέγειν
αύτόν, Άριστοξένου διά παντός εύφημοϋντος
45
104 Περί άπορημάτων έκ των 'Ομήρου ποιημά-
των έν ι τόμοις (D. 119*; Η. 106*?; 147*?)
105 Περί Ιατρική? (D. 111*; Η. 98*)
Τέλος του των βιβλίων πίνακος κατά τό του
10 Πτολεμαίου πρός Γάλλο ν υπόμνημα.
15
'Αριστοτέλην. καταγέλαστα δ ' εΐκότως είναι
φαίη τις άν (4) καί τά 'Απομνημονεύματα τά Άλεξί-
VOU του 'Εριστικού, ποιεί γάρ 'Αλέξανδρον παϊδα
διαλεγόμενον Φιλίππω τ ω πατρί καί διαπτύοντα
20 μέν τούς του 'Αριστοτέλους λόγους, άποδεχόμενον
δέ Νικαγόραν, τόν Έρμήν έπικληθέντα. (5) καί
Εύβουλίδης δέ προδήλως έν τω κατ' αύτοϋ βιβλίω
ψεύδεται, πρώτον μέν ποιήματα ψυχρά προσφερό-
μενος ώς γεγραφότων άλλων περί του γάμου καί
25 της πρός Έρμείαν οίκειότητος αύτω γεγονυίας,
Ιπειτα Φιλίππω φάσκων αύτόν προσκόψαι καί
τελευτώντι Πλάτωνι μή παραγενέσβαι τά τε βιβλία
αύτου διαφθεΐραι. τήν μέν γάρ (6) Δημοχάρους
κατηγορίαν κατά τών φιλοσόφων τί χρή λέγειν;
3ο ού γάρ 'Αριστοτέλην μόνον, άλλά καί τούς άλλους
(φιλοσόφους) κακώς είρηκεν. έτι γε μήν αύτάς
τάς διαβολάς σκοπών άν τις ληρεΐν αύτόν φαίη.
λέγει γάρ έπιστολάς 'Αριστοτέλους άλώναι κατά
της πόλεως της 'Αθηναίων καΙΣτάγειρατήνπατρί-
35 δα προδουναι Μακεδόσιν αύτόν, ετι δέ κατασκα-
φείσης Όλύνθου μηνύειν έπί του λαφυροπωλείου
Φιλίππω τούς πλουσιωτάτους τών Όλυνθίων.
ήλίθια δέ διαβέβληκεν αύτόν (7) καί Κηφισόδωρος'
ό 'Ισοκράτους μαθητής, τρυφερόν καί τένθην καί
40 άλλ' άττα τοιαύτα λέγων αύτόν είναι. πάντα
δ' ύπερπαίει μωρίς* (8) τά ύπόΛύκωνος είρημένα,
του λέγοντος είναι ΠυΘαγορικόν έαυτόν. φησί γάρ
θύειν 'Αριστοτέλη ν θυσίαντετελευτηκυί<?τή γυναικί
τοιαύτην όποίαν 'Αθηναίοι τη Δήμητρι καί έν
45 έλαίω Θερμω λουόμενον τοϋτο δή πιπράσκειν·
ήνίκα δέ είς Χαλκίδα άπήει, τούς τελώνας εύρεϊν
έν τω πλοίω λοπάδια χαλκά τέτταρα καί έβδομή-
46 Eusebius P . E . 1 5 , 1 - 2 - Aelianus V . h . 3 , 1 9
κοντά. καί σχεδόν oi μεν πρώτοι διαβαλόντες
'Αριστοτέλη ν τοσούτοι γεγόνασιν ών οί μεν κατά
τούς οώτούς ήσαν χρόνους, oi δέ μικρόν ύστερον
έγένοντο· πάντες δέ σοφισταί καί εριστικοί καί
ρήτορες, ών καί τά όνόματα καί τα βιβλία τέθνηκε
τών σωμάτων μάλλον, τούς μέν γάρ μετά ταΟτα
γεγονότας, είτα δέ τά ύ π ' έκείνων είρημένα λέ-
γοντας παντάπασιν έδν δει χαίρειν, καί μάλιστα
τούς μηδ' έντετυχηκότας τοις βιβλίοις αύτών, άλλ'
αυτοσχεδιάζοντας, όποιοι είσι καί οί λέγοντες
τριακοσίας εχειν λοπάδας αυτόν, ουδείς γάρ αν
εύρεθείη περί αύτού τοιούτον ούθέν είρηκώς τών
τότε όντων ότι μή Λύκων, ούτος μέντοι, καθάπερ
έφην, εΐρηκεν εύρήσθαι λοπάδια πέντε καί έβδομή-
κοντα. ού μόνον δέ καί εκ τών χρόνων καί εκ
τών διαβεβληκότων τεκμήραιτό τις άν ότι ψευδή
πάντα τά είρημένα έστίν, άλλά κάκ τοΰ μή πάντας
τά αυτά διαβάλλειν, άλλ' εκαστον ίδιά τινα λέγειν,
ών εϊπερ ήν εν ότιοϋν αληθές, έχρήν δήπου μυριά-
κις, άλλ" ουχ άπαξ αϋτόν υπό τών τότε άπολω-
λέναι. φανερόν ούν ότι καθάπερ πολλοίς καί
άλλοις, ούτω καί Άριστοτέλει συνέβη διά τε τάς
πρός τους βασιλείς φιλίας καί διά τήν εν τοις
λόγοις υπεροχή ν υπό τών τότε σοφιστών φθονεϊ-
σθαι. δεϊ δέ τους εύ φρονοΰντας μή είς τούς δια-
βάλλοντας άποβλέπειν μόνον, άλλά καί είς τούς
έπαινοΟντας καί ζηλούντας αυτόν μακρώ γάρ
πλείους καί βελτίους εϋρεθεΐεν άν ούτοί γε. τά
μέν ούν άλλα προδήλως πέπλασται, δύο δέ
ταύτα δοκεϊ πιστεύεσθαι δι' α ψέγουσί τίνες
αυτόν εν μέν, δτι τήν Έρμείου γήμειε φύσει μέν
άδελφήν, θετήν δέ θυγατέρα Πυθιάδα, κολακεύων
αύτόν • Θεόκριτος γούν ό Χίος έποίησεν έπίγραμμα
τοιούτον ·
Έρμείου εύνούχου τε καί Εύβούλου τόδε δούλου
μνήμα κενόν κενόφρων θήκεν 'Αριστοτέλης ·
δς διά τήν άκρατη γαστρός φύσιν ειλετο ναίειν
άντ' Άκαδημείας Βορβόρου έν προχοαϊς -
ετερον δέ, ότι ήχαρίστησε Πλάτωνι. περί μέν
ούν Πλάτωνος καί της Αριστοτέλους προς αύτόν
φιλίας άλλοι τε πολλοί σνγγεγράφασι καί δή καί
Άπελλικών, ού τοις βιβλίοις ó έντυχών πεπαύσε-
ται βλασφημών αύτούς. περί δέ τού γάμου
τοΰ Πυθιάδος άποχρώντως αύτός έν ταϊς πρός
'Αντίπατρον επιστολαϊς άπολελόγηται. τεθνεώτος
γάρ Έρμείου διά τήν πρός εκείνον εύνοιαν εγημεν
αύτήν, άλλως μέν σώφρονα καί άγαθήν ούσαν,
ατυχούσαν μέντοι διά τάς καταλαβούσας συμφο-
ράς τον άδελφόν αύτής."
ΕΙθ' έξης φησι·
,,Μετά δέ τήν Πυθιάδος της Έρμείου τελευτήν
5 'Αριστοτέλης εγημεν ' Ερπυλλίδα Σταγειριτιν, έξ
ής υίός αύτώ Νικόμαχος έγένετο. τούτον δέ φασιν
όρφανόν τραφέντα παρά Θεοφράστω καί δή
μειρακίσκον όντα άποθανεΐν έν πολέμω."
Άλλά ταύτα μέν έκ της δηλωθείσης 'Αριστο-
ίο κλέους έκκείσθω γραφής· ήδη δέ καί τήν δογματι-
κήν 'Αριστοτέλους φιλοσοφίαν θεωρήσαι καιρός.
is 8 AELIANUS, VAR. HIST. III, 19
sec. editionem a M. R. Dilts confectam (BT Lipsiae 1974)
Λέγεται τήν διαφοράν 'Αριστοτέλους πρός
2ο Πλάτωνα τήν πρώτην έκ τούτων γενέσθαι, ούκ
ήρέσκετο αύτοΟ τώ βίω ό Πλάτων ούδέ τή κατα-
σκευή τή περί τό σώμα. καί γάρ έσθητι έχρήτο
περιέργω ό 'Αριστοτέλης καί υποδέσει, καί κουράν
δέ έκείρετο καί ταύτην άήθη Πλάτωνι, καί δα-
25 κτυλίους δέ πολλούς φορών έκαλλύνετο έπί τούτω ·
καί μωκία δέ τις ήν αύτού περί τό πρόσωπον, καί
άκαιρος στωμυλία λαλοΰντος κατηγορεί καί αύτη
τόν τρόπον αύτού. πάντα δέ ταύτα ώς Ιστιν
άλλότρια φιλοσόφου, δήλον. όπερ ούν όρών ό
3ο Πλάτων ού προσίετο τόν άνδρα, προετίμα δέ αύ-
τού Ξενοκράτη υ καί Σπεύσιππον καί Άμύκλαν καί
άλλους, τή τε λοιπή δεξιούμενος αύτούς τιμή καί
ούν καί τή κοινωνία τών λόγων.
'Αποδημίας δέ γενομένης ποτέ τ ώ 5ενοκράτει
35 ές τήν πατρίδα, έπέθετο τώ Πλάτωνι ό 'Αριστοτέ-
λης, χορόν τινα τών ομιλητών τών έαυτού περι-
στησάμενος, ών ήν Μνάσων τε ό Φωκεύς καί άλλοι
τοιούτοι, ένόσει δέ τότε ό Σπεύσιππος καί διά
ταύτα άδύνατος ήν συμβαδίζειν τ ώ Πλάτωνι. ό δέ
4ο Πλάτων όγδοήκοντα ετη έγεγόνει, καί όμοΰ τι διά
τήν ήλικίαν έπιλελοίπει τά τής μνήμης αύτόν.
έπιθέμενος ούν αύτφ καί έπιβουλεύων ό 'Αριστο-
τέλης, καί φιλοτίμως πάνυ τάς έρωτήσεις ποιού-
μενος καί τρόπον τινά (φιλόνικον) καί έλεγκτικώς,
45 άδικών άμα καί άγνωμονών ή ν δήλος · καί διά ταύτα
άποστάς ό Πλάτων τού Ιξω περιπάτου Ινδον
έβάδιζε σύν τοις έταίροις.
 Ael. V.h. 3,19 - Strabon 13,1,56-58 - Plut., Vita Alex. Magn. 7,1-8,5
Τριών Sè μηνών διαγενομένων ό Ξενοκράτης
άφίκετο έκ της άποδημίας, καί καταλαμβάνει τόν
'Αριστοτέλη βαδίζοντα ού κατέλιπε τόν Πλάτωνα,
όρων δέ αύτόν μετά τών γνωρίμων ού πρός
Πλάτωνα άναχωρουντα έκ του περιπάτου, άλλα s
καθ* έαυτόν άπιόντα ές τήν πόλιν, ήρετό τινα
τών έν τ φ περιπάτω όπου ποτέ είη ό Πλάτων
ύπώπτευε γάρ αύτόν μαλακίζεσθαι. ό δέ άπεκρίνα-
το, ,,'Εκείνος μέν ού νοσεϊ, ένοχλών δέ αύτόν
'Αριστοτέλης παραχωρήσαι πεποίηκε του περι- ίο
πάτου, καί άναχωρήσας έν τ ω κήπω τ φ έαυτοϋ
φιλοσοφεί." ό δέ Ξενοκράτης άκούσας παραχρήμα
ήκε πρός Πλάτωνα καί κατέλαβε διαλεγόμενον τοις
σύν έαυτφ* ήσαν δέ μάλα συχνοί καί άξιοι λόγου
καί ot μάλιστα δοκουντες τών νέων έπιφανεΐς. is
έπεί δέ έπαύσατο της όμιλίας, ήσπάσατό τε ώς τό
εΙκός τόν Ξενοκράτη ν φιλανθρώπως καί αύ πάλιν
ό Ξενοκράτης έκεΐνον όμοίως. διαλυθείσης δέ τής
συνουσίας ούδέν ούτε εΙπών πρός τόν Πλάτωνα
ό Ξενοκράτης ούτε άκούσας, συναγαγών τούς 2ο
έταίρους καί τω Σπευσίππω πάνυ Ισχυρώς έπέ-
πληξε παραχωρήσαντι του περιπάτου Άριστο-
τέλει, αύτός τε έπέθετο τ φ Σταγειρίτη κατά τό
καρτερόν, καί ές τοσούτον προήλθε φιλοτιμίας,
ώς Ιξελάσαι αύτόν καί άποδοϋναι τό σύνηθες 25
χωρίον τ φ Πλάτωνι.
30
9. STRABO, GEOGRAPHICA XIII,
1, 5 6 - 5 8
sec. editionem a H. L. Jones confectam (Loeb libr. London
1929, I960 3 )
35
Μετά δέ Σκήψιν "Ανδειρα καί Πιονίαι καί ή Γαρ-
γαρίς. έστι δέ λίθος περί τά "Ανδειρα, δς καιόμενος
σίδηρος γίνεται· είτα μετά γής τινός καμινευθείς
άποστάζει ψευδάργυρον, ή προσλαβοϋσα χαλκόν
τό καλούμενον γίνεται κρδμα, ό τίνες όρείχαλκον 4ο
καλοϋσι· γίνεται δέ ψευδάργυρος καί περί τόν
Τμώλον. ταύτα δ ' έστί τά χωρία, & οί Λέλεγες
κατεΐχον · ώς δ ' αΰτως καί τά περί "Ασσου.
"Εστί δέ ή "Ασσος έρυμνή καί εύτειχής, άπό
θαλάττης καί του λιμένος όρθίαν καί μακράν άνά- 45
βασιν έχουσα, ώστ' έπ' αύτής οίκείως είρήσθαι
δοκεϊ τό του Στρατονίκου του κιθαριστου
47
,,"Ασσον ίθ', ώς κεν θδσσον όλέθρου πείραθ'
ίκηαι."
ό δέ λιμήν χώματι κατεσκεύασται μεγάλω.
έντεϋθεν ήν Κλεάνθης, ό Στωικός φιλόσοφος, ό
διαδεξάμενος τήν Ζήνωνος του Κιτιέως σχολήν,
καταλιπών δέ Χρυσίππφ τ φ Σολεΐ.
'Ενταύθα δέ καί 'Αριστοτέλης διέτριψε διά
τήν πρός Έρμείαν τόν τύραννον κηδείαν. ή ν δέ
Ερμείας εύνουχος, τραπεζίτου τινός οΐκέτης· γενό-
μενος δ ' Άθήνησιν ήκροάσατο καί Πλάτωνος καί
'Αριστοτέλους· έπανελθών δέ τ φ δεσπότη συνε-
τυράννησε, πρώτον έπιθεμέυω τοις περί Άταρνέα
καί "Ασσον χωρίοις· έπειτα διεδέξατο έκεΐνον καί
μετεπέμψατο τόν τε 'Αριστοτέλη ν καί Ξενοκράτη ν
καί έπεμελήθη αύτών, τ φ δ ' Άριστοτέλει καί
θυγατέρα άδελφοϋ συνφκισε. Μέμνων δ' ό 'Ρόδιος
υπηρετών τότε τοις Πέρσαις καί στρατηγών,
προσποιησάμενος φιλίαν καλεί πρός έαυτόν ξενίας
τε δμα καί πραγμάτων προσποιητών χάριν,
συλλαβών δ ' άνέπεμψεν ώς τόν βασιλέα, κάκεΐ
κρεμασθείς άπώλετο· οί φιλόσοφοι δ ' έσώθησαν
φεύγοντες τά χωρία δ οί Πέρσαι κατέσχον.
10. PLUTARCHUS, VITA ALEXANDRI
MAGNI CAP. 7, 1 - 8 , 5
sec. editionem a K. Ziegler confectam (BT Lipsiae 1935)
paucis supplementis additis
7 (1) Καθορών δέ (sc. ό Φίλιππος) τήν φύσιν
αύτοϋ (sc. Αλεξάνδρου) δυσκίνητον μέν ούσαν,
έρίσαντος μή βιασθήναι, ^ δ ί ω ς δ ' άγομένην ύπό
λόγου πρός τό δέον, (2) αύτός τε πείθειν έπει-
ρδτο μδλλον ή προστάττειν, καί τοις περί μου-
σική ν καί τά έγκύκλια παιδευταΐς ού πάνυ τι πι-
στεύων τήν έπιστασίαν αύτοϋ καί κατάρτισιν,
ώς μείζονος ούσαν πραγματείας καί κατά τόν
Σοφοκλέα
πολλών χαλινών έργον οίάκων θ' άμα,
μετεπέμψατο τών φιλοσόφων τόν ένδοξότατον καί
λογιώτατον 'Αριστοτέλη ν, καλά καί πρέποντα δι-
δασκάλια τελέσας αύτφ. (3) τήν γάρ Σταγειριτών
πόλιν, έξ ής ή ν 'Αριστοτέλης, άνάστατον ύ π '
αύτοϋ γεγενημένην συνφκισε πάλιν, καί τούς δια-
φυγόντος ή δουλεύοντας τών πολιτών άπο-
κατέστησε.
48 Plutarchus, Vita Alex. Magn. 7 , 1 - 8 , 5 - Dionys. Hal., ep. ad Amm.

(4) Σχολήν μέν ούν αύτοίς καΐ διατριβή ν τό (4) "Αριστοτέλη ν δέ θαυμάζων έν άρχή και
περί Μίεζαν Νυμφαΐον άπέδειξεν, δπου μέχρι νυν άγοπτών ουχ ήττον, ώς αύτός έλεγε, του πατρός,
'Αριστοτέλους Ιδρας τε λιθίνας καΐ ύποσκίους ώς δι' έκεϊνον μέν ζών, διά τούτον δέ καλώς ζών,
περιπάτους δεικνύουσιν. (5) §οικε δ ' 'Αλέξανδρος ύστερον ϋποπτότερον εσχεν, ούχ ώστε ποιήσαί τι
ού μόνον τόν ήθικόν καί πολιτικόν παραλαβεΐν s κακόν, άλλ' αί φιλοφροσύναι τό σφοδρόν έκεϊνο
λόγον, άλλα καΐ των άπορρήτων καί βαθυτέρων καί στερκτικόν ούκ (έτι) εχουσαι πρός αυτόν, άλλο-
διδασκαλιών άς ol άνδρες Ιδίως άκροαματικάς καί τριότητος έγένοντο τεκμήριον. (5) ό μέντοι προς
έποπτικάς προσαγορεύοντες ούκ έξέφερον είς πολ- φιλοσοφίαν έμπεφυκώς και συντεθραμμένος ά π '
λούς, μετασχεϊυ, άρχής αύτω ζήλος καί πόθος ούκ έξερρύη τής ψυ-
(6) ήδη γάρ είς 'Ασίαν διαβεβηκώς καί πυθό- ιο χής, ώς ή περί Άνάξαρχόν τε τιμή καί τά πεμ-
μενος λόγους τινάς έν βιβλίοις περί τούτων ύ π ' φθέντα 5ενοκράτει πεντήκοντα τάλαντα καί Δάν-
'Αριστοτέλους έκδεδόσθαι, γράφει προς αύτόν υπέρ δαμις καί Καλανός ούτω σπουδασθέντες μαρτυρου-
φιλοσοφίας παρρησιαζόμενος επιστολή ν, ής άντί- σι.
γραφόν εστίν
(7) 'Αλέξανδρος Άριστοτέλει ευ πράττειν. 15
Ουκ όρθώς έποίησας έκδούς τους άκροαματι-
κούς των λ ό γ ω ν τίνι γάρ δή διοίσομεν ημείς 11. DIONYSIUS HALICARNASSENSIS,
των άλλων, ε! καθ' ους έπαιδεύθημεν λόγους, ούτοι EPISTOLA AD AMMAEUM DE
πάντων Ισούται κοινοί; εγώ δέ βουλοίμην αν ταΐς ARISTOTELE ET DEMOSTHENE
περί τά άριστα έμπειρίαις ή ταΐς (πολεμικαϊς) 20 sec. editionem a H. Usener et L. Radermacher confectam
δυνάμεσι διαφέρειν. ερρωσο. (BT Lipsiae 1899)
(8) Ταύτην μέν ούν τήν φιλοτιμίαν αύτοΟ παρα-
μυθούμενος 'Αριστοτέλης άπολογείται περί των 1 Πολλών μετ' άλλων ξένων τε καί παραδόξων
λόγων έκείνων, ώς καί έκδεδομένων καί μή έκ- άκουσμάτων, ών ένήνοχεν ό καθ' ήμάς χρόνος, 2ν
δεδομένων. (9) αληθώς γάρ ή Μετά τά φυσικά 25 τι καί τούτο έφάνη μοι πρώτως άκούσαντι παρά
πραγματεία, προς (μέν τήν τών πολλών) διδα- σου, ότι τών φιλοσόφων τις τών έκ του Περιπάτου
σκαλίαν καί μάθησιν ουδέν έχουσα χρήσιμον, (φι- πάντα χαρίζεσθαι βουλόμενος Άριστοτέλει τ ω
λοσοφίας δέ) ύπόδειγμα τοις πεπαιδευμένοις ά π ' κτίσαντι ταύτην τήν φιλοσοφίαν καί τοΟτο ύπ-
άρχής γέγραπται. έσχετο ποιήσειν φανερόν, ότι Δημοσθένης τάς
8 (1) ΔοκεΤ δέ μοι καί τό φιλιατρεϊν Άλεξ- 30 ¡ϊητορικάς τέχνας π α ρ ' έκείνου μαθών είς τούς
άνδρω προστρίψασθαι μάλλον έτέρων 'Αριστοτέ- ίδίους μετήνεγκε λόγους καί κατ' έκεΐνα κοσμού-
λης. οϋ γάρ μόνον τήν θεωρίαν ήγάπησεν, άλλά μενος τά παραγγέλματα πάντων έγένετο τών
καί νοσοϋσιν έβοήθει τοις φίλοις, καί συνέταττε Ρητόρων κράτιστος.
θεραπείας τινας καί δίαιτας, ώς εκ τών έπιστολών Κατ' άρχάς μέν ούν ύπελάμβανον τών πολλών
λαβείν έστιν. 35 τινα είναι τόν ταΟτ' έπιχειρήσαντα λέγειν, καί
(2) τ Ην δέ καί φύσει φιλολόγος καί φιλανα- παρήνουν σοι μή πδσι τοις παραδόξοις προσέχειν.
γνώστης. καί τήν μέν Ίλιάδα της πολεμικής άρετής ώς δέ καί τοΰνομα του άνδρός έπυθόμην, δν έγώ
έφόδιον καί νομίζων καί όνομάζων, ελαβε μέν καί τών ήθών ένεκα καί τών λόγων άποδέχομαι,
'Αριστοτέλους διορθώσαντος ην έκ του νάρθηκος έθαύμασα, καί πολύς έν έμαυτώ γενόμενος έπι-
καλοΰσιν, είχε δ ' άεΐ μετά του εγχειριδίου κειμένη ν 40 μελεστέρας ώμην δεΐσθαι σκέψεως τό πράγμα, μή
υπό τό προσκεφάλαιον, ώς Όνησίκρηος ίστόρηκε. ποτε λέληθέ με τάληθές ούτως έχον καί ούδέν είκή
(3) τών δ ' άλλων βιβλίων ουκ εϋπορών έν τοις τω άνδρί εϊρηται, ίνα ή τήν δόξαν ή ν πρότερον
άνω τόποις, Άρπαλον έκέλευσε πέμψαι, κάκεΐνος αύτός έσχον (άφείην) βεβαίως μαθών ότι προ-
Ιπεμψεν αύτω τάς τε Φιλίστου βίβλους καί τών τεροΟσι τών Δημοσθένους λόγων αϊ 'Αριστοτέλους
Εύριπίδου καί Σοφοκλέους καί Αίσχύλου τραγω- 45 τέχναι, ή τόν ούτως έγνωκότα καί γράψαι γε
διών συχνάς, καί Τελέστου καί Φιλοξένου διθυράμ- παρεσκευασμένον, πρίν είς δχλον έκδοΰναι τό
βους. σύνταγμα, μεταβαλεΐν πείσαιμι τήν δόξαν.
 Dionys. Hal., ep. ad Amm.
2 Ούκ έλαχίστην δέ μοι καΐ σύ παρέσχου
^οττήν etç τό μή παρέργως έξετάσαι τήν άλήθειαυ,
τταρακαλών φανερούς ττοιήσαι τούς Xôyouç, οίς
έμαυτόν πέπεικα Δημοσθένους άκμάζουτος ήδη καΐ
τούς έττιφαυεστάτους είρηκότος άγώνας τότε ύπό
Αριστοτέλους τάς (ίητορικάς γεγράφθαι τέχνας.
έδόκεις τέ μοι καί τοΟτο όρθώς παραινεΐν, μή ση-
μείοις μηδέ είκόσι μηδ' άλλοτρίαις τό πράγμα
πιστώσασθαι μαριυρίαις, έπειδή τούτων ούδεμία
των πίστεων δι* άναγκαίων συνάγεται λημμάτων
άλλ' αύτόν 'Αριστοτέλη τταρασχέσθαι διά των
Ιδίων τεχνών όμολογουντα τάληθές ούτως §χειυ.
τοΟτο δή πεττοίηκα, βέλτιστε Άμμαΐε, της τε Αλη-
θείας προνοούμενος, ή ν έπΐ παντός οίομαι δεΐν
πράγματος έξετάζεσθαι, καί της απάντων των
περί τους πολιτικούς λόγους έσπουδακότων χάρι-
τος· Ινα μή τοΟΘ' ύπολάβωσιν, ότι πάντα περι-
είληφεν ή Περιπατητική φιλοσοφία τα Ρητορικά
παραγγέλματα, καί ούτε οΐ περί Θεόδωρον καί
Θρασύμαχον καί 'Αντιφώντα σπουδής άξιον ούδέν
εύρο ν ούτε Ισοκράτης καί Άναξιμένης καί Αλκι-
δάμας ούτε οί τούτοις συμβιώσαντες τοις άνδράσι
παραγγελμάτων τεχνικών συγγραφείς καί άγωνι-
σταί λόγων Ρητορικών, ol περί Θεοδέκτην καί
ΦιλίσκονκαΙ ΊσαΤον καί Κηφισόδωρον, Υπερείδη ν
τε καί Λυκοΰργον καί ΑΙσχίνην, ούδ' (άν) αύτός
ó Δημοσθένης ó πάντας ύπερβαλόμενος τούς τε
πρό αύτου καί τούς καθ' έαυτόν καί μηδέ τοις
γινομένοις ύπερβολήν καταλιπών τοσούτος έγένετο
τοις 'Ισοκράτους τε καί 'Ισαίου κοσμούμενος
παραγγέλμασιν, εΐ μή τάς 'Αριστοτέλους τέχνας
έξέμαθεν.
3 Όύκ ?στ' ?τυμος λόγος ούτος', ώ φίλε Άμ-
μαΐε, ούδ' έκ των 'Αριστοτέλους τεχνών τών
ύστερον έξενεχθεισών ol Δημοσθένους λόγοι συνε-
τάχθησαν άλλα καθ' έτέρας τινάς είσαγωγάς·
ύπέρ ών έν Ιδία δηλώσω γραφή τά δοκούντά μοι ·
πολύς γάρ ó περί αύτών λόγος, δν ού καλώς είχεν
έτέρας γραφής ποιήσαι πάρεργον.
Έν δέ τ φ παρόντι τοΟτο πειράσομαι φανερόν
ποιήσαι, δτι Δημοσθένους άκμάζοντος ήδη κατά
τήν πολιτείαν καί τούς έπιφανεστάτους είρηκότος
άγώνας τούς τε δικανικούς καί τούς δημηγορικούς
καί θαυμαζομένου διά πάσης της 'Ελλάδος έπίδει-
νότητι λόγων τότε ό φιλόσοφος τάς βητορικάς έγρα-
ψε τέχνας. άνάγκη δ ' ίσως πρώτον, ώς παρέλα-
βον έκ τών κοινών ίστοριών, ά κατέλιπον ήμϊν
49
ol τούς βίους τών άνδρών συνταξάμενοι, προ-
ειπείν. ποιήσομαι δέ άπό Δημοσθένους τήν άρχήν.
4 Ούτος έγεννήθη μέν ένιαυτώ πρότερον τής
έκατοστής 'Ολυμπιάδος· άρχοντος δέ Τιμοκράτους
s είς 2τος ή ν έμβεβηκώς έπτακαιδέκατον < . . . . ) δημο-
σίους τε λόγους ήρξατο γράφειν έπί Καλλιστράτου
άρχοντος είκοστόν καί πέμπτον §τος 2χων. καί
2στιν αύτου πρώτος τών έν δικαστηρίω κατασκευ-
ασθέντων άγώνων ó κατά Άνδροτίωνος, δν
ίο 2γραψε Διοδώρωτώ κρίνοντι τό ψήφισμα παρανό-
μων, καί κατά τόν αύτόν χρόνον Ιτερος [έπί
Καλλιστράτου άρχοντος], ό περί τών ατελειών,
δν αύτός διέθετο, χαριέστατος απάντων τών λόγων
καί γραφικώτατος. έπΐ δέ Διοτίμου του μετά
is Καλλίστρατον έν 'Αθηναίοις (άρχοντος) πρώτην
είπε δημηγορίαν, ή ν έπιγράφουσιν οί τούς Ρη-
τορικούς πίνακας συντάξαντες 'περί τών συμμο-
ριών'· έν ή παρεκάλει τούς 'Αθηναίους μή λύει ν
τήν πρός βασιλέα γενομένην είρήνην μηδέ προτέ-
20 ρους άρχειν του πολέμου, έάν μή παρασκευάσωνται
τήν ναυτικήν δύναμιν, έν ή πλείστην είχον ίσχύν,
καί τόν τρόπον τής παρασκευής αύτός ύποτίθεται.
έπΐ δέ θουδήμου του μετά Διότιμον άρξαντος τόν τε
κατά Τιμοκράτους λόγον εγραψε Διοδώρφ τ ω
25 κρίνοντι παρανόμων τόν Τιμοκράτη καί τόν περί
τής Μεγαλοπολιτών βοηθείας δημηγορικόν [δν]
αύτός άπήγγειλε. μετά δέ Θούδημον 2στιν 'Αριστό-
δημος άρχων, έφ' ού τών κατά Φιλίππου δημηγο-
ριών ήρξατο, καί λόγον έν τω δήμω διέθετο περί
30 τής αποστολής τοϋ ξενικού στρατεύματος καί τών
δέκα φυγαδικών τριηρών είς Μακεδονίαν. έν τούτω
τ ω χρόυω καί τόν κατά 'Αριστοκράτους εγραψε
λόγον Εύθυκλεΐ τω διώκοντι παρανόμων τό ψήφι-
σμα. έπί δέ θεέλλου τοϋ μετά 'Αριστόδημον τήν
35 περί 'Ροδίων άπήγγειλε δημηγορίαν, έν ή πείθει
τούς 'Αθηναίους καταλϋσαι τήν όλιγαρχίαν αύ-
τών καί τόν δήμον έλευθερώσαι. έπί δέ Καλλιμάχου
τοϋ τρίτου μετά Θέελλον άρξαντος τρεις διέθετο
δημηγορικούς παρακαλώ ν 'Αθηναίους βοήθεια ν
40 Όλυνθίοις άποστεϊλαι τοις πολεμουμένοις ύπό
Φιλίππου, πρώτην μέν ής έστιν άρχή "Επί πολ-
λών μέν ίδεΐν άν τις, ώ άνδρες 'Αθηναίοι, μοι δοκεΐ' ·
δευτέραν δέ ΌύχΙ ταύτά παρίσταταί μοι γιγνώ-
σκειν, ώ άνδρες 'Αθηναίοι'· τρίτη ν δέ "Αντί πολ-
45 λών άν, ώ άνδρες 'Αθηναίοι, χρημάτων*, κατά
τούτον γέγραπται τόν άρχοντα καί ό κατά Μει-
δίου λόγος, δν συνετάξατο μετά τήν χειροτονίαν,
50 Dionys. Hal., ep. ad Amm.
ή ν ό δήμος αύτω κατεχειροτόνησε. μέχρι τουδ'
εύρισκομένων δώδεκα λόγων, ώυ εϊρηκα, δημοσί-
ων, έν olç είσι δημηγορικοί μέν έτττά, δικανικοί δέ
ττέντε, άπαντες (έγένοντο) πρότεροι των 'Αριστο-
τέλους τεχνών, ώς εκ τε των ίστορουμένων περί
τοΟ άνδρός άποδείξω καί έκ των ύ π ' αύτοΟ γρα-
φέντων, έντεΰθεν άρξάμενος.
5 'Αριστοτέλης ύιός μέν ήυ Νικομάχου τ ό γένος
καί τήν τέχνην άναφέροντος είς Μαχάονα τόν
'Ασκληπιού, μητρός δέ Φαιστίδος απογόνου τινός
των έκ Χαλκίδος την άποικίαν άγαγόντων εις
Στάγειρα· έγεννήθη δέ κατά τήν ένενηκοστήν καί
ένάτην 'Ολυμπιάδα Διοτρεφοϋς ΆΘήνησιν άρχον-
τος τρισίν ετεσι Δημοσθένους πρεσβύτερος, έπί
δέ Πολυζήλου άρχοντος τελευτήσαντος τοΰ πατρός
όκτωκαιδέκατον έτος εχων είς 'Αθήνας ήλθε ν, καί
συσταθείς Πλάτωνι χρόνον εικοσαετή διέτριψε σύν
αύτω. αποθανόντος δέ Πλάτωνος έπί Θεοφίλου
άρχοντος άπήρε προς Έρμίαν τόν Άταρνέως
τύραννο ν καί τριετή χρόνον π α ρ ' αύτω (δια-)
τρίψας έπ' Εύβούλου άρχοντος εις Μυτιλήνη ν
έχωρίσθη. έκεϊθεν δέ πρός Φίλιππο ν ώχετο κατά
Πυθόδοτον άρχοντα, καί διέτριψε χρόνον οκταετή
παρ' αϋτφ καθηγούμενος Αλεξάνδρου· μετά δέ
τήν Φιλίππου τελευτήν έπ' Εύαινέτου άρχοντος
άφικόμενος είς 'Αθήνας έσχόλαζεν έν Λυκείω χρόνον
έτών δώδεκα, τ ω δέ τρισκαιδεκάτω, μετά τήν
Αλεξάνδρου τελευτήν έπί Κηφισοδώρου άρχοντος
άπάρας είς Χαλκίδα νόσω τελευτα, τρία πρός τοις
έξήκοντα βιώσας έτη.
6 ΤαΟτα μέν ούν εστίν ά παραδεδώκασιν ήμϊν
οί τόν βίον του ανδρός άναγράψαντες. ά δέ αύτός
ό φιλόσοφος ύπέρ έαυτου γράφει, πάσαν άφαιρού-
μενος έπιχείρησιν των χαρίζεσθαι βουλομένων
αύτω τά μή προσήκοντα,πρόςπολλοίς ( δ ' ) άλλοις
ών ουδέν δέομαι μεμνήσθαι κατά τό παρόν, ά
τέθηκεν έν τ ή πρώτη βύβλορ ταύτης τής πραγμα-
τείας, ώς où μειράκιον ήν, δτε τάς ρητορικός συνε-
τάττετο τέχνας, άλλ' έν τ ή κρατίστη γεγονώς
άκμή καί προεκδεδωκώς ήδη τάς τε Τοπικός συν-
τάξεις καί τάς 'Αναλυτικός καί τάς Μεθοδικός, τεκ-
μηρίων έστίν ισχυρότερα, άρξάμενος γάρ τάς
ωφελείας έπιδεικνύειν, ας περιείληφεν ό ρητορικός
λόγος, ταϋτα κατά λέξιν γράφει· 'χρήσιμος δ '
έστίν ή Ρητορική διά γε τό φύσει είναι κρείττω
τάληθή καί τά δίκαια των έναντίων ώστε έάν
μή κατά τό προσήκον αϊ κρίσεις γίυωνται, άνάγκη
δι' αύτόν ήττδσθαι· τοϋτο δ ' έστίν άξιον έπι-
τιμήσεως. ετι δέ πρός ένίους, ούδ' εΐ τήν άκρι-
βεστάτην εχοιμεν έπιστήμην, ράδιον ά π ' έκείνης
πεϊσαι λέγοντας· διδασκαλία γάρ έστιν ό κατά τήν
5 έπιστήμην λόγος, τοϋτο δέ άδύνατον άλλ'
άνάγκη διά των κοινών ποιεΐσθαι τάς πίστεις καί
τούς λόγους, ώσπερ καί έν τοις Τοπικοΐς λέγομεν
περί τής πρός τούς πολλούς έντεύξεως. ' 7 περί
δέ παραδειγμάτων (καί ένθυμημάτων) προελό-
ιο μένος λέγειν, ότι τήν αυτήν τ α ϋ τ ' έχει δύναμιν
ταίς Ιπαγωγαΐς καί τοϊς συλλογισμοϊς, ταύτα
περί τής 'Αναλυτικής καί Μεθοδικής πραγματείας
τίθησι· 'τών δέ διά του δείκνυσθαι ( ή ) φαίνεσθαι
δείκνυσθαι, καθάπερ καί έν τοις 'Αναλυτικοϊς τ ό μέν
is έπαγωγή έστι, τό δέ συλλογισμός, ( τ ό δέ φαινό-
μενος συλλογισμός), καί ένταϋθ' όμοίως· έστι γάρ
τ ό μέν παράδειγμα έπαγωγή, τ ό δ ' ένθύμημα συλ-
λογισμός, τό δέ φαινόμενον (ένθύμημα) φαινόμενος
συλλογισμός· καλώ γάρ ένθύμημα μέν ^ητορικόν
20 συλλογισμόν, παράδειγμα δέ έπαγωγήν Ρητορι-
κή ν · πάντες δέ τάς πίστεις ποιούνται διά του (δει-
κνύναι ή παραδείγματα λέγοντες ή ένθυμήματα, καί
παρά ταϋτα ούδέν ώστ' εϊπερ καί όλως άνάγκη
συλλογιζόμενον ή έπάγοντα) δεικνύναι ότιοϋν,
25 (δήλον δ ' ήμϊν τούτο έκ τών Αναλυτικών), άναγ-
καϊον έκάτερον (αυτών έκατέρω) τούτων τ ό αύτό
είναι, τίς δ ' έστί διαφορά παραδείγματος καί ένθυμή-
ματος, φανερόν έκ τών Τοπικών · έκεΤ γάρ περί συλ-
λογισμού καί έπαγωγής είρηται πρότερον, άτι τ ό
30 μέν έπί πολλών καί όμοίων δείκνυσθαι ότι ούτως
έχει, έκεϊ μέν έπαγωγή έστιν, ένταϋθα δέ παράδειγ-
μα· τ ό δέ τινών όντων ετερόν τι διά ταϋτα συμ-
βαίνειν παρά τό τ α ϋ τ ' είναι ή καθόλου ή ώς έπί
τ ό πολύ, έκεϊ μέν συλλογισμός, ένταϋθα δέ ένθύμημα
35 καλείται, φανερόν δέ καί ότι έκάτερον έχει άγαθόν
τ ό είδος τής Ρητορείας· καθάπερ ( γ ά ρ ) καί έν
τοΤς ΜεΘοδικοϊς είρηται, καί έν τούτοις όμοίως Ιχει. '
"Οσα μέν ούν 'Αριστοτέλης ύπέρ έαυτοϋ γέγραφε
μαρτυρόμενος διαρρήδην, ότι τάς Ρητορικός τέχνας
40 συνετάξατο πρεσβύτερος ών ήδη καί τάς κρατίστας
συντάξεις προεκδεδωκώς, τ α ϋ τ ' έστίν έξ ών δ
προειλόμην ποιήσαι φανερόν, ότι προτεροϋσιν οί
τοϋ ρήτορος άγώνες τών τοΰ φιλοσόφου τεχνών,
Ικανώς άποδεδεΐχθαι νομίζω· εΐ γε δ μέν είκοστόν
45 καί πέμπτον έτος έχων ήρξατο πολιτεύεσθαι καί
δημηγορείν καί λόγους είς δικαστήρια γράφειν,
δ δέ κατά τούς αύτούς χρόνους έτι συνήν Πλάτωνι
 Dionys. Hal., ep. ad Amm.
καί διέτριψεν έως έτών έτττά καί τριάκοντα ούτε
σχολής ήγούμενος ούτε Ιδίαν πεποιηκώς αίρεσιν.
8 ΕΙ δέ τις ούτως έσται δύσερις ώστε καί πρός
ταύτα άντιλέγειν, δτι μέν ύστερον έγράφησαν αί
(5ητορικαΙτέχναι των 'Αναλυτικών τε καί Μεθοδικών
καί Τοπικών, όμολογών άληθές είναι, ουδέν δέ
κωλύει ν λέγων άπάσας ταύτας κατεσκευακέναι τόν
φιλόσοφον τάς πραγματείας έτι παιδευόμενον παρά
Πλάτωνι, ψυχράν μέν καί άττίθανον έπιχείρησιν
είσάγων, βιαζόμενος δέ τό κακουργότατον τών
έπιχειρημάτων ποιειν πιθανώτερον, δτι καί τό μή
εΙκός γίνεταί ποτέ είκός, άφείς & πρός ταύτα λέγειν
είχον έπΐ τάς αύτοΟ τρέφομαι του φιλοσόφου
μαρτυρίας, &ς έν τή τρίτη βύβλω τών τεχνών
τέθηκε περί της μεταφοράς κατά λέξιν ούτω γρά-
φ ω ν 'τών δέ μεταφορών τεττάρων ούσών εύ-
δοκιμουσι μάλιστα αί κατά άναλογίαν· ώς Περι-
κλής ?φη τήν νεότητα τήν άπολομένην έν τω
ττολέμω ούτως ήφανίσθαι έκ τής πόλεως, ώσπερ
εί πς τό έαρ έκ του ένιαυτου έξέλοι ( -κα1 Λεπτίνης
περί Λακεδαιμονίων, ούκ έδν περιιδεϊν τήν ' Ελλάδα
έτερόφθαλμον γενομένην·) καί Κηφισόδοτος σπου-
δάζοντος Χάρητος εύθύνας δούναι τών περί τόν
Όλυνθιακόν πόλεμον ήγανάκτει φάσκων αύτόν
είς πνϊγμα τόν δήμον άγαγόντα τάς εϋθύνας
πειρδσθαι διδόναι. *
9 ΟύτωσΙ μέν δή σαφώς αυτός ό φιλόσοφος
άποδεικνύει μετά τόν Όλυνθιακόν πόλεμον γεγραμ-
μένας ύ π ' αύτου τάς τέχνας. ούτος δ ' έπΐ Καλλι-
μάχου γέγονεν άρχοντος, ώς δηλοΐ Φιλόχορος έν
Ικτη βύβλω της 'Ατθίδος κατά λέξιν ούτω γρά-
φ ω ν 'Καλλίμαχος Περγασήθεν: έπΐ τούτου Όλυν-
Θίοις πολεμουμένοις ύπό Φιλίππου καί πρέσβεις
Άθήναζε πέμψασιν οί 'Αθηναίοι συμμαχίαν τε
έποιήσαντο ( ) καί βοήθειαν έπεμψαν πελταστάς
δισχιλίους, τριήρεις δέ τριάκοντα τάς μετά Χάρη-
τος καί &ς συνεπλήρωσαν όκτώ. ' έπειτα διεξελθών
όλίγα τά μεταξύ γενόμενα τίθησι ταυτί· 'περί δέ
τόν αύτόν χρόνον Χαλκιδέων τών έπΐ Θράκης
θλιβομένων τ ω πολέμω καί πρεσβευσαμένων
Άθήναζε Χαρίδημον αύτοίς έπεμψαν ol 'Αθηναίοι
τόν έν ' Ελλησπόντω στρατηγό ν δς έχων όκτω-
καίδεκα τριήρεις καί πελταστάς τετρακισχιλίους,
Ιππείς δέ πεντήκοντα καί έκατόν ήλθε ν είς τε τήν
Παλλήνη ν καί τήν Βοττιαίαν μετ' Όλυνθίων καί
τήν χώραν έττόρθησεν.' έπειθ' ύπέρ τής τρίτης
βοηθείας λέγει ταυτί- 'πάλιν δέ τών Όλυνθίων
51
5 πρέσβεις άποστειλάντων είς τάς 'Αθήνας καί
δεομένων μή περιιδεϊν αύτούς καταπολεμηθέντας,
άλλά πρός ταϊς ύπαρχούσαις δυνάμεσι πέμψαι
βοήθειαν μή ξενική υ άλλ' αύτών 'Αθηναίων,
έπεμψε ν αύτοίς ό δήμος τριήρεις μέν έτέρας έπτα-
ίο καίδεκα (καί) τών πολιτών όπλίτας δισχιλίους
καί ίππείς τριακοσίους έν ναυσίν ίππηγοϊς, στρα-
τηγόν δέ Χάρητα του στόλου παντός. '
10 'Απόχρη μέν ούν καί ταΟτα ρηθέντα φανεράν
ποιήσαι τήν φιλοτιμίαν τών άξιούντων τάς
is 'Αριστοτέλους έζηλωκέναι τέχνας τόν Δημοσθένη,
δς ήδη τέτταρας μέν ετυχεν είρηκώς δημηγορίας
Φιλιππικάς, τρεις δέ 'Ελληνικός, πέντε δέ λόγους
δημοσίους εις δικαστήρια γεγραφώς, ους ούδείς
άν ¡χοι διαβαλεΐν ώς εύτελεϊς τινας καί φαύλους
2ο καί μηδέν έπιφαίνοντας τεχνικόν, έπειδή προ τών
'Αριστοτέλους συνετάχθησαν τεχνών.
Ού μήνέγωγε μέχρι τούτουπροελθώνστήσομαι,
άλλα καί τούς άλλους αύτοΟ λόγους τούς μάλιστ ' εύ-
δοκιμοϋντας επιδείξω τούς τε δημηγορικούς καί τούς
25 δικανικούς πρότερον άπηγγελμένους της έκδόσεως
τούτων τών τεχνών, μάρτυρι πάλιν αύτω χρώ-
μενος Άριστοτέλει. μετά γάρ άρχοντα Καλλίμαχον,
έφ' ού τάς είς "Ολυνθον βοηθείας άπέστειλαν
'Αθηναίοι πεισθέντες ύπό Δημοσθένους, Θεόφιλος
3ο έστιν άρχων, καθ' δν έκράτησε τής Όλυνθίων
πόΤνεως Φίλιππος, έπειτα Θεμιστοκλής, έφ' ού
τήν πέμπτην τών κατά Φιλίππου δημηγοριών
άπήγγειλε Δημοσθένης περί τής φυλακής τών
νησιωτών καί τών έν 'Ελλησπόντω πόλεων, ής
35 έστιν άρχή· "Α μέν ημείς, ώ άνδρες 'Αθηναίοι, δε-
δυνήμεθα εύρεϊν, ταϋτ' έστίν. ' μετά δέ Θεμιστο-
κλέα 'Αρχίας, έφ' ού παραινεί τοις 'Αθηναίοις μή
κωλύειν Φίλιππον τής 'Αμφικτυονίας μετέχειν μηδέ
άφορμήν διδόναι πολέμου νεωστί πεποιημένους
4ο τήυ πρός αύτόν είρήνην άρχή δέ ταύτης τής
δημηγορίας έστίν ήδε * " Ο ρ ώ μέν, ώ άνδρες
'Αθηναίοι, τά παρόντα πράγματα.' μετά δέ
'Αρχίαν εστίν Εύβουλος· είτα Λυκίσκος, έφ' ού
την έβδόμην τών Φιλιππικών δημηγοριών διέθετο
45 πρός τάς έκ Πελοποννήσου πρεσβείας, ταύτην τήν
άρχήν ποιησάμενος· ' Ό τ α ν , ώ άνδρες 'Αθηναίοι,
λόγοι γίγνωνται.' μετά Λυκίσκον έστιν άρχων
Πυθόδοτος, έφ' ού τήν όγδόην τών Φιλιππικών
δημηγοριών διέθετο πρός τούς Φιλίππου πρέσβεις,
ής έστιν άρχή ' τ 6ύ άνδρες 'Αθηναίοι, ούκ έστιν,
όπως αί αίτίαι', καί τόν κατ' Αίσχίνου συνετάξατο
52 Dionys. Hal., ep. ad Amm.
λόγου, δτε τάς εύθύνας έδίδου τής δευτέρας
πρεσβείας τής έπί τούς όρκους, μετά Πυθόδοτον
2στι Σωσιγένης, εφ' ού τήυ ένάτην διελήλυθευ
κατά Φιλίππου δημηγορίαν περί των Ιν Χερ-
ρονήσω στρατιωτών, ίνα μή διαλυθη τό μετά Διο-
πείθους ξενικόν, άρχήνεχουσαν ταύτη ν "Έδει μέν,
ώ άνδρες 'Αθηναίοι, τούς λέγοντας άπαντας'· και
κατά τόν αύτόν άρχοντα την δεκάτη ν, εν ή
πειράται διδάσκειν, δτι λύει την είρήνην Φίλιππος
καί πρότερος εκφέρει τόν πόλεμον, ής έστιν άρχή·
'Πολλών, ώ άνδρες Αθηναίοι, λόγων γιγνομένων. '
μετά Σωσιγένην άρχων έστι Νικόμαχος, Ιφ' ού
την ένδεκάτην δημηγορίαν διελήλυθε περί του
λελυκέναι την είρήνην Φίλιππον καί τούς Αθηναί-
ους πείθει Βυζαντίοις άποστεΐλαι βοήθειαν, ής
εστίν άρχή· 'Καί σπουδαία νομίζων, ώ άνδρες
'Αθηναίοι.' επεται Νικομάχω Θεόφραστος άρχων,
έφ' ού πείθει τούς 'Αθηναίους γενναίως ύπομεϊναι
τόν πόλεμον ώς κατηγγελκότος αύτόν ήδη Φιλίπ-
που · και εστίν αύτη τελευταία τών κατά Φιλίππου
δημηγοριών, άρχήν έχουσα ταύτη ν '"Οτι μέν, ώ
άνδρες 'Αθηναίοι, Φίλιππος ούκ έποιήσατο τήν
είρήνην προς ύμάς, άλλ' άνεβάλετο τόν πόλεμον.'
11 "Οτι δε καί τούτους άπαντας τούς λόγους
ους κατηρίθμημαι προ της εκδόσεως τών Άριστο-
τέλους τεχνών άπήγγειλεν ό Δημοσθένης, αύτόν
'Αριστοτέλη παρέξομαι μαρτυροΰντα. άρξάμενος
γάρ έν τή δευτέρα βύβλω τών τεχνών τούς τόπους
όρίζειν, άφ' ών τά ένθυμήματα φέρεται, καί τόν εκ
του χρόνου παραλαμβάνει παρατιθείς αύτω τά
παραδείγματα, θήσω δέ αύτήν τήν του φιλοσόφου
λέξιν 'άλλος είς τόν χρόνον σκοπεί- οίον, ώς ό
'Ιφικράτης έν τή προς Άρμόδιον, ώς εΐ πριν ποι-
ήσαι ήξίου της εΙκόνος τυχείν εάν ποιήση, εδοτε άν·
ποιήσαντι δ ' ού δώσετε; μή τοίνυν μέλλοντες μέν
ύπισχνεΐσθε, παθόντες δέ άφαιρείσθε. καί πάλιν
πρός τό διά Θηβαίων διιέναι Φίλιππον είς τήν
'Αττικήν, δτι εΐ πριν βοηθήσαι (είς) Φωκεϊς
ήξίου, ύπέσχοντο άν · άτοπον ούν εί, διότι προειτο
καί έπίστευσεν, μή διήσουσιν. ' ό δέ χρόνος ούτος,
εν φ Φίλιππος ήξίου Θηβαίους έπί τήν 'Αττικήν
αύτω δούναι δίοδον ύπομιμνήσκων της έν τ ω προς
ΦωκεΤς πολέμω γενομένης βοηθείας, έκ της κοινής
γίγνεται φανερός Ιστορίας, είχε γάρ ούτως· μετά
τήν Όλυνθίων άλωσιν άρχοντος Θεμιστοκλέους
συνθήκαι Φιλίπττω προς 'Αθηναίους έγένοντο περί
φιλίας καί συμμαχίας· αύται διέμειναν έπταετή
χρόνον άχρι Νικομάχου- έπί δέ Θεοφράστου του
μετά Νικόμαχον άρξαντος έλύθησαν, 'Αθηναίων
μέν Φίλιππον αίτιωμένων άρχειν του πολέμου,
Φιλίππου δέ Άθηναίοις έγκαλοϋντος. τάς δέ αίτιας
s δι ' άς είς τόν πόλεμον κατέστησαν άδικεϊσθαι άγον-
τες άμφότεροι, καί τόν χρόνον έν φ τήν είρήνην
έλυσαν ακριβώς δηλοϊ Φιλόχορος έν τή έκτη της
'Ατθίδος βύβλφ. θήσω δ' έξ αύτής τά άναγκαιό-
τατα· 'Θεόφραστος Άλαιεύς: έπί τούτου Φίλιπ-
ίο πος τό μέν πρώτον άναπλεύσας Περίνθω προσ-
έβαλεν, άποτυχών δ' έντεϋθεν Βυζάντιου έπολιόρ-
κει καί μηχανήματα προσήγεν. ' επειτα διεξελθών,
όσα τοις 'Αθηναίοις ό Φίλιππος ένεκάλει διά τής
έπιστολής, ταύτα πάλιν κατά λέξιν έπιτίθησιν
is 'ό δέ δήμος άκούσας τής έπιστολής καί Δημοσθέ-
νους παρακαλέσαντος αύτόν προς τόν πόλεμον καί
( τ ά ) ψηφίσματα γράψαυτος έχειροτόνησε τήν μέν
στήλην καθελεϊν τήν περί τής προς Φίλιππον
είρήνης και συμμαχίας σταθεΐσαν, ναύς δέ πληρούν
2ο καί τά άλλα ένεργεϊν τά του πολέμου.' ταύτα
γράψας κατά Θεόφραστο ν άρχοντα γεγονέναι, τ ω
μετ' εκείνον ένιαυτφ τά πραχθέντα μετά τήν λύσιν
τής είρήνης έπί Λυσιμαχίδου άρχοντος διεξέρχεται.
θήσω δέ καί τούτων αύτά τά άναγκαιότατα ·
25 'Λυσιμαχίδης Άχαρνεύς: έπί τούτου τά μέν εργα
τά περί τούς νεωσοίκους καί τήν σκευοθήκην
άνεβάλοντο διά τόν πόλεμον τόν προς Φίλιππον
τά δέ χρήματα έψηφίσαντο πάντ' είναι στρατιωτι-
κά Δημοσθένους γράψαντος. Φιλίππου δέ κατα-
3ο λαβόντος Έλάτειαν καί Κυτίνιον καί πρέσβεις
πέμψαντος είς Θήβας <καί αύτου καί τών) Θεττα-
λών Αΐνιάνων Αίτωλών Δολόπων Φθιωτών, 'Αθη-
ναίων δέ κατά τόν αύτόν χρόνον πρέσβεις άπο-
στειλάντων τούς περί Δημοσθένη, τούτοις συμμα-
35 χεϊν έψηφίσαντο. ' Φανερού δή γεγονότος του χρό-
νου, καθ' δν είσήλθον είς Θήβας οι τε 'Αθηναίων
πρέσβεις οί περί Δημοσθένη καί οί παρά Φιλίππου,
δτι κατά Λυσιμαχίδην άρχοντα πίπτει, παρεσκευ-
ασμένων ήδη τά προς τόν πόλεμον άμφοτέρων,
4ο αύτός ό Δημοσθένης ποιήσει φανερό ν έν τ ώ περί
του στεφάνου λόγιρ, τίνες ήσαν αί παρά τών πρεσ-
βειών άμφοτέρων άξιώσεις · θήσω δέ έξ αύτής λα-
βών τής εκείνου λέξεως τά συντείνοντα προς τό
πράγμα· 'Ούτως διαβείς Φίλιππος τάς πόλεις προς
45 άλλήλας διά τούτων, καί τούτοις έπαρθείς τοις ψη-
φίσμασι καί ταίς άποκρίσεσιν ήκεν έχων τήν δύνα-
μινκαίτήν Έλάτειαν κατέλαβεν, ώς ο ύ δ ' ά ν ε ϊ τ ι
 Dionys. Hal., ep. ad Amm.
γένοιτο, ετι συμπνευσόντων ημών αν καΐ των Θη-
βαίων.' άλλά μην τά τότε συμβάντα διεξελθών, διε-
ξελθών 5è τούς φηθέντας ύφ' έαυτοΟ λόγους έπί της
έκκλησίας, καΐ ώς πρεσβευτής ύ π ' 'Αθηναίων eîç
Θήβας έπέμφθη, ταϋτα κατά λέξιν έπιτίθησιν
'ώς δ ' άφικόμεθα είς τάς Θήβας, κατελαμβάνομεν
Φιλίππου και θετταλών καί των άλλων συμμάχων
παρόντας πρέσβεις, καί τούς μέν ημετέρους φίλους
έν φόβω, τους δ ' έκείνου θρασεϊς.' επειτ' έπι-
στολήν τινα κελεύσας άναγνωσθηναι ταΟτ' επι-
τίθησιν· 'έπειδή τοίνυν έποιήσαντο τήν έκκλησίαν,
ττροσήγου έκείνους διά το τήν των συμμάχων
τάξιν έκείνους έχειν. καί παριόντες έδημηγόρουν
πολλά μέν Φίλιππον έγκωμιάζοντες, πολλά δ '
ύμϊν εγκαλούντες, πάνθ' όσα πώποτε εναντία
έπράξατε Θηβαίους άναμιμνήσκοντες. το δ' ούν
κεφάλαιον, ήξίουν, ών μέν εύ 'πεπόνθεσαν ύπό
Φιλίππου χάριν αυτούς άποδοΟναι, ών δ' ύφ'
ύμών ήδίκηνται δίκην λαβείν, όποτέρως βούλονται,
ή διιέντας αυτούς εφ' ύμδς ή συνεμβάλλοντας είς
τήν Άττικήν. ' Εί δή κατά Λυσιμαχίδην μέν
άρχοντα τον μετά θεόφραστον λελυμένης ήδη της
είρήνης οί παρά Φιλίππου πρέσβεις είς Θήβας
απεστάλησαν παρακαλοϋντες αυτούς μάλιστα μέν
συνεισβαλείν είς τήν Άττικήν, εί δέ μή, δίοδο ν τω
Φιλίππω παρασχείν μεμνημένους των ευεργεσιών
αύτοϋ των περί τόν Φωκικόν πόλεμον, ταύτης δέ
μέμνηται της πρεσβείας 'Αριστοτέλης, ώς όλίγορ
πρότερον επέδειξα τάς έκείνου λέξεις παρασχόμενος,
άναμφιλόγοις δήπουθεν άποδέδεικται τεκμηρίοις,
ότι πάντες οί Δημοσθένους αγώνες οί προ της
Λυσιμαχίδου άρχής έν έκκλησίαις τε καί δικαστηρί-
οις γενόμενοι πρότερον των 'Αριστοτέλους τεχνών
(έκδεδομέναι είσίν.
12 Ού μήν άλλά καί) έτέραν προσθήσω μαρτυ-
ρίαν παρά τοϋ φιλοσόφου λαβών, έξ ής έτι μάλλον
εσται φανερόν, ότι μετά τόν πόλεμον τον συμβάντα
τοις 'ΑΘηναίοις προς Φίλιππον αϊ ρητορικαί συν-
ετάχθησαν ύ π ' αύτοϋ τέχναι, Δημοσθένους άκμά-
ζοντος ήδη κατά τήν πολιτείαν καί πάντας είρη-
κότος τούς τε δημηγορικούς καί τούς δικανικούς
λόγους, ών όλίγω πρότερον έμνήσθην. διεξιώνγάρ
τούς τόπους τών ενθυμημάτων ό φιλόσοφος καί τόν
έκ της αίτιας τίθησι· παρέξομαιδέτήνέκείνου λέξιν
'άλλος παρά τό άναίτιον (ώς αίτιον), οίον τώ
άμα ή μετά τοΟτο γεγονέναι. τό γάρ μετά τούτο
(ώς διά τοΟτο) λαμβάνουσι, καί μάλιστα έν ταΐς
53
πολιτείαις· ώς ό Δημάδης τήν Δημοσθένους πολι-
τείαν πάντων τών κακών αίτίαν· μετ' έκεΐνο γάρ
(συνέβη ταϋτα)'. Ποίους ούν ó Δημοσθένης κατ-
εσκεύασεν αγώνας ταΐς 'Αριστοτελείοις τέχναις
s όδηγοϊς χρησάμενος, εί πάντες οί δημόσιοι λόγοι,
δι' ους έπαινείταί τε καί θαυμάζεται, προ τοϋ
πολέμου γεγόνασιν, ώς πρότερον έπέδειξα, πλήν
ένός τοϋ περί τοϋ στεφάνου; ούτος γάρ μόνος είς
δικαστήριον είσελήλυθεν μετά τόν πόλεμον έπ'
ίο 'Αριστοφώντος άρχοντος (όγδόω) μέν ένιαυτφ
μετά τήν έν Χαιρώνεια μάχην, εκτω δέ μετά τήν
Φιλίππου τελευτήν, καθ' δν χρόνον 'Αλέξανδρος
τήν έν Άρβήλοις ένίκα μάχην.
Et δέ τις έρεϊ τών πρός άπαντα φιλονεικούντων,
is ότι τοϋτον ϊσως έγραψε τόν λόγον ταϊς 'Αριστοτέ-
λους έντετευχώς τέχναις, τόν κράτιστον άπάυτωυ
(τών) λόγων, πολλά πρός αύτόν είπεϊν έχων, ίνα
μή μακρύτερος τοϋ δέοντος ό λόγος γένηταί μοι,
καί τοϋτον έπιδείξειν ύπισχνοϋμαι τόν άγώνα προ
20 τών 'Αριστοτέλους τεχνών έπιτετελεσμένον αύτφ
χρησάμενος τ φ φιλοσοφώ μάρτυρι. προθείς γάρ
τόπον ένθυμημάτων τόν έκ τών πρός άλληλα,
ταϋτα κατά λέξιν γράφει· 'άλλος έκ τών πρός
άλληλα· εί γάρ θατέρω (ύπάρχει τό καλώς ή
25 δικαίως ποιήσαι, θατέρω ) τό πεπονθέναι, καί εί (τό)
κελεϋσαι, καί τό πεποιηκέναι· οίον ώς ό τελώνης
ό Διομέδων εί γάρ μηδ' ύμΤν αίσχρόν τό πωλεί ν,
ούδέ ήμϊν τό ώνεϊσθαι. καί εί τ φ πεπονθότι (τό)
καλώς καί δικαίως ύπάρχει, τ φ πεπραγμένοι ύπ-
30 άρξει καί τ φ ποιήσαντι ή ποιοϋντι. Ιστι δέ τοϋτο
παραλογίσασθαι · ού γάρ εί δικαίως έπαθεν, άμα
καί δικαίως ύπό τούτου πέπονθε. διό δει σκοπείν
χωρίς, εί άξιος ό παθών παθεΐν καί ό ποιήσας ποι-
ήσαι, είτα χρήσθαι όποτέρως αν άρμόττη. ένίοτε
35 γάρ διαφωνεί τό τοιούτον, ώσπερ έν τ φ 'Αλκμαί-
ωνι τ φ Θεοδέκτου καί οίον ή περί Δημοσθένους
δίκη καί τών άποκτεινάντων Νικάνορα.' Τίς ούν
έστιν ή Δημοσθένους δίκη [καί τών άποκτεινάν-
των Νικάνορα] περί ής ό φιλόσοφος γέγραφεν, έν
40 ή τό κυριώτατον της άμφισβητήσεως κεφάλαιον ήν
έκ τοϋ πρός άλληλα τόπου; [ή] ή πρός Αίσχίνην
ύπέρ Κτησιφώντος τοϋ παρασχόντος Δημοσθένει
τό περί τοϋ στεφάνου ψήφισμα καί τήν τών
παρανόμων φεύγοντος γραφή ν · έν ταύτη γάρ τό
45 ζητούμενον ήν ού τό κοινόν, εί τιμών καί στεφάνων
άξιος ήν Δημοσθένης έπιδούς έκ τών ίδίων κτημά-
των τήν είς τά τείχη δαπάνη ν, άλλ' εί καθ' δν
54 Dionys. Hal., ep. ad Amm. — Liber de pomo
χρόνον υπεύθυνος ήν, κωλύοντος του νόμου τους
υπευθύνους στεφανοϋν. τό yàp έκ των ττρός
άλληλα τοΟτ' Ιστιν, εΐ ώσπερ τ ω δήμψ τό δούναι,
ούτως καί τω ύπευθύνω τό λαβείν τόν στέφανο ν
έξήν. έγώ μέν ουν ταύτης οιομαι της δίκης μεμνή-
σθαι τον Αριστοτέλη, εΐ δέ τις έρεΐ, δτι περί της
των δώρων, ή ν έ π ' ' Αντικλέους άρχοντος άπελογή-
σατο περί τήν Αλεξάνδρου τελευτήν, πολλω
νεωτέρας ετι ποιήσει τάς 'Αριστοτέλους τέχνας
των Δημοσθένους áycovcov.
'Αλλά yàp δτι μέν ούχ ό ρήτωρ παρά του φιλο-
σόφου τάς τέχνας παρέλαβεν αίς τούς θαυμαστούς
έκείνους κατεσκεύασε λόγους, άλλά τουναντίον τά
Δημοσθένους καί τά των άλλων ρητόρων εργα
παραθέμενος 'Αριστοτέλης ταύτας §γραψε τάς
τέχνας, Ικανώς άποδεδεϊχθαι νομίζω,
12. L I B E R D E M O R T E A R I S T O T E L I S
S I V E D E POMO
sec. translationem e lingua Hebraica in Latinam factam a
Manfredo imperatorie Friderici secundi filio.
Secutus sum editionem a M. Plezia confectam et in EOS
vol. 47, 1954 p. 191—217 publici iuris factam.
Cum homo creaturarum dignissima similitudi-
ne sit omnium ad ymaginem Dei factus et nobile
propter ignobile sit creatum, sicut nichil in eo
nobilius estimatur quam se suumque creatorem
cognoscere, sic nec dampnabilius aliquid quam
utrumque solis sensibilibus deditum ignorare.
Nam licet a primo, qui omnem hominem uenien-
tem in hune mundum illuminât et sui uultus
lumine nos signauit, illuminacionem prima et
ultima relacione recipiat, ut ad Deum fontem
ueri luminis, finem suum, ad instar solis, qui
oritur et occidit et ad locum suum reuertitur,
ualeat peruenire, tamen ita obscuritate subiecte
coniugis impeditur, ex qua infirmitas omnis sibi
corrupcionis acquiritur, ut terrene concupiscencie
uicio deformatus, iumentis similis nichil intelligat.
E t cum honoris in eo proprii confusa memoria
honorabilium eleccionis iudicium non admittat,
set ignorancie caligine deuius perfeccionis ultime
terminum, ad quem proprie ducebat intencio,
non attingat, cum secundum scienciam et igno-
ranciam Deo remotus sit aliquis aut propinquus,
unde qui ab erroris huiusmodi deuio releuetur et
educatur de corporis tenebrarum palpabili densi-
tate, uite uiam inueniat, a qua miserabiliter
s deuiarat, atque ad lucem perspicue ueritatis
oculos tenebris assuetos attollat, eum doctrina-
rum humanarum splendoribus expedit illustrari,
quibus sublimitatem summi et uniuersi cognoscat
opificis, eum speculetur attencione continua, se
io nobilem et ignobilem existimet, uicia comprimât,
ut uires corporis scienciarum transcendendo
subsidio aptacione uirtutum fiat suo principio
similis et indeficienter eternitatis solacio pociatur.
Pluribus quidem uite uia esset inperuia, nisi
is sapientes demonstracionibus doctrinarum elimas-
sent hominum uicia, ueritatis lucernam ipsis in
huiusmodi carcere corporis accendissent et se
ipsos prebentes exemplum ad respuendum mor-
talia, quorum est nulla stabilitas, et honorandum
20 et timendum Deum alios adduxissent inter ho-
minum plures a bestiis nil différentes, quoniam
ad uoluptates licencius bestiali discurrerent ap-
petitu. Set per hoc lubricitatem corporis intenti
uirtutibus freno didicere modestie castigare, ut
25 dissolui iam mole corporea cupiant, mori non
timeant et erecti de seculi fructibus, nimio fulti
probate securitatis priuilegio et lelicitatis non
dubie, ad desiderii' perfeccionem eorum qualibet
auiditate concurrant.
30 Quapropter nos Manfredus, diui augusti im-
peratoris Friderici filius, Dei gracia princeps
Tharentinus, honoris montis sancii Angeli domi-
nus et illustris regis Conradi secundi in regno
Sicilie baiulus generalis, humane fragilitatis
35 casibus ob concordium elementorum discordiam,
quibus consistimus sicut et ceteri, subiacentes,
cum corpus nostrum grauis infirmitatis adeo
molestia maceraret, ut nulli de cetero posse
corporaliter uiuere crederemur, et astantes ad
40 nostros dolores multa torqueret angustia, nos ut
ipsi timere de mortis imminencia existimabant.
Set theologica philosophica documenta, que
imperiali aula diui augusti serenissimi imperaio-
ris domini patris nostri uenerabilium doctorum
45 nos turba docuerat de natura mundi, fluxu
corporum, animarum creacione, eternitate ac
perfectione ipsarum, de infirmitate materiarum
 Liber de pomo
firmitateque formarum, que naufragium uel
defectum sue materie non secuntur, fixa mente
gerentes, de nostra dissolucione non intantum,
ut ipsorum habebat opinio, dolebamus, quamuis
de nostre perfeccionis premio possidendo non
nostris inniteremur iusticie mentis, set soli
misericordie creatoris.
Inter que nobis occurrit liber Aristotilis,
principis philosophorum, qui De pomo dicitur,
ab eo editus in exitu uite sue, in quo probat
sapientes de hospicii lutei exitu non dolere, set
gaudentes ad perfeccionis premium currere, pro
quo summis laboribus studiorum, onera seculi
penitus fugientes, tempus et uitam expendère
minime pepercerunt. Quibus astantibus diximus,
ut eum librum legerent, quia ibi colligerent nos
nimium de huiusmodi transitu non mereri. Quem
librum, cum non inueniretur inter Christianos,
quoniam eum in Hebraico legimus translatum
de Arabico in Hebreum, sanitate rehabita ad
erudicionem multorûm de Hebrea lingua transtu-
limus in Latinam; in quo a compilatore quedam
recitabilia inseruntur. Nam dictum librum
Aristotiles non notauit, sed notatus ab aliis
extitit, qui causam hylaritatis sue mortis discere
uoluerunt, sicut in libri serie continetur.
Cum clausa esset uia ueritatis sapientibus et
inpedita uia rectitudinis intellectuum, conuene-
runt sapientes in una domo et concordes esti-
mauerunt declarare et intelligere uiam rectitudi-
nis, per quam homines uiuere possent. Et non
inuenerunt nisi unam uiam, que fuit, ut homo
id uellet pro proximo quod pro se et quod
subtrahat se a re turpi et confiteatur ueritatem
sumatque iudicium a se ipso et timeat creatorem
suum.
Fuit in ilio tempore quidam sapiens magnus
et famosus et intelligens et eius nomen Aristotiles.
Et omnes sapientes sui temporis audiebant
sciencias suas et intelligebant intenciones suas et
docebantur ab eo. Et cum applicuisset ad tem-
pora mortis sue et egrotasset infirmitate, qua
mortuus extitit, conuenerunt omnes sapientes et
uenerunt eum uidere et infirmitatis sue causas
cognoscere. Quem inuenerunt quoddam pomum
in manu tenentem et odorantem illud. Erat
55
autem affectus nimia macie ob uehemenciam
infirmitatis sue pre dolore mortis afflictus.
Qui cum eum sic uidissent, turbati sunt
plurimum et appropinquauerunt se ei et in
5 approximando se sibi inuenerunt faciem eius
claram ipsumque iocundum, quos salutacione
preuenit. Et tunc dixerunt ei: O domine et ma-
gister noster, in principio cum te uidimus, in
nobis anima non remansit et fuimus turbati ex
10 hoc, quod cognouimus super te egritudinem
uiolentam et uirtutem tuam nimium debilitatam.
Et cum uideamus te letum et faciem tuam cla-
ram, spiritus noster, postquam exiuit, reuersus
est in locum suum.
15 Aristotiles uero de ipsis fecit ridiculum dicens :
Non cogitetis in cordibus uestris, quod ego letor,
eo quod sperem euadere a nimia infirmitate,
quam habeo ; quoniam bene scio nunc me moritu-
rum nec possum euadere, quia dolor multum
20 excreuit; et nisi esset hoc pomum quod manu
meá teneo et quod odor suus me confortât et
aliquantulum prolongat uitam meam, iam ex-
pirassem.
Set anima sensibilis, in qua communicamus
25 cum bestiis, fouetur odore bono et ego letor, eo
quod recedo de hoc seculo, quod est ex contrariis,
quia quodlibet quattuor elementorum, ex quibus
creatur omne creatum, quod est sub sole, unum
est contrarium alteri. Nam unum est frigidum,
30 aliud calidum, aliud siccum, aliud humidum; et
quomodo posset constare corpus compositum ex
huiusmodi elementis, aut prorogali diu in uita
nisi parum ? Sed tempore, quo quodlibet istorum
elementorum est in equalitate ad alterum, non
35 contrariatur alteri, nec dominatur suo contrario,
tunc est conueniens uita sua et potest esse et
uiuere; et tempore, quo unum dominatur alteri,
minuit alterum suum contrarium et débilitât, et
tunc superuenit infirmitas, et si inuenltur aliquis
40 medicus multum sapiens, qui cognoscat infirmi-
tatem suam, ut elementa debilia confortet et
forcia debilitet : tunc reducit corpus ad uirtutem
suam et potest conualescere de infirmitate sua.
Set multi sunt ex eis, qui nesciunt nec cognoscunt,
45 quid sit illud, et adiciunt in egritudine sua et
faciunt defluere corpus ad perdicionem et mor-
tem.
56 Liber de pomo
Anima uero intelligibilis habet sub se animas
et dominatur illis, nec est composita, set est
unius simplicis elementi, et hec anima intellectu-
alis est, que cognoscit et discernit inter bonum et
malum et intelligit, quod omnes linee, que sunt
equales ad aliam, equales sunt in se ipsis, et seit,
quod tres est numeras impar er quattuor est par,
et hec anima est, que cognoscit creatorem suum
et intelligit semetipsam. Que anima in solis
tantum hominibus inuenitur inter animalia mor-
talia. Alia autem anima est rememoratiua, que
facit hominem recordad eorum, que oblitus est.
Tercia anima est, que monstrat homini in mente
sua quidquid occultum est eo tempore a pre-
sencia sua, ut aliquis existens in una ciuitate
ymaginatur se esse in alia ciuitate. Et hec anima
est, que uidet sompnia et multa que sunt similia
futurorum. Quarta anima est exeogitatiua arcium
ut texere uel ordire et horum similia. Et nisi quia
tempus non est super hiis extendendi sermones,
declararem uobis, que sit unaqueque istarum
animarum per se ipsam, et utilitates suas et
quiquid est necessarium unicuique.
Unus autem sapientum assistencium respon-
dit ei nomine Symam dicens : Domine et magister
noster, semper bene fecisti nobis et docuisti
nos multas sciencias: et nunc age graciam tuam
nobiscum et conforta cor nostrum, sicut con-
fortasti cor tuum, ut discamus diem mortis non
timere et non turbemur sicut ceteri homines, qui
turbantur de morte, sicut uidemus de morienti-
bus, qui transeunt et sunt in timore et turbacione
maxima, quia nesciunt, quo uadant, et que fueiit
spes eorum. Et tunc facies nobis duo bona:
unum, quia dabis nobis doctrinam, ex qua con-
fortabitur cor nostrum, et hoc, quia facies
quiescere dubietates super te cordis nostri et
planctus nostros super recessu tuo a nobis, quia
finis tuus erit pax et quies perpetua.
Cui respondit Aristotiles: Ecce ego docebo
uos et dirigam, quomodo intelligetis et scietis
ueritatem uerborum meorum. Et quamuis sit
michi magnus labor, ego odorabo odorem huius
pomi ad reducendum spiritus meos mecum,
quousque finiam uerbum meum, quia scio, quod
inde habebo bonum premium, quia uos intelligitis
huiusmodi rem, que non est res uacua uobis.
Surgentes autem discipuli osculati sunt singuli
caput eius et dixit eis: Inprimis interrogabo uos,
si confitemini et creditis in sciencia philosophie,
que continet omnes sciencia, quod est uera, et
5 qui inquirit eam, inquirit ueritatem et rectitudi-
nem et gradus altissimos et diuinos, et per eam
est différencia inter hominem et alia animalia?
Qui dixerunt: Uelimus nolimus, confitemur sic
esse. Dixit: Si ita est, sicut dictis, bonum, quod
io prouenit homini ex scienciis, et magni gradus,
quos apprehendit per eas, aut proueniunt homini
in hoc seculo, in quo sumus hodie, aut post
mortem in alio seculo. Si uos dicitis in isto seculo,
in quo sumus, priusquam moriamur, ergo gradus
15 conuenientes sciencie non dedistis. Nam plures
homines insipientes, qui non ambulauerunt per
uiam rectam nec cognouerunt creatorem suum,
finierunt dies suos in bono et annos in desideriis
eorum; et plures sapientes sunt, qui multiplicati
20 sunt in scienciis et intelligenciis et didicerunt
doctrinas et cognouerunt creatorem suum et
habent priuacionem boni et pacis. Et uos, si
turbati estis et de morte timetis, que est uia et
incessus anime recedentis a corpore ignaro ad
25 comprehendendum gradus diuinos et coniungen-
dum se sapientibus animabus et letis, non datis
sciencie gradus suos nec raciones suas, set
demergimini in anima bestiali cum aliis bestiis.
Item dixit Aristotiles : Adhuc interrogabo uos
30 de alia questione. Scitis, quod mors non est aliud,
nisi recessus anime a corpore ? Dixerunt : Sic.
Quibus dixit: Estis uos alii gaudentes de hoc,
quod comprehendistis et didicistis scienciam aut
estis dolentes ex eo, quod non potuistis de ipsa
35 discere nec comprehendere ? Dixerunt : Sic. Dixit
eis: Si ita est, sicut dicitis, iam uidetis, quod
corpus ignarum non uidet nec audit nec intelligit
aliquid nisi uirtute anime coniuncte sibi in esse
suo. Et corpus consenciens commessacioni, potui
40 et aliis delectacionibus est contrarium anime ad
ascendendum ad gradus bonos et rectos ei, et
quando recedit a corpore, recedit ab eo, quod est
contrarium perfeccioni sui desiderii et ab eo, quod
est contrarium bono suo.
45 Iam declaraui uobis, quod homo non potest
comprehendere sciencias nobiles nisi per gradus
anime, quando est purgata et perfecta et sancti-
 Liber de pomo
ficaia ab immundiciis suis, quando recedit de
immundicia, que est cum ea incarcerata et con-
trahitur ex terra et inquirit delectaciones corporis
in commessacionibus et potacionibus et delecta-
cionibus ad instar aliorum animalium non haben-
dum animam sapientem, que faciat eam com-
pescere motus et desideria sua. Quia per hos
gradus excedit homo comparem in gradu, quando
dominatur uoluptatibus suis et cohercet naturam
suam horrendo oblectamenta corporis, que im-
mundant ipsam, set inquirit delicias anime in
addiscendo sciencias Dei, qui creauit sua sapien-
cia seculum suum, et inuestigat uias suas et
intelligit secreta sua. Et tunc aperti sunt oculi
anime et deliciantur multum et delectantur
delectacione dissimili delectacionibus corporis,
quia omnes illecebre corporis finiuntur et ter-
minan tur in nichilum et destruunt substanciam
suam et faciunt ipsum descendere ad interitum.
Set delectaciones anime sunt intelligere creato-
rem suum, considerare opera celorum et sapien-
ciam suam cursusque spherarum et formas earum,
et quod omnia firmata et fundata sunt in
sapiencia. Et si sua sciencia non potest com-
prehendere huiuscemodi magnos gradus, specule-
tur homo se ipsum et subtilitatem membrorum
suorum, unumquemque neruorum prestancium
sibi motum et trahencium corpus ad quietem
et motum et uirtutes ínsitas in unoquoque
membro ad seruicium corporis, in quo nichil
addibile uel minuibile est, et per hoc potest
cognoscere creàtorem suum in mente sua et seiet,
quod sciencia hominis, dum est in uita, est
despecta, et anima, que desiderai scire huius-
modi sciencias et addiscere ipsas, est perfecta et
recta, et hec anima non tristabitur nec turbabi-
tur, quando recedei a corpore, quod contradicit
perfeccioni desideri! et inquisicionis sue.
Et nescitis, quod philosophus purus et per-
fectus mortificauit omnia desideria sua in hoc
seculo in commessacione, potu et uestitu et aliis
delectacionibus et thesauris auri et argenti, et
contempsit omnes delectaciones adducentes ip-
sum ad destruccionem corporis et anime? Quia
qui intentus est multum commessacioni et potui
et utitur huiuscemodi minimis delectacionibus,
in quibus delectatur tantum tempore, quo come-
57
dit, corrumpit corpus suum infirmitatibus et
tristiciis, quia propter multam comestionem et
potum excrescunt humiditates nascentes in cor-
pore, a quibus est radix uite hominis et uirtus sua.
5 Et una est sanguis, a quo est uite f minera, et est
calidus et humidus; secunda est melancolía, que
frigida est et sicca; tercia est colera, que est
calida et sicca ; quarta est flegma, quod frigidum
est et humidum. Et quodlibet istorum minuitur
io et augetur et alterai naturam suam propter
superfluam comestionem et uariam. Et similiter
qui multum utitur uoluptate uenerea, inueterat
corpus suum et substanciam suam macelentat.
Et sapiens memoratur, qui despexit omnes
is huiuscemodi et odiuit et perfecit animam suam
inquirendo scienciam creatoris sui, qui de nichilo
fecit ipsum ens; ipse est, qui letari debuit in
morte, que est recessus anime a corpore. Nam
quam utilitatem ha beret ipse in uita, ex quo
20 mortificauit delectaciones omnes, que sunt de-
specte et uiles ? Immo exultari debuit in tempore,
quo anima sua approximauit creatori suo et
delectatur in claritate sua, quoniam non timet
approximare se ipsi nec inuenit contradictorem
25 nec repulsorem sicut anime, que secute sunt
uanitates nec intenderunt scienciis nec direxerunt
uias earum, et hii sunt, qui non possunt approxi-
mare nec peruenire ad ilium locum, set inueniunt
contradictorem et repulsorem. Et uos alii, si
30 estis sapientes et intelligentes, ut dicitis, qui
et odiuistis omnes delectaciones corporis, sicut
tenemini facere per uiam scienciarum, de quo
turbamini uel timetis ? Si cepistis radicem, dili-
gite fructum.
35
Respondit Symam : Domine et magister
noster, multum fecistis nos amatores mortis,
quam ante ualde timuimus. Et post ipsum respon-
dit unus de discipulis dictus Melion : Usque modo
40 multum timebam de morte et nunc contristor et
paueo de longitudine uite. Respondit Cari ton et
dixit ei: Quare contristaris et paues de uita et
longitudine dierum ? Quia si affectas mortem
aut inquirís ipsam, eam inuenies, nec erit, qui
45 contradicat tibi. Cui respondit Melion: Non est
ista uiri prudentis responsio, ut tu es, quia licet
de morte non timeam, tamen ipsam non quero,
58 Liber de pomo
antequam perueniat, quia utilitas hominis in
uita est, ut ascendat in altissimos gradus et
apprehendat sciencias et intendat uiis philosophie
quia per ipsam cognoscet creatorem suum,
quousque perueniat per suam scienciam ad pri-
mum operatorem, qui de nichilo fecit ens et qui
est inceptor omnium incepcionum et omnium
principiorum principium, et quod seculum non
potest ipsum sustinere. Et ignorans anima ipsum
non cognoscit, quia sua sciencia preparauit spheras
et in qualibet sphera stellas lucidas, et dedit
ipsis uirtutem dominandi in hoc mundo inferiori
et faciendi bonum et eciam malum, mortem et
uitam, diuicias et paupertatem, et totum hoc
uirtute gubernatoris et rectificatoris. Et illi,
qui respiciunt in stellis et respiciunt in dominio
huius seculi, dant uirtutem et dominium stellis
et faciunt eas deum et seruiunt illi et laudani
eum et cogitant, quod omnia, que faciunt,
faciant a se ipsis et earum ui, et quod uirtute sua
dominen tur.
Et in hoc decepti sunt sapientes antiqui, qui
fecerunt multas maiestates similes stellis, qui-
bus seruiebant, et obliti sunt radicem; et quili-
bet adaptabat sibi unam stellarum, quam uole-
bat, alii solem, alii lunam et alii alias. Et si
hoc fuisset, ut isti sapientes intellexerunt aut
cognouerunt, oporteret, quod opera stellarum
et cursus earum semper essent uno modo tantum,
nec mutant imperata et incedunt secundum
uiitutem ipsis datam ad faciendum uoluptates
earum et desideria, et in incessu earum in ascen-
dendo et descendendo nunc de oriente ad occidens
nunc de occidente ad oriens mouentur secundum
uoluntatem suam sine contradictore. Quia stelle
omnes simul sunt sicut seruus, cui iniungitur
tacere rem tantum unam et non habet posse in se
uariandi nec mutandi. Et earum motus et cursus
non est a se ipsis nec earum uirtute, quia sphera
superior est illud, quod facit moueri omnes, et
fuit data hec uirtus in sphera prima pro parte
creatoris sui, sicut ostensum est in libro philoso-
phie, in quo subtiliantur omnes sciencie et in quo
intelliguntur fundamenta earum.
Et omnes homines primo in hoc errabant
usque ad aduentum Noe, qui fuit primus ad
cognoscendum creatorem spherarum, et ipse
cognouit, quod quelibet res et ipsum principium
habebat scienciam et gradum maiorem, altum et
altissimum. Et post Noe natus Abraham, qui fuit
sapiencior omnibus et addidicit tantum et in-
5 tellexit, quod tota generacio sua ibat in errorem.
Et tunc precepit ei Deus, ut immolaret unicum
filium suum, et uoluit hoc facere, cum esset
perfectus ad seruicium Dei. Et cognouit, quod
sol et luna et omnes stelle habebant motorem
10 primum, et non est secutus uiam patris sui, qui
adorabat ydola dearum in Haran, que erant
ydola lune; et tota generacio sacrificabat ydolis
illis et seruiebant eis et filios et filias subiciebant
sibi ignis.
is Et ille, qui peruenit ad istum gradum et
intelligit in uia philosophie, sicut fecit ipse, est
conueniens, ut querat mortem, sicut tu dicis. Set
ego nondum perueni ad istum gradum altum,
quare non quero mortem, quousque ueniat, quia
20 non est possibile modico uiuere et me peruenire
ad istam scienciam et huiusmodi magnum gra-
dum. Respondit Aristotiles Caritoni: Placet michi
responsio Melonis et multum sermones sui pla-
cuerunt nobis et ueritatem respondit et ego
25 confiteor uerba sua et laudo intencionem suam.
Respondit unus ex discipulis nomine Arasta-
ratus: Magister noster, iunge plus gracie nobis-
cum et doce nos, quomodo addiscemus philoso-
phiam, que habet istum magnum gradum, que
30 trahit hominem ab obscuritate ignorancie et a
tenebris stulticie ad lucem sciencie et claritatem
intellectus.
Respondit Aristotiles: Qui uult intelligere
philosophiam et uult esse sapiens, legat et ad-
35 discat octo primos libros, quos aggregaui, quous-
que perueniat ad librum De anima. Et de ipso
cognoscet et intelliget, ubi in corpore est sedes
anime sue, et naturam suam, et si ipsa est in
eo incarcerata, aut si est, antequam sit in eo,
40 aut creata cum corpore, aut si requiescit in eo,
aut si surget et suscitabitur, aut quare celatur
oculis omnium animalium, postquam recedei a
corpore, aut finietur cum eo. Et cum respiciet in
hiis euentibus anime, tunc cognoscet creatorem
45 suum et ibit in uiam rectam nec declinabit ad
dextram uel sinistram, et hic est maximus gradus,
quo non est alcior.
 Liber de pomo
Et ego iam declaraui uobis uiam ueritatis et
non exiui a semita recta, quia docentes et dantes
doctrinam non debent mentiri nec falsificare
sermones suos. Et sciatis, quod omnis, qui coher-
cet desideria corporis et prebet anime sue doc-
trinam philosophie et seit gradus, quando recedit
a corpore et quando superuenit ei mors, si
timebit aut turbabitur, non hoc continget ex
perfecta sciencia, et non peruenit ad finem seien-
d e philosophie, omnes enim hoc audientes ipsum
despicient. Set qui non déclinât a uia sapientum
et affligit animam suam et cohercet naturam
suam et confidit in creatore suo e t . reprobat
malum et eligit bonum et non pauescit de morte,
conueniens est eum uocari sapientem et ad finem
philosophie peruenisse dicatur, non autem ille,
qui uiam sciencie intellexit et turbatur de morte,
quando anima recedit a corpore. Quoniam que
utilitas est sciencie sine fructu ?
Propter hoc oportuit, ut mitteretur philoso-
phia ad instraendum ignaros ea, quae non in-
tellexerunt scienciis et doctrinis nec cognouerunt
creatorem suum. Et eorum scire non comprehen-
dit bonum uel malum, nescientes nisi quantum
didicerunt infantes boni uel mali; et qui ipsis
prebet doctrinam uite bone ac recte, ipsam
capiunt et stat firma in anima sua nec diluitur
nec mutatur, et similiter qui eos docet uiam non
rectam. Set inter hos et qui tenet uiam rectam
magna est différencia. Set primi quos diximus,
licet sint in bona uia, similes sunt bestiis et non
habent differenciam inter eos et bestias, que in
bonam uiam ab homine freno ducuntur; et hii
sunt, qui non comprehendunt scire per se ipsos.
Et est alia species hominum, quorum sensus
et intellectus est paratus et potens ad omnia,
et omnia uident in animis eorum, et eorum secte
due sunt. Quorum primi dicunt seculum non
habere principium neque finem neque aliquid
esse sub sole nouum, set quod genera ciò preterit
et generacio aduenit, terra autem in eternum
stat et non habet substentatorem nec gubernato-
rem; et hii sunt, qui negant radicem. Et alii sunt
naturaliter scientes, qui dicunt, quod anima
simul sit creata cum corpore uel de corpore et
donec corpus eius existit, et anima existit in esse
suo. Et faciunt demonstracionem huius intencio-
59
nis de puero, qui, donec paruulus est et tener,
non recipit sciencias nec habet intellectum, eo
quod corpus eius tenerum est et humidum et non
peruenit ad robur suum. Quia si hoc esset, quod
5 anima (non) esset alterius creacionis quam corpus,
quare corpus impedirei animam ad intelligendum,
maxime cum infirmato corpore anima infirmetur
et infatuetur, ita quod propter infirmitatem
corporis t uaria uideat et loquatur et minuatur
10 intelligencia sua? Hii intelligunt et comprehen-
dunt magnam Dei scienciam et eius opera ex
membris corporis et substancia et neruis.
Et ego iam declaraui in libris, quos aggregaui,
huiusmodi questiones et ostendi impossibilitates
15 earum et destruxi eas secundum uiam ueritatis
sciencie. Cui assist entes scolares· dixerunt: Do-
mine et magister noster, doce nos, que sit recta
sciencia, quam homo debet discere et intelligere,
ac quomodo ascendit per earn ad magnum
20 gradum sciencie rectitudinis ?
Quibus respondit Aristotiles: Nulla sciencia-
rum est similis sciencie philosophie, que clarificat
animam et facit earn delectari in hoc seculo in
perfeccione et rectitudine, quod est principium
25 bene esse sui; et per illam datur ei comprehendere
et intelligere bonum alterius seculi, et qui inuenit
earn, uitam inuenit in utroque seculo. Quia in
octo libris primis inueniuntur omnes uie sciencie,
quibus homo potest comprehendere et habere
30 principia ad uias omnium methodorum et scire
raciones adductas super eas, que racionabiliter
adherent rebus disputabilibus et que discoherent
ab eis non habentes rectam uiam, per quam
aliquid ueri sciri ualeat. Et huiusmodi raciones
35 sunt uicine ueritatis et tamen uere non sunt,
nec sunt utiles, set sunt, ut per eas ostendatur
audacia loquentis in sciencia sua ad debilitanda
uerba socii sui et superanda uerba ui sue sciencie
cum racionibus ordinatis et mirabilibus, ad hoc
40 quod socius non habeat potenciam resistendi.
Et hec sciencia utilis est, ut est utilis scorpio
in tyriaca, que licet sit toxicum, tamen si datur
pacienti, dolorem minuit et prestai remedium.
Et racionabiliter decet philosophum scire omnes
45 huiusmodi raciones, eo quod sophistice non
fallatur nec uerbis capiatur, set intelligat locos
et proposiciones, in quibus fit ei sophisma. Et in
60 Liber de pomo — Strabon 13,1, 54 — Plutarchus, Vita Sullae 26,1—3
hiis libris est ueritas omnium scienciarum, set
non sunt particularia.
Et aggregaui quendam alium librum, qui
dicitur Methaphisica, et declaraui in eo, quod
firmamentum superius et stelle non sunt de na-
turis, quas uidemus esse sub luna, et sunt alterius
nature, quam scire et int elliger e non habemus
potenciam nec uirtutem. Et illic superius anima
sapiens influxit corpori nec est composita ex alia
natura, immo simplex et munda et pura. Et beata
est anima, que non est infecta prauis operibus
huius mundi et intellexit creatorem suum, et
ipsa est, que reuertitur in locum suum in deliciis
magnis, non cum delectacionibus corporis, que
sunt despecte. Et ue anime peccatrici, que non
habet uirtutem nec posse redeundi ad locum
suum, nec potest ascendere in patriam suam,
quia turpia opera delecta cionis corporis im-
pediunt ascensum eius sursum.
Et cum applicuisset sapiens ad finem horum
sermonum, inceperunt manus sue titubare, a
quibus pomum cecidit, quod tenebat. Et cum
cepisset nigrescere facies, expirauit. Super quem
scolares proni singuli ceciderunt et osculati sunt
eum et eleuauerunt communiter ululatum ploran-
tes ploratu magno, et dixerunt : Ille qui recolligit
philosophorum animas, tuam recolligat animam
et reponat eam in thesauris suis, sicut dignum
est animam hominis directi et perfecti, sicut
tu es.
13. STRABO GEOGRAPHICA XIII, 1, 54
sec. editionem a H. L. Jones confectam (Loeb libr. London
1929, I960 3 )
Έκ δέ της Σκήψεως oí τε Σωκρατικοί γεγόνα-
σιν "Εραστος καί Κορίσκος καί ό του Κορίσκου
υίός Νηλεύς, άνήρ καί 'Αριστοτέλους ήκροαμένος
καί Θεοφράστου, διαδεδεγμένος δέ τήν βιβλιοθή- 4ο
κην του Θεοφράστου, έν ή ή ν καί ή του 'Αριστο-
τέλους* ό γοΰν 'Αριστοτέλης τήν έαυτοϋ Θεο-
φράστω παρέδωκεν, φπερ καί τήν σχολή ν
ότττέλιπε, [πρώτος ών ίσμεν συναγαγών βιβλία καί
διδάξας τούς έν Αίγύπτω βασιλέας βιβλιοθήκης 45
σύνταξιν] Θεόφραστος δέ ΝηλεΙ παρέδωκεν* ό δ'
είς Σκήψιν κομίσας τοϊς μετ' αύτόν παρέδωκεν,
ίδιώταις άνθρώποις, oí κατάκλειστα είχον τα
βιβλία ούδ' έπιμελώς κείμενα* έττειδή δέ ήσθοντο
τήν σπουδή ν των Άτταλικών βασιλέων ύφ' οίς
ήν ή πόλις, ζητούντων βιβλία είς τήν κατασκευήν
s της έν Περγάμω βιβλιοθήκης, κατά γης έκρυψαν έν
διώρυγί τι vi * ύπό δέ νοτίας καΐ σητών κακωθέντα
όψέ ττοτε άπέδοντο ol άπό του γένους Άπελλι-
κώντι τφ Τηίω πολλών άργυρίων τά τε 'Αριστοτέ-
λους καί τά του Θεοφράστου βιβλία· ή ν δέ ό
ίο Άπελλικών φιλόβιβλος μάλλον ή φιλόσοφος* διό
καί ζητών έπανόρθωσιν τών διαβρωμάτων είς Αν-
τίγραφα καινά μετήνεγκε τήν γραφήν άναπληρών
ούκ ευ, καί έξέδωκεν άμαρτάδων πλήρη τά βιβλία,
συνέβη δέ τοις έκ τών Περιπάτων τοις μέν πάλαι
is τοις μετά Θεόφραστον ούκ εχουσιν όλως τά βιβλία
πλήν όλίγων, καί μάλιστα τών έξωτερικών, μηδέν
Ιχειυ φιλοσοφείν πραγματικώς, άλλά θέσεις ληκυθί-
ζειν* τοις δ' ύστερον, άφ' ού τά βιβλία ταϋτα
προήλθεν, άμεινον μέν έκείνων φιλοσοφείν καί
20 άριστοτελίζειν, άναγκάζεσθαι μέντοι τά πολλά
είκότως λέγειν δια τό πλήθος τών αμαρτιών, πολύ
δέ είς τούτο καί ή ' Ρώμη προσελάβετο * εύθύς γαρ
μετά τήν Άπελλικώντος τελευτήν Σύλλας ήρε τήν
Άπελλικώντος βιβλιοθήκην ό τάς 'Αθήνας έλών,
25 δευρο δέ κομισθεΐσαν Τυραννίων τε ò γραμματικός
διεχειρίσατο φιλαριστοτέλης ών, θεραπεύσας τον
έπΐ της βιβλιοθήκης, καί βιβλιοπώλαί τίνες γρα-
φεΟσι φαύλοις χρώμενοι καί ούκ άντιβάλλοντες,
δπερ καί έπί τών άλλων συμβαίνει τών είς πρδσιν
30 γραφομένων βιβλίων καί ένθάδε καί έν Άλεξαν-
δρείί?. περί μέν ούν τούτων άπόχρη.
35
14. PLUTARCHUS, VITA SULLAE
CAP. 26, 1 - 3
sec. editionem a Κ. Ziegler confectam (BT Lipsiae 1926)
'Αναχθείς δέ (sc. ό Σύλλας) πάσαις ταϊς ναυσίν
έξ ' Εφέσου, τριταίος εν Πειραιεϊ καθωρμίσθη * καί
μυηθείς έξείλεν έαυτω τήν Άπελλικώνος του Τηίου
βιβλιοθήκην, έν ή τά πλείστα τών 'Αριστοτέλους
και Θεοφράστου βιβλίων ήν, οΰπω τότε σαφώς γνω·
ριζόμενα τοίς πολλοίς, λέγεται δέκομισθείσηςαύτής
είς 'Ρώμην, Τυραννίωνα τόν γραμματικόν ένσκευ-
 Plut., Vita Sullae 2 6 , 1 - 3 Porph., Vita Plot. 24
άσασθαι τά πολλά, καΐ π α ρ ' αύτοΟ τόν 'Ρόδιον
Άνδρόνικον εύπορήσαντα των άντιγράφων, etç
μέσον θεΐναι καί άναγράψαι τούς νυν φερομένους
πίνακας, οί δέ πρεσβύτεροι Περιπατητικοί φαίνον-
ται μέν καθ' έαυτούς γενόμενοι χαρίεντες καΐ φιλο-
λόγοι, των δ ' 'Αριστοτέλους καί Θεοφράστου
γραμμάτων ούτε πολλοίς ούτ' άκριβώς έντετυχη-
κότες, δια (τό) τόν Νηλέως του Σκηψίου κλήρο-
[νόμο]ν (φ τά βιβλία κατέλιπε Θεόφραστος) είς
άφιλοτίμους καί Ιδιώτας άνθρώπους περιγενέσθαι.
15. PORPHYRIUS, VITA PLOTINI CAP. 24
sec. editionem a P. Henry et H.-R. Schwyzer confectam
(Plotini opera tomus I. Museum Lessianum series philo-
sophica X X X I I I Bruxelles-Paris 1951)
Τοιούτος μέν ουν ό Πλωτίνου ή μι ν ίστόρηται
βίος. Έπεί δέ αυτός τήν διάταξιν καί τήν διόρθω-
σιν των βιβλίων ποιεϊσθαι ήμϊν έπέτρεψεν, έγώ δέ
κάκείνω ζώντι υπεσχόμην καί τοις άλλοις έταίροις
έπηγγειλάμην ποιήσαι τοΟτο, πρώτον μέν τά
βιβλία ου κατά χρόνους έασαι φύρδην έκδεδομένα
έδικαίωσα, μιμησάμενος δ ' Άπολλόδωρον τόν
'Αθήναιον καί Άνδρόνικον τόν Περιπατητικόν,
ών ό μέν Έπίχαρμον τό^ κωμφδιογράφον είς
δέκα τόμους φέρων συνήγαγεν, ό δέ τά 'Αριστοτέ-
λους καί Θεοφράστου είς πραγματείας διείλε τάς
οικείας ύποθέσεις είς ταύτόν ουναγαγών οϋτω δή
καί έγώ νδ όντα Ιχων τά του Πλωτίνου βιβλία
διεϊλον μέν είς §ξ έννεάδας τή τελειότητι του εξ
άριθμοϋ καί ταϊς έννεάσιν άσμένως έπιτυχών,
έκάστη δέ έννεάδι τά οίκεϊα φέρων σννεφόρησα δούς
καί τάξιν πρώτην τοις έλαφροτέροις προβλήμασιν.
κτλ.
16. PROLEGOMENA IN OMNIA ARISTOTE-
LI S OPERA APUD COMMENTATORES S. V.
ET VI. P. CHR. Ν. CONSERVATA
1. Ammonius: In Aristotelis Categorías comraen-
tarius ρ. 1, 1 — 8, 19 ed. Ad. Busse
(Commentarla in Aristotelem Graeca ed. cons. et auct.
Academiae litt. R. Borussicae vol. IV pars IV, 1895)
- A r a m , Comm. in Ar. Cat. C A G 4 , 4 p. 1 , 1 - 8 , 1 9 61
Sigla :
F = Laurentianus 71, 3 s. XIII
M = Monacensis Gr. 222 s. X I I I / X I V
b = Brandisii scholia
Πρόλεγομενα των δέκα κατηγοριών άπο φωνής
'Αμμωνίου φιλοσόφου
'Επειδή της 'Αριστοτέλους έντός έθέλομεν
γενέσθαι φιλοσοφίας, φέρε τίνα δέκα τόν άριθμόν
ίο είς ταύτην ήμϊν συμβαλλόμενα ζητήσωμεν, πρώτον
πόθεν τά όνόματα τών φιλοσόφων αιρέσεων,
δεύτερον τίς ή διαίρεσις τών 'Αριστοτελικών συγ-
γραμμάτων, τρίτον πόθεν άρκτέον τών 'Αριστοτε-
λικών συγγραμμάτων, τέταρτον τί τό άναφαινό-
15 μενον ήμιν χρήσιμον έκ της 'Αριστοτελικής φιλο-
σοφίας, πέμπτον τίνα τά άγοντα έπί ταύτην,
έκτον πώς δει παρασκευάσασθαι τόν άκροασόμενον
φιλοσόφων λόγων, εβδομον τί τό είδος της άπ-
αγγελίας, όγδοον δια τί φαίνεται ό φιλόσοφος
20 άσάφειαν έπιτηδεύσας, έννατον ποία δει καί πόσα
προλαμβάνεσθαι έκάστου τών 'Αριστοτελικών
συγγραμμάτων, δέκατον ποίον δει είναι τόν έξη-
γούμενον αύτά.
Ι. 'Ονομάζονται μέν ούν αί τών φιλοσόφων
25 αίρέσεις άπό τίνων έπτά · ή γαρ άπό τών αίρεσιαρ-
χών, ώσπερ οί Πυθαγόρειοι λέγονται καί τίνες
'Επικούρειοι τε και Δημοκρίτειοι ΠυΘαγόρου καί
Δημοκρίτου καί 'Επικούρου τήν άρχήν τών αίρέσε-
ων έκάστης συστησαμένων, ή άπό τής πατρίδος
30 τών προκαταρξαμένων, ώσπερ ή Κυρηναϊκή φιλο-
σοφία λέγεται, ή άπό του τόπου ενθα έπαίδευον,
ώσπερ οί Στωϊκοί, έπειδή έν τη στοδ έπαίδευον τή
ποικίλη, καί οί Λύκειοι καί οί 'Ακαδημαϊκοί,
οϊτινες άπό του τόπου τήν προσηγορίαν ελαβον,
35 ή άπό του είδους τής ζωής, ώσπερ οί Κυνικοί
φιλόσοφοι, οΐτινες δια τό παρρησιαστικόν τε καί
έλεγκτικόν κύνες ώνομάζοντο · ώσπερ γαρ ό κύων
εχει τό διακριτικόν τών οικείων άπό τών άλλοτρί-
ων, ούτω καί ούτοι έποίουν, καί τους μέν άξίους
40 φιλοσοφίας έδέχοντο τους δέ άναξίους καί μή
δυναμένους έντός γενέσθαι φιλοσόφων λόγων
έδίωκον, καί τούτου ¡νεκεν Κυνικοί ώνομάζοντο,
όθεν καί ó Πλάτων εφη· 'έχει δέ τι καί ό κύων
φιλόσοφον'.
45 Λέγονται δέ καί άπό του τρόπου τής έν τ ω
φιλοσοφείν διακρίσεως, ώσπερ οί 'Εφεκτικοί φιλό-
σοφοι, οι του τών φιλοσόφων ούδ' δλωςόνόματος
62 Ammonius, Comm. in Ar. Cat. CAG 4 , 4 p. 1, 1 - 8 , 1 9
ήξιώθησαν ώς περί της των πραγμάτων φύσεως
ζητήσαντες, ού μην κατωρθωκότες · ελεγον γάρ ού-
τοι παντελώς άκαταληψίαν είναι καί μηδένα μηδέν
γινώσκειν. οΰς ελέγχει μέν καί δι* άλλων Ισχυρών
τε καί άποδεικτικών ó Πλάτων, κέχρηται δέ καί τοι-
ούτω τινί ελέγχω εκ του αύτών δόγματος ορμώμε-
νος · φησί γάρ δτι 'ύμεις έγνωκότες άποφαίνεσθε παν-
τελή είναι άκαταληψίαν ή ούκ έγνωκότες ; εί μέν ούκ
έγνωκότες, où δήπου πιστεύσομενυμΤν άπό γνάθων
άποφαινομένοις · εί δέ έγνωκότες, εστίν άρακατάλη-
ψις. ' ελεγον γάρ έκεϊνοι μή είναι κατάληψι ν τ ω λόγω
τούτω χρώμενοι * «εί μέλλοι εϊναι κατάληψις, δεϊ τό
γινώσκον έφαρμόζειν τ ω γινωσκομένω· εί δέ μέλλοι
έφαρμόζειν, δει τ ό γινωσκόμενον έστάναι τε καί
άεί ωσαύτως έχειν, ή εί κινοΐτο τό γινωσκόμενον,
συγκινεισθαι τ ό γινώσκον καί παρακολουθείν οώ-
τω. εί τοίνυν τά πράγματα ούχ έστηκεν άλλ' άεί
κινείται καί κινουμένοις αύτοϊς où δύναται συγ-
κινεϊσθαι τε και συνακολουθείν ή ήμετέρα ψυχή,
άνάγκη άκαταληψίαν είναι.» ότι μένουν κινείται τά
πράγματα καί άεί «έν ροή καί άπορροή » έστι,
τ ο ΰ τ ' έστι y έν ρύσει καί μεταβολή, όρθώς έφασκον,
δθεν καί τίνος τών άρχαίων είρηκότος δτι εις τον
αύτόν ποταμό ν ούκ εστι δις εμβήναι κατά τόν
αύτόν τόπον, εφη προς αύτόν έτερος τ ω δντι
οξεία τ ή διανοία, ώς ο ύ δ ' άπαξ· άμα γάρ τ ω
καθεϊναι τόν πόδα έρρύη αύτό τ ό ΰδωρ πριν είς
αύτό τό λοιπόν έμβήναι σώμα. τούτο μέν ούν,
ώς είπον, όρθώς έφησαν δτι δέ ή ψυχή ή ήμετέρα
ού δύναται τούτοις παρακολουθείν, τοΰτο ψεύ-
δονται - άπέδειξε γάρ ό Πλάτων δτι αί σπουδαϊαι
τών ψυχών ού μόνον ού κατόπιν αύτών έρχονται,
άλλά καί τ ω τάχει τής κινήσεως αύτά φθάνουσαι
προαπαντώσι καί ούτως αύτών άντιλαμβάνο νται.
'Ονομάζονται δέ καί άπό τίνος συμβεβηκότος,
ώς οί άπό του Περιπάτου · επειδή γάρ ό Πλάτων
έξηγούμενος έβάδιζε θέλων τό έαυτοΟ σώμα γυμνά-
ζειν, ώς άν μή άσθενέστερον γεγονός έμποδών
γένοιτο ταΐς ψυχικαις ένεργείαις, οί διαδεξάμενοι
αύτόν, ήγουν ό Ξενοκράτης καί ό 'Αριστοτέλης,
ώνομάσθησαν ούτως, οί άπό του Περιπάτου, ών
ό μέν 'Αριστοτέλης έν Λυκείω έπαίδευεν, ό δέ
Ξενοκράτης έν Ακαδημία' ύστερον δέ τοις μέν ό
τόπος εξέλιπε καί ώνομάσθησαν άπό τής ένεργείας
τοϋ διδασκάλου Περιπατητικοί, τοίς δέ ή ένέργεια
καί ώνομάσθησαν άπό τοΰ τόπου 'Ακαδημαϊκοί,
ή άπό τοϋ τέλους τής φιλοσοφίας, ώς οί ' Ηδονικοί ·
ούτοι γάρ ελεγον τέλος είναι του βίου την ήδονήν,
ούχ ήδονήν δέ ταύτην ην ύπολαμβάνουσιν οί
πολλοί, λέγω δή τήν παθητικήν, άλλά τήν παντε-
λή τής ψυχής άπάθειαν.
s I I . 'Επειδή τοίνυν είρήκαμεν ποσαχώς τε καί
πόθεν αί τών φιλοσόφων αίρέσεις ώνομάσθησαν,
φέρε δεύτερον καί τήν διαίρεσιν τών 'Αριστοτελι-
κών συγγραμμάτων ποιησώμεθα. τούτων ούν τά
μέν έστι μερικά τά δέ καθόλου τά δέ έν τ ω μεταξύ
ίο τών καθόλου καί τών μερικών, καί εστι μερικά μέν
δσα πρός τινας ίδία γέγραφεν, ή έπιστολάς ή
ετερα τοιαύτα, · καθόλου δέ έν οίς περί τής τών
πραγμάτων φύσεως ζητεί, ώς έστι τ ό Περί τής
ψυχής, τό Περί γενέσεως και φθοράς, τό Περί ούρα-
is νου,· μεταξύ δέ όπόσα περί ιστορίας γέγραφεν,
ώς αί γεγραμμέναι αύτω Πολιτεϊαι άμφί τάς
πεντήκοντα καί διακοσίας ούσα ι, ας ούτε πρός
τινας ίδία γέγραφεν, ούτε καθόλου είσίν (ή γάρ
'Αθηναίων πολιτεία ή τών δείνων, εί τύχοι, καθό-
20 λου ούκ αν εϊη), έγραψε δέ ίνα οί έντυγχάνοντες
μετ' αύτόν άνθρωποι καί κρίνοντες, κατά τί μέν
όρθώς <οί πρότερον) έπολιτεύοντο κατά τί δέ ούχ
ούτως, τά μέν ελωνται τά δέ φύγωσι, καί ταύτη
ωφελώ νται.
25 Τά μέν ούν μερικά καί μεταξύ χαιρέτω · τών δέ
καθόλου τά μέν έστι συνταγματικά τά δέ ύπο-
μνηματικά. ύπομνηματικά δέ καλούνται έν οίς τά
κεφάλαια μόνα απογράφονται · ίστέον γάρ δτι τό
παλαιόν εϊ τις προήρητο συγγράψασθαι, τά
30 εύρισκόμενα κατά μέρος αύτοις ε!ς τήν τοϋ προ-
κειμένου άπόδειξιν συμβαλλόμενα κεφαλαιωδώς
άπεγράφοντο, πολλά δέ εξ άρχαιοτέρων βιβλίων
νοήματα έλάμβανον, ίνα τά μέν όρθώς έχοντα
κρατύνωσι τά δέ μή ούτως έξελέγξωσιν· ύστερον
35 μέντοι τάξιν τέ τινα αύτοις έπιπροσθέντες καί κάλ-
λει λόγων καί άπαγγελίας άσκήσει φαιδρύναντες
ύφαινον τά συγγράμματα, καί ταύτη διενήνοχε τά
ύπομνηματικά τών συνταγματικών τάξει τε καί
έρμηνείας κάλλει. τών δέ υπομνηματικών τά μέν
40 μονοειδή, ώς δταν περί ένός τίνος ποιήται τήν
ζήτησιν, τά δέ ποικίλα, δταν περί πολλών, καί
πάλιν τών συνταγματικών τά μέν έστι διαλογικά,
ώς δσα δραματικώς διεσκεύασται κατά πεϋσιν καί
άπόκρισιν πλειόνων προσώπων, τά δέ αύτο-
45 πρόσωπα ώς δσα γέγραφεν ώς άφ' έαυτοΰ.
Καλείται δέ τά μέν διαλογικά καί έξωτερικά,
τά δέ αύτοπρόσωπα καί άξιωματικά ήτοι άκροα-
 Ammonius, Comm. in Ar. Cat. CAG 4,4, p. 1,1—8,19
ματικά. και άξιον ζητήσεως τί δή ποτε ούτως
ώνομάσθησαν. τινές μέν ούν λέγουσιν δτι τά δια-
λογικά καΐ εξωτερικά έκάλεσαν, επειδή τον ίδιον
σκοπό ν οΰκ εκτίθεται έν αύτοίς αλλ' ώς έξ άλλων
προσώπων άναπλάττει τά τυχόντα. τοΟτο δέ
ψευδές έ σ τ ι ν έξωτερικά γάρ ώνόμασται, έπειδή
προς τούς έπιπολαίως συνιέντας γέγραπται έπι-
τηδεύσαντος του φιλοσόφου έν αύτοϊς φράσιν τε
σαφεστέρα ν και τάς άποδείξεις οΰκ αποδεικτικός
άλλά μάλλον πιθανάς έξ ένδοξων, τά δέ άκροα-
ματικά ώς άν δέον αυτών άκροάσασθαι τον σπου-
δαϊόν τε και τ ω δντι γνήσιον έραστήν της φιλο-
σοφίας.
Των δέ ακροαματικών τά μέν εστί Θεωρητικά
τ ά δέ πρακτικά τά δέ οργανικά - θεωρητικά μέν
όσα περί την διάκρισιν εχει του άληθοΰς και του
ψευδόυς, πρακτικά δέ δσα περί την του άγαθοϋ
και του κακοϋ. ά λ λ ' επειδή τό θεωρητικόν υπο-
δύεται τινα ώς άληθη μέν δοκοΰντα, μή όντα δέ
άληθη, και τ ό πρακτικό ν ομοίως τινά τ ω του
άγαθοΰ κεχρωσμένα ονόματι μή όντα άγαθά,
δει ήμιν οργάνου τινός του διακρίνοντος τά τοι-
αύτα. τί δέ έστι τοΟτο; ή άπόδειξις.
Πάλιν δέ τ ώ ν θεωρητικών τό μέν Θεολογικόν τό
δέ μαθηματικόν τό δέ φυσιολογικόν, και τών πρακ-
τικών τό μέν ήθικόν τό δέ οίκονομικόν τό δέ πολι-
τικόν, και τ ώ ν οργανικών τ ά μέν εις τά περί τ ώ ν
άρχών της μεθόδου τά δέ εις τά περί αύτής της με-
θόδου τά δέ είς τά περί τών άλλως είςτήν μέθοδον
συντελούντων, τήν άποδεικτικήν λ έ γ ω · έπειδή
γάρ ή άπόδειξις συλλογισμός έστιν επιστημονικός,
δει προ τούτου εΐδέναι τον καθόλου συλλογισμόν.
ά λ λ ' έττεί τοΰτο τό τοΰ συλλογισμού όνομα ούχ
ό π λ ο υ ν τι δηλοϊ άλλά σύνθετο ν (συλλογή ν γάρ
τινα λ ό γ ω ν σημαίνει), ούκοΟν προ έκείνου δει
μαθεϊν τά άπλα έξ ών συντίθεται, ταύτα δέ είσιν
αί προτάσεις, άλλά και αύται σύγκεινται έξ
όνομάτων καΐ ρημάτων, ά διδάξουσιν αί Κατηγορί-
αι, τάς δέ προτάσεις τό Περί έρμηνείας, τον δέ
καθόλου συλλογισμόν τά Πρότερα άναλυτικά.
ταϋτα τοίνυν είσίν αί άρχαΐ της μεθόδου· τά δέ
Δεύτερα άναλυτικά αυτήν ήμδς διδάξει τήν μέθο-
δον, τ ο ϋ τ ' εστι τον άποδεικτικόν συλλογισμόν.
άλλά πάλιν ώσπερ οί ιατροί τά ιατρικά παραδί-
δοντες τοις νέοις μαθήματα μέμνηνται συν τοις
ώφελοϋσι και τ ώ ν δηλητηρίων υπέρ του τά μέν
έλείν τά δέ φυγείν, ούτω κάνταϋθα, έπειδή οί
63
σοφισταί πράγματα παρέχουσι τοίς της αληθείας
ευρεταϊς σοφιστικοϊς τισι συλλογισμοϊς αύτούς
έθέλοντες παρακρούεσθαι, γράφει καί τούτους ó
φιλόσοφος, ίνα φεύγωμεν αύτούς, καί λέγονται
5 ούτοι άλλως συμβάλλεσθαι τ η μεθόδψ, ώσπερ εϊ
τις θελήσας διδάξαι πώς δει λόγον συντάξαι, πρό-
τερον διέλθοι περί όνομάτων καί ρημάτων καί πρό
εκείνων περί τ ώ ν συλλαβών καί έτι πρό εκείνων
περί τ ώ ν στοιχείων, καί λέγεται τά μέν στοιχεία
ίο καί αί συλλαβαΐ καί τά ονόματα καί τά βήματα
άρχαΐ της μεθόδου της όπως δει λογοποιεΐν, τ ά
δέ περί αυτής της λογοποιίας περί αύτής της
μεθόδου- εί δ ' άπαριθμήσαιτο καί τάς του λόγου
κακίας, λέγοιτ' άν ούτος διειλέχθαι καί περί τ ώ ν
is άλλως συμβαλλομένων τ η μεθόδω. καί αύτη ή τ ώ ν
'Αριστοτελικών συγγραμμάτων διαίρεσις.
III. Ζητήσωμεν τρίτον πόθεν άρκτέον. άκόλου-
θον μέν ήν άπό της ήθικής άρξασθαι πραγματείας,
ώς άν πρότερον τά έαυτών ήθη κοσμήσαντες ούτω
2ο τ ώ ν άλλων έντός γενώμεθα λόγων, άλλ' έπειδή
και έν εκείνη κέχρηται άποδείξεσι καί συλλογισμοΐς,
έμέλλομεν δέ αύτούς άγνοεϊν άνήκοοι τών τοι-
ούτων ύπάρχοντες λόγων, διά τούτο άρα άπό της
λογικής άρκτέον, προκοσμήσαντας μέντοι τά έαυ-
25 τ ώ ν ήθη καί δίχα τής ήθικής πραγματείας, μετά δέ
τήν λογικήν ΐτέον έπί τήν ήθικήν, καί ούτως άντι-
ληπτέον τ ώ ν φυσικών, καί μετ' έκεϊνα τών μαθημα-
τικών, καί ούτως εσχάτων τών θεολογικών.
IV. Τέταρτον έπί τούτοις ζητητέον τί τό τέλος
3ο
καί τ ό άναφαινόμενον ήμϊν χρήσιμον έκ τής
'Αριστοτελικής φιλοσοφίας, καί λέγομεν δτι τό
άνενεχθήναι έπί τήν κοινήν άπάντων άρχήν καί
γνώναι δτι μία έστιν αύτη άσώματος άμερής
άπερίληπτος άπεριόριστος άπειροδύναμος αύτο-
35
αγαθότης· ού γάρ μόνον ά γ α θ ό ν Ιστέον γάρ δτι
ώσπερ λευκόν λέγομεν τό δεδεγμένον σώμα τήν
λευκότητα, λευκότητα δέ αύτήν τήν ποιότητα,
ούτως άγαθόν μέν λέγεται τό δεδεγμένον σώμα τήν
άγαθότητα καί μετέχον αύτής, άγαθότης δέ οϊον
4ο
ούσία καί ύπαρξίς τις ούσα.
V . Πέμπτον έπί τούτοις ζητήσωμεν τίνα τά
άνάγοντα ήμας έπί τήν είρημένην άρχήν. καί
λέγομεν δτι πρώτον μέν ή ήθική πραγματεία,
45 Ιπειτα μετ' εκείνη ν ή περί τ ώ ν φυσικών, καί ούτως
ή μαθηματική, καί εσχάτης έπί τούτοις άντιληψό-
μεθα τής θεολογίας.
64 Amm., Comm. in Ar. Cat. CAG 4, 4, p. 1,1-8,19 - Simpl., Comm. in Ar. Cat. CAG 8, p. 3,18-9, 3
VI. "Εκτον ζητήσωμεν π ώ ς δει παρασκευ-
άσασθαι τόν μέλλοντα άκροάσασθαι τ ω ν 'Αριστο-
τελικών συγγραμμάτων, και λέγομεν ότι δει πεπαι-
δευμένον τ ά ήθη είναι και την ψυχήν κεκαθαρμένον ·
'μή καθαρω γ α ρ καθαρού έφάπτεσθαι ουχί θεμιτόν, '
ó Πλάτων εφησεν.
VII. "Εβδομον ήμΐν πρόκειται ζητήσαι τ( τό
είδος της άπαγγελίας. καΐ λέγομεν δτι διαφερόντως
ό φιλόσοφος έρμηνεύσας φαίνεται· έν μέν γ α ρ τοις
άκροαματικοΐς κατά μέν τ ά νοήματα πυκνός έστι
και συνεστραμμένος και άπορητικός, κατά δέ τήν
φράσιν απέριττος δια τήν της αληθείας εΰρεσίν
τε και σαφήνεια ν, εστί δέ δ π η και όνοματοθετών,
εί δέοι· έν δέ γε τοις διαλογικοΐς, ά προς τους
πολλούς αύτω γέγραπται, καί όγκου φροντίζει
τινός καί περιεργίας λέξεων καί μεταφοράς, καί προς
τ ά τ ω ν λεγόντων π ρ ό σ ω π α μετασχηματίζει τό
είδος της λέξεως, καί άπλώς όσα λόγου καλλωπίζειν
οίδεν ϊδέαν. έν δέ γε ταϊς έπιστολαϊς φαίνεται
κατωρθωκώς τόν έπιστολιμαΐον χαρακτήρα, δν καί
σύντομον είναι δε! καί σαφή καί άπηλλαγμένον
πάσης περισκελους συνθέσεώς τε καί φράσεως.
V I I I . "Ογδοον ζητήσωμεν τί δή ποτε τοιαύτην
άσαφή διδασκαλίαν ήγάπησεν ò φιλόσοφος, καί
λέγομεν ότι καθάπερ έν τοις ίεροϊς κέχρηνται
παραπετάσμασί τισιν ύπέρ του μή πάντας ήδη
καί τους βεβήλους έντυγχάνειν τοις ών ουκ εΐσίν
άξιοι τυχεϊν, ούτω καί ό 'Αριστοτέλης προκαλύμ-
ματι τής αύτοΰ φιλοσοφίας κέχρηται τ ή άσαφεία,
ίνα οΐ μέν σπουδαίοι δι ' αυτό τοΰτο ετι μάλλον τάς
έαυτών συντείνωσι ψυχάς, οί δέ κατερραθυμημένοι
τε καί χαΰνοι τοις τοιούτοις προσιόντες λόγοις
υ π ό τής άσαφείας διώκωνται.
I X . Έπόμενον δέ εννατόν έστι ζητήσαι π ό σ α
καί ποια δει προλαμβάνεσθαι τής έξηγήσεως παν-
τός 'Αριστοτελικού βιβλίου, και λέγομεν δτι εξ τόν
άριθμόν τόν σκοπόν τοΰ βιβλίου (ώσπερ γ ά ρ ό
τοξότης, εί τύχοι, σκοπόν τίνα έχει προς δν βάλλει
και ου Θέλει τυχεϊν, ούτω καί ό γράφων τι πρός τι
τέλος άφορα κάκείνου σπουδάζει τ υ χ ε ϊ ν δεϊ τοίνυν
τοΟτο έπιζητεΐν δ τι ποτέ έστι), δεύτερον έπί
τ ο ύ τ ω τί χρήσιμον εξομεν έκ του συγγράμματος,
εί μή συναναφαίνοιτο τ ω σκοπώ (έπί πολλών
γ ά ρ τοϋτο συμβαίνει), τρίτον τίς ή τάξις, τέταρ-
τον τίς ή αιτία τής επιγραφής, εί μή καί αύτη
πρόδηλος είη, ώς έν τ ω Περί ούρανοΟ ή έν τ ω
Περί γενέσεως καί φθοράς, πέμπτον εί νόθον ή
γνήσιοντοϋ φιλοσόφου τό βιβλίο ν (πολλοί γ ά ρ (τί-
να) αύτώνσυντιθέντεςέπέγραφοντω 'Αριστοτέλους
ονόματι, ους έλεγκτέον εκ τε του είδους καί τής
ύλης· είδος μέν ούν έστιν ή ποικιλία τ ω ν νοημάτων
5 καί ή έπανθούσα τοις λόγοις αλήθεια, ύλη δέ ή
φράσις καί ή τής απαγγελίας διδασκαλία), έκτον
δε! ζητεϊν τίς ή είς τ ά κεφάλαια διαίρεσις· ώσπερ
γ ά ρ ò έπεσκεμμένος εκαστον τ ω ν τού ανθρώπου
μελών τε και άρθρων ούτος άριστα δν είδείη καί τ ό
ίο έξ αύτών σνντεθειμένον δλον τόν άνθρωπον, ο ύ τ ω
καί δ τ ά κεφάλαια του λόγου διελθών είς ά διήρη-
ται άριστα και αύτόν εϊσεται τόν λόγον.
Χ. Δέκατον έπί πάσι δε! ζητεϊν όποιον δει
είναι τόν έξηγούμενον τ ά 'Αριστοτέλους συγγράμ-
ΐ5 ματα. καί λέγομεν δτι δεϊ καί άριστα είδέναι αύτόν
α μέλλει έξηγεΐσθαι, είναι μέντοι καί άνδρα εμφρονα,
ώς τ ό μέν παριστά ν τήν του φιλοσόφου διάνοια ν
τ ό δέ τήν έν τοις λεγομένοις άλήθειαν έξετάζειν·
ούδέ γ ά ρ δει ώσπερ έκμεμισθωκέναι πάντως έαυτόν
20 καί άνέχεσθαι δ τι αν λέγηται καί σπουδάζειν
πάντως έκεΐνα κρατΟναι δ εξηγείται ώς άληθή
πάντα, κδν μή ούτως εχη, άλλα δεϊ εκαστον
κρίνοντα βασανίζειν έπίπροσθεν 'Αριστοτέλους
θέμενον, εί τύχοι, τήν άλήθειαν. ούτως ούν έξηγεϊ-
25 σθαι χρή τόν έξηγούμενον.
-in
2. Simplicius: In Aristotelis Categorías commen-
tarius p. 3, 1 8 - 9 , 3 ed. C. Kalbfleisch
(Commentarla in Aristotelem Graeca ed. cons. et auct.
Academiae litt. R. Borussicae vol. V i l i , 1907)
Sigla :
35
J = Marcianus Gr. 224 s. XI
L = Ambrosianus E 99 sup. s. XIII vel XIV
A = Parisinus Gr. 1942 s. XIII vel XIV
Ap= supplementa s. XV
Κ = Marcianus Gr. 225 s. XIV
40 ν = ed. Veneta anni 1499
b = ed. Basiliensis anni 1551
U = excerpta cod. Urbinatis 35 s. I X vel X
Σιμπλικίου ύπόμνημα είς τάς Κατηγορίας τοΟ
^ Αριστοτέλους
Έπεί δέ π ρ ώ τ ω τ ώ ν 'Αριστοτέλους τ ω τ ώ ν
Κατηγοριών έντυγχάνομεν βιβλίψ, μία δέ τ ώ ν
 Simplicius, Comm. in Ar. Cat. CAG 8, p. 3 , 1 8 - 9 , 3
κατά φιλοσοφίαν αίρέσεών έστιν ή 'Αριστοτέλους
Περιπατητική καλουμένη, (5ητέον πρώτον, κατά
πόσους καΐ ποίους τρόπους τάς όνομασίας εσχον
αί κατά φιλοσοφίαυ αίρέσεις, δεύτερον, τίς ή δι-
αίρεσις των 'Αριστοτελικών συγγραμμάτων, ίνα
και τό προκείμενον όπου χοροΟ τάξωμεν γένηται
δήλον, τρίτον, πόθεν άρκτέον τών 'Αριστοτέλους
συγγραμμάτων, τέταρτον, τί τό τέλος έστίν της
'Αριστοτέλους φιλοσοφίας, πέμπτον, τίνα τά
άγοντα ήμάς προς τό τέλος, έκτον, τί τό είδος τών
'Αριστοτελικών συγγραμμάτων, έβδομου, δια τί
τήν άσάφειαν έπετήδευσεν ό φιλόσοφος, όγδοον,
ποιον δει τον εξηγητή ν είναι τών τοιούτων λόγων,
ενατον, ποίον δε! τόν άκροατήν παραλαμβάνεσθαι,
δέκατον, πόσα δε! προλαμβάνειν έκάστης Άριστο-
τελικής πραγματείας κεφάλαια και ποία καΐ διά
ποίαν αΐτίαν.
I. Αί μέν ούν κατά φιλοσοφίαν αιρέσεις έπτα-
χώς όνομάζονται, ή άττό του συστησαμένου τήν
αΐρεσιν ώς Πυθαγόρειοι καΐ Πλατωνικοί, ή άπό της 2ο
τοΟ αίρεσιάρχου πατρίδος ώς Κυρηναικοί οί άπ'
'Αριστίππου και Μεγαρικοί οί άπό Εύκλείδου και
'Ελεατικοί οί άπό Ξενοφάνους και Παρμενίδου, ή
άπό του τόπου εν φ διέτριβον φιλοσοφοΟντες ώς
'Ακαδημαϊκοί καί Στωικοί, ή άπό συμβεβηκυίας 25
ενεργείας ώς Περιπατητικοί, ή άπό τής εν τω φιλο-
σοφείν κρίσεως ώς Εφεκτικοί ot άπό Πύρρωνος,
ή άπό του τέλους δ προτίθενται τής έαυτών
φιλοσοφίας ώς 'Ηδονικοί οί 'Επικούρειοι, ή άπό
του είδους τής ζωής ώς οί Κυνικοί- άλλο γάρ τό 3ο
τέλος ού στοχάζονται καί άλλο τό είδος τής έπι-
τηδεύσεως· ού γάρ δι' ηδονής οί 'Επικούρειοι τήν
ήδονήν εθήρων, άλλά διά πόνων μάλιστα καί
έγκρατείας.
II. Τών δε 'Αριστοτελικών συγγραμμάτων τά 35
μέν έστι μερικά, ώς αί Έπιστολαί προς ένα τινά
καί περί μερικού τίνος γεγραμμέναι πράγματος, τά
δέ καθόλου, τά δέ καί μεταξύ, ώς αί Περί ζώων καί
φυτών ίστορίαι, ού περί μερικών ούσαι πάντη
τινών· περί γάρ είδών είσι ζώων (καί φυτών). 4ο
'Αλλά τά μέν μερικά καί τά μέσα μενέτω νυν
άδιαίρετα- τών δέ καθόλου τά μέν έστι ν ύπομνη-
ματικά, όσα προς ύπόμνησιν οίκείαν καί πλείονα
βάσανον συνέταξεν ό φιλόσοφος, ών τά μέν μονο-
ειδή έστι ν, ώς περί ένός τίνος ύπομιμνήσκοντα, τά 45
δέ ποικίλα, ώς περί πλειόνων, δοκεϊ δέ τά ύπο-
μνηματικά μή πάντη σπουδής άξια είναι- διό ού-
65
δέ πιστοΟται άπ' αύτών τά του φιλοσόφου δόγ-
ματα. ό μέντοι 'Αλέξανδρος τά ύπομνηματικά καί
συμπεφορημένα φησίν είναι καί μή προς ενα σκο-
πόν άναφέρεσθαι· διό καί προς άντιδιαστολήν
s τούτων συνταγματικά τά ετερα λέγεσθαι. τών
δέ συνταγματικών τά μέν έστι διαλογικά, τά δέ
αύτοπρόσωπα, καί τών αύτοπροσώπων τά μέν
έστιν θεωρητικά, τά δέ πρακτικά, τά δέ όργα-
νικά, καί τών θεωρητικών τά μέν θεολογικά, ώς
ίο ή Μετά τά φυσικά, τά δέ φυσιολογικά, ώς ή
Φυσική άκρόασις καί αί έπόμεναι ταύτη πραγ-
ματεϊαι, τά δέ μαθηματικά, οία γεωμετρικά τε
αύτω γέγραπται καί μηχανικά βιβλία, τών δέ
πρακτικών τά μέν ηθικά, ώς τά τε Νικομάχεια
is καί Εύδήμεια καί τά έπιγραφόμενα Μεγάλα, τά δέ
οίκονομικά, τά δέ πολιτικά, ώς οί Οίκονομικοί καί
Πολιτικοί έπιγεγραμμένοι λόγοι, τών δέ όργανι-
κών τά μέν περί αύτής έστιν τής άποδεικτικής
μεθόδου, τά δέ περί τών πρό αύτής, ώς τά Πρότε-
ρα άναλυτικά καί τό Περί έρμηνείας καί αί Κατηγο-
ρίαι, τά δέ περί τών τήν άπόδειξιν ύποδυομέ-
νων, ώς οί Τόποι καί οί Σοφιστικοί ελεγχοι
καί αί 'ΡητορικαΙ τέχναι. αύτη μέν ούν ή όλο-
σχερεστέρα τών 'Αριστοτελικών συγγραμμάτων
διαίρεσις.
III. Περί δέ του τρίτου ρητέον, πόθεν άρχεσθαι
δει τών 'Αριστοτελικών συγγραμμάτων · μετά γάρ
τήν διαίρεσιν άκόλουθος ό περί τούτου λόγος,
τινές μέν ούν άιτό τών όργανικών φασιν άρχεσθαι
δεΐν· ταύτα γάρ ήμίν έμποιεΐ τό διακρίνει ν έν μέν
ταϊς πράξεσιν τά άγαθά καί κακά, έν δέ ταϊς
γνώσεσι τό άληθές καί τό ψευδός, ώστε καί τών
πρακτικών καί τών γνωστικών συγγραμμάτων
προηγεΐσθαι χρή τά τήν διακριτικήν ήμίν δύναμιν
παρεχόμενα, εί δέ καί έπί τών άλλων τεχνών
φαίνεται προηγουμένη ή τών όργάνων γνώσις,
οίον τεκτονικής, χαλκευτικής, καί έπί Ιατρικής δέ,
πολλω μάλλον έπί φιλοσοφίας τής πάντα μετά
άποδείξεως ύπισχνουμένης παραδιδόναι καί ταύτη
μόνη τήν τε ζωήν ήμών καί τήν γνώσιν έπιτρε-
πούσης. πώς ούν άνευ άποδείξεως ή τοις πρα-
κτικοϊς ή τοις θεωρητικοϊς λόγοις έντυγχάνοντες
ού ταύτόν πεισόμεθα τοις άνευ του Έρμαικοϋ
μώλυος παρά τήν Κίρκη ν ίοΰσι καί θελγομένοις
ύπό τών παρ' έκάστοις πιθανώς λεγομένων; τινές
δέ άπό τών ηθικών προστάττουσι ποιεΐσθαι τήν
άρχήν· τά γάρ όργανα, φασί, τών μέσων έστίν
66 Simplicius, Comm. in Ar. Cat. CAG 8, p. 3 , 1 8 - 9 , 3
καί δυνατού αύτοϊς καί ευ και κακώς χρήσθαι ·
δηλοϋσι δέ καί οί πολλοί τών Ρητόρων καί τών
σοφιστών· δεΐν ου ν πρότερον τοις χρησομένοις
τοις όργάνοις ζωής μετρίως παρεσκευασμένης. ού
γαρ τοιαύτη εστίν ή τών οικοδομικών καί κυβερνη-
τικών γνώσις, οία ή φιλοσοφίας, άλλ' αύτη ζωτική ·
δεϊ ουν πρώτης της από τών ήθικών καταρτύσεως,
ούκ άποδεικτικώς, άλλ' όρθοδοξαστικώς τά ήθικά
παραλαμβανόντων ήμών κατά τάς αυτοφυείς περί
τών όντων έννοίας. άλλ' εί μέν τά Ήθικά 'Αριστο-
τέλους κατηχήσεις μόνον ήσαν παραινετικαί καί
άναπόδεικτοι, οϊαι πολλαΐ παρά τοίς Πυθαγορείοις
έλέγοντο, όρθώς είχεν έκ τούτων άρχομένους προ-
καταρτύειν δι ' αυτών τ ά ήθη · εί δέ καί εκείνα μετά
διαιρέσεων καί αποδείξεων τών έπιστημονικωτά-
των παραδέδωκεν 'Αριστοτέλης, πώς άνευ τών
άποδεικτικών μεθόδων ίόντες έπ ' αύτά δυνησόμεθά
τι πλέον άνύτειν; μήποτε ουν δει πάντως ήθικής
προκατηχήσεως; άλλ' où διά τών 'Αριστοτέλους
'Ηθικών παραδιδομένης, άλλά δι' άγράφου συν-
εθισμοϋ καί τών άτέχνων παραινέσεων άγράφως
τε καί έγγράφως τό ήθος ήμών άπευθυνόντων,
καί τότε της λογικής τε καί άποδεικτικής μεθόδου ·
καί μετ' έκείνας τούς τε περί ήθών επιστημονικούς
λόγους καί τούς της περί τών όντων θεωρίας
έπιστημονικώς δυνησόμεθά παραδέχεσθαι.
IV. Τέταρτον δέ ήν τών προβληθέντων τό
τέλος της 'Αριστοτελικής φιλοσοφίας εΰρεΐν έκ
τούτου γάρ καί τό σεμνόν αύτής θεασόμεθα. τέλος
τοίνυν καί της τοϋδε του άνδρός φιλοσοφίας κατά
μέν τό ήθος ή διά τών άρετών τελείωσις, κατά δέ
τήν γνώσιν ή έπί τήν μίαν τών πάντων άρχήν
άναδρομή· καί γάρ οίδεν αύτήν έπιστημονικώς
καί έσέφθη καί λαμπρή τ ή φωνή άνεβόησεν ,,ούκ
άγαθόν πολυκοιρανίη". κοινόν δέ άμφοϊν τέλος τό
έπιβάλλον άνθρώττω ή τελεωτάτη ευδαιμονία, προς
ή ν ούδεμίαν ύπερβολήν ούδενί τών άκρως φιλοσο-
φησάντων καταλέλοιπεν 'Αριστοτέλης, ούδέ άν-
θρωπον ετι καλεϊν άξιών, άλλά θεόν τόν είς εκείνη ν
άναδραμόντα· τοιαύτα γάρ έν τοις τελευταίοις
τών Νικομαχείων ήθικών μεγαληγορει.
V. Προς δέ τό τοιούτον άγει τέλος άπαντα τ ά
του φιλοσόφου συγγράμματα, τά μέν τήν άπο-
δεικτικήν παρασκευάζοντα μέθοδο ν, τ ά δέ τά ήθη
διά τών άρετών κοσμοΰντα, τ ά δέ τήν γνώσιν
διά τών φυσικών έπί τά ύπέρ φύσιν άνάγοντα.
VI. Είδος δέ της 'Αριστοτελικής έρμηνείας τό
κατά τε τόν νοΰν καί τήν λέξιν συνεστραμμένον
καί νοερόν καί γοργόν. ή γάρ τήν λύσιν εύθύς
επάγει τ ή άπορία ή πολλάς έπισυνάπτων άπορίας
s μια λύσει καί ταύτη συντόμω διαλύει πάσας,
ούδαμοΰ δέ έθέλει τής έναργείας έξίστασθαι. διττής
δέ ούσης έναργείας είς πίστιν, τής μέν άπό νου,
τής δέ ά π ό αίσθήσεως, τοϊς μετά αίσθήσεως ζώσιν
διαλεγόμενος τήν άπό τής αίσθήσεως προτιμά· διό
ίο καί τό άναγκαστικόν αύτοϋ ταΐς άποδείξεσιν υπ-
άρχει, ώς καί τόν μή πειθόμενον διά τινας ούκ
εύτυχεΐς προλήψεις όμως ήναγκασμένον έπιστομί-
ζεσθαι. πανταχού δέ έθέλει της φύσεως μή έξίστασ-
θαι, άλλά καί τά ύπέρ τήν φύσιν κατά τήν πρός τήν
is φύσιν θεωρεί σχέσιν, ώσπερ ò θειος Πλάτων
άνάπαλιν κατά τό Πυθαγόρειον εθος και τά φυσικά
έπισκέπτεται καθό τών υπέρ φύσιν μετέχουσιν.
ού μήν ούδέ μύθοις ούδέ συμβολικοις αίνίγμασιν,
ώς τών π ρ ο αύτοϋ τίνες, 'Αριστοτέλης έχρήσατο,
20 άλλ' άντί παντός άλλου παραπετάσματος τήν
άσάφειαν προετίμησεν.
VII. Έζήτει δέ καί ταύτης τήν αίτίαν ό λόγος
κατά τό εβδομον τών προβληθέντων καί καλώς
είς αύτήν αύτοφυώς έμπέπτωκεν. τών γάρ παλαιο-
25 τέρων νομιζόντων μή δεΐν καί τοίς σκυτοτόμοις
τήν έαυτών σοφίαν προτιθέναι είς πάρεργον άντί-
ληψιν διά τήν προφαινομένην σαφήνειαν οί μέν
μύθοις, οί δέ συμβόλοις αύτήν έπέκρυψαν ώς τοις
παραπετάσμασιν τά άπορρητότερα τών ιερών.
30 'Αριστοτέλης δέ τήν άσάφειαν προετίμησεν, ίσως
μέν καί τήν άόριστον τών μύθων καί τών συμ-
βόλων ϋπόνοιαν παραιτησάμενος (ραδίως γάρ
άλλος άλλως έκδέχεσθαι δύναται τά τοιαύτα), ίσως
δέ καί γυμναστικωτέραν είς άγχίνοιαν ύπολαμβά-
35 νων τήν τοιαύτην άσάφειαν. Ιδρασεν δέ όμως όπερ
έβούλετο, τοις ραθύμοις ούδέ τήν μυθικήν ψυχαγω-
γίαν προτείνει ν άξιών, άλλ' ούτως αύτούς άπο-
σκευαζόμενος, ώς πάντων άσαφέστερος μαρτυρεϊ-
σθαι. ότι γάρ ούκ άσθενεία λόγου τό άσαφές αύτοϋ
40 τοις συγγράμμασιν έπεγένετο, ϊσασι μέν καί οί
μετρίως λόγω παρακολουθεΐν δυνάμενοι, ότι πολ-
λήν έμφαίνει λεκτικήν δύναμιν ή 'Αριστοτέλους
έρμηνεία, ώς δι' ολίγων πολλάκις συλλαβών
παραδιδόναι, όσα ούκ αν τις (άλλος) έν πολλαϊς
45 περιόδοις έδίδαξεν· δήλον δέ καί έξ ών έν οϊς
έβουλήθη σαφέστατα έδίδαξεν, ώς έν τοις Μετεώ-
ροις καί τοις Τοπικοΐς καί ταίς γνησίαις αύτοϋ Πο-
 Simplicius, Comm. in Ar. Cat. CAG 8, p. 3 , 1 8 - 9 , 3
λιτείαις, όπερ διά τό κοιυότερον των θεωρημά-
των σαφέστερον άπαγγείλαι σύνοιδεν. τό δε δύνα-
σθαι σαφώςείπεϊνδηλοΐμάλισταότώυ 'Επιστολών
αύτοΟ χαρακτήρ τον άνά χείρα διάλογον ώς έπι-
στολαϊς προσήκει μετ' ευπρεπείας άποτυπούμενος,
και ουδέ εστίν τις τών συνεγνωσμένων Άριστο-
τέλει περι τον έπιστολικόν χαρακτήρα προσό-
μοιος.
VIII. Τον δέ άξιον τών 'Αριστοτελικών συγ-
γραμμάτων έξηγητήν δει μή πάυτη της έκείνου
μεγαλονοίας άπολείπεσθαι. δει δέ και τών παντα-
χού τώ φιλοσοφώ γεγραμμένων εμπειρον είναι
και της 'Αριστοτελικής συνηθείας επιστήμονα, δε!
δέ και κρίσιν άδέκαστον έχειν, ώς μηδέ τά καλώς
λεγόμενα κακοσχόλως έκδεχόμενον αδόκιμα δει-
κνύναι μηδέ εΐ τι δέοιτο έπιστάσεως, πάντη πάν-
τως άπταιστο ν φιλονεικεΐν άποδεΐξαι, ώς είς τήν
αΐρεσιν έαυτόν έγγράψαντα τοΰ φιλοσόφου, δει
δέ οΐμαι και τών προς Πλάτωνα λεγομένων αύτω
μή προς τήν λέξιν άποβλέποντα μόνον διαφωνίαν
τών φιλοσόφων καταψηφίζεσθαι, άλλ' είς τον
νουν άφορώντα τήν έν τοις πλείστοις συμφωνίαν
αυτών άνιχνεύειν.
IX. Και τον άκροατήν δείν καλόν τε είναι καί
σπουδαϊον ίκανώς καί προΰργου παντός ποιεΐσθαι
τήν επί πολύ τών 'Αριστοτελικών νοημάτων έξ-
έτασιν καθ' αυτόν γε καί μετά τών ομοίως φιλομα-
θών. φυλάττεσθαι δέ χρή τήν έριστικήν φλυαρίαν,
είς ην πολλοί τών Άριστοτέλει συγγινομένων
άποπίπτουσιν. του γαρ φιλοσόφου τοις άνελέγ-
κτοις της επιστήμης δροις τά πάντα άποδεικνύναι
σπουδάζοντος οί περιττώς σοφοί καί προς τά
εναργή άντιλέγειν έθίζονται τό δμμα της έαυτών
ψυχής άποτυφλοϋντες, προς οΰς άρκεϊ τό του
'Αριστοτέλους ειπείν, «ότι ή αίσθήσεως ή κολάσεως
δέονται· εί μέν γάρ μή έφιστάνοντες φιλονεικοΰσιν,
αίσθήσεως· εί δέ έφιστάνοντες μέν, έπί λόγων δέ
δυνάμει φιλοτιμούνται, κολάσεως».
Χ. Δέκατον λοιπόν ήν τών προτεθέντων, πόσα
χρή κεφάλαια καί τίνα τών 'Αριστοτέλους πραγ-
67
ματειών προδιαρθοϋσθαι. καί εστι ταΰτα ò σκοπός,
τό χρήσιμον, ή τής έπιγραφής αίτία, ή τάξις της
άναγνώσεως, εί γνήσιον του φιλοσόφου τό βιβλίου,
ή είς τά κεφάλαια διαίρεσις· ουκ άτοπον δέ ίσως
5 ζητεϊν καί ύπό ποιον μέρος αύτου τής φιλοσοφίας
άνάγεται. ó μέν γάρ σκοπός όρθώς γνωσθείς ορίζει
καί κατευθύνει τήν διάνοιαν ήμών, ίνα μή έπ'
άλλα καί άλλα φερώμεθα μάτην, άλλα προς αυτόν
άπαντα άναφέρωμεν. τό δέ χρήσιμον προφανέν
ίο συντονωτέρους ή μας καί προθυμοτέρους έργάζεται.
ή δέ αιτία τής έπιγραφής, δταν σαφής ούσα
τυγχάνη, ούκ ένοχλεΐ, καί προσαφηνισθεϊσα δέ
βέβαιοι τον σκοπόν. καί τό γνήσιον δέ, όπερ, ώς
έμοί δοκεϊ, πρό πάντων έδει τών άλλων βασανί-
ΐ5 ζεσθαι, άναγκαίως προλαμβάνεται · πάσχομεν γάρ
τι καί ύπό τής τών προσώπων δόξης, καί ούκ
άτόπως, διά τό μή πάντη παρεσκευάσθαι προς
τήν του άληθοϋς διάκρισιν, άλλ' άγαπαν εν τισι
τό τοις κρείττοσιν επεσθαι. πολλά γάρ έγράφη καί
20 νόθα βιβλία κατ' εκείνον μάλιστα τον χρόνο ν, δτε
πολλοί τών βασιλέων περί τάς βιβλιοθήκας σπου-
δάζοντες πολλού χρυσίου τά άπεξενωμένα τών
βιβλίων ώνοΰντο. ή δέ είς τά κεφάλαια τών βιβλίων
διαίρεσις οίον κατ' άρθρα τέμνουσα μιμείται τήν
25 άνατομικήν παρά τοις Ιατροϊς Θεωρίαν ώς γάρ
έκείνη τήν είς τό δλον τείνουσαν χρείαν έκάστου
τών μορίων διά τής άνατομής εύρίσκει καί γνώσιν
άκριβεστέραν του συνθέτου παρέχεται παραγυμ-
νώσασα τά άπλα, ούτως καί αύτη διελοΟσα τό
30 δλον ύ π ' όψιν μάλλον άγει, καί τήν έκάστου
παρίστησιν χρείαν προς τον δλον σκοπόν. καί
τό δειξαι δέ υπό ποιον άνάγεται μέρος τήν του
μέρους προς τό όλον παρέχεται σύνταξιν. ίστέον δέ,
δτι ούκ άεί ταύτα πάντα δεϊται διαρθρώσεως·
35 πολλάκις γάρ τό χρήσιμον τώ σκοπώ συνανα-
φαίνεται καί ή έπιγραφή παντί δήλη καθέστηκεν,
ώς ή Περί ψυχής, καί τό γνήσιον ούκ έπί πάντων
δεϊται κατασκευής, άλλ' έφ' ών έστιν τις όλως
άντιλογίας άφορμή.
40
68 Olympiodorus, Proli, in Ar. Cat. comm. praeced. CAG 12,1, p. 2,15—14,11
3. Olympiodorus : Prolegomena in Aristotelis Ca-
tegorías commentarium praecedentia p. 2, 15 —
14, 11 ed. Ad. Busse
(Commentarla in Aristotelem Graeca ed. cons, et auct.
Academiae litt. R. Borussicae vol. XII pars I, 1902)
Sigla :
M = Mutinensis 69 s. XV (fol. 1—2), et XIII (fol. 3—136)
Όλυμττιοδώρου φιλοσόφου εις τα προλεγόμενα
της λογικής
Ούκοϋν επειδή εδοξεν ήμϊν και καλώς εδοξεν
τήν άρχήν ποιήσασθαι άπό των προλαμβανομέ-
νων τής Αριστοτέλους φιλοσοφίας, δει δέ τά δέκα
έκεϊνα πρώτον φανερά γενέσθαι τά ήδη είρημένα,
πρώτον μεν τό πόθεν τά ονόματα τών αιρέσεων,
δεύτερον δέ τις ή διαίρεσις τών 'Αριστοτέλους
συγγραμμάτων, και τρίτον τίς ή άρχή, τέταρτον
τίς ή όδός, πέμπτον τί τό τέλος, έκτον τό ποίον
δε! εϊναι τον άκροώμενον, εβδομον ποίον δει είναι
τον έ ξηγούμε υον, όγδοον τί τό είδος τής άπ-
αγγελίας, ένατον δια τί άσάφειαν έπετήδευσεν,
δέκατον πόσα καί ποία δει προλαμβάνεσθαι έκά-
στου 'Αριστοτελικού συγγράμματος, φέρε ζητή-
σωμεν ευλόγως δι* ή ν αίτίαν μήτε πλείονα μήτε
έλάττονα τών δέκα οφείλει ζητεϊσθαι. καί επειδή
τούτον Ιχομεν τον σκοπόν, διαιρετική τινι μεθόδω
ύποβάλλωμεν τον λόγον δεικνύντες άναγκαϊα είναι
προς ζήτησιν ταΰτα μόνα τ ά δέκα, έκεινο èv νώ
εχοντες τό τοΰ θείου Πλάτωνος απόφθεγμα τό
λέγον δτι τήν διαιρετικήν μέθοδον ουδέν καυχήσε-
ται φυγόν.
Ή φιλοσοφία τοίνυν καί ονομάζεται καί ύφέ-
στηκεν. καί διότι μέν ονομάζεται, ποιεί τό πρώ-
τον κεφάλαιον, έν φ ζητοΰμεν πόθεν τά ονό-
ματα τών αΙρέσεων. καθό δέ ύφέστηκεν, ή καθ'
αυτήν ή έν σχέσει θεωρείται, καί έν σχέσει τινι
θεωρουμένη, ή προς έαυτήν ή προς ή μας. καί προς
έαυτήν ή κατά διαίρεσιν ή κατά συνέχειαν. καί
διότι μέν εν διαιρέσει έστίν, ζητουμεν τό δεύτερον
κεφάλαιον, τίς ή διαίρεσις τών 'Αριστοτέλους συγ-
γραμμάτων, διότι δέ έν συνεχεία έστί, ποιεί τά
τρία κεφάλαια, τίς ή άρχή, τίς ή όδός, τί τό τέλος·
καί είκότως τρία, διότι π δ σ α συνέχεια καί άρχήν
εχει καί μέσον καί τέλος, ότε δέ προς ή μας έχει
τήν σχέσιν, πάντως ή προς τον μανθάνοντα εχει
ή πρός τόν διδάσκοντα, καί ποιεί δύο κεφάλαια,
ευ μέν τό λέγον ποίον δεϊ είναι τον άκροώμενον,
δεύτερον δέ τό ποίον δεϊ είναι τον έξηγούμενον. εί
δέ καθ' έαυτήν έστι, καί λέξιν εχει καί διάνοιαν·
καθό μέν ουν λέξιν εχει, ποιεί άλλα δύο τινά κεφά-
λαια, ποιόν τι τό είδος τής άπαγγελίας καί διά
τί άσάφειαν έπετήδευσεν ό φιλόσοφος, καθό δέ
διάνοιαν εχει, ποιεί τό τελευταϊον κεφάλαιον, τό
ζητούν πόσα καί ποία δεϊ προλαμβάνεσθαι έπί
τής 'Αριστοτέλους φιλοσοφίας έκάστου 'Αριστο-
τελικού συγγράμματος, ούκοϋν έπειδή έδείξαμεν
άναγκαϊα δέκα μόνον όντα τά ζητούμενα τ η διαι-
ρετική μεθόδω, φέρε έπεξέλθωμεν εκαστον τών
είρημένων πολυπραγμονοΟντες τήν φύσιν αύτοΟ.
is καί τέως έπεξέλθωμεν τ ω π ρ ώ τ ω κεφαλαίω τ ω
παραγγέλλοντι δείν ζητήσαι πόθεν τά ονόματα
τών αίρέσεων τών φιλοσόφων.
I. Λαμβάνονται τοίνυν έπταχώς τά ονόματα
τών φιλοσόφων αίρέσεων ή άπό τών α'ιρεσιαρ-
2ο χών, ή άπό τής πατρίδος του αίρεσιάρχου, ή έκ
του τόπου ενθα έπαίδευον, ή έκ του είδους καί του
τρόπου τής ζωής, ή έκ τοΰ τρόπου τής γνώσεως,
τ ο ϋ τ ' εστίν άπό τής έν τ ω φιλοσοφείν κρίσεως,
ή άπό τίνος συμβεβηκότος, ή άπό του τέλους,
25 άπό μέν τών αίρεσιαρχών, ώς όταν εϊπωμεν
Πυθαγορείους, Δημοκριτείους, ' Επικουρείους εκ τε
Πυθαγόρου καί Δημοκρίτου καί 'Επικούρου, οΐτι-
νες τής τούτων προκατήρξαντο αίρέσεως. άπό δέ
τής πατρίδος τών προκαταρξαμένων, ώς ή Κυρη-
3ο ναϊκή λέγεται φιλοσοφία οπτό Άριστίππου του
Κυρηναϊκοΰ καί Έρετριακή άπό Μενεδήμου του
' Ερετριέως καί Μεγαρική φιλοσοφία άπό Εύκλείδου
καί Τερψίωνος τών Μεγαρέων, άπό δέ του τόπου
ενθα έπαίδευον, ώς Στωικοί ονομάζονται διά τό
is έν τ ή ποικίλη στοδ Ζήνωνα διατρίβοντα παιδεύ-
ειν, έκεϊσε ενθεν καί τήν έπωνυμίαν ή τούτου λέλη-
χεν αΐρεσις. άπό δέ του είδους τής ζωής, ώσπερ
οί Κυνικοί φιλόσοφοι.
Κυνικοί δέ έκλήθησαν φιλόσοφοι διά δύο τινάς
4ο αίτιας - ή δτι απλώς και ώς ετυχεν έζων, δίκη ν
κυνών έσθίοντες έ π ' άγορδ καί πίνοντες καί έν
πίθοις καθεύδοντες καί άπλώς είπεϊν τά άλλα
άπροφύλακτον ποιοΰντες, άρνούμενοι κρεΐττον εί-
ναι τό θέσει καλόν του φύσει κάλου, ή διότι ώσπερ
45 κύνες ύλακτοϋσιν μέν προς τους ξένους σαίνουσι
δέ προς τούς οίκείους, ούτω καί ούτοι τούς μέν
άξιους φιλοσοφίας άπεδέχοντο καί προθύμως ήγά-
 Olympiodorus, Proli, in Art. Cat. comm. praeced. CAG 12,1, p. 2,15—14,11
πων TOUS δέ αναξίους φιλοσοφίας καί μή δυνα-
μένους έντός γενέσθαι αυτής λόγω άπωθοϋντο
καί εδίωκον. τούτου ούν χάριν δια τό παρρησια-
στικόν καί έλεγκτικόν Κυνικοί ώνομάσθησαν ·
άμέλει τοι καί ó Πλάτων φησί περί αυτών Ίχει δέ
τι καί ό κύων φιλόσοφον'.
Ά π ό δέ του τρόττου της γνώσεως, T O U T '
εστίν άττό της έν τω φιλοσοφείν κρίσεως, ώνομά-
σθησαν αιρέσεις, ώσπερ φαμέν τους 'Εφεκτικούς,
οϊτινες περί την τών πραγμάτων φύσιν κατα-
γιγνόμενοι καί ταύτην ζητούντες καί μή δυνη-
θέντες ταύτην κατορθώσαι άκαταληψίαν ένόουν.
ττρός έπί ταύτη δέ ελεγον καί ότι τό δοκούν έκά-
στω τοΟτο άληθές έστι. τούτων καί ή τρίπους ή
καλουμένη 'Απόλλωνος ή ν. τρίπους δέ 'Απόλλωνος
έλέγετο, διότι περί παντός πράγματος ερωτώμε-
νοι τήν άττόκρισιν έποιοΟντο τριπλήν, λέγοντες
ή άμφότερα είναι ή ούδέτερον ή τό ετερον, οίου ώς
έχει έπί της ψυχής* έρωτώμενοι γάρ, εΐ τύχοι, τί
έστιν ή ψυχή, Θνητή ή αθάνατος, αποκρίνονται
λέγοντες ότι ή άμφότερα, τοϋτ' έστι θνητή και
αθάνατος, ή ούδέτερον, ούδέ θνητή ούδέ άθάνατος,
ή τό έτερον καί τούτο διχώς, ή θνητή ή άθά-
νατος. ταύτα τοίνυν έκείνων λεγόντων ó θειος
Πλάτων καί 'Αριστοτέλης έλέγχοις δυσωποϋσιν
τήν αίρεσιν τούτων, ó μέν Πλάτων λέγων ού-
τως· «ύμεϊς οί πρεσβεύοντες άκαταληψίαν ή έπέγ-
νωτε δτι εστίν άκαταληψία ή ούκ έγνωτε · εΐ μέν ούν
μή εγνωτε, πώς ύμΐν πιστεύσωμεν άπό γνάθων
άποφαινομένοις ; εί δέ εγνωτε ότι άκαταληψία έστιν,
ΐδού πάλιν έστι κατάληψις· κατελάβετε γάρ ότι
έστιν άκαταληψία». ό δέ 'Αριστοτέλης προς Πρω-
ταγόραν οίόμενον, ώς είρηται, τό δοκούν έκάστω
τούτο άληθές είναι, ταυτί φησιν· «εϊ τε ψεύ-
δεται Πρωταγόρας, ψεύδεται, εί τε άληθεύει
Πρωταγόρας, ψεύδεται· εί (τε) γάρ ψεύδεται
λέγων Πρωταγόρας άκαταληψίαν, ψεύδεται, εί τε
άληθεύει Πρωταγόρας λέγων δτι πας όστισοΟν
πρεσβεύει τι περί τίνος άληθεύει, δοξάζομεν δέ ήμεϊς
δτι έστι κατάληψις, ούκούν δήλον ότι αληθώς καί
Ιστι κατάληψις· εί δέ έστι κατάληψις, ψεύδεται
Πρωταγόρας», ό δέ Γαληνός έλέγχει TOUTOUÇ άπό
της έναργείας, λέγων δτι «εί μή Ιστι κατάληψις
καί Ιστι ώρισμένη ή φύσις τών πραγμάτων, τί
δήποτε ύδωρ μέν ζητούντες ούκ έπί κάμινον βαδιού-
μεθα, τροφήν δέ όμοίως ζητοϋντες ούκ έπί θάλατ-
ταν βαδιούμεθα;» άλλ' έπειδή ικανοί έλεγχοι
69
εϊρηνται προς αυτούς, φέρε ζητήσωμεν άπό ποίας
έννοίας ορμώμενοι έπρέσβευσαν άκαταληψίαν είναι,
φαμέν τοίνυν ώς τοιούτων λόγων κεχρημένοι
έπρέσβευον άκαταληψίαν· ελεγον γάρ ώς δε! τό
5 γιγνώσκον έφαρμόζειν τω γιγνωσκομένφ· άλλ' εί
μέλλοι, φασίν, έφαρμόζειν τό γιγνώσκον τω γιγνω-
σκομένφ, δει στάσιμον είναι καί βέβαιον καί άεί
ώσαύτως έχου τό γιγνωσκόμενον · εί δέ καί κινοϊτο,
δει συγκινεϊσθαι καί μεταβαίνειν τό γιγνώσκον
ίο μετά του γιγνωσκομένου. άλλά μήν τά μέν γιγνω-
σκόμενα, τοϋτ' έστι τά πράγματα, ρευστά καί
μετάβλητα καί ού μόνιμα τυγχάνει, ή δέ ψυχή ή
ταύτα γιγνώσκουσα ούτε κινείται ούτε συνακόλου-
θε! τούτοις· δήλον άρα δτι ούκ έστι κατάληψις.
is ταύτης μέν ούν της έννοίας έχόμενοι τοιούτφ λόγω
έκέχρηντο πρός πίστιν της μοχθηρδς αύτών αί-
ρέσεως. έστι δέ είπεΐν πρός αύτούς ώς ούκ όρθά
πρεσβεύετε μή λέγοντες συγκινεϊσθαι τοΤς πράγμα-
σι τήν ψυχή ν · δτι μέν γάρ ούκ έχει στάσιν τά
20 γεννητά καί φθαρτά δήλον, ώς καί αύτή ή φύσις
τών πραγμάτων μαρτυρεί καί έτι μέντοι γε τό
άπόφθεγμά τίνος άρχαίου τό λέγον δτι δν τρόπον
άδυνατόν έστιν έν τω αΰτώ ποταμφ δίς έμβήναι
κατά τον αύτόν χρόνον κατά τό αύτό ύποκείμενον
25 (καί τί λέγω, φησιν έτερος, [εϊπεν] δτι ού δυνατόν
δίς έμβήναι είς τό αύτό ύδωρ, όπου γε καί ούδέ
άπαξ; άλλω γάρ ύδατι κλύζονται μέν, εί τύχοι,
δάκτυλοι άλλω δέ πούς), ούτως ούδέ τά πράγματα
δυνατόν στάσιν έχειν, άλλά μεταβάλλεσθαι άεί.
30 τήν δέ ψυχήν εύρίσκομεν δτι μή μόνον κατόπιν
έρχομένην τών πραγμάτων άλλά καί τή όξύτητι
της κινήσεως έστιν δτε καί προλαμβάνουσαν, ώς
δηλοΰσιν αί μαντεΐαι καί αϊ προρρήσεις τών ήλια-
κών, εί τύχοι, έκλείψεων ταύτα γάρ σημεΐά έστι
35 προγιγνωσκούσης ψυχής τά πράγματα.
Ούτω μέν ούν άπό του τρόπου της γνώσεως
όνομάζονται αΙρέσεις. έστι δέ ότι άπό του τέλους
έκαλοΰντο αί αίρέσεις, ώς οΐ καλούμενοι 'Ηδονικοί·
ούτοι γάρ τέλος τιθέμενοι είναι τήν ήδονήν της
40 φιλοσοφίας καί πάντων τών όντων, ήδονήν δέ ού
τήν αίσχράν ούτε τήν τοις πολλοίς έγνωσμένην,
μετειλήφασι τού όνόματος καί έκαλοΰντο 'Ηδονι-
κοί. άλλ' ίστέον δτι ού καλώς τήν ήδονήν έτίθεντο
τέλος είναι· τέλος γάρ έστιν ή εύδαιμονία. ή δέ
45 εύδαιμονία τριχώς θεωρείται· καί περί ψυχήν, δτι
έπανθεΐ ταύτη ή άλήθεια καί ή δικαιοσύνη, καί περί
σώμα, δτι εύεξίας μετέχει πρός τό ταίς ψυχικαΐς
70 Olympiodorus, Proli, in Ar. Cat. comm. praeced. CAG 12,1, p. 2,15—14, 11
ύπουργεϊν άρεταϊς, καΐ περί τά έκτός, ότι (τού-
των μή παρόντων ου) τις ευδαίμων καθέστηκεν.
ημείς δέ τήν ήδονήν où τέλος φαμέν άλλά τ ω τέλει
έπομένην, ώσπερ τήν σκιάν λέγομεν επεσθαι τοις
φωτιζομένοις σώμσσιν, οπόταν μή κατά κορυ-
φής ή ό ήλιος.
'Από δέ συμβεβηκότος φαμέν όνομάζεσθαι τάς
αίρέσεις, ως Περιπατητικούς φαμεν. Περιπατητι-
κοί δέ ώνομάσθησαν άπό τίνος αίτιας τοιούτον
έχούσης τον τρόπον· ό θείος Πλάτων οίόμενος
εχειν τό σώμα ύγιές και άνεμπόδιστον προς τάς
της ψυχής ένεργείας, κινούμενος τήν προς τούς
έταίρους έποιεϊτο συνουσίαν. τελευτήσαντος δέ
τούτου διεδέξαντο τήν διατριβήν αύτοϋ Ξενοκρά-
της καί 'Αριστοτέλης, [και] οΐ τούτου μαθηταί.
καΐ ό μέν Ξενοκράτης έπαίδευεν έν 'Ακαδημία καί
έλέγετο μετά των συν αύτω 'Ακαδημαϊκός Περι-
πατητικός, ό δέ 'Αριστοτέλης έν τ ω Λυκείω καί
έλέγετο μετά των σύν αύτω Λύκειος Περιπατητι-
κός. ύστερον τοις μέν Ξενοκράτους έλειψεν ή ένέρ-
γεια καί έκλήθησαν μόνως 'Ακαδημαϊκοί, τοις δέ
'Αριστοτέλους ό τόπος καί έκλήθησαν μόνως Περι-
πατητικοί, καί είκότως ούκ ελειψεν ή έυέργεια τού-
τοις · επρεττεν γάρ Άριστοτέλει των δογμάτων του
διδασκάλου άνάπλεφ όντι καί τής προσηγορίας
αύτου τυχεΐν. καί έν τούτοις· πληρούται καί ή
έπωνυμία των φιλοσόφων αιρέσεων έπταχώς ληφ-
θείσα.
Καί ίνα δείξωμεν ότι ούδέ πλέον ούδέ ελατ-
τον δύναται είναι ή έπωμνυμία των φιλοσόφων
αΙρέσεων, προέλθωμεν έκ διαιρέσεως ούτως· ή έπω-
νυμία των φιλοσόφων αΙρέσεων λαμβάνεται ή άπό
συμβεβηκότος ή άπό διανοίας, άπό συμβεβηκότος,
ώσπερ οί Περιπατητικοί, άπό δέ διανοίας ή άπό
προσώπου ή άπό πραγμάτων, καί άπό προσώ-
που ή άπό όνομάτων, ώσπερ λέγονται Πυθαγό-
ρειοι, ή άπό του τόπου ενθα έπαίδευον, ώσπερ οί
Στωικοί, ή δθεν προήλθον, ώσπερ oi Κυρηναικοί
καί Έρετριακοί. άπό δέ πραγμάτων ή άπό
του τρόπου τής ζωής, ώσπερ oi Κυνικοί, ή άπό
του τρόπου τής γνώσεως, ώσπερ οί 'Εφεκτικοί, ή
άπότουτέλους, ώσπερ οί 'Ηδονικοί, καί αύτη έστίν
ή διαίρεσις ή δεικνύουσα δτι είκότως έπτά είσιν
αϊ έπωνυμίαι των φιλοσόφων αΙρέσεων. διό και
ήμεϊς του συμμέτρου στοχαζόμενοι έπ* αύτή κατα-
παύσωμεν τήν παροϋσαν Θεωρίαν.
( Θ ε ω ρ ί α β'.)
II. Τή άπαριθμήσει των προκατακληθέντων
δέκα κεφαλαίων διανύσαντες τό πρώτον κεφά-
5 λαιον, έν φ μεμαθήκαμεν πόθεν τά ονόματα των
αίρέσεων λαμβάνεται, δτι έπταχώς, φέρε καί έπί τό
δεύτερον κεφάλαιον όδεύσωμεν, έπί τήν διαίρεσιν
των 'Αριστοτέλους συγγραμμάτων φημί. των
τοίνυν συγγραμμάτων 'Αριστοτέλους τά μέν έστι
ίο μερικά τά δέ καθόλου τά δέ μεταξύ των καθόλου
καί τών κατά μέρος, καί εστι μερικά μέν όσα πρός
τινας ISíoc γέγραπται, οίαί είσιν αί Έπιστολαί,
άστινας 'Ανδρόνικος τε καί Άρτέμων συνήγαγον.
καθόλου δέ έστι συγγράμματα έν οίς τήν τών
is πραγμάτων φύσιν ζητεί, μεταξύ δέ οίαί είσιν αϊ
ίστορίαι, οία έστίν ή Περί ζφων ιστορία καί αί
Πολιτεΐαι σν' ούσαι τόν αριθμόν, έν αΐς τόν βίον
'Αθηναίων καί άλλων τινών διηγείται, καί μή λε-
γέτω τις πρός ήμδς άπορων τί δήποτε γέγραπται
20 τ ω φιλοσοφώ τοιαύτα συγγράμματα· έρώ γάρ
πρός αύτόν δτι καί τούτο τής εκείνου φιλανθρωπίας
σημείο ν καθέστηκεν τάς γάρ πολιτείας τών προ-
τέρων έξέθετο, ίνα τών μεταγενεστέρων τινές εν-
τυγχάνοντες καί κρίνοντες έν τίσι μέν χρηστώς
25 έπολιτεύσαντο έν τίσι δέ ού χρηστώς, τά μέν
έλωνται τά δέ φύγωσιν.
Άλλά τοις μεταξύ καί τοις μερικοΐς χαίρειν εΐ-
ρηκότες, τραπώμεθα έπί τά καθόλου, τούτων τήν
διαίρεσιν πολυπραγμονοϋντες. τούτων τοίνυν τών
30 καθόλου τά μέν έστι ύπομνηματικά τά δέ συν-
ταγματικά. ύπομνηματικά μέν έστι όσα κεφα-
λαιωδώς [καί] μόνα είσΙν άπογεγραμμένα, άκαλ-
λώπιστον δέ τήν φράσιν έκτήσαντο· ίστέον γάρ
δτι οί παλαιοί συγγράψασθαί τι βουλόμενοι, δσα
35 πρός άπόδειξιν ηύρισκον του προκειμένου συγ-
γράμματος συμβαλλόμενα, κεφαλαιωδώς άπεγρά-
φοντο. ού μήν άλλά καί τοις τών παλαιοτέρων
βιβλίοις έντυγχάνοντες πολλά τών νοημάτων
έκεϊθεν άφηροϋντο, ώστε τά μέν άληθή κρατύ-
40 νειν έξελέγχειν δέ τά ψευδή, καί ή μέν τών ύπομ-
νηματικών φύσις τούτον §χει τόν τρόπον, συνταγ-
ματικά δέ καλουμεν όσα μετά τών νοημάτων καί
λέξιν §χει κεκοσμημένην καί φράσιν κεκαλλωπισμέ-
νην πρέπουσαν τοις συγγράμμασιν, ώστε τούτω
45 διαφέρει τά ύπομνηματικά τών συνταγματικών
τ φ τά μέν άκαλλώπιστον τήν φράσιν εχειν τά δέ
 Olympiodorus, Proli, in Ar. Cat. comm. praeced. CAG 12,1, p. 2 , 1 5 - 1 4 , 1 1
μετά των ένθυμημάτων των δεόντων κεκαλλωτπ-
σμένην τήν φράσιν ϋχειν.
Τούτων τοίνυν των Οττομνηματικών τά μέν
έστι μονοειδή τά δέ ποικίλα· μονοειδή μέν όσα πρός
εν πεποίηται πρόσωπον, ποικίλα δέ δσα πρός
πλείονα άποτείνεται πρόσωπα, των δέ συνταγ-
ματικών τά μέν έστιν αυτοπρόσωπα τ ά δέ διαλο-
γικά. καΐ αυτοπρόσωπα μέν δσα άπό του Ιδίου
προσώπου προήνεγκεν, διαλογικά δέ δσα δραμα-
τιωδώς έστι κατεσκευασμένα κατά πεΰσίν τε καΐ
άπόκρισιν πλειόνων προσώπων, άλλ' έπειδή τά
(μέν) διαλογικά καΐ έξωτερικά όνομάζεται, τά δέ
αυτοπρόσωπα καΐ άκροαματικά, φέρε ευλόγως
ζητήσωμεν πόθεν τήν τοιαύτην προσηγορίαν
Ικτήσαντο. τινές μέν ούν λέγουσιν δτι τά διαλογι-
κά καΐ έξωτερικά ώνομάσθη, διότι τά μή πρέποντα
τ ω έαυτοΟ σκοπώ έν τούτοις έκτίθεται. ούτως
Ιλεγε καΐ δ 'Αλέξανδρος δια τ ό μή βούλεσθαι αύτόν
λέγειν τήν ψυχήν άθάνατον, και ταϋτα 'Αριστο-
τέλους έκεισε βοώντος τήν άθανασίαν της ψυχής,
ώς ούν είρηται, ίνα μή άναγκασθή 'Αλέξανδρος
λέγειν τήν ψυχήν άθάνατον, πρεσβεύων αύτήν
είναι Θνητήν, έξωτερικά εκείνα ελεγεν όυομάζεσθαι,
έν οίς μή τά δοκοΟντα ούτω λέγει ό "Αριστοτέλης,
καί ταϋτα μέν εκείνοι, ήμεϊς δέ έλέγομεν ότι έξωτε-
ρικά ταϋτα ώνόμασται, όσα προς τούς έπιπολαίως
γέγραπται καί μή γνησίως φιλοσοφουντας. τοιαύ-
τα δέ έστι τά έχοντα σαφεστέραν τήν φράσιν, τά
μή άποδεικτική έπιστήμη ύποβαλλόμενα, άλλά
μάλλον πιθανοϊς λόγοις κεκαλλωπισμένα, καί προς
επί τούτοις τήν άνάτασιν έχοντα προς ένδοξα πρό-
σωπα. καί ταύτα μέν ίκανά περί της κλήσεως τών
διαλογικών, δια τί έξωτερικά καλούνται, τά δέ
αύτοπρόσωπα καλούνται καί άκροαματικά. τοιού-
τ ω δέ όνόματι προσηγορεύθησαν, διότι μόνοις
τοις έρασταΐς φιλοσοφίας καί πολλούς κατορθώσα-
σιν λόγους πεποίηνται πρός άκρόασιν.
Τούτων τών αύτοπροσώπων τά μέν συμβάλ-
λονται πρός αΐρεσιν καί φυγήν, τοΰ μέν άγαθοΰ
αΐρεσιν τοΰ δέ κακού φυγήν, καί ποιοΰσιν τά
πρακτικά, τά δέ πρός άληθείας γνώσιν καί ποιοΰσι
τά θεωρητικά, τά δέ προς άμφότερα ταύτα, πρός
διάκρισιν άληθείας καί ψεύδους φημί καί άγαθοΰ
καί κακού, καί ποιοΰσι πάντα τά συγγράμματα τά
λογικά, άπό τε ούν τών θεωρητικών τε καί τών
πρακτικών τ η διαιρέσει της φιλοσοφίας κεχρήμεθα,
71
λέγοντες ότι τών θεωρητικών τά μέν έστι φυσικά
τά δέ Θεολογικά τά δέ μαθηματικά, φυσικά μέν οία
έστι ν ή Φυσική άκρόασις καί ή Περί γενέσεως καί
φθοράς καί ή Περί ούρανοΰ καί τά Μετέωρα καί ή
s Περί ψυχής ή καλουμένη. μαθηματικά δέ οία τά
Μηχανικά καί 'Οπτικά προβλήματα, θεολογικά δέ
οία εστίν ή Μετά τά φυσικά, τών δέ πρακτικών τά
μέν έστιν ήθικά τά δέ οίκονομικά τά δέ πολιτικά,
ηθικά μέν ώς τά Εύδήμεια καίτά Νικομάχεια (καί)
ίο τά (Μεγάλα) καλούμενα, οίκονομικά δέ ώσπερ ó
Οίκονομικός αύτοΰ (γέγραπται γάρ αύτφ Οίκο-
νομικός), πολιτικά δέ ώσιτερ ό Πολιτικός αύτοΰ έτε-
ρος ών παρά τάς σν πολιτείας τάς είρημένας· έκεί-
ναι γάρ ούκ είσιν καθόλου, καί ή μέν τών θεωρη-
15 τικών καί πρακτικών διαίρεσις τοΰτον εχει τόν
τρόπον, τών δέ λογικών συγγραμμάτων τά μέν
αύτήν τήν μέθοδον διδάσκει τά δέ τά συμβαλλόμε-
να πρός τήν μέθοδον τά δέ ( τ ά ) καθαίροντα τ ή ν
μέθοδον. καί έστιν αύτή μέν ή μέθοδος ή καλουμένη
20 'Αποδεικτική, τά Ύστερα καλούμενα άναλυτικά,
συμβαλλόμενα δέ πρός τήν μέθοδον αί Κατηγο-
ρίαι, τ ό Περί έρμηνείας καί τά Πρότερα άναλυτι-
κά. έκκαθαίρουσι δέ τήν μέθοδον οί Σοφιστικοί
έλεγχοι καί οί Τόποι καί αϊ 'Ρητορικαί τέχναι καί
25 τό Περί ποιητικής τό καλούμενον.
'Αλλ' εί βούλεσθε, καί τήν τάξιν μάθωμεν τών
συμβαλλομένων είς τήν άρχήν της μεθόδου, ίστέον
τοίνυν δτι σκοπόν έχομεν έν τ η λογική τάς απο-
δείξεις μαθεΐν. δια συλλογισμών δέ ταύτας μανθά-
30 νομεν. ό δέ συλλογισμός αύτός, ώς καί τό όνομα δή-
λοι, συλλογή τίς έστι λόγων. [&] δει ούν προ της
συλλογής μαθείν τά άπλα, τοΰτ ' Ιστι τάς προτάσεις,
π ρ ο δέ τών προτάσεων τά όνόματα καί τά ρήματα,
έξ ών αί προτάσεις ίστανται. μανθάνομεν ούν έκ
35 μέν τών Κατηγοριών τά όνόματα καί τά βήματα,
έκ δέ τού Περί έρμηνείας τάς προτάσεις, έν δέ τοις
'Αναλυτικοϊς τέλειον είσόμεθα τόν συλλογισμόν.
έζήτησαν δέ τίνες πρός τί συμβάλλονται οί Σοφιστι-
κοί ελεγχοι καί οί Τόποι καί αί 'Ρητορικαί τέχναι
40 καί τό Περί ποιητικής, καί δια τί ταύτα έξέθετο ό
φιλόσοφος, πρός ούς φαμεν δτι καθάπερ οί τών
'Ασκληπιαδών παίδες ού μόνον τήν τών υγιεινών
άλλά καί τήν τών νοσερών παιδεύονται γνώσιν
ύπέρ τοΰ τά μέν έλεϊν τά δέ φυγείν, ούτω καί ό φι-
45 λόσοφος γιγνώσκων δτι πεφύκασί τίνες σοφιστικοί
συλλογισμοί πειρώμενοι τήν άλήθειαν περιτρέπειν
72 Olympiodorus, Proli, in Ar. Cat. cc
καί ταύτη ν άφαυίσαι, δεϊν ώήθη τούτους προ-
θέσθαι, ούχ ίνα χρησώμεθα τούτοις, άλλ' ίνα γιγ-
νώσκοντες μή ττεριττέσωμεν [τοις] αυτοίς. καί εν
τούτοις καί τό δεύτερον κεφάλαιόν έστιν, έν φ τήν
των Αριστοτελικών συγγραμμάτων διαίρεσιν μεμα-
θήκαμεν.
III. Τρίτον ήν τών ζητουμένων, πόθεν άρκτέον
τών 'Αριστοτελικών συγγραμμάτων, καί περί τού-
του τέσσαρες δόξαι γεγόνασιν καί οί μεν της
πρώτης δόξης φασίν ότι της ηθικής δει άρξασθαι,
ot δέ της δευτέρας της φυσιολογικής, οΐ δέ της
μαθηματικής, οί δέ τής λογικής, καί οί μέν τής
ήθικής λέγουσιν ότι δει πρώτον κατακοσμήσαι τά
έαυτών ήθη καί ούτως άρξασθαι καί έτέρων μαθη-
μάτων · ώσττερ γάρ οί τά σκοτεινά όμματα εχοντες
ού δύνανται προς τον ήλιον άποβλέψαι, ούτως
ούδέ τις βαρυνόμενος πάθεσι ψυχής δύναται τού-
των άψασθαι. καί ταΰτά έστι τά λεγόμενα ύπό
τώυ πρεσβευόντων δεϊν [είναι] προηγήσασθαι τό
ηθικόν τών άλλων, οί δέ τήν φυσιολογικήν λέγον-
τες προηγήσασθαι φασιν ότι δεϊ από τών φυσικών
άρξασθαι, επειδή ταΰτα σύντροφα ήμϊν εστι καί
συνήθη, οί δέ λέγοντες τήν μαθηματικήν εφασαν
διά τοΟτο δεϊν προηγήσασθαι τά μαθηματικά διά
τό έπιγεγράφθαι έν τ φ του Πλάτωνος Μουσείω
'άγεωμέτρητος μηδείς είσίτω'. ετεροι δέ λέγουσιν
ότι τήν λογικήν δει προηγήσασθαι διά τό πάσας
τάς προειρημένας δεϊσθαι ταύτης, εί γε συλλο-
γιστικούς καί άποδεικτικώς έν έκείνοις δείκνυται τά
δεικνύμενα, ή δέ λογική, ώς είρηται, περί ταύτα
καταγίνεται, ταΰτα δέ ήμείς τιθέμεθα λέγοντες · όσον
μέν έπί τη τάξει τών πραγμάτων δει προηγή-
σασθαι τήν ήθικήν τών λοιπών διά τό ρυθμίζεσθαι
ή μας διά ταύτης καί κοσμεΐσθαι τά ήθη. έπειδή δέ
ού δίκην άλογων ζφων καί ίδιωτικφ τρόπω
κοσμουμεν καί καλλύνομεν τά ήθη ήμών, άλλά διά
συλλογιστικής αγωγής καί άποδεικτικής μεθόδου,
δίκαιον τήν λογικήν προηγήσασθαι της τε ήθικής
(καί της φυσικής) καί τής μαθηματικής καί τής θεο-
λογικής. έν δέ αύταις ταύταις ταϊς τρισί δέον έστί
προηγεϊσθαι τήν φυσικήν τής μαθηματικής καί τήν
μαθηματικήν τής θεολογικής, έν τούτοις συμπεραί-
νεται ήμϊν καί τό τρίτον κεφάλαιόν.
IV. Τέταρτον κεφάλαιόν, έν φ ζητοΟμεν τί τό
τέλος τής 'Αριστοτελικής φιλοσοφίας καί τί τό
άναφαινόμενον χρήσιμον έξ αυτής, άναφαίνεται
τοίνυν, έξ αύτής χρήσιμον τό γνώναι ώς μία τών
. praeced. CAG 12,1, ρ. 2 , 1 5 - 1 4 , 1 1
πάντων έστί ν άρχή, άπειροδύναμος, άπεριόριστος,
άσώματος, άπερίληπτος, όρεκτική πάσι τοις κατά
φύσιν, αύτοαγαθότης · άλλο γάρ έστιν άγαθόν καί
άλλο άγαθότης, ώσπερ καί άλλο λευκόν καί άλλο
5 λευκότης· λευκόν μέν τό δεδεγμένον αύτήν τήν
ποιότητα, λευκότης δέ αύτή ή ποιότης. ούτως
άγαθόν μέν τό δεδεγμένον, άγαθότης δέ αυτό πράγ-
μα καί αυτή ή ΰπαρξις καί ούσία του άγαθοϋ. καί
ότι
ίο ούκ άγαθόν πολυκοιρανίη · είς κοίρανος έστω,
εϊς βασιλεύς,
αύτός 'Αριστοτέλης φησίν έν τοις Μετά τά φυσικά
θεολογών (ούτως) · 'ότι μία έστί τών πάντων άρ-
χή, έστι κατασκευάσαι τούτον τόν τρόπον· τά
is όντα πάντα καλώς πολιτεύεται, καί τοΟτο είκό-
τως· ού γάρ ένδέχεται κακώς τά όντα πολιτεύε-
σθαι θεοϋ περιόντος. τά καλώς πολιτευόμενα τέτακ-
ται, τά δέ τεταγμένα ύφ' ένός τέτακται, τά όντα
άρα πάντα ύφ' ένός τέτακται'. τοΟτο ούν τό τά-
20 ξαν καλοΟμεν πάντων άρχή ν, ής ή γνώσις τέλος έστί
τής 'Αριστοτέλους φιλοσοφίας.
V. Πέμπτον κεφάλαιόν. τίς ó βαθμός καί τίνα
τά άγοντα ήμδς έπι τό ταύτης τέλος; φαμέν τοίνυν
ότι πέντε τινά καθέστηκεν τά πρός τό τέλος ήμδς
25 άνάγοντα τής φιλοσοφίας, οίον λογική, φυσική,
ηθική, μαθηματική, θεολογική, καί εστίν άρχή μέν
ή λογική, μετά δέ ταύτη ν ήθική, μετά δέ τήν
ήθικήν ή φυσική, μετά δέ ταύτη ν ή μαθηματική,
μετά δέ τήν μαθηματικήν ή θεολογία, καί τοΟτο
30 είκότως· δει γάρ τό πάντως ευυλου προηγεϊσθαι
του κατά τι μέν ένύλου κατά τι δέ άύλου. μετά δέ
τούτο έπί τό πάντως άυλον δει χωρήσαι ήμδς,
έπομένους τη προστάξει τοΰ θεσπεσίου Πλωτίνου
τη λεγούση ότι δοτέον τοις νέοις τά μαθήματα
35 προς συνεθισμόν τής άσωμάτου φύσεως, καί έν
τούτοις καί τό πέμπτον κεφάλαιόν.
VI. "Εκτον κεφάλαιόν, έν φ ζητοΟμεν όποιον
δει είναι τόν άκροώμενον τών 'Αριστοτέλους
συγγραμμάτων, λέγω τοίνυν ότι δει αύτόν έχέφρο-
40 να είναι, δριμύν, κεκαλλωπισμένον τοϊς ήθεσιν,
κεκαθαρμένον τήν ψυχή ν ('μή καθαρόν γάρ καθα-
ρού έφάπτεσθαι μή ουχί θεμιτό ν έστιν', ώς ó θείος
Πλάτων φησί, καί Ιπποκράτης 'τά μή καθαρά
τών σωμάτων όκόσωάυ θρέψης, μάλλον βλάψεις'),
45 καί συνεχώς έπιλέγοντα αύτφ τάς του Πλάτωνος
φωνάς ότι 'εί μή συ σαυτοϋ λέγοντος ακούσης,
μηδενί άλλω λέγοντι πιστεύσης' καί πάλιν 'Σω-
 Olympiodorus, Proli, in Ar. Cat. comm. praeced. CAG 12,1, ρ. 2,15-14,11
κράτους μέν ολίγον φροντιστέον, της δέ αληθείας
πολύ', σημαίνοντος διά πάντων τούτων ήμϊν
δτι δεϊ πάντως τήν αλήθεια ν προτίμα ν καί πάντα
ταύτης δεύτερα ποιεΐσθαι. άλλα μήν καί έξομοιουν
τα έαυτών τ ω μεγάλω κόσμω · ώσπερ γαρ έν
τ ω μεγάλω κόσμω έστι μέν βασιλεύς, υπόκεινται
δέ αύτω στρατιώται καί θήτες, ούτω δεϊ είναι καί
τον άκροώμενον της 'Αριστοτέλους φιλοσοφίας,
καί έχειν μέν έν τάξει του βασιλέως τον λογισμόν,
έν δέ τ η τάξει των στρατιωτών τον θυμόν, έν δέ τ ή
τάξει των υπηρετούντων τήν έπιθυμίαν· δεϊ γάρ
άρχειν μέν τον λογισμόν, άρχεσθαι δέ τον θυμόν,
άρχεσθαι δέ ΰ π ' άμφοτέρων τήν έπιθυμίαν. ζητοϋσι
δέ τίνες διά τί τρίμερους ούσης της ψυχής τέσσαρές
είσιν άρεταί, φρόνησις, άνδρία, σωφροσύνη καί
δικαιοσύνη, προς τούτους δέ έστιν είπεϊν δτι
ευλόγως · ή μέν γάρ φρόνησις άρετής έστι γνώρισμα
του λογισμού, ή δέ άνδρία του ΘυμοΟ, ή δέ σωφρο-
σύνη της έπιθυμίας, ή δέ δικαιοσύνη διά πασών
πεφοίτηκεν καί έν πάσαις θεωρείται, καί έν τούτοις
καί το έκτον κεφάλαιον.
VII. "Εβδομον κεφάλαιον, οίον δει είναι τον
έξηγούμενον τά συγγράμματα 'Αριστοτέλους, καί
φαμεν δτι τοιόνδε (δεϊ) είναι έξηγηματικόν καί
έπιστημονικόν· έξηγηματικόν μέν διά το έξηγεϊσθαι
σαφώς τήν άλήθειαν, έπιστημονικόν δέ ώς δια-
κρίνοντα τήν άλήθειαν άπό του ψεύδους, δεϊ δέ
αυτόν μή δουλεύειν α'ιρέσει καί ώσπερ έκμεμισθω-
κέναι αύτη τ ά ώτα καί τήν γλώτταν, ώς άπαντα
[ποιεΐν] πρός τά ¿κείνη δοκοϋντα καί ποιείν καί
λέγειν καί άκούειν. δει δέ αυτόν μή συμμεταβάλλε-
σθαι ταϊς αίρέσεσιν, ίνα μή ώσπερ οίένσκηνή διά-
φορα ύποδύοντες πρόσωπα, ούτω καί αύτός
ταύτη τι πάθη, άλλά τύπους έχει ν χρή καί κανόνας
άληθεϊς, δΓ ών δύναται διακριναι τό ορθώς έχον
καί τό μή τοιούτον, έφ' φ καταπαύσωμεν τήν
παροΟσαν θεωρίαν. τέλος της β ' θεωρίας.
VIII. 'Επειδή τάς έπωνυμίας των φιλοσόφων
αιρέσεων μεμαθήκαμεν και τήν διαίρεσιν τών 'Αρι-
στοτελικών συγγραμμάτων καί πόθεν ήμδς δεϊ άρκ-
τέον καί διά ποίων μέσωνόδευτέονκαίτίτόέκδεχό-
μενον ή μας τέλος, καί προς τούτοις οίον δει είναι τόν
άκροώμενον τούτων, είτα τόν έξηγούμενον, φέρε
προς τοις είρημένοις ζητήσωμεν τί τό είδος της
άπαγγελίας τοΟ φιλοσόφου, ούχ εν τοίνυν έπετή-
δευσεν είδος, διότι μηδέ περί ένός πράγματος τόν
73
λόγο ν πεποίηται, άλλ' ώσπερ διαφόρων ήψατο
πραγμάτων, ούτω καί παναρμόνιον είδος έπ-
ετήδευσεν, πρόσφορον τόν λόγον βουλόμενος τοις
πράγμασιν είναι, έν μενού ν ταΐς Έπιστολαϊς πυκνός
5 έστι καί σύντομος, κοινός τε άμα καί ίδιος· τοι-
ούτον γάρ δεϊ είναι τόν έπιστέλλοντα · κοινόν μέν,
διότι ή έπιστολή έντευξίς έστι πρός άπόντας, καί
ώσπερ (πρός) τούς παρόντας ταϊς έντεύξεσιν
κοινώς διαλεγόμεθα, ούτω δει καί πρός τάς έντεύ-
ιο ξεις τών άπόντων, τ ο υ τ ' ε στ ι τάς έπιστολάς,
κοινήν ποιεΐσθαι τήν έντευξιν. ίδιον δέ χρή πάλιν
είναι τόν έπιστέλλοντα, ίνα μή λάθωμεν έαυτούς
είς έννοιαν ιδιωτική ν έμπίπτοντες. έν δέ ταϊς
Ιστορίαις έστι σαφής, ύφηγηματικός, διηθρωμένος,
is έν δέ τοις διαλογικοΐς ωραίος, μεστός χαρίτων, ούκ
ένδεής, ποικίλος έν ταις μιμήσεσιν, έν δέ τοις αύτο-
προσώποις σννεστραμμένος, γοργός, πυκνός τοις
νοήμασι, καθαρός τοις όνόμασι, μηδαμοϋ ποιητι-
καις δουλεύων μεταφοραΐς, άκαλλωπίστω εύρυθμία
20 κοσμούμενος (διό καί άζήλωτον έαυτόν τοίς μετα-
γενεστέρου κατέστησεν τό γάρ κρείττον ή κατά
τέχνη ν συντεθέν άμίμητόν έστι τ ή τέχνη), έν δέ
τοίς έξωτερικοΐς κεκαλλωπισμένος ταίς λέξεσιν, καί
έν τούτοις καί τό όγδοον κεφάλαιον.
25 IX. "Ενατον κεφάλαιον, έν φ ζητοΟμεν διά τί
άσάφειαν έπετήδευσεν ό φιλόσοφος· δτι γάρ ούκ
οίκοθεν έχει τούτο, άλλ' αύτός έπετήδευσεν, δηλοΤ
πολλαχοϋ σαφώς έρμηνεύσας, έν μέν τοις λογικοις
έν τοις καλουμένοις Τόποις, έν δέ τοίς φυσικοϊς
30 έν τοίς Μετεωρολογικοϊς. άσάφειαν τοίνυν έπ-
ετήδευσεν πειραν καί δοκιμασίαν λαβείν βουλόμενος
τών τε προθυμοτάτων νέων καί τών ^αθύμων
άσαφεί γάρ έντυγχάνων ό σπουδαίος συγγράμ-
ματι συντείνει έαυτόν καί προθυμότερος γίγνεται
35 πρός τήν του συγγράμματος κατάληψιν, ό δέ
φάθυμος έντυγχάνων τούτω φεύγει τήν έντευξιν
ύπό της άσαφείας άπελαυνόμενος. τούτο δέ ού
μόνον 'Αριστοτέλης πεποίηκεν, άλλά καί Πλάτων
πρό αύτοϋ· παρεκελεύετο γάρ δοκιμασίαν καί
40 πεϊραν τών νέων λαμβάνειν πρό της τών μαθημά-
των είσόδου· ελεγε γάρ δτι δεϊ άπαγαγειν αύτούς
έν τοις συμποσίοις καί μεθύσκειν, ίνα τά κεκρυμμένα
έν τ ή αύτών ψυχή δημοσιεύσωσι. τά αύτά δέ καί
Πυθαγόρας έποίει· μεθ' ήμέραν γάρ ήρώτα τούς
45 φοιτητάς τά έν ταίς νυξί γιγνόμενα ένύπνια, μαν-
τεύεσθαι διά τούτων βουλόμενος τήν κίνησιν τών
ψυχών [εΐδέναι]. άλλ' ίστέον δτι ό Πλάτων κρείτ-
74 Olympiodorus, Proli, in Ar. Cat. comm. praeced. CAG 12,1, p. 2 , 1 5 - 1 4 , 1 1
τον ή κατά Πυθαγόραν έττοίει· έν μέν γάρ τοις
όνείρασιν εστί ττολλά καΐ προσθεϊναι καΐ άφελεϊν
ψευδώς, έν δέ ταϊς μέθαις, άτε δή μή παρακολου-
θοΰντες έαυτοϊς, άδεώς τά έν ταϊς ψυχαϊς κεκρυμ-
μένα έξήγγελλον. άλλά καΐ ποιηταί, μή πασι
βουλόμενοι σαφή καταστήσαι τά περί των Θείων,
μύθοις άπέκρυπτον τά περί των Θείων δογμά-
των λεγόμενα- άνόητον γάρ έστι, καθά ol ποιη-
ταί φασι Κρόνον καταπίνοντα τά τέκνα και πάλιν
έμοΰντα, [Δία δέ κύκνον γενόμενον] εΐ γάρ τούς
ταύτα δρώντας άνθρώπους κολάζομεν, πόσω μάλ-
λον άτοπον ταΟτα προσάπτειν θεοϊς ; διό και δέος
έστί μή ποτε αί τών νέων ψυχαί όπταλώταται
ούσαι παραδέξο νται (ταΟτα) ώς άληθή · εύμετακι νή-
τως γάρ 2χουσιν oi νέοι πρός ταΟτα. δθεν καί τοίς
τερατωδεστέροις τών ποιητών χάριν όμολογοΟ-
μεν, ίνα δια τής ύπερβαλλούσης άπιστίας μηδείς
τοις λεγομένοις πιστεύσειεν. άλλά μήν και τοις
ίερεϋσιν τοΟτο βούλονται τά παραπετάσματα·
ταΟτα γάρ έπενόησαν προς τό μή πασι σαφή καί
γνώριμα καταστήσαι τά μυστήρια, δθεν Ιφησέν τις
άείδω συνετοΐσιν, θύρας δ ' έπίθεσθε βεβήλοις.
άλλά μήν καί πρό πάντων τούτων 'Απόλλων μή
πασι προδήλους τάς μαντείας καταστήσαι βουλό-
μενος λοξώς έμαντεύετο, ού μετρίαν άσάφειαν δια
τούτων έπιδεικνύμενος, δθεν καί Λοξίας ώνόμασται.
όπερ ούν Άπόλλωνι μέν τό λοξόν, ίερευσι δέ πα-
ραπετάσματα, ποιηταΐς δέ ol μύθοι, Πυθαγόρα δέ
τά όνείρατα, Πλάτωνι δέ αί μέθαι, τούτο Άριστο-
τέλει πέφυκεν ή άσάφεια. καί έν τούτοις τό ένατου
κεφάλαιον.
Χ. Δέκατον καί τελευταϊον κεφάλαιον, έν ώ
ζητοΟμεν πόσα καί τίνα δεϊ προλαμβάνεσθαι έκά-
στου 'Αριστοτελικού συγγράμματος, λέγω τοίνυν
ώς §ξ τινα όφείλομεν προλαβεϊν, τον σκοπόν φημι
καί τό χρήσιμον καί τήν τάξιν καί τήν έπιγραφήν
καί τόν συγγραφέα καί τήν διασκευήν. ό μέν ούν
σκοπός έν τοις Πλατωνικοΐς πολλαχοΟ διαπεφώνη-
ται έν δέ τοις Άριστοτελικοϊς ούδαμοΟ, (καί τού-
το ευλόγως) εϊ γε μιμητής ών τής φύσεως ó φιλό-
σοφος άπαντα ενεκά του λέγει, ώς δήλον έντεΟθεν
εΤναι τόν σκοπόν τών συγγραμμάτων, ώσπερ
κάκείνη ουδέν άπλώς άλλ ' ενεκά του πάντα πράτ-
τει. τό δέ χρήσιμον τών συγγραμμάτων ζητοΟμεν,
δτε δοκεϊ τό σύγγραμμα προς κακοΟ έπινενοή-
σθαι, ώς έπΐ τών Σοφιστικών έλέγχων· νομίζεται
γάρ τοΟτο τό βιβλίον βλαπτικόν ύπάρχειν, δι-
ότι κανόνας τινάς έκεϊ παραδίδωσι, δι' ών δυνη-
σόμεθα άπατδν. αλλ' ήμεις φαμεν δτι παραδίδο-
ται ταΟτα ούχ ίνα άπατώμεν, άλλ' ίνα μή άπα-
τώμεθα, καί ούχ ίνα ποιώμεν, άλλ' ίνα μή πάθω-
5 μεν, ώσπερ καί τοις Ιατροΐς τά δηλητήρια ού
πρός χρήσιν, άλλά προς φυγήν παραδίδοται.
τήν δέ τάξιν ζητοΟμεν ού τήν καθολικήν (ήδη
γάρ ταύτην μεμαθήκαμεν, δτε έλέγομεν τήν μέν
λογικήν προηγεϊσθαι, έπεσθαι δέ τήν ήθικήν, με-
ιο τά δέ ταύτην τήν φυσική ν, καί μετά τήν φυσική ν
τήν μαθηματικήν, μετά δέ ταύτην τήν θεολογίαν),
άλλά τήν μερική ν, οίον τήν έν τοις όμοστοίχοις· εί
λογικόν ύπάρχοι τό σύγγραμμα, τήν έν τοις λογι-
κοΐς ύπάρχουσαν τάξιν δήλον δτι ζητουμεν,
is ωσαύτως δέ καί έπί τών φυσικών, τήν δέ αίτίαν τής
έπιγραφής πολυπραγμονοϋμεν, δτε μή σύμφωνος
είναι δοκεϊ τω σκοπώ, ώσπερ έπί τών Τόπων ·
άλλη μέν γάρ έστιν ή έπιγραφή τοΟ συγγράμμα-
τος, άλλα δέ τά έν τούτφ παραδιδόμενα. πολλάκις
20 δέ καί συναναφαίνεται ταϋτα τά τρία, ό σκοπός, ή
χρεία, ή έπιγραφή, ώς έν τω Περί ψυχής συγγράμ-
ματι.
Περί δέ του γνησίου δύο ταϋτα ζητήσωμεν·
πρώτον μέν δια πόσους τρόπους ένοθεύοντο τά βι-
25 βλία καί ποϊά είσιν κριτήρια τά δυνάμενα διαχω-
ρίζει ν τά γνήσια άπό τών νόθων, ένοθεύοντο
τοίνυν τά βιβλία τό παλαιόν κατά τρεΤς τρόπους ·
ή διά φιλοτιμίαν τών βασιλέων ή δι ' εΰνοιαν τών
μαθητών ή διά όμωνυμίαν. καί δι' όμωνυμίαν
30 τριχώς · ή συγγραφέως ή συγγραμμάτων ή ύπο-
μνημάτων. άλλ', εί δοκεϊ, μάθωμεν πώς τό τών
βασιλέων φιλότιμον αίτιον ήν τοΟ τάς βίβλους
νοθεύεσθαι. ίστέον τοίνυν δτι ol παλαιοί βασιλείς
έρασταί όντες λόγων έσπευδον διά φιλοτιμίας συν-
35 αγαγεϊν τά τών άρχαίων συγγράμματα, ούτως
ούν Ίοβάτης ό τής Λιβύης βασιλεύς έραστής
έγένετο τών Πυθαγορικών συγγραμμάτων καί
Πτολεμαίος ό έπίκλην Φιλάδελφος τών 'Αριστοτε-
λικών καί Πεισίστρατος ό τών 'Αθηναίων τύραν-
40 νος τών 'Ομηρικών, <καΙ> χρημάτων δωρεαΐς
εσπευδον ταΟτα συναγαγεϊν. πολλοί ούν χρημά-
των όρεγόμενοι Ισπευδον ή συγγράψασθαι ήγουν
καί τά τυχόντα συναγαγεϊν καί έπιγράφειν τοϊς
τών άρχαιοτέρων όνόμασι καί προσφέρειν καί καρ-
45 πουσθαι δωρεάς διά τούτου μνηστευόμενοι. καί
συνέβαινεν, ώς προείπομεν, νοθεύεσθαι τά βιβλία
<εσθ' δτε) διά φιλοτιμίαν βασιλέων, διά δέ όμωνυ-
 Olymp., Proli, in Ar. Cat. comm. praeced. C A G 1 2 , 1 , p. 2 , 1 5 — 1 4 , 1 1 — loh. Philop., Comm. in Ar. Cat.
μίαν συγγραφέων ένοθεύοντο εσ6' δτε τά βιβλία,
διότι μή είς καί μόνος 'Αριστοτέλης ό Σταγειρίτης
έγένετο, άλλα καί ό έπίκλην Μύθος, [άλλά δή] καί ό
καλούμενος Παιδοτρίβης. δι' όμωνυμίαν δε συγ-
γραμμάτων ένοθεύοντο τά βιβλία, διότι μή μόνος
Αριστοτέλης έγραψε Κατηγορίας, άλλά καί Θεό-
φραστος καί Εΰδημος, ot τούτου μαθηταί. πολλά-
κις ούν τις περιτυχών ταϊς Κατηγορίαις Θεοφρά-
στου, εΐ τύχοι, ένόμισεν αύτάς είναι 'Αριστοτέλους,
έσθ' ότε δέ ούδέ δια όμωνυμίαν συγγραφέων ένο-
θεύοντο τά βιβλία ούδέ διά όμωνυμίαν συγγραμ-
μάτων, άλλά διά όμωνυμίαν ύπομνημάτων, διότι
πολλάκις ύπόμνημά τις έποίησεν είς όμώνυμον
πραγματείαν καί ένομίσθη άλλης είναι · ώσπερ ουν
καί Θεόφραστος έποίησεν ύπόμνημά είς τάς οίκείας
Κατηγορίας, καί πολλάκις τις άποπλανδται ότι
των 'Αριστοτέλους έστί τό ύπόμνημά. ή πολλάκις
έντυγχάνων τις τω ύπομνήματι 'Αλεξάνδρου του
Άφροδισιέως είς τάς Κατηγορίας ένόμιξεν αύτό
πάντως είναι των 'Αριστοτέλους, λανθάνον ότι ού
μόνον γέγραπται αύτω είς τάς 'Αριστοτέλους άλλά
καί είς τάς Θεοφράστου, εστι δέ δτε δι' εύγνωμο-
σύνην μαθητών πρός διδάσκαλον ένοθεύοντο τά
βιβλία, ώσπερ πάντα τά συγγράμματα τά έπι-
γεγραμμένα Πυθαγόρου· ό γάρ Πυθαγόρας ουκ
άπέλειψεν οίκεϊον σύγγραμμα, λέγων δτι ού δει
άψυχα καταλιμπάνειν συγγράμματα, έπειδή μή
δύναται ύπέρ έαυτών άπολογεΐσθαι, άλλά δει κα-
ταλιμπάνειν έμψυχα συγγράμματα, τουτ' Ιστι
μαθητάς οίτινες καί ύπέρ έαυτών καί των ιδίων
διδασκάλων δύνανται συμμαχειν. ol ούν μαθηταί
αυτού δι' εύνοιαν ποιήσαντες συγγράμματα έπέ-
γραψαν τό όνομα Πυθαγόρου. καί διά ταύτη ν τήν
αίτίαν νόθα είσΐ πάντα τά έξ όνόματος Πυθαγόρου
προσφερόμενα συγγράμματα.
Ή δέ είς τά μόρια διαίρεσις σαφής έστι περί
'Αριστοτέλους και σύνοπτος κατά ζήλον γεω-
μετρικών· ώσπερ γάρ έκεϊνοι πρώτα παραλαμ-
βάνουσι τά λήμματα καί τά αίτήματα, καί είτα
ούτως έπιφέρουσι τά θεωρήματα, ούτω καί 'Αρι-
στοτέλης πρώτα διδάσκει τά πρός τήν χρείαν του
συγγράμματος καί έπειτα αύτά τά προκείμενα, ως
έντεϋθεν σαφή γίνεσθαι τά κεφάλαια, καί έν τούτοις
στήσωμεν τήν παροΟσαν θεωρία ν, έπειδή καί πέρας
εϊληφεν ή διδασκαλία των προλαμβανομένων της
'Αριστοτέλους φιλοσοφίας.
75
4. Iohannes Philoponus: In Aristotelis Catego-
rías commentarius p. 1,1—8,22 ed. Ad. Busse
(Commentarla in Aristotelem Graeca ed. cons. et auct.
Academiae litt. R. Borussicae vol. XIII pars I, 1898)
5
Sigla:
C = Laurentianus 10, 26 s. XIII
F = Laurentianus 71, 3 s. XIII
a = ed. Aldina anni 1503
10
'Ιωάννου του Φιλοπόνου σχόλια είς τάς
Κατηγορίας
Καθάπερ άρχόμενοι τών Είσαγωγών έλέγομεν
τά προς πδσαν φιλοσοφίαν συντείνοντα, έπειτα
is άφωριζόμεθα τόν σκοπόν του προκειμένου βιβλίου,
ούτω καί νυν άρχόμενοι [πρό] του 'Αριστοτελικού
συγγράμματος είπωμεν τά πρός πδσαν συντείνον-
τα τήν 'Αριστοτελική ν φιλοσοφίαν, είθ' ούτως τόν
σκοπόν του προκειμένου τών Κατηγοριών βι-
20 βλίου διορισώμεθα. εστι δέ τά όφείλοντα προ-
ληφθηναι κεφάλαια δέκα· πρώτον κατά πόσους
τρόπους όνομάζονται αί τών φιλοσόφων αίρέσεις,
ίνα γνώμεν έκ ποίας αίρέσεως ήν ό φιλόσοφος,
δεύτερον περί της διαιρέσεως τών 'Αριστοτελικών
25 συγγραμμάτων, τρίτον πόθεν άρκτέον τών 'Αρι-
στοτελικών συγγραμμάτων, τέταρτον τί τό τέλος
της 'Αριστοτελικής φιλοσοφίας, πέμπτον τίς ή
όδός ή έπί τό τέλος άγουσα, έκτον τί τό είδος της
'Αριστοτελικής άπαγγελίας, έβδομο ν διά τί τήν
30 άσάφειαν έπετήδευσεν, όγδοον ποίον δεί είναι τόν
άκροατήν, ενατον ποίον δει είναι τόν έξηγούμενον,
δέκατον πόσα δεί προλέγειν έκάστης 'Αριστοτελι-
κής πραγματείας κεφάλαια, τά μέν ούν οφειλόμενα
ζητεΐσθαι κεφάλαια ταΟτα. ζητητέον δέ καί τήν
35 αίτίαν, δι' ή ν ταϋτα μόνα ζητοϋμεν καί ούτε
πλείονα ούτε έλάττονα. τήν δέ αίτίαν σαφώς αν
μάθοιμεν έκ διαιρέσεως παραλαμβάνοντες τόν λό-
γον (vel lapsu vel consulto demonstratio omissa
est).
40 I. Έπειδή τοίνυν ai τών φιλοσόφων αίρέσεις
λέγονται έπταχώς (ή άπό του αίρεσιάρχου ώς οί
Πλατωνικοί καί οί Πυθαγόρειοι, ή άπό της του
αίρεσιάρχου πατρίδος ώς οί άπό του Άριστίππου
Κυρηναϊκοί καί άπό Εύκλείδου Μεγαρικοί, ή άπό
45 (του) τόπου, έν ώ έδίδασκεν, ώς οί 'Ακαδημαϊκοί
άπό Ξενοκράτους καί οί Στωικοί άπό Ζήνωνος του
Κιτιέως, ή άπό της έν τω φιλοσοφείν έπικρίσεως
76 loh. Philop., Comm. in Ar. Cat. CAG 13, 1, p. 1 , 1 - 8 , 22
ώς oi 'Εφεκτικοί oí άπό Πύρρωνος καί 'Ηρακλείτου,
ή άπό τοΟ είδους της ζωής ώς· ol Κυνικοί οί άττό
'Αντισθένους, ή darò του τέλους της φιλοσοφίας ώς
οί 'Ηδονικοί [Επικούρειοι]; ή άπό του συμβεβη-
κότος ώς οί Περιπατητικοί άπό Αριστοτέλους),
'Εφεκτικοί μέν ούν έλέγοντο δια τοιαύτη ν αίτίαν
Πύρρων ό της αίρέσεως ήγησάμενος ελεγεν άκα-
ταληψίαν εΓναι έν τοις ούσι, τοιούτω χρώμενος πα-
ραδείγματι.· ώσπερ, φησίν, εις τόν αυτόν ποταμόν
δις έμβήναί άμήχανον (φθάνει γαρ παραρρεύσας
πρίν δεύτερον είς αύτόν έμβαλεϊν), ούτως ούδέ περί
των πραγμάτων Ιστι τι σαφώς άποφήνασθαι
ρευστής ούσης καί αύτών τής φύσεως και έν τούτω
<τό) είναι έχούσης έν τω γίνεσθαι καί άπογίνεσθαι ·
δθεν έρωτώμενοι κατένευον μόνον ή άνένευον, οίό-
μενοι φθάνειν άμειφθήναι τά πράγματα πριν
άποκρίνασθαι. ό δέ μαθητής αύτοϋ [Ηράκλειτος]
έπιτείνων τό άτοπον ελεγεν ότι ούδέ άπαξ είς τόν
αύτόν ποταμόν έμβήναι δυνατόν · πριν γάρ όλον τό
σώμα καταδϋναι, πλείστον ύδωρ φθάνει παραρ-
ρευσαν. ούτω δέ εχει υ καί την των πραγμάτων
φύσιν έν κινήσει γάρ καί ροή τό είναι εχειν
άπαντα, διό καί 'Εφεκτικοί έλέγοντο, παρά τό
έπέχειν τάς περί τών πραγμάτων άποκρίσεις. ό δέ
Πλάτων πολλοίς λόγοις την δόξαν ταύτην έλέγξας
μετά πολλά καί τούτον αύτοϊς έπιφέρει τόν Ιλεγχον,
ότι «ώ άνθρωποι οί λέγοντες άκαταληψίαν είναι,
κατελάβετε ότι Ιστιν άκαταληψία ή ου; εί μέν γάρ
κατελάβετε, εστι κατάληψις· εί δ ' ού κατελάβετε,
ούκ έστιν ύμϊν πιστεϋσαι ώς μή καταλαβοϋσιν ότι
έστιν άκαταληψία». οί δέ Κυνικοί ούτως έκαλοϋντο
δια τό παρρησιαστικόν καί έλεγκτικόν· και γάρ
τόν κύνα φασίν εχειν τι φιλόσοφον καί διακριτικόν ·
ύλακτεΐ μέν γάρ τοΤς άλλοτρίοις, προσσαίνει δέ
τοις οίκείοις- ούτω καί ούτοι προσίεντο μέν καί
ήσπάζοντο τάς άρετάς καί τούς κατ' άρετήν ζών-
τας, έπήρχοντο δέ καί ύλάκτουν τοίς πάθεσι και
τοις κατά τά πάθη ζώσι, καν βασιλείς είεν. οί δέ
'Ηδονικοί ούτως έκαλοϋντο, διότι τέλος έτίθεντο
τήν ήδονήν, ήδονήν δέ ού τήν σωματικήν άλλά τό
γαληνόν καί άτάραχον τής ψυχής κατάστημα τό
έπόμενον τ ή κατ' άρετήν ζωή. κακώς δ ' ελεγον
ούτοι, τό σύμπτωμα τής άρετής ήτοι τήν σκιάν τέ-
λος τιθέμενοι, οί δέ Περιπατητικοί διά τοιαύτην
αίτίαν ούτως έλέγοντο· Πλάτων γάρ γυμνασίας
ένεκα περίπατων έποιεϊτο τάς πρός τούς έταίρους
συνουσίας, όν ό 'Αριστοτέλης διαδεξάμενος έσχε
τήν έκ τής ένεργείας ήτοι του συμβεβηκότος έπω-
νυμίαν.
I I . Φέρε τοίνυν καί διαίρεσιν τών 'Αριστοτε-
λικών συγγραμμάτων ποιησώμεθα. τών Άριστο-
5 τελικών συγγραμμάτων τά μέν έστι μερικά, ώς αϊ
Έπιστολαί, τά δέ καθόλου, οίον ή Φυσική, ή Περί
ψυχής καί τά λοιπά, τά δέ μεταξύ, ώς αί Πολιτεϊαι
καί αί Περί ζφων ίστορίαι. τών καθόλου πάλιν τά
μέν ύπομνηματικά τά δέ συνταγματικά, και τών
ίο ύπομνηματικών τά μέν μονοειδή τά δέ ποικίλα· καί
μονοειδή μέν όσα περί ένός αύτφ Θεωρήματος
έγράφη, ποικίλα δέ όσα περί πλειόνων έσημειώ-
σατο. τών δέ συνταγματικών τά μέν αυτοπρό-
σωπα, ά καί άκροαματικά καλείται, τά δέ διαλο-
ΐ5 γικά καί έξωτερικά. τών δέ άκροαματικών τά μέν
Θεωρητικά τάδέ πρακτικά τά <δέ> οργανικά, καί τών
θεωρητικών τά μέν φυσιολογικά τά δέ μαθηματικά
τά δέ Θεολογικά, τών δέ πρακτικών τά μέν ήθικά
τά δέ οικονομικά τά δέ πολιτικά, καί τών όργανι-
20 κών τά μέν είς τά προ τής μεθόδου τά δέ περί αύτής
τής μεθόδου τά δέ περί τών άλλως είς τήν μέθοδο ν
συντελούντων.
Μερικά μέν ούν έστιν όσα πρός τινα Ιδίως
γέγραπται, ώς αϊ Έπιστολαί ή όσα έρωτηθείς ύπό
25 'Αλεξάνδρου τοϋ Μακεδόνος περί τε βασιλείας καί
όπως δει τάς άποικίας ποιεϊσθαι γεγράφηκε. κα-
θόλου δέ ώς αί Φυσικαί πραγματεΐαι ή ώς τά Περί
γενέσεως καί φθοράς · περί καθολικών γάρ διαλαμ-
βάνει έν τοις τοιούτοις πραγμάτων, μεταξύ δέ ώς
30 αί Περί γενέσεως ζφων· ή μέν γάρ περί ζώων έχει
τό καθόλου, ή δέ περί πάσης άπλώς γενέσεως τό
μερικόν εχει. ύπομνηματικά δέ έκεϊνα καλουσιν όσα
πρός οίκείαν άπεσημειοϋτο ύπόμνησιν είώθεσαν
γάρ οί παλαιοί τά τών άρχαιοτέρων άναγινώ-
35 σκοντες συγγράμματα άποσημειοϋσθαι αύτών τάς
περί έκάστου πράγματος δόξας καί τά έπιχειρή-
ματα τά τούτων κατασκευαστικά· ού μόνον δέ
άλλά · καί τά αύτοϊς πολλάκις δοκοϋντα άπεση-
μειοϋντο μνήμης ενεκεν, ίνα εί ποτε μέλλοιεν συγ-
40 γράφειν περί τίνος, εχοιεν έξ έτοιμου τάς τών πα-
λαιοτέρων περί του προκειμένου δόξας ώς ύλην
τών οικείων συνταγμάτων, τών δέ ύπομνηματι-
κών τά μέν μονοειδή ελεγον, έν οίς περί ένός μόνου
πράγματος άπεσημειοϋντο, οίον περί ψυχής ή
45 ούρανοϋ ή τίνος άλλου, τά δέ ποικίλα, έν οίς περί
πλειόνων άπεσημειοϋντο πραγμάτων, συνταγ-
ματικά δέ λέγουσιν όσα καί φράσιν εχει πρέπουσαν
 loh. Philop., Comm. in Ar. Cat. CAG 13,1, p. 1,1-8,22
συντάγματι καί την των κεφαλαίων εύτακτο ν διαί-
ρεαιν. των δέ συνταγματικών τά μεν διαλογικά τά
δέ αυτοπρόσωπα, αυτοπρόσωπα μέν έν οίς εξ ol-
κείου προσώπου την διδασκαλίαν έποιεϊτο, όπερ
καί άκροαματικά καλοϋσι δια τό προς γνησίους
άκροατάς ποιεϊσθαι τον λόγον, διαλογικά δέ όσα
μή έξ οικείου προσώπου συνέγραφεν, άλλ' ώσπερ
ό Πλάτων ύποκρινόμενος έτερων πρόσωπα, όπερ
καί έξωτερικά έκάλουν δια τό πρός τήν των πολ-
λών γεγράφθαι ώφέλειαν, ή καί διαφέρει γε πλεΐ-
στον τά διαλογικά των αΰτοπροσώπων · έν μέν γάρ
τοις αύτοπροσώποις άτε πρός γνησίους άκροατάς
τον λόγον ποιούμενος τά δοκοϋντά τε αυτοί λέγει
καί δι' έπιχειρημάτων ακριβέστατων καί οίς ούχ
οίοί τέ είσιν οί πολλοί παρακολουθήσαι, έν δέ τοις
διαλογικοίς δτε πρός κοινήν καί τήν τών πολλών
ώφέλειαν γεγραμμένοις κάκεϊ μέν τά δοκοϋντά
αύτώ λέγει, άλλ' ού δι' άποδεικτικών έπιχειρη-
μάτων, αλλά δΓ άπλουστέρων καί οίς οίοί τέ είσιν
οί πολλοί παρακολουθεϊν.
Διαιρούνται δέ τά αύτοπρόσωπα εις τε τ ά
θεωρητικά καί τά πρακτικά καί τά όργανικά, δτι
καί ή φιλοσοφία είς δύο ταϋτα διήρηται, είς τε τό
Θεωρητικόν καί τό πρακτικόν- καί θεωρητικά μέν
είσιν έν οίς έπισκέπτεται περί της άληθείας καί του 25
ψεύδους, πρακτικά δέ έν οίς έπισκοπεί περί του
άγαθοϋ καί του κακοϋ· έπεί δέ πολλή τίς έστιν
άμφισβήτησις τοις άνθρώποις περί τε του άγαθοϋ
καί του κακοϋ καί της άληθείας καί του ψεύδους,
καί άλλοι άλλο οίονται άγαθόν καί κακόν καί 3ο
άληθές καί ψευδές είναι, έδέησεν αύτώ όργάνου
διακριτικού τούτων, δπερ έστίν ή άπόδειξις. ή δέ
άπόδειξις ούδέν άλλο έστίν ή συλλογισμός άπο-
δεικτικός. ώς γάρ ό τέκτων τ ή στάθμη κέχρηται
όργάνω πρός διάκρισιν τών τε καμπύλων καί τών 35
όρθών ξύλων, ομοίως καί ό οίκοδόμος τ ή καθέτω
διακρινούση τούς τε όρθούς καί τούς μή τοιούτους
τών τοίχων, ούτω καί οί φιλόσοφοι τήν άπόδειξιν
Ιχουσι κανόνα άπταιστο ν της τών όντων διακρί-
σεως. διαιρουσι δέ τ ά θεωρητικά εις τε τά φυσιολο- 4ο
γικά καί μαθηματικά καί Θεολογικά, καί Θεολογικά
μέν έστι τά μετά τήν Φυσικήν πραγματείαν αύτώ
τεταγμένα, δπερ ούτω Μετά τά φυσικά προσηγό-
ρευσε (τά γάρ υπέρ τήν φύσιν πάντα διδάσκειν
Θεολογίας ίδιον), φυσι(ολογι)κά δέ ώς αύταί αί 45
Φυσικαί καλούμενοι (άκροάσεις), τά Περί γενέσεως
καί φθοράς καί τά παραπλήσια, μαθηματικά δέ τά μέ-
77
σα τούτων όντα καί κατά τι μέν χωριστά της ύλης
κατά τι δέάχώριστα· ε γράψε γάρ καί (...) γραμμάς
τινας. τάδέ πρακτικά είςτετάήθικά (εχει γάρ ( . . . )
'Ηθικήν πραγματείαν) καί εις τά οικονομικά καί π ο -
5 λιτικά. τών δέ οργανικών τά μέν είσι περί τών άρχών
της μεθόδου, ώς αί Κατηγορίαι καί τό Περί έρμη νείας
καί οί δύο λόγοιτώνΠρώτωνάναλυτικών, τά δέ περί
αύτής της μεθόδου, ώς τά "Υστερα άναλυτικά, έν οίς
περί άποδείξεως διδάσκει, οί δέ Τόποι καί οί Σοφι-
ίο στικοί Ιλεγχοι καί αί 'Ρητορικαί τέχναι, καί ώς
τινές (φασι) τά Περί ποιητικής, αύτόθεν μέν είς τήν
μέθοδον ού συμβάλλονται, άλλως δέ καί αύτά
συνεργοϋσι πρός τήν άπόδειξιν, τάς μεθόδους
ημάς, καθ' ας οί παραλογισμοί γίνονται, διδάσκον-
is τα.
I I I . Τρίτον ήν έφεξής κεφάλαιον τό πόθεν δε!
δρχεσθαι τών 'Αριστοτελικών συγγραμμάτων.
Βόηθος μέν ούν φησιν ό Σιδώνιος δεϊν άπό της φυ-
σικής δρχεσθαι πραγματείας δτε ήμϊν συνηθεστέρας
2ο
καί γνωρίμου, δεϊν δέ άεί άπό τών σαφεστέρων
δρχεσθαι καί γνωρίμων, ό δέ τούτου διδάσκαλος
'Ανδρόνικος ό 'Ρόδιος ακριβέστερου έξετάζων ελεγε
χρήναι πρότερο ν άπό της λογικής δρχεσθαι, ήτις
περί τήν άπόδειξιν καταγίνεται, έπειδή ούν έν π ά -
σαις αύτοϋ ταϊς πραγματείαις ό φιλόσοφος κέχρη-
ται τ ή άποδεικτική μεθόδω, δέον ήμδς πρότερον
ταύτην κατορθώσαι, ίνα εύχερέστερον παρακολου-
θήσωμεν τοις άλλοις αύτοϋ συγγράμμασι. φασί δέ
τίνες άπό της ήθικής δεϊν δρχεσθαι · πρότερον γ ά ρ
δεί τά ήθη κατακοσμεϊν καί ούτως επί τάς άλλας
ίέναι πραγματείας, ίνα μή τεθολωμένον ύπό τών
παθών τό λογιστικόν Ιχοντες τάς περί τών π ρ α γ -
μάτων κρίσεις μή ακριβείς φέρωμεν. εί δέ τίνες λέ-
γοιεν μάλλον άπό της λογικής, ίνα μετά άπο-
δείξεως είδείημεν τά άγοντα ήμδς έπί τάς άρχάς καί
ποία έστίν ή όντως άρετή, φαμέν δτι πρώτον μέν
όρθοδοξαστικώς είδέναι τοϋτο όφείλομεν, είθ' ύστε-
ρον καί σποδεικτικώς · ώστε κάν ταϊς άποδείξεσι
μή παρακολουθώμεν, δει πρότερον αύτά της ήθικής
τά αποτελέσματα μαθόντας όρθοδοξαστικώς κατ'
αύτά ζή ν, είθ ' ύστερον ταϊς άποδεικτικαΐς έπιβάλλει ν
μεθόδοις.
IV. Τί δέ τό τέλος έστί της 'Αριστοτελικής φι-
λοσοφίας; φαμέν δτι τό γνώναι τήν άπάντων αρ-
χήν, τήν τών πάντων δημιουργόν αίτίαν, τήν άεί
καί ώσαύτως έχουσαν · άποδείκνυσι γάρ μίαν
78 loh. Philop., Comm. in Ar. Cat. CAG 13,1, p. 1,1-8, 22
πάντων αρχήν και άσώματον, εξ εκείνης δέ τά πάν-
τ α παράγεσθαι.
V. Τίνα δέ τά άγοντα ή μας είς τοΰτο τό τέλος;
φαμέν δτι ή διδασκαλία των εν xpóvco καί έν με-
ταβολή υπαρχόντων, τοιαύτα δέ έστι τά έν γενέσει
καί φθορά · από γάρ τούτων δια μέσων των μαθη-
ματικών άνάγομεν έαυτούς έπί τά άεί καί ώσαύτως
έχοντα (τοιαύτα δέ έστι τά ουράνια) καί ούτως με-
τά τάς άσωμάτους ουσίας έπί την πρώτην πάντων
αίτίαν · πάσης γάρ κινήσεως ή κατ' ούσίαν ούσης ή
κατά ποσόν ή κατά ποιόν ή κατά τόπον τά μεν
έν γενέσει καί φθορά κατά πδσαν κίνησιν κινούν-
ται, τά δέ ουράνια κατά μόνη ν την κατά τόπον -
διό χρή εϋτάκτως όδεύειν άπό των πολυτρόπως
κινουμένων έπί τά κατά μίαν καί μόνην κίνησιν
κινούμενα, καί ούτως έπί τήν άκίνητον καί άεί
ώσαύτως εχουσαν αρχήν, καί μή κατά τόν χρη-
σμόν 'ύπερβάθμιον πόδα πέμπει ν' εί γάρ άθρόως
βουληθείημεν έκ τών σωματικών τ η π ρ ώ τ η τών
πάντων άρχή προσβαλεϊν, νοήσαιμεν αν κάκείνην
σώμα είναι καί έσχηματίσθαι. διό φησιν ό Πλω-
τίνος 'παραδοτέον τοις νέοις τά μαθήματα προς
συνεθισμόν της άσωμάτου φύσεως'.
VI. Τό δέ είδος τών 'Αριστοτελικών συγ-
γραμμάτων πανταχού άκριβές κατά τήν φράσιν
(έκφεύγει γάρ άεί ό φιλόσοφος τάς ρητορικάς
κομψείας καί μόνου έφίεται του τήν τών πραγμά-
των παραστήσαι φύσιν), πολλαχοΟ δέ συνεσφιγ-
μένον καί άσαφώς πεφρασμένον, ού διά τήν φύσιν
του γράψαντος, άλλ' έκουσίως τοΰτο πεποίηκεν
άμέλίΐ τούς τε Τόπους σαφώς διηγήσατο καί τά
Μετέωρα καί ετερα.
VII. Έπετήδευσε τοίνυντήν άσάφειαν διά τούς
άναγινώσκοντας, ίνα εύφυεστέρους άποτελέση εις
τό συντετα[γ]μένως τών λεγομένων ακούει ν και ίνα
τούς ραθύμους άκροατάς άποστρέψη έκ προοι-
μίων· οί γάρ γνήσιοι άκροαταί δσω άσαφή έστι τά
λεγόμενα, τοσούτω σπουδάζουσι μάλλον καταγω-
νίσασθαι καί του βάθους έφικέσθαι. ώσπερ ούν
παραπετάσματι τ η άσαφεία έχρήσατο διά τούς
βεβήλους άμφιεννύς τών πραγμάτων τό σεμνόν τ η
άσαφεία.
VIII. Ό δέ ακροατής οφείλει ύπάρχειν δίκαιος,
εύφυής τήν διάνοιαν, σπουδαίος περί τούς λόγους,
τό ήθος μέτριος, έν πασι κεκοσμημένος.
IX. ' Ο δέ τούτον έξηγούμενος όφείλει μήτε κατ'
ευνοιαν έπιχειρεϊν τά κακώς λεγόμενα συνισταν καί
ώς άπό τρίποδος ταύτα δέχεσθαι μήτε τά καλά κα-
κοτρόπως δέχεσθαι κατά άπέχθειαν, άλλα κριτής
απαθής τών λεγομένων ύπάρχειν, καί π ρ ώ τ α μέν
τήν διάνοιαν του άρχαίου σαφηνίζειν καί έρμη-
νεύειν τά αύτω δοκούντα, Ιπειτα τήν π α ρ ' έαυτοϋ
έπιφέρειν κρίσιν.
Χ. Πασών δέ τών 'Αριστοτέλους πραγματειών
τά προλέγεσθαι όφείλοντα εξ έοτιν, ό σκοπός, τό
χρήσιμον, ή αΙτία της έπιγραφής, ή τάξις της
άναγνώσεως, ή εις τά κεφάλαια διαίρεσις καί εί
γνήσιον τού φιλοσόφου τό βιβλίον. καί ό μέν σκο-
πός έξαπομάττει της πραγματείας τήν φύσιν καί
ώσπερ εξιν τ ω άναγινώσκοντι παρέχει πώς νοεΐν
εκαστον δει · παρασκευάζει γάρ εκαστον τών λεγο-
μένων πρός τόν σκοπόν άπευθύνειν τού συγγράμ-
ματος · ό γ ά ρ τόν σκοπόν άγνοών έοικε τυφλφ, ούκ
είδότι οποί φέρεται, καί μάτην π ά ν τ α νομίσει τ ά
2ο προς τόν σκοπόν τείνοντα ύπό τού άρχαίου λέ-
γεσθαι. τό δέ χρήσιμον σπουδήν καί προθυμίαν τ ω
άκροατη έντίθησι - δε! γάρ τόν μέλλοντά τίνος
άρχεσθαι μανθάνειν πρότερον τό ά π ' έκείνου χρή-
σιμον, είς τί αύτω λυσιτελεΐ. τήν δέ αίτίαν της
έπιγραφής, έπειδή έπί τίνων συγγραμμάτων εστίν
25 δτε άδήλου της έπιγραφής ούσης χρή ζητείν δι' ην
αίτίαν ούτως έπιγέγραπται, ώς έν ταϊς Κατηγορίαις
και έν τ ω Περί έρμηνείας καί έν άλλοις· έν γάρ τ ω
Περί ούρα νου ή έν τ ω Περί ψυχής ού δει τήν αίτίαν
της έπιγραφής ζητεϊν· αύτόθεν γάρ τό σαφές εχει.
30 ζητοΟμεν δέ καί εί γνήσιον του συγγραφέως τό
βιβλίον τρεις γάρ άφορμαί γεγόνασι του νοθεύε-
σθαι τά συγγράμματα τού 'Αριστοτέλους, μία μέν
όμωνυμία (τών συγγραφέων) (γεγόνασι γάρ καί
ετεροι Άριστοτέλεις, ών τά συγγράμματα διά τήν
35 όμωνυμίαν τινές ένόμισαν του Αριστοτέλους),
δευτέρα δέ ή τών συγγραμμάτων όμωνυμία (οί γάρ
μαθηταί αύτού Εύδημοςκαί Φανίαςκαί Θεόφραστος
κατά ζήλον του διδασκάλου γεγράφασι Κατηγο-
ρίας καί Περί έρμηνείας καί Αναλυτικά) ; ή δέ τρίτη
40 τοιαύτη έστί· ΠτολεμαΤον τόν Φιλάδελφον πάνυ
έσπουδακέναι φασί περί τά 'Αριστοτέλους συγ-
γράμματα, ώς καί περί τά λοιπά, καί χρήματα δι-
δόναι τοις προσφέρουσιν αύτω βίβλους του φιλο-
σόφου. όθεν τινές χρηματίσασθαι βουλόμενοι έπι-
45 γράφοντες συγγράμματα τ ω τού φιλοσόφου όνό-
ματι προσήγον · άμέλει φασίν έν τ ή μεγάλη βιβλίο-
 loh. Philop., Comm. in Ar. Cat. C A G 1 3 , 1 , p. 1, 1 - 8 , 2 2 - Elias, Comm. in Porph. Is. et Ar. Cat. C A G
θήκη εύρήσθαι 'Αναλυτικών μέν τεσσαράκοντα
βίβλους, Κατηγοριών δέ δύο. έκρίθη δέ ύπό τών
έξηγητών Κοπτηγοριών μέν τοΟτο είναι γνήσιον τοΰ
'Αριστοτέλους 'Αναλυτικών δέ τέσσαρα · έκρίθη δέ
Ικ τε τών νοημάτων καί της φράσεως και τώ άεί έν
ταϊς άλλαις πραγματείαις μεμνήσθαι τούτου του
βιβλίου τον φιλόσοφον. τάξιν δέ ζητοΰμεν αναγνώ-
σεως, Ινα μή τοις μείζοσι πρώτον έγχειρώμεν καί ών
είς τήν γνώσιν ετερα όφείλει προλαμβάνεσθαι,
άγνοοΰντες τα ήμϊν πρώτον γινώσκεσθαι όφείλοντα
τήν δέ είς τα μόρια διαίρεσιν, διότι δει τον άκριβώς
βουλόμενον τήν του όλου φύσιν μαθείν τά τούτου
μέρη άκριβώς έπεσκέφθαι, οίον ό τον άνθρωπον
άκριβώς είδέναι βουλόμενος οφείλει τούτου κεφαλήν
τε καί χείρας καί πόδας καί τά άλλα όμοίως είδέναι
μέρη. ούτως ούν καί έκάστου συγγράμματος δει τά
μέρη πρότερον είδέναι, εις πόσα καί ποια διαιρείται.
Είδέναι δέ χρή δτι ού πανταχη ταύτα πάντα
χρή ζητεΐν, άλλ' έν οίς το σαφές άποκέκρυπται ·
πολλάκις γάρ τω σκοπώ συναναφαίνεται καί το
χρήσιμον, οίον έν Περί ούρανοϋ ή έν τή Περί ψυχής
δήλος καί ó σκοπός καί το χρήσιμον και ή επι-
γραφή. έν μέντοι γε τοις Τόποις ούδέ εν τούτων
δήλον. άλλ' ούδέ του σκοπού γνωσθέντος εύθύς
καί τό χρήσιμον συναναφαίνεται- σκοπός μέν γάρ
αύτω έν τοΤς Τόποις τήν διαλεκτικήν μέθοδον
ήμϊν παραδοϋναι - έστι δέ ή διαλεκτική, ως αύτός
ορίζεται, 'μέθοδος περί παντός του προτεθέντος
προβλήματος συλλογιστική έξ ένδοξων', εί δέ περί
παντός τοΰ προτεθέντος προβλήματος, προτίθεν-
ται δέ ήμϊν ού μόνον τά αληθή άλλά καί τά ψευδή,
ποίον ένταϋθα τό χρήσιμον; τό γνώναι μέθοδον
δι' ής καί τά ψευδή συλλογισόμεθα; αύτός ούν
προϊών τό χρήσιμον ήμϊν έκκαλύπτει, λέγων τήν
πραγματείαν χρήσιμον είναι προς τρία, προς
γυμνασίαν, προς τάς έντεύξεις, πρός τάς κατά
φιλοσοφίαν μεθόδους, έν μέντοι γε ταΐς Κατηγορί-
αις καί έν τώ Περί έρμηνείας άμα τω σκοπώ τό
χρήσιμον συναναφαίνεται, ώς έξης δείξομεν. καί
ταύτα μέν περί της 'Αριστοτελικής φιλοσοφίας
πάσης είρήσθω.
79
5. Elias: In Porphyrii Isagogen et Aristotelis
Categorías commentarla p. 107, 1—129, 3 ed.
Ad. Busse
(Commentarla in Aristotelem Graeca ed. cons. et auct.
5
Academiae litt. R. Borussicae vol. XVIII pars I, 1900)
Sigla:
Η = Hamiltonianus Berolinensis 382 s. XIV
Κ = Marcianus Gr. 699 s. XIV
Ρ = Parisinus Gr. 1900 s. XIV
io b = Brandisii scholia
Τών 'Αριστοτελικών άρχόμενοί λόγων εύθύς
έκ θυρών φίλα τω Άριστοτέλει διαπραξώμεθα καί
τήν φίλη ν αύτω συντομία ν συνόψει συντομωτάτη
is περιβάλωμεν σύνοψις γάρ καί συντομία φίλαι
τ ώ Άριστοτέλει, Πυθαγορείω κατ' άλήθειαν γεγο-
νότι καί τήν Πυθαγόρου σιωπή ν είς τήν γείτονα
βραχυλογίαν μεταγαγόντι. δέκα δέ τισι κεφαλαίοις
περικλείομεν τήν αύτοϋ φιλοσοφίαν. καί πρώτον
20 έστι τών δέκα, διά τί ούτως ώνομάσθη ή 'Αριστο-
τέλους φιλοσοφία, Περιπατητική, άλλ' έπειδή
τούτο μερικόν καί άφιλόσοφον (φιλοκαθόλου γάρ
ó φιλόσοφος), τά καθόλου ζητείσθω διά τίνας καί
πόσας αίτιας ώνομάσθησαν αϊ κατά φιλοσοφίαν
25 αίρέσεις. δεύτερον τίς ή διαίρεσις τών 'Αριστοτελι-
κών συγγραμμάτων πολλών όντων, χιλίων τον
άριθμόν, ώς φησι Πτολεμαίος ó φιλόσοφος άνα-
γραφήν αύτών ποιησάμενος καί τον βίο ν αύτοΰ
καί τήν διαθήκην (συγγράψας) .τρίτον πόθεν δει άρ-
30 χεσθαι τών 'Αριστοτελικών συγγραμμάτων, τέταρ-
τον τί τό τέλος αύτών. καί έπειδή όπου άρχή καί
τέλος, εστι τι καί μεταξύ, πέμπτον ζητείσθω τίς ή
μεταξύ οδός. έκτον ποιον δει είναι τόν ακροατή νκατά
ζωήν καί γνώσιν, εβδομον ποίον δει είναι τόν
35 έξηγητήν · μηδέ γάρ ούτος έκφευγέτω τήν βάσανον
διά τό άξίωμα τοΰ έξηγητοΰ, άλλ' εύθύνας διδότω
όποιος έστιν. όγδοον τί τό είδος της φράσεως
αύτοΰ, ενατον διά τί άσάφειαν έπετήδευσεν· ούδέ
γάρ ή ν φύσει τοιούτος, ώς δηλοΰσιν αί Έπιστο-
40 λαί αύτοΰ σαφείς ούσαι καί oi Τόποι καί τά Μετέ-
ωρα πάνυ σαφή όντα. δέκατον κεφάλαιον πόσα
καί τίνα δει προλαμβάνειν παντός 'Αριστοτελικού
βιβλίου.
Ταύτα πάντα τοΰ Πρόκλου λέγοντος δείν προ-
45 λαμβάνειν άρχομένους τών 'Αριστοτελικών συν-
ταγμάτων έν τή Συναναγνώσει (σύνταγμα δέ
τοΰτο Πρόκλειον), καί τήν αΐτίαν μή προστιθέν-
80 Elias, Comm. in Porph. Is. et Ar. Cat. CAG 18, 1, p. 107,1-129, 3
tos, φέρε ήμεϊς έκ διαιρέσεώς τίνος προσθώμεν
καί την αίτίαν. ή δέ διαίρεση πρόεισιν ούτως περι-
έχουσα· ή 'Αριστοτέλους φιλοσοφία καί ονομάζε-
ται καί ύφέστηκε. καί επειδή ονομάζεται, ζητοΰμεν
π ρ ώ τ ο ν δια τ( ούτως ώνομάσθησαν αί κατά φιλο-
σοφίαν αίρέσεις καί δια τί Περιπατητική ή τοΟ
'Αριστοτέλους έκλήθη φιλοσοφία, έπειδή δέ ύφ-
έστηκε ν, ή καθ' έαυτήν ύφέστηκε υόμω τέχνης καί
έπιστήμης ή προς ή μας ώς διδακτή, επειδή ούν
καθ' έαυτήν ύφέστηκεν, ή ά π ό των τελείων έπί τ ά
άτελή καί μερικώτερα χωρεί ή ά π ό των άτελών έπί
τ ά τέλεια, καί ζητοΰμεν τίς ή άρχή, τί τό τέλος,
τίς ή μεταξύ οδός. και ούτως μέν εΐ καθ' έαυτήν.
εί δέ πρός ήμδς, ζητοΰμεν τίς ό άκροατής καί τίς
ό έξηγητής. έπειδή δέ διαιρέσεως συνταγμάτων
έμνήσθημεν, έν δέ τοις συντάγμασίν έστι καί λέξις
καί διάνοια, δια μέν τήν λέξιν ζητοΰμεν τί τό είδος
της φράσεως καί δια τί τήν άσάφειαν έπετήδευσε,
δια δέ τήν διάνοιαν πόσα καί ποια δει προλαμβά-
νειν κεφάλαια τ ω ν 'Αριστοτέλους συνταγμάτων.
τ α ΰ τ α εχει ή παροΰσα θεωρία.
I. Πρώτον κεφάλαιο ν ή ν τών περικλειόντων
τήν 'Αριστοτέλους φιλοσοφίαν τό ζητήσαι κατά
πόσους καί τίνας τρόπους ώνομάσθησαν αί κατά
φιλοσοφίαν αιρέσεις, καί δε! εΐδέναι ότι κατά έπτά
τρόπους · ή γ α ρ ά π ό του αίρεσιάρχου, ώς Πλατωνι-
κοί καί 'Αριστοτελικοί, ή ά π ό της πατρίδος του
αίρεσιάρχου, ώς Κυρηναϊκοί δι' Ά ρ ί σ τ ι π π ο ν τον
Κυρηναιον.
'Αλλ' έπειδή ουκ ακριβώς δυνάμεθαπαρακολου-
θεϊν τοις λεγομένοις, εί μή πρώτον γνώμεν τί έστιν
αΐρεσις, φέρε πρότερον περί αυτής εϊπωμεν. αιρεσίς
έστι άνδρών άστείων δόξα προς μέν έαυτούς
συμφωνούντων πρός δέ άλλους διαφωνούντων,
καί καλώς εΤπεν 'άνδρών' καί ούκ άνδρός· ένός γ α ρ
άνδρός δόξα αιρεσιν ού ποιεί· θέσις γ ά ρ τότε
γίνεται, ώς ή Ηρακλείτου ότι π ά ν τ α κινείται, ή
Παρμενίδου ότι Ιν τ ό όν καί άκίνητον, ή 'Αντισθέ-
νους δτι οϋκ εστίν άντιλέγειν θέσις γ ά ρ έστι
παράδοξος ύπόληψις ένός τών κατά φιλοσοφίαν
γνωρίμων, τό δέ 'άστείων' καί αύτό καλώς πρόσ-
κειται, ΐ ν ' ώσιν άξιόλογοι καί έπιστήμονες· έάν
γ ά ρ ώσιν είκαιολόγοι καί άγελαίοι, ού ποιοϋσιν
ούδέ τέχνην ούδέ έπιστήμην. 'πρός έαυτούς συμ-
φωνούντων και προς άλλους διαφωνούτων'· έάν
γ ά ρ καί πρός έαυτούς καί προς άλλους συμφωνώ-
σιν, ού ποιοϋσιν αιρεσιν άλλα τό άντικείμενον τ η
αίρέσει, τ ο ΰ τ ' έστι κοινή ν έννοιαν χαρακτηρίζει
γ ά ρ τήν αιρεσιν συμφωνία μετά διαφωνίας, καί
ούκ έν τοις τυχοΟσιν άνθρώποις άλλ' έν άστείοις
καί άξιολόγοις. καί τ α ΰ τ α μέν περί της αίρέσεως.
s Δεϊ δέ είδέναι ότι κατά έπτά τρόπους όνομά-
ζονται αί κατά φιλοσοφίαν αίρέσεις· ή γ ά ρ ά π ό
τοΰ αίρεσιάρχου, ώς Πλατωνικοί καί 'Αριστοτελι-
κοί, ή ά π ό της πατρίδος του αίρεσιάρχου, ώς
Κυρηναϊκοί δι' Ά ρ ί σ τ ι π π ο ν ή Έρετριεϊς διά
ίο Μενέδημον τόν Έρετριέα ή Μεγαρικοί διά Τερψίω-
να καί Εύκλείδην τούς Μεγαρείς, όθεν καί Μεγαρική
φιλοσοφία, ή 'Ηλιακοί διά Φαίδωνα τόν ά π ό της
"Ηλιδος. καί ούτω μέν ά π ό της. τοΟ αίρεσιάρχου
πατρίδος.
is Ή ά π ό τοΰ τόπου, έν ώ τάς διατριβάς έποι-
οϋντο, ώς οί Στωικοί διά τήν έν τ ή 'Αττική ποι-
κίλην στοάν, έν ή έπαίδευε Ζήνων ό Κιττιεύς (ούχ
ό Έλεάτης ό καί Παρμενίδειος ό άμφοτερόγλωσ-
σος, περί ού είρηται
2ο άμφοτερογλώττοιο μέγα σθένος ούκ άλαπαδνόν
Ζήνωνος.
άμφοτερόγλωσσος δ ' έκλήθη ούχ ότι διαλεκτικός
ήν, ώς ό Κιττιεύς, καί τ ά αύτά άνεσκεύαζε και
κατεσκεύαζεν, ά λ λ ' δτι τ ή ζωή διαλεκτικός ή ν
25 άλλα μέν λέγων άλλα δέ φρονών· έρωτηθείς γ ά ρ
ούτός ποτέ ύπό τοΰ τυράννου τίνες είσίν οί
μάλιστα έπιβουλεύοντες τ ή τυραννίδι αύτοΰ, τούς
δορυφόρους έδειξε ν ó δέ πεισθείς καί άνελών
αύτούς διεφθάρη· άγαθόν γ ά ρ ένόμισε τό ψεύσα-
3ο σθαι διά τήν τοΟ τυράννου άναίρεσιν. καί τ ώ οίκείω
διδασκάλω ποτέ Παρμενίδη έν λέγοντι τό δν κατά
τό είδος, έκ {δέ) της ένεργείας πολλά τ ά όντα, συντί-
θησιν έκ τεσσαράκοντα έπιχειρημάτων δτι έν τ ό όν,
άγαθόν νομίσας τ ω οίκείω συμμαχεί ν διδασκάλω.
35 καί ποτε πάλιν τ ω αύτώ συνηγόρων διδασκάλω
άκίνητον λέγοντι τ ό όν, διά πέντε έπιχειρημάτων
κατασκευάζει ότι άκίνητον τ ό όν· οίς άντειπεΐν
μή δυνηθείς 'Αντισθένης ó Κυνικός άναστάς έβάδισε,
νομίσας ίσχυροτέραν είναι πάσης της διά λόγων
4ο άντιλογίας τήν διά της έναργείας άπόδειξιν.) ούτω
μέν καί ά π ό τοΟ τ ό π ο υ της συνουσίας.
"Η ά π ό της έν τοϊς φιλοσόφοις έπικρίσεως, ώς
οί 'Εφεκτικοί - ούτοι γ ά ρ άκαταληψίαν δοξάζοντες
έπεϊχον τάς λύσεις τ ώ ν προτάσεων, έκλήθη δέ
45 καί τρίπους ή αίρεσις αύτών, έπειδή τριπλδς
έποιοΟντο τάς άποκρίσεις· έρωτώμενοι γ ά ρ δ τι
ή ψυχή, θνητή ή άθάνατος, ελεγον δτι ή θνητή ή
 Elias, Comm. in Porph. Is. et Ar. Cat. CAG 18, 9, p. 1 0 7 , 1 - 1 2 9 , 3
άθάνατος ή αμφότερα ή ούδέτερον. έκλήθη δέ και
άπορη ματική δια τ ό άπορεΐν μόνον καί μή έπι-
λύεσθαι. ούτοι δέ άντίκεινται τοις Πρωταγορείοις ·
οΐ y à p Πρωταγόρειοι τάληθές έπρέσβευου, λέγον-
τες ότι τ ο δοκούν έκάστω αληθές έστιν. έλέγχει δέ
ό Πλάτων ιδία έκατέρους, τους μέν 'Εφεκτικούς
έν τ ω Θεαιτήτω λέγων προς αύτούς ούτως· ότι
'κατειληφότες λέγετε μή είναι κατάληψιν ή μή
κατειληφότες ; καί εΐ μέν κατειληφότες, ιδού εστι
κατάληψις· εί δέ μή κατειληφότες, ού πειθόμεθα
ύμίν μή κατειληφόσιν ότι εστίν άκαταληψία'. τούς
δέ ΤΤρωταγορείους ελέγχει έν τ ω Πρωταγόρα δια-
λόγω λίγων ούτως· δτι 'ήμεϊς, ώ Πρωταγόρα,
λέγοντές σε δοξάζειν κακώς άληθεύομεν ή ψευδό-
μεθα; εί μέν γάρ άληθεύομεν, σύ ψεύδη, καί Ιδού
εστι τό ψεύδος · εί δέ ψευδόμεθα σου άληθεύοντος,
Ιδού πάλιν εστι τό ψεύδος, ψεύδη ούν, κάν τε
άληθεύης κάν τε ψεύδη*, καί έπάγει λέγων δτι
Πρωταγόρας ψεύδεται, κάν τε άληθεύη κάν τε
ψεύδηται. ό δέ Αριστοτέλης δι ' ένός καί τού αύτοΟ
επιχειρήματος έλέγχει δια τό άξίωμα της άντι-
φάσεως· ε! γάρ οί μέν πάντη ψευδή δοξάζουσιν
οί δέ πάντη άληθή, άντίφασις τό τοιούτον, ούδέ-
ποτε δέ ή άντίφασις συναληθεύει· ούδέ γάρ πάν-
τως άληθή ούδέ πάντως ψευδή, ταύτης δέ τής
αίρέσεως ένόμισάν τίνες καί τον Πλάτωνα είναι διά
τ ό κεχρήσθαι διστακτικοϊς προσρήμασι, λέγοντα
'δοκώ μοι' καί 'ίσως' καί ' τ ά χ α ' καί 'ύπολαμβά-
νω'. άλλα ταύτα μέν ό Πλάτων δ ι ' άκρίβειαν
ελεγεν, ούτε δέ ό άκριβής πάντως έφεκτικός ούτε ό
εφεκτικός άκριβής. πλήν ούκ έφεκτικός ό Π λ ά τ ω ν
εστι γάρ πολλαχού άκούσαι αύτού λέγοντος καί
άποφαινομένου, δπη ελεγευ ώς κατά τον ποιητήν,
έν μέν τ ω Φαίδρω δτι ή ψυχή πδσα άθάνατος καί
έν τ ω Φαίδωνι δτι άδαμαντίνοις δεϊ δεσμοϊς τήν
δόξαν ταύτην έχοντα περί τής άθανασίας τής
ψυχής είς "Αιδου Ιέ ναι, κάν τοις Νόμοις δτι άληθέ-
στερα τά νυν λεγόμενα του τήν Κρήτην νήσον είναι
(έν Κρήτη γάρ τάς διατριβάς έποιεϊτο· ού γάρ
ή ξ ίου έτι σκηνάς των αυτού διαλόγων ποιεϊσθαι
τάς 'Αθήνας διά τά συμβάντα έπΐ Σωκράτει), καί
έν τ η Πολιτεία φησίν ότι μισθωσώμεθα κήρυκα
Στέντορος μεγαλοφωνότερον, όστις άναβάς έφ'
υψηλού βήματος άναβοήσει ώς ó μέν δίκαιος εύ-
δαίμων, καί εί λάθη πάντας άνθρώπους τοιούτος
ών καί διά τούτο άδικος νομιζόμενος μαστιγοϊτο,
ό δέ άδικος άθλιος, καί εί λάθη πάντας άνθρώπους
81
τοιούτος ών καί διά τούτο δίκαιος νομιζόμενος
τιμωτο ύπό πάντων, έπεξέτεινα δ ' αν τάς χρήσεις
τού Πλάτωνος κατασκευαζούσας δτι ούκ ή ν
έφεκτικός, εί μή δτι πρόλογος νυν 'Αριστοτελικών
5 πρόκειται, ούχί δέ Πλατωνικών.
Πέμπτος τρόπος ή ν τής επωνυμίας τών κατά
φιλοσοφίαν αιρέσεων άπό του τρόπου τής ζωής,
ώσπερ οί Κυνικοί φιλόσοφοι. Κυνικοί δέ έκλήθησαν
διά τέσσαρας αίτιας · ή γάρ διά τό άδιάφορον τού
ίο ζώου, έπειδή καί αύτοί άδιαφορία έπετήδευον ώς
οί κύνες δημοσία έσθίειν καί άφροδισιάζεσθαι καί
άνυπόδετοι περιπατεΐν καί έν πίθοις καί έν τριόδοις
καθεύδειν. τούτο δέ έποίουν τού φύσει καλού
όρεγόμενοι· ελεγον γάρ δτι εί άγαθόν έστι, δει
is κοινή καί Ιδίςι πράττεσθαι, εί δέ ούκ εστίν άγαθόν,
ούτε κοινή ούτε ίδια αύτό διαπρακτέον ού γάρ ή ν
π α ρ ' αύτοΐς
άλλά τό μέν φάσθαι τό δέ έγκεκρυμμένον είναι,
άλλ' ή ν π α ρ ' αύτοϊς τό
20 είπέ καί άμφαδίην, έπεί ούτινα δείδια έμπης.
αύτη π ρ ώ τ η αίτία. δευτέρα αίτία, δτι άναιδές
ζωον ό κύων, έπετήδευον δέ καί αύτοί τήν άναίδει-
αν, ού τήν χείρονα τής αίδούς άλλά τήν κρείττονα·
διττή γάρ ή άναίδεια, ή μέν χείρων τής αίδούς
25 ή δέ κρείττων,
ή τ ' άνδρας μέγα σίνεται ή δ ' όνίνησι.
ταύτην ούν τήν άναίδειαν έπετήδευον τήν κρείτ-
τονα αίδούς, οίον ύλακτούντες κατά τών άλλοτρί-
ων τής αύτών φιλοσοφίας, τρίτη αίτία, δτι φρουρη-
30 τικόν ζωον ό κ ύ ω ν έφρούρουν δέ καί αύτοί τά
δόγματα τής φιλοσοφίας διά τών άποδείξεων καί
μέγα έφρόνουν έπί τ ο ύ τ ω · φαίη γάρ άν ή τύχη
προς Άντισθένην τον προστάτην τής αίρέσεως
ταύτης ούτως
35 έννέα δή προέηκα τανυγλώχινας όϊστούς,
τούτον δ ' ού δύναμαι βαλέειν κύνα λυσσητήρα,
ότι, φησί, τοσαύτας αυτω συμφοράς έπήγαγον,
καί ούκ ήδυνήθην αύτοΰ καταβαλεϊν τό φρόνημα,
αύτη καί ή τρίτη αίτία. τετάρτη δέ ότι διακριτικόν
40 ζώου ό κύων γνώσει καί άγνοία τό φίλον καί τό
άλλότριον ό ρ ί ζ ο ν δν γάρ γινώσκει, νομίζει φίλον
είναι, καί εί ρόπαλον έπιφέροιτο, δν δ ' άγνοεΐ,
έχθόν, καί εί δέλεαρ έπιφερόμενος είη · ούτως ούν καί
ούτοι τούς μέν έπιτηδείους πρός φιλοσοφίαν φίλους
45 ένόμιζον καί εύμενώς έδέχοντο, τούς δέ άνεπιτη-
δείους άπήλαυνον δίκη ν κυνών κ α τ ' αύτών ύλακ-
τούντες. διό καί ό Πλάτων έν τ ω Γοργία φησίν δτι
82 Elias, Comm. in Porph. Is. et Ar. Cat. CAG 18, 1, p. 107, 1 - 1 2 9 , 3
έχει τινά σοφίαυ ó κύων διακρίνειν φίλον άπό
έχθροϋ. και τό διακρίνειν δέ άλήθειαν και ψευδός
μόνου φιλοσόφου, ούτως καί ό πέμπτος τρόπος.
"Εκτος δέ τρόπος άπό του τέλους, ώσπερ οΐ
'Ηδονικοί· τέλος γάρ των όντων την ήδονήν ελε-
γ ο ν · ών της φιλοσοφίας κατήρξεν 'Επίκουρος, φ
συνήκμασεν ό Μένανδρος, ούτοι δέ οί 'Επικούρειοι
καί μέχρι των ουρανίων ΐστων την πρόνοιαν, ίνα
μή πράγματα σ χ ή τό θείον περιεργαζόμενον τά
τηδε. μέμνηται δέ της δόξης ταύτης καί Μένανδρος
έν τοις Έπιτρέπουσιν, ή νίκα φησίν
οΐει τοσαύτην τους θεούς άγει ν σχολή ν,
ώς αγαθόν τε καί κακόν καθ' ή μέρα ν
νέμειν έκάστω, Σμικρίνη;
ούτοι ελεγον τέλος είναι τήν ήδονήν, ού τήν
αίσχράν δήθεν τήν δι ' άφροδισίων καί άλλων ήδυ-
παθειών, αλλά. τήν άσχολίαν των παθών καί κα-
ταστηματικήν, τήν καθιστώσαν τήν ψυχήν ώστε
μή πάσχειν αίσχρόν τι πάθος· ούδέ γάρ ήδονή τέ-
λος της φύσεως · ούδέ γάρ διά τούτο ενεργεί ή φύσις,
ίνα ήδώμεθα, άλλά συνέπλεξεν ήδονήν τ ή ενεργεία
οίον δελεάσασα καί γοητεύσασα ή μας δι' αύτής
προς τό έπίμοχθον τών ενεργειών - έπίμοχθον γάρ
μή πεινώντα έσθίειν καί μή διψώντα πίνειν. ή
ήδονή ούν ούκ εστι τέλος, άλλ' επεται ήτοι συμ-
πλέκεται τ η κατά φύσιν ενεργεία, ώσπερ ή σκιά
τ ώ έν φωτί βαδίζοντι. οΰτως καί έκτος τρόπος.
"Εβδομος τρόπος της έπωνυμίας τών κατά φι-
λοσοφίαν αΙρέσεων ό όνομασθείς άπό τίνος συμ-
βεβηκότος, ώς οί Περιπατητικοί άπό του Πλάτω-
νος κατά περίπατον τάς συνουσίας ποιουμένου διά
τό άμα τ η ψυχή τό σώμα γυμνάζειν. καί τών
άνθρωπίνων άναχωρήσαντος διαδέχεται τήν σχο-
λή ν αύτοΟ Σπεύσιππος ό υίός της Ποτώνης άδελ-
φής του Πλάτωνος· ουκ ετύγχανε γάρ τηνικαΟτα
παρών ό 'Αριστοτέλης· μετασταλείς γάρ ή ν ύ π ό
Φιλίππου έν Μακεδονία έπί τ ώ παιδεύσαι τον
υίόν αύτοΟ 'Αλέξανδρον, όν παραλαβών ούτως
έπιμελώς επαίδευσε τήν βασιλικήν έπιστήμην ώς
έπιλέγειν τον 'Αλέξανδρον, ή νίκα μηδένα ώφέλη-
σεν, δτι «σήμερον ούκ έβασίλευσα • ούδένα γάρ
εύεργέτησα». καί ποτε του 'Αριστοτέλους είπόντος
ότι άπειροι κόσμοι κατά Δημόκριτον, έπιδακρΰσαί
φασι τον 'Αλέξανδρον, ότι ούδ ' ένός όλου κόσμου
ήδυνήθη έπικρατήσαι. έκειθεν δέ ύποστρέψας ό.
'Αριστοτέλης διαδέχεται τήν σχολήν του Σπευ-
σίππου σύν 5ενοκράτει, καί άμφότεροι έλέγοντο Πε-
ριπατητικοί τοις τόποις διαφέροντες· οί μέν γ ά ρ
έκαλοϋντο Λύκειοι Περιπατητικοί, ώς οί 'Αριστο-
τελικοί, οί δέ άλλοι 'Ακαδημαϊκοί Περιπατητικοί,
ώς οί τοΟ Ξενοκράτους, τ ω χρόνω δέ, οία συμβαί-
5 νει, έξέλιπε ( τ ώ ν ) μέν τό όνομα του τόπου καί
έκαλοϋντο Περιπατητικοί χωρίς του Λύκειοι, τών δέ
5ενοκρατείων τό της ενεργείας όνομα έξέλιπε καί
έκαλοϋντο 'Ακαδημαϊκοί. Περιπατητικοί ούν έκα-
λοϋντο, ούχ ότι κατά περίπατον έξηγοϋντο, άλλ'
ίο ότι διεδέξαντο τήν σχολήν τοϋ Πλάτωνος, διά μέ-
σου Σπευσίππου, κατά περίπατον ποιουμένου τάς
εξηγήσεις.
Ούτοί είσιν οί έπτά τρόποι της έπωνυμίας τών
κατά φιλοσοφίαν αιρέσεων, προσθώμεν δέ καί
is ήμεϊς καί τήν αίτίαν τοϋ είναι έπτά μόνον τούς τρό-
πους καί μήτε πλείονας μήτε έλάττονας. δει εί-
δέναι ότι ώνομάσθησαν αι κατά φιλοσοφίαν αιρέ-
σεις ή ά π ό τύχης, ώς Περιπατητικοί, ή άπό δια-
νοίας, (άπό δέ διανοίας) ή άπό περιστατικού ή
20 άπό προηγουμένου, καί άπό περιστατικού ή όνό-
ματος ή τόπου, καί εί μέν ονόματος, ώς Πλατωνικοί,
εΐ δέ τόπου, ή χωριστού ή άχωρίστου. καί εί μέν
άχωρίστου, ποιεί τήν της πατρίδος έπωνυμίαν,
εί δέ χωριστού, ποιεί τήν άπό τόπου έπωνυμίαν.
25 άπό δέ προηγουμένου ή άπό τοϋ τέλους, ώσπερ οί
Ηδονικοί ή άπό της πρό τέλους κατασκευής, καί
ταύτης ή γνωστικής ή ζωτικής, καί εί μέν γνωστι-
κής, ποιεί τούς 'Εφεκτικούς, εί δέ ζωτικής, ποιεί τούς
Κυνικούς, ταϋτα καί περί της αίτιας τών έπωνυ-
30 μιών.
II. Δεύτερον ήν κεφάλαιον τών προτεθέντων τό
είπεΤν τήν διαίρεσιν τών 'Αριστοτελικών συγ-
γραμμάτων χιλίων όντων τόν άριθμόν, ώς 'Ανδρό-
νικος παραδίδωσιν ó (τοϋ) Περιπάτου ένδέκατος γε-
35 νόμενος διάδοχος, τών τοίνυν 'Αριστοτελικών συγ-
γραμμάτων τ ά μέν είσι μερικά τά δέ καθόλου τ ά δέ
μεταξύ, μερικά δέ λέγονται ούχ άπλώς τά προς ενα
γεγραμμένα (δυνατόν γάρ καί καθολικό ν πράγμα
προς ενα γράψαι · ούτω γοϋν ή Περί κόσμου π ρ α γ -
40 ματεία καθολική ούσα προσπεφώνηται Άλεξάν-
δρω τ ω βασιλεΐ), άλλά μερικά λέγω όσα περί ένός
καί μερικού καί προς ενα, ώσπερ αϊ Έπιστολαί αύ-
τοϋ· αί γάρ Έπιστολαί πρός §να είσί γεγραμμέναι,
άς έν όκτώ βιβλίοις συνήγαγεν 'Αρτέμων τις μετά
45 'Αριστοτέλην γενόμενος, καί καθόλου δέ λέγονται
όσα περί πάντων τών μονοειδών διαλαμβάνει, ώς
ή Φυσική άκρόασις φυσικών πάντων καί ή Περί
 Elias, Comm. in Porph. Is. et Ar. Cat. CAG 18,1, p. 107,1-129, 3
ουρανού και τό Περί γενέσεως καί φθοράς και τά
Μετέωρα πάντων των εν τ ω μεταρσίω τ ό π ω ίστα-
μένων. τά δέ μεταξύ όσα μήτε περί πάντων μήτε
περί ένός αλλά περί πλειόνων διαλέγεται, ως ή
Ιστορία, διττή δέ αύτη, ή μεν πολιτική ως ai Πο-
λιτεΐαι, άς ίστόρησεν έκ του πολλήν γήν περιελθεϊν
άμα Άλεξάνδρω τ ω βασιλεί, άς έκδέδωκε κατά
στοιχεϊον διακοσίας πεντήκοντα ούσας τον αριθ-
μόν, ή δέ φυσική ώς ή Περί φυτών καί ζφων
Ιστορία.
Των δέ καθόλου τά μέν είσιν ύπομνηματικά τ ά
δέ συνταγματικά, καί ύπομνηματικά μέν λέγονται
έν οίς μόνα τά κεφάλαια άπεγράφησαν δίχα προοι-
μίων καί έπιλόγων καί της πρεπούσης έκδόσεσιν
άπαγγελίας. τό δέ του υπομνήματος όνομα παρά
Πλάτωνι κείται έν τ ή Έπινομίδι συνόψει οΰση
των Νόμων · φησί γάρ εκεί περί των Νόμων άνεκδό-
των μεινάντων 'ώς άρα φθάνουσί τίνες υπομνήματα
αυτών είληφότες'. διό ουδέ δει έκ τών υπομνηματι-
κών πιστοΰσθαι τάς 'Αριστοτέλους δόξας ώς διόρ-
θωσιν ΰπομεινάντων. τών δέ ύπομνηματικών τά
μέν μονοειδή τά δέ ποικίλα, μονοειδή μέν ώς ένο-
μίσθη τό Περί έρμηνείας ύπομνηματικόν δια τήν
άσάφειαν, πρίν γράψαι τον φιλόσοφον Άμμώνιον
είς αυτό ύπόμνημα καί δεϊξαι ότι καί προοίμιον
εχει καί έπιλόγους καί τήν πρέπουσαν τ η έκδόσει
άπαγγελίαν, τ ά δέ ποικίλα ώς τά προς ΕΟκαίριον
αύτω γεγραμμένα έβδομήκοντα βιβλία Περί συμ-
μίκτων ζητημάτων χωρίς προοιμίων καί έπιλόγου
καί της (πρεπούσης) διαιρέσεως.
Τών δέ συνταγματικών τά μέν είσιν αυτοπρό-
σωπα, â καί ακροαματικά λέγονται, τ ά δέ διαλο-
γικά, â καί έξωτερικά λέγονται, καί ώς μέν αύτο-
πρόσωπα άντίκεινται τοις διαλογικοΐς, ώς δέ
άκροαματικά άντίκεινται τοις έξωτερικοΐς · πάντας
γάρ άνθρώπους ώφελεϊν βουλόμενος ó 'Αριστοτέ-
λης εγραψε καί πρός τούς έπιτηδείους της φιλοσο-
φίας έξ οίκείου προσώπου (διό καί άκροαματικά
λέγονται, ώς δέον αυτών πάντως άκροάσασθαι·
όθεν καί Φυσική άκρόασις, έπειδή εύδοκιμεΐν δοκεϊ ó
'Αριστοτέλης μάλιστα έν αύτη καί δέον αύτής πάν-
τως άκροάσασθαι τούς (έπιτηδείως) έχοντας έπί
φιλοσοφίαν), έγραψε δέ καί προς τούς άνεπιτηδεί-
ους πρός φιλοσοφίαν τά διαλογικά, καί έν μέν τοις
άκροαματικοις άτε δή πρός άνδρας μέλλοντας φιλο-
σοφεϊν διαλεγόμενος (άναγκαστικοίς, έν δέ τοις δια-
λογικοϊς)πιθανοΐς κέχρηται λόγοις. κατασκευάζων
83
δέτήνάθανασίαν της ψυχής έν μέν τοις άκροαματι-
κοϊς δι ' αναγκαστικών λόγων κατασκευάζει, έν δέ
τοις διαλογικοίς δια πιθανών [εΙκότων] · φησί γάρ
έν τοις Περί ψυχής άκροαματικοΐς ότι ή ψυχή άφ-
s θαρτος· εί γάρ ήν φθαρτή, έδει μάλιστα αύτήν φθεί-
ρεσθαι ύπό της έν τ ω γήρα άμαυρώσεως· τότε δέ
άκμάζει του σώματος παρακμάσαντος, ώσπερ ούν
παρακμάζει ότε τό σώμα άκμάζει · τό δέ δτε δει φθεί-
ρεσθαι άκμάζον άφθαρτον · ή ψυχή- άρα άφθαρτος
ίο έστι. καί ούτως μέν έν τοϊς άκροαματικοΐς. έν δέτοϊς
διαλογικοίς φησιν ούτως ότι ή ψυχή άθάνατος, έπει-
δή αύτοφυώς πάντες οί άνθρωποι καί σπένδομεν
χοάςτοϊς κατοιχομένοιςκαί δμνυμενκατ' αύτών, ού-
δείς δέ τ ω μηδαμή μηδαμώς όντι σπένδει ποτέ ή όμ νυ-
is σι κατ'αϋτοΟ. όδέ 'Αλέξανδρος άλλη ν διαφοράν λέ-
γει τών άκροαματικών πρός τά διαλογικά, ότι έν
μέν τοΤς άκροαματικοΐς τά δοκοϋντα αύτω λέγει καί
τά άληθή, έν δέ τοΤς διαλογικοίς τά άλλοις δοκοϋν-
τα, τά ψευδή, άλλ', ώ 'Αλέξανδρε, εστίν είπεΐν
2ο πρός αύτόν, ότι ούκ έστιν τοΟτο φιλοσόφου· τό
γάρ ψεύδος μέν έλέσθαι, άφανίσαι δέ τό άληθές,
ούχί θεμιτόν
έχθρός γάρ μοι κείνος άνήρ όμώς Άίδαο πύλ-
ησιν, ός χ ' έτερον μένκεύθη ένί φρεσίνάλλο δ 'ένίσπη.
25 τοϋτο δέ είπεν ó 'Αλέξανδρος, έπειδή τήν λογικήν
ψυχήν βούλεται φθαρτήν είναι, ó δέ 'Αριστοτέλης
έν τοις διαλογικοϊς μάλιστα δοκεϊ κηρύττει ν τήν
άθανασίαν της ψυχής· ίνα ούν μή σχή έλέγχοντα
τον Άριστοτέλην, δια τούτο είπε τήν τοιαύτην
3ο διαφοράν. έν οίς ή πρδξις.
Ή διαίρεσις τών αύτοπροσώπων κατά τήν
διαίρεσιν γίνεται της φιλοσοφίας προτιθεμένου του
λογικού ήτοι όργανικού· της γάρ φιλοσοφίας είς
δύο διαιρουμένης τά αυτοπρόσωπα είς τρία διαι-
35 ρείται· τούτων γάρ τά μέν είσι θεωρητικά τ ά δέ
πρακτικά τ ά δέ λογικά ήτοι όργανικά. καί έκαστον
τούτων είς τρία διαιρείται· τά γάρ θεωρητικά είς
τρία διαιρούνται, είς φυσιολογικόν μαθηματικόν
θεολογικόν, τά δέ πρακτικά είς ήθικά οικονομικά
4ο πολιτικά, τά δέ λογικά είς τά πρό της μεθόδου, είς
αύτήν τήν μέθοδον καί είς τά υποδυόμενα τήν μέ-
θοδον. τά ούν φυσικά του 'Αριστοτέλους ή περί
τών σωματικών έστιν ή περί τών άσωμάτων. καί
εί μέν περί άσωμάτων, ή περί τών χειρόνων τών
45 σωμάτων ή περί τών κρειττόνων, καί εί μέν περί
τών κρειττόνων τών σωμάτων, ώς ή Περί της
ψυχής αυτού πραγματεία (ή γάρ ψυχή κρείττων
84 Elias, Comm. in Porph. Is. et Ar. Cat. CAG 18,1, p. 1 0 7 , 1 - 1 2 9 , 3
του σώματος πέφυκεν είναι), εί δε περί χειρόνων
του σώματος, ώς τά Περί των χρωμάτων αύτου
ζητήματα · τα γάρ χρώματα χείρω των σωμάτων
καθέστηκε, καθότι έν αύτοις έχει τό είναι, ή δέ περί
τά σώματα αύτου φυσιολογία ή περί τά ύπέρ την
σελήνην, ώς τά ουράνια σώματα καΐ ή περί τού-
των ζήτησις, περί γαλαξίου περί άστρων περί
ηλίου και σελήνης, ή περί των υπό σελήνην, καΐ
τούτων ή περί τά καθόλου της των σωμάτων φύ-
σεως, ώς τά Περί γενέσεως καΐ φθοράς ζητήματα, ή
περί των μερικών, καί εί μεν μερικών, ή εμψύχων ή
αψύχων, καί εί μεν έμψύχων, ή αίσθητικών ή
άναισθήτων. καί εί μέν περί άναισθήτων έμψύχων,
ώς τά Περί φυτών αϋτοΟ ζητήματα, εί δέ αίσθητι-
κών, καί τούτων πάλιν ή περί τών καθόλου, ώς αί
Περί τών ζφων άϋτοϋ ίστορίαι, ενθα διαλέγεται
περί τών έν τοις ζφοις παθημάτων, Περί γήρους καί
νεότητος, Περί αύξήσεως καί μειώσεως (ταΟτα γαρ
καθόλου είσί καί ττασι τοις ζφοις ύπάρχει), ή au
κατ' Ιδίαν, ώς Περί της καθ' ύπνο ν μαντικής· αύτη
γάρ μόνοις τοις άνθρώποις υπάρχει, εί δέ πάλιν
περί τών ϋπό σελήνην αύτου φυσιολογικών ζητη-
μάτων, τά μέν υπέρ τήν γήν έστι τά δέ έν τ ή γ η τά
δέ υπό τήν γ ή ν καί εί μέν υπέρ τήν γήν, ώς τά Με-
τεωρολογικά αύτου, ένθα διαλέγεται περί τής καπ-
νώδους άτμίδος καί αύχμηρώδους, περί βροντής τε
καί αστραπής καί νεφών καί περί τών διαττόντων
κομητών, δαλών τε καί αΙγών καί τών άλλων
είδών, εί δέ έν τ ή γ ή , ώς ή Περί θαλασσών καί πο-
ταμών καί π η γ ώ ν πραγματεία, εί δέ περί τών υπό
τήν γήν, ώς ή Περί τών σεισμών καί χασμάτων αύτοΰ
ζήτησις. καί ταύτα μέν περί τής φυσιολογικής του
'Αριστοτέλους, τά δέ μαθηματικά αύτου ώς τ ά
'Οπτικά καί Μηχανικά αύτφ βιβλία γεγραμμένα,
θεολογικά δέ ώς τά Μετά τά φυσικά περί άρχής
ζητήματα, αύτη μέν ή διαίρεσις τών θεωρητικών.
Τών δέ πρακτικών τά μέν είσιν ήθικά τά δέ
οικονομικά τά δέ πολιτικά, ήθικά μέν ώς τά Εύδή-
μεια καί Νικομάχεια τά τε μικρά καί τά μεγάλα· τά
μέν γάρ τ φ πατρί προσφωνεί Νικομάχω καί λέγον-
ται Νικομάχεια μεγάλα, τά δέ τ φ υίφ όμωνύμω
τ φ πατρί καί λέγονται Νικομάχεια μικρά, πολιτι-
κά δέ ώς τό Πολιτικόν σύνταγμα, έν φ διδάσκει πώς
δει πολιτεύεσθάι. καν τ φ δευτέρω λόγω του Πολι-
τικού άντιλέγει τ ή Πολιτεία Πλάτωνος άτε όμο-
στοίχω οΰση τ φ Πολιτικφ. έν γάρ ταΐς Πολιτείαις ού
διδάσκει πώς δε! πολιτεύεσθάι, άλλα πώς oi π ρ ό
αύτοΟ έπολιτεύσαντο άνθρωποι, άλλα μήνκαίοίκο-
νομικά είσιν αύτφ γεγραμμένα βιβλία, ώ ς τ ό Οίκονο-
μικόν σύνταγμα καί ( τ ό ) Περί συμβιώσεως άνδρός
καί γυναικός, έν φ λέγει έκ τεσσάρων σχέσεων συγ-
5 κεκροτησθαι τόν εύ έχοντα οίκον, πατρός πρός
τέκνα, άνδρός πρός γυναίκα, δεσπότου πρός
δούλους, είσιόντων πρός έξιόντα καί ώς εΐρηται ήμιν
έν τοις της Πορφυρίου Είσαγωγης προλεγομένοις.
αϋτη καί ή τοϋ πρακτικού διαίρεσις.
ίο Τ ό δέ λογικόν καί αυτό είς τρία διαιρείται, είς
τά προ τής άποδείξεως ήγουν μεθόδου καί είς
αύτήν τήν άπόδειξιν καί είς τά υποδυόμενα τήν
άπόδειξιν. καί τά μέν προ τής μεθόδου καί τής
άποδείξεώς είσιν αϊ τε Κατηγορίαι καί τό Περί
ΐ5 έρμηνείας καί τά Πρότερα αναλυτικά, τά δέ αύτήν
τήν μέθοδον τής άποδείξεως διδάσκοντά είσι τά
Δεύτερα άναλυτικά, τά δέ υποδυόμενα αύτήν τήν
άπόδειξιν είσι τά Τοπικά, αί 'Ρητορικοί τέχναι, οί
Σοφιστικοί έλεγχοι καί τό Περί ποιητικής· πέντε
20 γάρ είσιν είδη τών συλλογισμών, άποδεικτικός
διαλεκτικός ρητορικός σοφιστικός ποιητικός, καί
είκότως, έπειδή καί αί προτάσεις όθεν λαμβάνονται
πέντε είσίν ή γάρ πάντη άληθεϊς είσιν ai προτά-
σεις καί ποιοϋσι τόν άποδεικτικόν, ή πάντη
25 ψευδείς καί ποιοϋσι τόν ποιητικό ν τόν μυθώδη,
ή π ή μέν άληθεϊς π ή δέ ψευδείς, καί τούτο τριχώς·
ή γάρ μάλλον άληθεύει ήττον δέ ψεύδεται καί
ποιεί τόν διαλεκτικόν συλλογισμόν, ή πλέον έχει
τό ψευδός του άληθοϋς καί ποιεί τόν σοφιστικόν,
30 ή έπίσης εχει τό άληθές τ φ ψεύδει καί ποιεί τόν
ρητορικόν. δθεν καί στάσεις παρά μόνοις τοις
ρήτορσι διά τό έξισάζειν τό άληθές καί τό ψευδός,
ην γάρ έκτελεϊ χρείαν ή στάθμη τ φ τέκτονι δια-
κρίνουσα τά εύθέα άπό τών καμπύλων καί παρά
35 τοις οίκοδόμοις τό βαρύλλιον διακρϊνον τά ορθά
άπό τών κεκλιμένων, ούτω καί ή λογική όργανον
ούσα τής φιλοσοφίας διακρίνει τ ό άληθές καί τό
ψεύδος καί τό άγαθόν καί τό κακόν, ίνα μή ψευδή
δοξάσωμεν μηδέ κακά διαπραξώμεθα. ταύτα εχει
40 καί ή παρούσα πραξις.
I I I . Έπειδή πολλά όντα τά 'Αριστοτελικά
βιβλία έγνωμεν διά τής διαιρέσεως καί διά τούτο
ούκ ίσμεν τί μέν πρώτον τί δέ μετέπειτα τί δέ
ύστάτιον μεταχειρισώμεθα, φέρε τρία τινά ζητήσω-
45 μεν. τίς ή άρχή τών 'Αριστοτελικών συγγραμμά-
των, τί τό τέλος, τίς ή μεταξύ όδός. ταΟτα δέ
ζητοϋμεν ού μόνον διά τό πλήθος αύτών άλλά
 Elias, Comm. in Porph. Is. et Ar. Cat. CAG 18,1, p. 107,1-129, 3
καί δια την διαφωυίαν των άρχαίων οί μέν yàp
ελεγον ότι δε! άττό της φυσική? άρξασθαι, οί δέ άπό
της λογικής, άλλοι δέ άπό της ηθικής, έτεροι δέ
άττό της μαθηματικής · Βοηθός γαρ ό Σιδώνιος άπό
τής φυσικής λέγει, 'Ανδρόνικος δέ ό 'Ρόδιος ό
Περιπατητικός ό ένδέκατος διάδοχος τής 'Αριστο-
τέλους σχολής από τής λογικής ελεγε, των δέ
Πλατωνικών οί μέν άπό τής ηθικής οί δέ άπό των
μαθηματικών, καί πάντες τάς οίκείας δόξας κατ-
εσκεύαζον · οί γάρ λέγοντες ότι δει άπό τής ηθικής
άρχεσθαι έλεγον ότι δει πρότερον κοσμήσαι τά
ηθικά προκαθάραντας την ψυχήν άπό τών μοχθη-
ρών ηθών, ίνα καθαρά ούσα καθαρά προσομιλήση
τή φιλοσοφία· 'μή καθαρόν γάρ καθαρών έφ-
άπτεσθαι ουχί θεμιτόν' κατά τήν Πλάτωνος φωνή ν,
ώς καί οί Ιατρικοί φασι 'τά μή καθαρά τών σωμά-
των όκόσα αν θρέψης, μάλλον âv βλάψοις ύλη ν
υποβάλλων τή κακοχυμίςτ', καί ώς ουκ εστίν όψει
λημώση ή φλεγμαινούση άκριβολογήσασθαι τά
όρατά, ούτω καί ó τοις μοχθηροϊς δόγμασι προ-
κατειλημμένος τήν ψυχήν έπιχειρών διδάσκειν μεί-
ζονας άρχάς αυτή ψευδοδοξίας παρέχει, καί (γάρ)
άπαίδευτος οΰχ ó μηδέν είδώς άλλ' ό τον έν αύτώ
παίδα μή καταστείλας· εστι γάρ παις έν ήμίν καί
γέρουσιν ούσι, τουτ' εστίν ή άλογος ψυχή, ή ν δει
παιδεύειν· όθεν καί παιδεία είρηται ή άναγωγή
ώς του έν ήμίν παιδός ούσα καταστολή, καί
πεπαιδευμένος παρά Πλάτωνι οΰχ ό πολλά είδώς
καί ρίων χρήσεις άλλ' ó τόν έν αύτώ παϊδα κατ-
εσταλμένον εχων· διό φησιν αύτός ότι 'φιλόσοφον
έγώ καλώ τόν εύ ζώντα, κάν μήτε γράμματα μήτε
νείν έπίσταται', τά περισπούδαστα τοις Άθηναί-
οις, γράμματα μέν δια τήν σοφίαν, νείν δέ διά τό
ναυμαχεί ν. ούτως μέν ούτοι.
Οί δέ άπό τής φυσικής λέγοντες (δείν) άρχεσθαι
έλεγον ότι τά φυσικά μαλακώτερά είσιν ώς σύν-
τροφα έκ παίδων ψηλαφώμενα ύφ' ημών, οίον
σάρκες φλέβες νεϋρα, καί ότι οί Ιατροί άρχόμενοι
τής θεραπείας άπό τών μαλακωτέρων άρχονται
φαρμάκων {καί) ότι μάλιστα δοκεΐ 'Αριστοτέλης εύ-
δοκιμεϊν έν ταΐς φυσικαΐς αύτοϋ πραγματείαις. ούτως
καί ούτοι.
Ό ί δέ λέγοντες ότι δει άπό τών μαθηματικών
άρχεσθαί φασιν ότι δει ταΟτα πρώτον άνα-
γινώσκειν διά τό θάρρος τών άποδείξεων (ταύ-
τα γάρ κυρίως μανθάνομεν, τά δέ (άλλα μάλλον)
είκάζομεν ήπερ μανθάνομεν), καί ότι έν τούτοις
85
διδασκόμεθα πώς δει μανθάνειν, ότι γραμμικαΐς
άνάγκαις, ούκ άξιοπιστία προσώπων άναπαυόμε-
V01, καί διά Πλάτωνα έπιγράψαντα προ του
Μουσείου 'άγεωμέτρητος μηδείς είσίτω. '
s Οί δέ λέγοντες ότι δε! άπό τής λογικής άρχεσθαι
έφασκον ότι όργανον ή λογική καί δε! πρώτον
είδέναι τό όργανον καί είθ' ούτως που δε! χρή-
σασθαι τω όργάνω - ούτω γάρ καί έπί βαναύσων
τεχνών Ιχει · ό γάρ φοιτήσας είς τέκτονα πρώτον
ίο μανθάνει τά όργανα, οίον τρύπανον τέρετρον, καί
είθ' ούτως άρχεται αύτής τής τεκτονικής, ούτως
μέν ούν καί ούτοι.
Φέρε δέ ημείς είπωμεν τάληθές πόθεν δε! άρ-
χεσθαι. έδει τοίνυν άρχεσθαι ή μας άπό τής ήθι-
15 κής διά τούς λέγοντας δεΐν άπό τής ήθικής άρ-
χεσθαι- τούτων γάρ δριμύτερον ούδέν εχομεν.
άλλ' έπειδή διδασκόμεθα τά ήθη ούκ έκ συνή-
θειας καθάπερ τά πληγή νεμόμενα ζωα, δεϊν
άρχεσθαι άπό τής λογικής, μηδέ ούτως άμε-
20 λήσαντας τών ήθών άλλ' άμωσγέπως αύ κοσ-
μήσαντας διά παραινέσεων έγγράφων ή άγρά-
φων, οίαί είσιν αί 'Ισοκράτους, ϊν' ετοιμον εύροι
ό λόγος τό δ τι ακριβώς έπαγιώθη έν αύτώ · ίστέον
γάρ ότι τής φιλοσοφίας είς τό θεωρητικόν καί τό
25 πρακτικόν διαιρουμένης καί του μέν θεωρητικού
περί τό έν λόγοις άληθές καί ψεύδος καταγινομένου
τοΰ δέ πρακτικού π ε ρ ί τ ό έν πράξει άγαθόν καί
κακόν, παρήλθεν ό συλλογισμός όργανον κοσκινού
δίκη ν οίον έκλογής καί άπεκλογής, ϊν' έν μέν
30 θεωρία έκλέξηται τό άληθές έν δέ πράξει τό άγαθόν,
άπεκλέξηται δέ καί τό ψεύδος καί τό κακόν, ίνα
μήτε ψευδή δοξάσωμεν μήτε κακά διαπραξώμεθα.
καί εί ήν έν τοις Πλάτωνος χρόνοις ή διαλεκτική,
ούκ άν έπέγραψεν ό Πλάτων προ τού οίκείου
35 Μουσείου 'άγεωμέτρητος μηδείς είσίτω', όποτε καί
ούτος ένεδείξατο τήν δύναμιν αύτής έν τω Σοφιστή
λέγων ούτως 'γύμναζε σαυτόν διά τής καλουμένης
παρά πολλοίς άδολεσχίας, εως έτι νέος εί, έπεί
διαφεύξεταί σε τάληθές', άδολεσχίαν καλέσας τήν
40 άποστασίαν τών πραγμάτων ήγουν τήν λογική ν
καί γάρ 'Αριστοτέλης έν τή λογική άντί τών
πραγμάτων εισφέρει ταύτα τά στοιχεία, άλφα
βήτα γάμμα, καί διά τούτων διδάσκει τάς συμπλο-
κάς τών συλλογισμών· διό συνεχώς αύτοΐς χρώ-
45 μένος έν τή λογική οίον άδολεσχίαν τινά ποιεί
έκάστοτε τά αύτά λέγων, ταύτα καί ήμεΐς καί
πόθεν δεϊ άρχεσθαι είπωμεν. έν οίς ή πράξις.
86 Elias, Comm. in Porph. Is. et Ar. Cat. CAG 18,1, p. 1 0 7 , 1 - 1 2 9 , 3
'Επειδή έδειξεν ήμΐν ό λόγος δτι δει άττό της
λογικής άρχεσθαι προκοσμήσαντας τά ήθη, ίνα
καθαροί δντες καθαρςί προσομιλήσωμεν τ ή φιλο-
φ(α, ετι δέ της φιλοσοφίας διαιρουμένης εις τε τό
θεωρητικόν και πρακτικού ή λογική οϊα κόσκινόν
τι ούσα, ώς προείπομεν, έκλεγεται άπό μεν του
θεωρητικού τό αληθές άπό δέ του πρακτικού τό
άγαθόν, άπεκλέγεται δέ καί τό ψευδός του θεωρη-
τικού καί τ ό κακόν πάλιν του πρακτικού, ίνα μήτε
ψευδή δοξάσωμεν μήτε κακά διαπραξώμεθα, έχον-
τες τήν λογικήν διακρίνουσαν, ήγουν τήν άπό-
δειξιν, ήτις έστί τ ω δντι τό Έρμαϊκόν μώλυ, ήτινι
όπλισάμενοι où θέλγονται υπό των Σειρήνων
των έτεροδόξων αιρέσεων τής φιλοσοφίας, ώσπερ
ό 'Οδυσσεύς, των έταίρων αύτοΟ συωθέντων υπό
του τής Κίρκης φαρμάκου, ò δέ τ ή αποδείξει μή
όπλισάμενος γίνεται ύς Βοιωτία· συνήγαγεν ούν
ό λόγος ότι δει άπό τής λογικής άρχεσθαι τά ήθη
πρότερον κοσμήσαντας.
I V . Καί έπειδή συνεχώς περί τής αρχής
έζητοΰμεν, ή δέ αρχή πάντως τέλους έστίν άρχή,
φέρε περί του τέλους ζητήσωμεν, έπειδή καί τέταρ-
τον κεφάλαιο ν ή ν των προτεθέντων ξητήσαι τί τό
τέλος, και ότι γινώσκοντες τί τό τέλος προθυμό-
τεροι γινόμεθα, ol δέ μή γινώσκοντες τό τέλος
τυφλοις έοίκασι βαδίζουσι καί φερομένοις οϊ μή δει.
τέλος τοίνυν τής Αριστοτελικής φιλοσοφίας τό
γνώναι ότι πάντων μία έστίν άρχή· άποδεκτέον
γάρ μάλλον έπί θεοϋ τό είρημένον ήπερ έπί βασιλέ-
ως, ώς παρά τ ω ποιητή «ούκ αγαθόν πολυκοιρανίη ».
ότι δέ μία πάντων άρχή δείκνυσιν ό 'Αριστοτέλης
έν τ ή Μετά τά φυσικά θεολογών ούτως · «ή άρχή ή
μία ή πολλαί · καί εί μέν μία, Ιχομεν τό ζητούμενον,
εΐ δέ πολλαί, ή τεταγμένοι ή άτακτοι, άλλ' εί μέν
άτακτοι, άτακτότερα τά έξ αύτών καί ούκέτι
κόσμος ó κόσμος άλλ' άκοσμία, καί Ισται τό παρά
φύσιν του κατά φύσιν μή όντος. εί δέ τεταγμένοι,
ή ύφ' έαυτών έτάχθησαν ή έξωθεν υπό τίνος
αίτίας· άλλ' εί μέν ΰφ' έαυτών, Ιχουσί τι κοινόν τό
συνάπτον αύτάς κάκεϊνο ή άρχή, εί δέ ύ π ' εξωθέν
τίνος αίτίας, πάλιν ή μιας ή πλειόνων, καί εί μέν
μιδς, έντεύθεν μία έστίν ή άρχή, εί δέ πλειόνων,
ή τεταγμένων ή άτάκτων. où παύσομαι τά αύτά
πολλάκις άνακυκλών καί έπ ' άπείρορ· του άπείρου
δέ μή όντος μία άρα του παντός ή άρχή». ή καί
άλλως - «δτι ή άρχή ή μία ή πολλαί. καί εί μέν πολ-
λαί, ή τά αύτά παράγουσιν ή έτερα. καί εί μέν τά
αύτά, περίεργος ή μία τής άλλης πάντα παρα-
γούσης καί περιττή ή μία, εί δέ έτερα, ατελής
έκατέρα- λείπει γάρ τήδε τά παραγόμενα ύπό
τήσδε. ούδέν δέ τ ό θείον άτελές ούδέποτε · μία άρα
s του παντός άρχή». καί ταύτην βούλεται ποιητική ν
είναι ούρανίων καί τών ύπό τήν σελήνη ν εί γάρ
καί άμα θεός άμα κόσμος, άλλ' ούν κατ' αίτίαν
προϋπάρχει ό θεός του κόσμου, καί ούκ έκ του
αυτομάτου ό κόσμος άλλά τον θεόν εχει αίτιον,
ίο ώσπερ καί ό ήλιος του οικείου φωτός προϋπάρχει
κατ' αίτίαν. εί δέ τις έρεϊ δτι πολλαί άρχαί κατά
Άριστοτέλην (όσα γάρ τά κύκλω κινούμενα,
τοσαΟτα καί άκίνητα· λέγει γάρ ταις έπτά σφαί-
ραις έπτά νους έφεστάναι καί κινεϊν, αύτοΰς δέ
is άκινήτους είναι), άλλά καί ούτως μία ά ρ χ ή ·
έξηρτημένοι γάρ είσι πάντες οί ύποβεβηκότες νόες
του ένός του κινοϋντος τήν άπλανή. εί δέ έρεΐς 'καί
δια τί τον νουν λέγει τήν πρωτίστην άρχήν καί μή
τό άγαθόν, ώς ό Πλάτων;', έπίστασο δτι καί μετά
20 τά φυσιολογικά θεολογών εύθύς έν τ ή Μετά τά
φυσικά πραγματεία εύλόγως τόν νουν φυσικωτέραν
άρχήν είπεν, έπεί οίδε καί αύτός τό άγαθόν τήν
μίαν τοΟ όντος άρχήν, ώς δηλοϊ τό προοίμιον τής
'Ηθικής αύτοϋ πραγματείας έχον ούτως 'πάσα
25 τέχνη καί πδσα μέθοδος έτι δέ πρδξίς τε καί προ-
αίρεσις άγαθοΰ τίνος έφίεσθαι δοκεΐ. διό καί καλώς
άπεφήναντο τό άγαθόν, ού πάντα έφίεται.' ίστέον
δέ δτι άεί θεολογών ό 'Αριστοτέλης φυσιολογεϊ
(εί γάρ και περί κινούμενα ή φυσιολογία περί δέ
30 άκίνητα ή θεολογία, άλλ' ούν τά άκίνητα, φημί,
τών διά κινήσεώς είσιν αίτια), ώσπερ άνάπαλιν
ό Πλάτων άεί φυσιολογών θεολογεί, πανταχού
παρεγκυκλών τό δόγμα τών ίδεών. έν οίς καί τ ό
τέταρτον κεφάλαιον.
35 V. Πέμπτον δέ κεφάλαιον ήν, έν ώ έζητοΰμεν
τίνες αί μεταξύ όδοί. δει δέ είδέναι δτι πέντε είσί
βαθμοί τής φιλοσοφίας, λογική ήθική φυσική μα-
θηματική θεολογία, άκρα μέν έν τούτοις δύο,
λογική καί θεολογία, μέσα δέ τά λοιπά, καί τούτων
40 τά μέν περιρραντηρίοις καί θειώσεσιν εοικε, τά
δέ προτελείοις καί αύταϊς ταΐς μυήσεσι· περιρραν-
τηρίοις μέν γάρ καί θειώσεσιν Ιοικεν ή ήθική άπο-
καθαίρουσα τήν ψυχήν τών μοχθηρών δογμάτων,
ίνα τεταγμένη ούσα καθαρά ή καί καθαρά προσ-
45 ομιλήση τ ή φιλοσοφία ή γάρ τάξις πρός τ ω ένί,
ή δέ άταξία πρός τ ω πλήθει. προτελείοις δέ εοικεν
ή φυσική· εί γάρ καί άκίνητα ζητουμεν έν τ ή
 Elias, Comm. in Porph. Is. et Ar. Cat. CAG 18,1, p. 1 0 7 , 1 - 1 2 9 , 3
θεολογία κινούμενα δέ εν τή φυσιολογία, αλλ' ούν
κινήσεως αίτια τά θεία και έκ των κινουμένων είς
Ιννοιαν έρχόμεθα των νοητών το γάρ αφανές έκ
του φανερού ταχίστην έχει τήν διάγνωσιν. αύτοϊς
δέ τοις τελείοις εοικεν ή μαθηματική ώσττερ κλίμάξ
τις και γέφυρα διαβιβάζουσα ήμδς άπό των πάντη
ένύλων έττί τά ττάντη άυλα. τούτο δέ πάντως όλον
τέμενος ή 'Αριστοτέλους φιλοσοφία, ή δέ λογική
τριγχοϋ δίκην φρουρεί τά έν αύτη Θεωρήματα.
VI. Έν τή παρούση πράξει ζητήσωμεν τό
έκτον καί έβδομον κεφάλαιο ν ήκομεν γάρ ύμδς τε
και ήμδς έξετάσοντες. ζητείσθω δέ έν τω εκτω
κεφαλαίω όποιον δε! είναι τον άκροατήν τω τε
βίω καί τή γνώσει, έν δέ τ φ έβδόμω όποιον δει καί
τόν έξηγητήν. έστω τοίνυν ό μέν άκροατής κατά
ζωήν τεταγμένος καί μικρός κόσμος, Ινα δια μέν της
έν αύτω τάξεως τήν μίαν του παντός άρχήν γυω
(ή γάρ τάξις πρός τ φ ένί, ή δέ αταξία προς τω
πλήθει), δια δέ του έν αύτω μικρού κόσμου τόν
δλον κόσμον έπιγνφ. εσται δέ μικρός κόσμος, εΐ
ώσπερ έν τω κόσμω τά κρείττονα των χειρόνων
άρχει · αίσχρόν γάρ άνδρί τινι ή μορίω κρατεϊσθαι
ύπό του χείρονος, ώς φησιν ό Πλάτων, διό κρατεί-
τω μέν ό λόγος του θυμού, ό θυμός δέ της έπιθυμίας·
κοσμεί γάρ τόν μένλόγονφρόνησις, τόν (δέ) θυμόν
άνδρεία, τήν δέ έπιθυμίαν ή σωφροσύνη · τούτου
γε εύ έχοντος καί Ιδιοπραγοϋντος έπιφαίνεται ή
δικαιοσύνη, ούκ έν τωδε τω μορίψ ούσα της ψυχής
ή τωδε, άλλ' οίον άρμονία τις ούσατούτωνκαί τό
έπιγινόμενον είδος, τοιούτος μέν έστω κατά ζωήν.
κατά δέ γνώσιν έστω άκριβής μή έπαναπαυόμενος
τή άξιοπιστία τών προσώπων ό γάρ τοιούτος
μή πιστεύων ώς έτυχε τοις παλαιοΐς άλλω τρόπω
πιστεύει · πιστεύει γάρ Σωκράτει λέγοντι 'καί
Σωκράτους μέν δλίγον φροντιστέον της άληθείας
δέ πολύ' καί Άριστοτέλει λέγοντι έν τή 'Ηθική
'φίλος μέν ό άνήρ, φίλη δέ καί ή άλήθεια· άμφοϊν δέ
φίλοιν όντοιν αίρετέον μάλλον τό αληθές', καί δι'
άλλην δέ αίτίαν έστω άκριβής, έπειδή έκ του αύτού
πάθους γίνεται μισολογία καί μισανθρωπία, ώς
φησιν ό Πλάτων έν τ φ Φαίδωνι, έκ του ^αδίως
πιστεύειν ή ήθεσιν ή λόγοις· καί οί είσοικισάμενοι
γάρ τινας ώς χρηστά ήθη έχοντας έπ' αυτοφώρω
καταλαβόντες δτι φαύλοί είσι τού λοιπού μισάν-
θρωποι γεγόνασι, καί ol πιστεύσαντες λόγοις
τισίν ώς άρραγέσι τελευταΐον δέ όρώντες αύτούς
ύπό τών διαλεκτικών ταραττομένους του λοιπού
87
μισόλογοι έγένοντο. ίνα ούν μήτε μισόλογοι
γενώμεθα μήτε μισάνθρωποι, δέον ήμδς τούς
άκροατάς άκριβείς είναι καί μή άνέχεσθαι τών άπο-
τάδην λόγων, άλλ' έκδιδόναι έαυτούς τοις κατά
5 πεύσιν καί άπόκρισιν λόγοις διά Σωκράτην λέ-
γοντα πάλιν δτι 'εί μή σύ σεαυτού λέγοντος
άκούσης, άλλω λέγοντι μή πιστεύσης', τούτ'
έστιν εί μή σύ ό δεδωκώς τάς προτάσεις καί έξ
άνάγκης τό συμπέρασμα δεδωκώς, άλλω μή πιστεύ-
ιο σης · δ γε τό σπέρμα δεδωκώς τού φϋναι τό κακόν
αίτιος έστι. εστί δέ είπειν πρός τούς έξωθεν έπι-
χειροΰντας λέγειν τό συμπέρασμα άλλου δεδω-
κότος τάς προτάσεις 'πώς άν σύ μοι λέξειας &
με χρή λέγειν ; ', καί πρός τόν δεδωκότα τάς προτά-
15 σεις άγανακτούντα δέ έπί τ φ συμπεράσματι δτι
'σού ταύτα, ούκ έμού κλύεις'. δει αύτόν μή είναι
δύσεριν καί φιλόνεικον 'ό γάρ τοις έναργέσι μαχό-
μενος', φησίν ό 'Αριστοτέλης, 'αίσθήσεως ή κο-
λάσεως δεϊται- εί γάρ είδώς άντέλεγε τή άληθεία,
20 κολάσεως, εί δέ άγνοών, αίσθήσεως'. τοιούτος μέν
ό άκροατής.
VII. Ό δέ έξηγητής έστω άμα έξηγητής καί
έπιστήμων. έστι δέ έξηγητού μέν έργον ή άνά-
πτυξις τών άσαφών έν τή λέξει, έπιστήμονος δέ ή
25 κρίσις τού άληθούς καί τού ψεύδους, ήτοι άνεμίων
καί γονίμων, δει αύτόν μή συμμεταβάλλεσθαι οϊς
αν έξηγήται δίκην τών έν σκηνή όντων καί διά-
φορα πρόσωπα ύποδυομένων διά τό μιμεϊσθαι
διάφορα ήθη, καί 'Αριστοτελικόν μέν γίνεσθαι τά
30 τού 'Αριστοτέλους έξηγούμενον καί λέγειν δτι ούκ
έγένετο φιλόσοφος τοιούτος, Πλατωνικά δέ έξη-
γούμενον Πλατωνικόν γίνεσθαι καί λέγειν δτι ούκ
έγένετο κατά Πλάτωνα φιλόσοφος, δει αύτόν μή έκ
παντός τρόπου βιάζεσθαι καί λέγειν δτι πάντως
35 άληθεύει ό άρχαϊος δν έξηγεΐται, άλλά πανταχού
έπιλέγειν 'φίλος ό άνήρ, φίλη δέ καί ή άλήθεια,
άμφοϊν δέ φίλοιν προκειμένοιν φιλαιτέρα ή άλή-
θεια'. δει αύτόν μή συμπάσχειν αίρέσει τινί, δ πέ-
πονθεν Ίάμβλιχος· ούτος γάρ προσπάσχων τ φ
40 Πλάτων ι συνδίδωσι τ φ Άριστοτέλει δτι ούκ άντι-
λέγει τ φ Πλάτωνι διά τάς Ιδέας, δει αύτόν μηδέ άντι-
πάσχειν αίρέσει, ώσπερ 'Αλέξανδρος· ούτος γάρ
άντιπάσχων τή άθαυασία της ψυχής της λογικής
τάς (περί άθανασίας της ψυχής) είρημένας ρήσεις
45 έν τ φ τρίτω λόγω τής Περί [άθανασίας τής] ψυχής
καί άποδεικνυούσας δτι έστιν άθάνατος ή ψυχή
πειράται πδσαν στροφή ν περιστρέφει ν. δει αύτόν
88 Elias, Comm. in Porph. Is. et Ar. Cat. CAG 18,1, p. 107,1-129, 3
πάντα εΐδέναι τά 'Αριστοτέλους, ίνα σύμφωυον
δείξας τόυ 'Αριστοτέλη ν έαυτώ τά 'Αριστοτέλους
διά των 'Αριστοτέλους έξηγήσηται. δε! αυτόν
πάντα είδέναι τά Πλάτωνος, ίνα σύμφωνον έαυτω
τον Πλάτωνα απόδειξη τά 'Αριστοτέλους των
Πλάτωνος εισαγωγή ν ποιούμενος, έν οίς ή πρδξις.
VIII. "Ογδοον κεφάλαιον των προτεθέντων
το ζητήσαι τί τό είδος της 'Αριστοτέλους απαγ-
γελίας. ουχ εν τοίνυν τοϋτο, άλλά διάφορον, εί
μηδ' άν είποι τις άλλω τρόπω εν τω πανταχού
πρόσφορον είναι αυτό τοις ύποκειμένοις πράγμα-
σιν· ώς γάρ πρόσφορον δοκεϊ εν είναι· παντοίων
γάρ πραγμάτων άψάμενος ò 'Αριστοτέλης παν-
αρμόνιον είδος λόγων έπετήδευσε, συμμεταμορ-
φών άεί τους λόγους τοις πράγμασι. διό έν μέν τοις
μερικοΐς, φημί δε ταΐς Έπιστολαϊς, εστί σύντομος,
κοινός άμα και ίδιος, κοινός μέν, έπειδή ουδέν δια-
φέρει Ιπιστολιμαϊος χαρακτήρ της κοινής διαλέκτου
ή τω εγγραφον είναι και πρός άπόντας, ίδιος δέ,
ίνα μή εις ίδιωτισμόν έμπέσωμεν. διό καΐ ό 'Ερμο-
γένης έν τή 'Ρητορική τέχνη φησί 'τά κοινά και-
νώς καί τά καινά κοινώς'· τά γάρ κοινότερα ένθυ-
μήματα δεϊ ξενοπρεπέσι λέξεσι φράζειν, ίνα μή κα-
ταφρονούνται διά τό χαμαίζηλον τής λέξεως, τά
δέ καινά πάλιν καί ξενοπρεπέστερα των ένθυμη-
μάτων δεϊ κοινοτέραις λέξεσι φράζειν, ίνα βαθέα
όντα νοήται. άλλά καί δριμύς έστίν· δτι γάρ δρι-
μύς, δηλοϊ αύτοΟ μία έπιστολή · μετά γάρ θάνατον
Σωκράτους ύπεξελθών 'Αθηνών καί διατριβών έν
Χαλκίδι άνεκαλεϊτο ύπό 'Αθηναίων έπανελθεϊν, καί
μή πεισθείς άντέγραψεν ούτως 'ού μή πείσομαι
'Αθηναίους δίς άμαρτεϊν είς φιλοσοφίαν, π α ρ ' οίς
όχνη επ' δχνη γηράσκει, σϋκον δ' έπίσύκψ'.
διά δέ του 'σΟκον δ ' έπί σύκω' ήνίξατο τούς συ-
κοφάντας πολλούς όντας Άθήνησι καί άεί <δια->
δεχομένους αύτούς καί μηδέποτε λήγοντας.
Έν δέ τοις μεταξύ, φημί δέ ταϊς διτταΐς ίστο-
ρίαις, άκριβής καί διηρθρωμένος, όπερ μάλιστα άρ-
μόζει τή ιστορία· ού γάρ εστίν ώς έπί τών άλλων
έξωθεν έπιχειρήσαι, ούτω καί έπί της Ιστορίας, έν
δέ τοις καθόλου έν μέν τοις διαλογικοΐς, τοις καί
έξωτερικοϊς, σαφής ώς πρός τούς εξω φιλοσοφίας
διαλεγόμενος, [ώς δέ έν διαλογικοΐς] ποικίλος ταΐς
μιμήσεσιν, Αφροδίτης [όνομα] γέμων καί χαρίτων
άνάμεστος. έν δέ τοις καθόλου τοις αύτοπροσώ-
ποις, τοις και άκροαματικοΐς, κατά μέν τήν λέξιν ασα-
φής. γίνεται δέ ή άσάφεια διά του όνοματοποιεϊν,
ώς όταν λέγη κατηγορίας ού τάς έπί έγκλήμασι
δίκας, ώς έθος, άλλά τά γενικώτατα, ώς έχει άεί κα-
τηγορεϊσθαι καί μηδέποτε ύποκεϊσθαι, καί κεφα-
λωτόν καί πηδαλωτόν καί πτερωτόν, ώς ήνίκα
5 λέγει <·..), ή πάλιν τόπον, ώς ήνίκα λέγει ούτό πέ-
ρας του περιέχοντος καθ' δ περιέχεται τό περιε-
χόμενον, ώς ώρίσατο έν τοις Φυσικοϊς, άλλά τό
έπιχείρημα τό πολλών έπιχειρημάτων περιεκτικόν,
καί έρμηνείαν, ώς ήνίκα λέγει τήν άκαλλώπιστον
ίο λέξιν έν τω Περί έρμηνείας. άλλά καί άλλως άσα-
φής έστιν· άποριών γάρ ούκ εύθύς τήνλύσιντίθησι
παράλληλο ν, άλλ' έπισυνάπτει δευτέραν και τρί-
την άπορίαν καί ούτω διά τής λύσεως τής τρίτης
άπορίας λύει τήν πρώτη ν άπορίαν· έν δέ τή δια-
15 νοία ούκ έξίσταται του φαινομένου· διό δυσωπεΐ
άεί καί καταναγκάζει τούς άκροατάς έκ τής έναρ-
γείας τών φαινομένων, καί τά δειχθέντα αύτω διά
του λόγου έπισφραγίζει διά της τών παλαιών μαρ-
τυρίας, δτι ούτω δοκεϊ καί ' Ηρακλείτφ καί ' Εμπε-
20 δοκλεϊ. καί τά ύπέρ φύσιν ζητών πιστούται αύτά
έκ τών κατά φύσιν · διό άεί ó Αριστοτέλης θεολο-
γών φυσιολογεϊ, ώσπερ άνάπαλιν ό Πλάτων άεί
φυσιολογών θεολογεί, παντελώς παρεγκυκλών τό
δόγμα τών Ιδεών, έν οίς καί ή παρούσα θεωρία.
25 IX. "Ενατον κεφάλαιον ήν τών προτεθέντων
τό ζητήσαι διά τί τήν άσάφειαν έπετήδευσεν ό
"Αριστοτέλης· ού γάρ φύσει ή ν άσαφής καί δι'
άσθένειαν άπαγγελτικήν τούτο έποίει (πολλαχοϋ
γάρ σαφώς άπαγγέλλει, οίον έν τοίς μερικοΐς πδσι
30 και έν τοις μεταξύ, καί τών καθόλου έν τοις διαλογι-
κοϊς πασι καί τών αύτοπροσώπων Ιν τισιν, οίον έν
τοις Μετεώροις καί τοις Τόποις καί τοις ΣοφιστικοΤς
έλέγχοις), άλλά φύσει ών σαφής έπετήδευσε τήν
άσάφειαν. έπιτηδεύει δέ αύτήν διά τρεις αίτίας·ή
35 γάρ κρύψεως χάριν ή δοκιμασίας ή γυμνασίας·
δπερ γάρ τοις ποιηταϊς οί μύθοι καί τοις Ιερεϋσι τά
παραπετάσματα, τοΰτο τω Άριστοτέλει ή ασά-
φεια μονονουχί έπάγοντι τό Όρφικόν έκεινο
άείδω ξυνετοϊσι, θύρας δ ' έπίθεσθε βεβήλοις,
40 καί τό δμοιον τούτω
κακοφραδέων δέ βέβηλων
ούατα λαχνήεντα περισκεπέτωσαν άράχναι,
καί τό Καλλιμάχειον έκεινο
τόν κάλαθον κατιόντα χαμαί δέρκεσθε γυναίκες,
45 μηδ' άπό του τέγεος μηδ' ύψόθεν αύγάσσησθε,
(καί 'Αριστοτέλης έγκαλούμενος ύπό 'Αλεξάνδρου
έπί τή έκδόσει τών αΰτοϋ συγγραμμάτων 'καί
 Elias, Comm. in Porph. Is. et Ar. Cat. CAG 18,1, p. 107,1-129,3
έκδέδοται' φησί 'και οΰκ έκδέδοται', αΐνιττόμενος
τήν άσάφειαν, ως καί τις τώυ Πυθαγορείων έκδούς
τό μονόβιβλον τό Περί των άλογων γραμμών
ναυαγίω περιέπεσεν ώς τα άπόρρητα έξορχησά-
μενος) καί δ φησιν ό Πλάτων δια τήν άσάφειαν,
'ΐν' εί ή δέλτος τι πάθη ή έν γ η ή έν θαλάσση, ό
άναγυούς μή γ ν ω ' , ούτω μέν κρύψεως χάριν.
ή δοκιμάσεως των έπιτηδείων καί άνεπιτηδείων,
ίνα οί μέν άνεπιτήδειοι προς φιλοσοφίαν κατανωτί-
σωνται, (προς oös εστίν είπεϊν
π η φεύγεις μετά νώτα βαλών κακός ώς έν όμίλω ; ),
οί δ ' έπιτήδειοι προς φιλοσοφίαν έτοιμότεροι γέ-
νωνται, μανθάνοντες ώς πλείονος έπιμελείας δέονται
τά μαθήματα, πρός ους Ιστιν είπεϊν τό Πλατωνικόν
έντή Έπινομίδι είρημένον ούτως · 'είτε χαλεπά είτε
φάδια, ταύτη ίτέον, ταϋτα ( τ ά ) μαθήματα, αύτη ή
όδός· άμελειν δέ ού δει', ούτω γοϋν καί οί άετο!
κρίνουσι τήν γνησιότητα καί τήν νοθείαν τών
νεοττίων ίστώντες γαρ τά νεόττια άντικρύ του
ηλίου, όσα μέν άσκαρδαμυκτί δύνανται άντωπή-
σαι πρός τάς αύγάς του ήλίου, έπανάγοντες είς τήν
καλιάν ώς γνήσια έκτρέφουσιν, όσα δέ μή δυνηθώ-
σιν άντωπήσαι πρός τάς αύγάς του ήλίου, ώς νόθα
άποβάλλονται · ώς γάρ δίος καί βασιλικός ό άετός
τήν βασιλικωτέραν τών αίσθήσεων ήκριβωμένην
έχει, φημί δέ τήν όψιν. δτι δέ βασιλικός ό άετός, δή-
λοι τό μή θέλειν αυτόν θνησιμαΐον έσθίειν ποτέ.
ούτω καί οί Κελτοί τ ω 'Ρήνω ποταμω κρίνουσι
τά γνήσια τέκνα καί τήν νοθείαν τών βρεφών·
έμβάλλοντες γάρ είς άσπίδα τά βρέφη άφιασιν έν
τοις ύδασι, καί όσα μέν αύτών περισωθώσιν έκ του
ύδατος, γνήσια νομίζοντες έκτρέφουσιν, όσα δέ
κατακλυσθώσιν έκ του γεύματος του ποταμού, ώς
νόθα ήγουνται άπόλλυσθαι. οί δέ Πυθαγόρειοι καί
τούς έπιτηδείους καί τούς άνεπιτηδείους πρός τήν
αύτών φιλοσοφίαν δι' όνειράτων προεγίνωσκον·
άνέκρινον γάρ αύτούς μετά τό πολλά εΰξασθαι
ποια είδον όνείρατα, καί όσους μέν ένόμισαν έπι-
τηδείους είναι, είσεδέχοντο έν τ ή σχολή ήγουν έν
τ ω όμακοΐψ, τούς δέ άνεπιτηδείους άπεβάλλοντο
μετά πάσης της περιουσίας, καί του λοιπού
κενοτάφιον ποιήσαντες ώς περί άποιχομένων ήγουν
τεθνεώτων διελέγοντο. όθεν καί τις τούτο παθών
έξ αύτών Χειλέων ό Λακεδαιμόνιος πυρ ύφήψε τή
σχολή καί πολλούς ίφθειρεν. ό δέ Πλάτων διά
της μέθης εκρινε τήν γνησιότητα τών έπιτηδείων
καί μή, άμεινον ποιών του Πυθαγόρου, διότι τοις
89
όνείρασιν εστι πολλά προσθεϊναι καί άφελεϊν,
μεθυσθέντες δέ πάντα άτρεκώς έξαγγέλλομεν, &
πρώην πολλοίς έκρύπτομεν περιβολαίοις.
ούτω μέν καί δοκιμασίας χάριν ή γυμνασίας·
s ούτω γοϋν ό Πλάτων τήν χαλεπότητα τών δογ-
μάτων έπετηδεύσε γυμνασίας χάριν, ούτω καί ό
'Απόλλων τό λοξόν τών μαντευμάτων έπετήδευσε·
πείρας γάρ χάριν τω Κροίσω δέδωκεν άσαφή χρη-
σμόν
ίο Κροίσος "Αλυν διαβάς μεγάλη ν άρχήν κατα-
λύσει ·
άδηλο ν γάρ ή τήν ίδίαν ή τήν τών ύπεναντίων
διό άπατηθείς έπεστράτευσε καί κατόπιν επραξε.
καί τοις Άθηναίοις χρησμός έδόθη
is τείχος Τριτογενεϊ ξύλινον διδοϊ εύρύοπα Ζεύς·
έδήλου γάρ ώς διά τριήρων δε! αύτούς ναυμαχή-
σαι - τούτο έδήλου τό ξύλινον τείχος, τούτο δέ
ύπέλαβε Θεμιστοκλής ώς δεινότατος ξυνιέναι. καί
τοις Σαλαμινίοις έδόθη χρησμός λέγων
20 ώ θεία Σαλαμίς, άπολεϊς δέ σύ τέκνα γυναικών ·
άδηλον δέ ποίων γυναικών, τών ίδίων ή τών
ύπεναντίων.
Καί συνελόντι φάναι, ö τοις ποιηταΐς οί μύθοι
καί τοις ίερεϋσι τά παραπετάσματα, τούτο τω Άρι-
25 στοτέλει ή κατά λέξιν άσάφεια, κρύψεως χάριν,
πάλιν ό τοις άετοίς ò ήλιος καί τοις Κελτοΐς ό
'Ρήνος, τοις Πυθαγορείοις τά όνείρατα, τω Πλά-
τωνι [ή χαλεπότης τών δογμάτων] ή μέθη, τούτο
τ ω Άριστοτέλει ή κατά λέξιν άσάφεια, δοκιμασίας
so χάριν, (τέλος ô τω Πλάτωνι ή χαλεπότης τών
δογμάτων καί τω Άπόλλωνι τό λοξόν τών
μαντευμάτων, τούτο τω Άριστοτέλει ή κατά
λέξιν άσάφεια, γυμνασίας χάριν).
Χ. Δέκατον ήν κεφάλαιον τών προτεθέντων τό
35 ζητήσαι πόσα καί τίνα κεφάλαια δει προλαμβά-
νειν έπί παντός 'Αριστοτελικού συγγράμματος, έξ
τοίνυν κεφάλαια δεί προλαμβάνειν, τόν σκοπόν τό
χρήσιμον καί τά έξης. ζητητέον δέ τόν σκοπόν καί
ότε κηρύττεται ύπό της έπιγραφής, έπειδή πάντα
40 πρός τόν σκοπόν άφορφ, ώς φησι καί ό Πλάτων
'ώ παί, μία έστίν άρχή του καλώς βουλεύεσθαι,
τό είδέναι περί ότου έστίν ή σκέφις, ή τού παντός
άμαρτάνειν άνάγκη'. κηρύττεται δέ ό σκοπός ύπό
της έπιγραφής, ώς έν τ ω Περί ψυχής καν τ ω
45 Περί ούρανου καν τ ω Περί γενέσεως καί φθοράς,
μάλιστα δέ ζητητέον τόν σκοπόν, ότε μή ύπό της
έπιγραφής κηρύττεται, ότε πάνυ άσαφής έστιν
90 Elias, Comm. in Porph. Is. et Ar. Cat. CAG 18,1, p. 107,1-129, 3 - David, Proli. Phil. CAG 18,2

ή έπιγραφή καί άπεξενωμένη, ώς αί Κατηγορία« ή ύπομνημάτων καί συγγραφέων μέν, δτι ού

καΐ τό Περί έρμηνείας. το δέ χρήσιμο ν ζητητέον δια μόνος 'Αριστοτέλης δ Σταγειρίτης ούτως έκαλεΐτο
το συντονωτέρους γενέσθαι TOUS άκροατάς οίον άλλά καί άλλοι Άριστοτέλεις έγένοντο έπί αύτοΰ,
δέλεαρ δρώντας προσγινόμενον τό εξ αύτοΰ κέρδος ώς δ παιδοτρίβης καί <δ> έπίκλην Μϋθος, καί μετά
προς έρωτικήν διάθεσιν. μάλιστα δέ τό χρήσιμον s ταύτα, ώς δ διδάσκαλος (του . . . ) 'Αλέξανδρος · Ιδεί
ζητητέον διά τά δοκοϋντα μάτην γεγράφθαι γάρ αύτδν οίον δεύτερον όντα 'Αριστοτέλη ν
βιβλία, ώς οί Τόττοι τά αυτά άνασκευάζοντες καί (άριθμεΐν). πάντων ou ν τούτων συγγραψαμένων
κατασκευάζοντες, ή έπί κακώ, ώς οί Σοφιστικοί ( τ ά συγγράμματα) νομίζονται του Σταγειρίτου
ελεγχοι τρόπους άπάτης διδάσκοντες, ύπέρ ών είναι (δι' όμονυμίαν του συγγραφέων)· άλλα καί
εστίν είπεϊν δτι καί οί Τόποι έπί καλφ έγράφησαν ίο δι' όμωνυμίαν ύπομνημάτων γίνεται άπάτη, του
γυμνασίας γαρ χάριν, ίνα θλιβομένη ή ψυχή έκ 'Αλεξάνδρου μή μόνον τ ά 'Αριστοτέλους ύπομ-
των έφ' έκάτερα έπιχειρημάτων άπογεννήση τό νηματίσαντος βιβλία του Σταγειρίτου άλλά καί
της άληθείας φως, δίκη ν των πυρεκβόλων λίθων τών άλλων, καί νομίζονται π ά ν τ α τά τοιαύτα
των παρατριβομένων άλλήλοις καί πΟρ άφιέντων ύπομνήματα είς τά τοΟ Σταγειρίτου γεγράφθαι
ή φως. άλλ' ούδέ οί Σοφιστικοί ελεγχοι έπί κακω, is διά τό έπίσημον τοΰ άνδρός. ή διά τό έκλο-
εί καί τρόπους άπάτης διδάσκουσιν où γάρ ΐ ν ' γάς είναι ένομίσθησαν τοΰ αύτοΰ είναι τοΰ ποιή-
άπατήσωμεν άλλ' ίνα μή άπατηθώμεν. ούτω γάρ σαντος τάς έκλογάς καί ούχί τών πρωτοτύπων
οί ιατροί διδάσκουσι τά δηλητήρια οΰ διά χρήσιν συγγραφέων, ή δι' δφρύν κτήσεως ξενοπρεπών
άλλά διά φυγήν. τήν δέ αίτίαν της επιγραφής βιβλίων τινές άσημοι δντες συγγραφείς διά τό δό-
ζητητέον, καί δτε κηρύττει τον σκοπόν, μάλιστα 2ο ξαι ξενοπρεπεΐς είναι καί τοιαύτα εχειν βιβλία έπέ-
δέ ζητητέον τήν έπιγραφήν, δτε άσαφής έστιν, Υραφον όνόματα συγγραφέως ένδόξου. οϋτω μέν
δτε όνοματοποιεϊ ó Αριστοτέλης, ώς έν Κατηγορί- τό γνήσιον. τήν δέ τάξιν ζητητέον ού προς τά
αις καί εν τ ω Περί έρμηνείας· καί γάρ δταν λέγη άνομοιοειδή, ήτις εϊρηται ήμϊν, δτε έλέγομεν δτι δει
Κατηγορίας, ού τάς έ π ' έγκλήμασι δίκας, ώς εθος, τήν λογικήν προηγεΐσθαι καί μετά ταύτη ν τήν ήθι-
φησίν, άλλά τά γενικώτατα ώς εθος έχοντα άεί 25 κήν καί ούτως εφεξής, ώς εϊρηται, άλλά προς τά
κατηγορεϊσθαι καί μηδέποτε ϋποκεΐσθαι, καί πάλιν δμοιοειδή τάξιν ζητητέον, λογικού δντος τοΰ βι-
Περί τόπων, ού τό πέρας του περιέχοντος καθ' ö βλίου, ποίαν τάξιν έχει πρός τ ά λογικά, ή προς τ ά
περιέχεται τό περιεχόμενον, ώς λέγομεν περιέχεσθαι φυσικά τό φυσικό ν. τήν δέ είς τά μόρια διαίρεσιν
τόν οίνον ΰπό της του κεραμίου ένδοθεν έπιφανεί- ζητητέον ώς άνατομής τάξιν Ιχουσαν · ώσπερ γάρ
ας, άλλά κανόνα τόν πολλών κανόνων περιεκτικόν. 3ο ή άνατομή τών έν βάθει μορίων άνάπτυξιν ποι-
καί πάλιν τό Περί έρμηνείας λέγων ού τήν κατά ουμένη τήν έκαστου χρείαν παρίστησιν, ούτω καί
λέξιν έρμηνείαν λέγει, άλλά τάς της ψυχής έννοίας. ή είς τά μόρια διαίρεσις τών 'Αριστοτέλους συγ-
Έ φ ' οίς ζητητέον καί τό γνήσιο ν διά τάς γραμμάτων άρίστη. τό δέ τίς ό τρόπος της διδα-
γινομένας νοθείας· νοθεύονται γάρ τά βιβλία σκαλίας ού ζητοΰμεν, ώς καί αύτοΰ άνωτέρω είρη-
πενταχώς· ή γάρ δι' ευγνωμοσύνη ν μαθητών τά 35 μένου, δτε έζητοϋμεν τί τό είδος της φράσεως τοΰ
οίκεϊα συγγράμματα τοις οίκείοις διδασκάλοις 'Αριστοτέλους, ταύτα εχει καί ή παροΰσα πρδξις.
άνατιθέντων, ώς τά Πυθαγόρου καί Σωκράτους
Ιπιγραφόμενα βιβλία μή όντα Σωκράτους ή Πυ-
θαγόρου άλλά Σωκρατικών καί Πυθαγορικών. ή
διά φιλοτιμίαν βασιλική ν Ίοβάτους γάρ του 4ο
Λιβύων βασιλέως συναγαγόντος τά Πυθαγόρου 6. David, Prolegomena Philosophiae p. 55, 17—
καί Πτολεμαίου τά 'Αριστοτέλους, τινές καπηλείας 79, 29 ed. Ad. Busse
χάριν τά τυχόντα συγγράμματα λαμβάνοντες (Commentarla in Aristotelem Graeca ed. cons. et auct. Acad.
έκέδρουν καί Ισηπον διά παραθέσεως νέων πυρών, litt. R. Borussicae vol. XVIII pars II, 1904)

ίνα σχοϊεν δήθεν τήν έκ του χρόνου άξιοπιστίαν. 45 Textum longissimum post Eliam aliosque nihil novi affe-
ή δι' όμωνυμίαν συγγραφέων ή συγγραμμάτων rentem hoc loco subiungere haud necesse esse iudicavi.
 Arius Did. exp. phil. mor. Ar. = Stob. eel. II, 116,19-152, 25
17. ARU DIDYMI E X P O S I T I O N S
PHILO SOPHIAE MORALI S ARISTOTELI S
CETERORUMQUE PERIPATETICORUM
EXCERPTA
leguntur apud loan. Stobaeum eel. II, p. 116, 19—152, 25
ed. C. Wachsmuth (Berlin 1884)
Codices :
F = Farnesinus Borbonicus Graecus III D 15 s. XIV
Ρ = Parisinus Graecus 2129 s. XV
' Α ρ ι σ τ ο τ έ λ ο υ ς καΐ τ ω ν λ ο ι π ώ ν Π ε ρ ι π α -
τ η τ ι κ ώ ν περί τ ώ ν ηθικών
Tò μέν οΟν ήθός τοΰνομα λαβείν φησιν άπό του
έθους· ών yàp έκ φύσεως άρχάς Ιχομεν καΐ σπέρ-
ματα, τούτων τάς τελειότητας περιποιεϊσθαι τοις
έθεσι καί ταϊς όρθαΐς άγωγαϊς· δι' δ καΐ τήν
ήθικήν έθικήν είναι καί περί μόνα τά ζώα γίνεσθαι
καί μάλιστα περί άνθρωπον. Τά μέν γάρ λοιπά
έθισθέντα où λόγω άλλα τη άνάγκη γίνεσθαι ποιά
άττα, τόν δ ' άνθρωπον τω λόγω πλαττόμενον έκ
τοϋ έθισμου, (του αλόγου) μέρους της ψυχής
<6ρΘώς) διακειμένου κατά τόν λόγον.
<"Α)λογον δέ λέγεσθαι ψυχής μέρος οϋ τό
καθάπαξ άλογον, άλλα τό olóv τε πείθεσθαι λόγω,
όποϊόν έστι τό παθητικό ν [τοϋτο] καί (τό) τής
άρετής δεκτικόν.
Τής γάρ ψυχής τό μέν είναι λογικόν, τό δ '
άλογον λογικόν μέν τό κριτικόν, άλογον δέ τό
όρμητικόν. Του δέ λογικού τό μέν περί τά άίδια
καί τά θεία θεωρητικόν έπιστημονικόν καλεϊσθαι*
τό δέ περί τά άνθρώπινα καί τά πρακτικά βουλευ-
τικό ν. Kai του άλογου τό μέν όρεκτικόν τών έφ'
ήμϊν έπιθυμητικόν · τό δέ προς τούς πλησίον οίον
άμυντικόν θυμικόν. "Ούστε διττόν είναι καί τών
άρετών τό είδος, τό μέν λογικόν, τό δ ' άλογον,
έπειδή καί (πρός) ταύτα πεφύκαμεν, θεωρίαν καί
π ρ δ ξ ι ν όθεν καί τήν ήθικήν άρετήν ούκ είναι μέν
έπιστήμην <ούδέ βουλευτικήν>, προαιρετικήν δέ
τών καλών ύπάρχειν <εξιν).
Έκ τριών δέ συμβεβηκέναι τήν άρετήν τε-
λειοϋσθαι, φύσεως, Ιθους, λόγου.
Τόν γάρ άνθρωπον διαφέροντα κατά τε σώμα
καί ψυχήν τών άλλων ζφων διά τό μεταξύ τών
αθανάτων όντα καί τών θνητών κοινωνίαν έξή-
91
φθαι πρός άμφω, προς μέν τά λογικά τ φ κατά τήν
ψυχήν θείω, πρός δέ τά άλογα τ ω κατά τό σώμα
θνητφ, κατά λόγον άμφοϊν τής τελειότητος έφίε-
σθαι.
5 Καί πρώτον μέν άρέγεσθαι του είναι, φύσει γάρ
ωκειώσθαι πρός έαυτόν, δι* ö καί προσηκόντως
άσμενίζειν μέν έν τοις κατά φύσιν, δυσχεραίνει ν δέ
επί τοις παρά φύσιν τήν τε γάρ ϋγίειαν περι-
ποιεϊσθαι σπουδάζειν καί τής ήδονής εφεσιν έχειν
10 καί του ζήν άντιποιεΐσθαι τ φ ταϋτα μέν είναι κατά
φύσιν καί (δΓ)αύθ' αίρετά <καί) άγαθά, κατάδέτά-
ναντία τήν νόσον καί τήν άλγηδόνα καί τήν φθο-
pàv διακρούεσθαι καί παρακλίνειν τ φ παρά φύσιν
ΰπάρχειν καί δι ' αυτά φευκτά καί κακά. Φίλον γάρ
is είναι ήμΐν τό σώμα, φίλην δέ τήν ψυχήν, φίλα δέ
τά τούτων μέρη καί τάς δυνάμεις καί τάς ένεργείας,
<άφ') ών [κατά τήν πρόνοιαν τής σωτηρίας] τήν
άρχήν γίγνεσθαι τής ορμής καί του καθήκοντος καί
τής άρετής.
2ο Εί μέν γάρ περί τάς τών είρημένων αΙρέσεις καί
φυγάς μηδεμία συνέβαινε πλάνη καθάπαξ, άλλα
τών μέν άγαθών έπήβολοι, τών δέ κακών άμοιροι
διετελοϋμεν όντες, ούδέποτ' âv τήν όρθήν καί
άπταιστον έν τούτοις έπεζητήσαμεν έκλογήν
25 έπεί δέ πολλάκις δΓ άγνοιαν περί τάς αίρέσεις καί
φυγάς ήπατώμεθα καί τά μέν άγαθά <ώς κακά)
παρεπέμπομεν, τοις κακοϊς δ ' ώς άγαθοΐς ένετυγ-
χάνομεν, άναγκαίως τήν τής έπικρίσεως βέβαιον
είδησιν έπεζητήσαμεν, ην καί συνφδόν εύρόμενοι
3ο τή φύσει διά τό τής ένεργείας μεγαλοπρεπές άρε-
τήν προσηγορεύσαμεν καί δαιμονίως θαυμάσαντες
έτιμήσαμεν προ τών άλλων άπάντων.
Τάς γάρ πράξεις άπό τε τής τών κατά φύσιν
έκλοχής καί τής άπεκλογής τών παρά φύσιν τάς
35 άρχάς Ιχειν συμβέβηκε καί τά λεγόμενα καθήκοντα ·
δι' δ καί τάς τε κατορθώσεις καί τάς άμαρτίας έν
τούτοις καί περί ταΰτα γίνεσθαι' σχεδόν γάρ τήν
όλη ν τής αίρέσεως υπογραφή ν άπό τούτων ώρ-
μήσθαι, καθάπερ έπιδείξω διά βραχυτάτων.
4ο
"Οτι γάρ ού μόνον αιρετά τά τέκνα τοις γεινα-
μένοις έστί διά τάς χρείας, άλλα καί δι' έαυτά,
γνώριμον έκ τής έναργείας. Ούδένα γοΟν ούτως
ώμόν είναι καί θηριώδη τήν φύσιν, δς ούκ άν
45 σπουδάζοί μετά τήν έαυτοϋ τελευτήν εύδαιμονεϊν
τά τέκνα καί καλώς επιδιάγειν μάλλον ή τούναν-
92 Anus Did. exp. phil. mor. Ar. = Stob. eel. II, 116, 19-152, 25
τίον. 'Aitò ταύτης yoOv της φιλοστοργίας και
διαθήκας τελευτδν μέλλοντας τίθεσθαι και τ ω ν ετι
κυοφορουμένων φροντίζειν, έπιτρόπους απολείπον-
τας ).αί κηδεμόνας και τοις φιλτάτοις παρατιθεμέ-
νους και παρακαλοϋντας έπικουρεϊν αύτοϊς· καί τι-
νας μην άποθνήσκουσι τοις τέκνοις συναποθνή-
σκειν.
Των δέ τέκνων ούτως άγαπωμένων κατά τ ό
( δ Γ ) αύθ' αίρετόν, άναγκαϊον καί τους γονείς καί
τούς άδελφούς καί τήν του λέχους κοινωνόν καί
τούς συγγενείς καί τούς άλλους οικείους καί πολίτας
ώς δι' αυτούς φιλίας τυγχάνειν· Ιχειν y à p έκ φύ-
σεως ημάς καί προς τούτους τινάς οικειότητας·
φιλάλληλου γ ά ρ είναι καί κοινωνικόν ζωον τόν
άνθρωπου. Εΐ δέ τ ω ν φιλιών τάς μέν είναι πόρρω
συμβέβηκε, τάς δέ προσεχείς ήμϊν, ουδέν προς
Ιπος· π δ σ α ν γ ά ρ δι' αύτη ν αίρετήν [δ']ύπάρχειν
καί μή μόνον δια (τάς) χρείας. ΕΙ δ ' ή προς τούς
πολίτας φιλία δ ι ' αυτήν αίρετή, άναγκαϊον είναι
καί τήν πρός όμοεθνεϊς καί ομοφύλους, ώστε καί τήν
πρός πάντας άνθρώπους.
Καί γ ά ρ δή πάντας τούς σφζοντας ούτως εχειν
πρός τούς πλησίον, ώστε μή πρός άξίαν, άλλα
κατά τ ό δι' αύθ' αίρετόν τ ά πλείστα δρδν. Τίνα
γ ά ρ ούκ αν έξελεϊσθαι θεασάμενον άνθρωπον ύ π ό
Θηρίου καταδυναστευόμενον, ε! δύναιτο; τίνα δ '
ούκ αν όδόν πλανωμένω μηνύσειν; τίνα δ ' ούκ
( ά ν ) έπαρκέσειν ύ π ' ένδείας άπολλυμένορ; τίνα δ '
ούκ αν έ π ' έρημίας άνύδρου νάματι περιτυχόντα
γνωρίσμασι διαδηλώσειν τοις τήν αύτήν όδόν βα-
δίζουσι; τίνα δ ' ού της μετά τόν βίον εύφημίας π ο -
λύν ποιεϊσθαι λόγον; τίνα δ ' ούκ άποστυγεΐν τάς
τοιαύτας φωνάς, ώς π α ρ ά τήν άνθρωπίνην ούσας
φύσιν,
ΈμοΟ θανόντος γ α ί α μιχθήτω πυρί
Ούδέν μέλει μοι, τάμά γ ά ρ καλώς Ιχει.
Φανερόν ούν δτι πρός πάντας έστίν ήμϊν εύνοια
φυσική καί φιλία, τ ό δι' αύθ' αίρετόν έμφαίνουσα
καί τ ό κατά λόγον ·
*Εν γ ά ρ άνδρών, έν θεών γένος · έκ μιας δέ πνέομεν
γαστρός άμφότεροι,
της φύσεως.
'Επειδή (δέ) κοινή τις ήμϊν ύπάρχει φιλανθρω-
πία, π ο λ ύ μάλλον πρός τούς έν συνηθεία φίλους τό
δ ι ' αύθ' αίρετόν φαυερόν· εί δ ' ό φίλος δ ι ' αύ-
τόν αίρετός, καί ή φιλία καί ή εύνοια καί ή π α ρ ά
π ά ν τ ω ν τ ώ ν βίου κοινωνούντων καί ( ή ) π α ρ ά
τ ώ ν πλείστων άνθρώπων· ώστε καί τόν έπαινο ν
είναι δ ι ' αύτόν αίρετόν, οίκειοϋσθαι γ ά ρ ή μας πρός
τούς έπαινοϋντας. Et δ ' ό έπαινος δ ι ' έαυτόν αίρε-
τός, καί ή εύδοξία· καί γ ά ρ ούδέν ετερον τήν εύ-
5 δοξίαν κατά τήν ύπογραφήν παρειλήφαμεν, εί μή
τόν π α ρ ά τ ώ ν πολλών £παινον. "Ωστε τ α ϋ τ α μέν
τά λεγόμενα τών έξωθεν άγαθών ότι δι' αϋθ'
αίρετά πέφυκεν έπιδεδεΐχθαι σαφώς· π ώ ς ούν ού
π ο λ ύ μάλλον τά περί ήμδς καί έν ήμϊν; λέγω δή τ ά
ίο περί σώμά τε καί ψυχήυ.
Et γ ά ρ ό άνθρωπος δι ' αύτόν αίρετός, καί ( τ ά )
μέρη του άνθρώπου δι ' αύτά άν είη αίρετά. Μέρη
δ ' έστίν άνθρώπου όλοσχερέστατα σώμα καί ψυχή.
"Ωστε καί τό σώμα δ ι ' αύτό αν αίρετόν είη. Πώς
is γ ά ρ τό μέν του πλησίον σώμα δ ι ' αύτό αίρετόν
έστιν ήμϊν, τό δ ' ήμέτερον ούκέτι; "Η π ώ ς ό μέν
πλησίον άνθρωπος δ ι ' αύτόν έστιν αίρετός, ούχί
δέ καί έκαστος ήμών αύτώ δ ι ' αύτόν αίρετός; "Ή
π ώ ς τούτο μέν, ούχί δέ καί τ ά μέρη τ ά του σώματος
2ο καί αί τ ώ ν μερών άρεταί καί ai του όλου σώματος
άν εΐεν αίρεταί; "Ωστε δ ι ' αύτά αίρετά ήμϊν είναι
τήν ύγίειαν, τήν Ισχύ ν, τό κάλλος, τήν π ο δ ώ -
κειαν, τήν εύεξίαν, τήν εύαισθησίαν, καθόλου π ά -
σας ώς εττος είπεϊν (τάς σωματικός άρετάς).
25 Καί γ ά ρ όλως ούδείς άν εύ φρονών δέξαιτο άμορ-
φος καί λελωβημένος είναι κατά τό είδος, κάν εί μηδε-
μία μέλλοι δυσχρηστία τό π α ρ ά π α ν έπακολουθεϊν
διά τήν τοιαύτη ν έίδέχθειαν. "Ωστε καί δίχα της δυσ-
χρηστίας εύλογον φυγήν φαίνεσθαι του αίσχους.
3ο ΕΙ δέ δι' αύτό φευκτόν έστι τό αίσχος, καί τό κάλλος
ού μόνον διάτήνχρείαν αίρετόν, άλλά καί δι'αύτό*
δτι γ ά ρ έξ αύτού προσκλητικόν ( τ ι ) εχει τ ό κάλ-
λος, έμφανές· πάντας γούυ φυσικώς οίκειοϋσθαι
τοϊς καλοϊς χωρίς πάσης χρείας, καί γ ά ρ πρός τό εύ
35 ποιεΐν αύτούς καί εύεργετεϊν έτοίμως Ιχειν, δθεν δή
καί δοκεΐν εύνοίας είναι παρασκευαστικόν · ώστε καί
κατά τούτον τόν λόγον τ ό μέν κάλλος τ ώ ν δι ' αύτά
αίρετών ύπάρχειν, τ ό δέ αίσχος τ ώ ν δ ι ' αύτά
φευκτών.
4ο Τόν δ ' αύτόν λόγον καί έπί ύγιείας είναι καί νό-
σου καί Ισχύος καί άσθενείας καί ποδωκείας καί βρα-
δυτήτοςκαί (ευεξίας καί καχεξίας καί) αίσθήσεωςκαί
πηρώσεως. Ώ σ τ ' εί καί τ ά σωματικά τ ώ ν άγαθών
δέδεικται δι* αύθ' αίρετά καί τάναντία τούτων κα-
45 κά δ ι ' αύτά φευκτά, καί τ ά της ψυχής άναγκαϊον μέ-
ρη δΐ αύθ' αίρετά ύπάρχειν καί τάς άρετάς αύτώ ν
καί ( τ ά ς ) της δλης ψυχής.
 Anus Did. exp. phil. mor. Ar. = Stob. eel. II, 1 1 6 , 1 9 - 1 5 2 , 2 5
Τήν γαρ είσοδο ν ή (της ψυχής) αρετή λαβοϋ-
σα, καθάπερ ύπεδείξαμεν, άπό των σωματικών καί
των έξωθεν άγαθών καί προς έαυτήν έττιστρέψασα
καί θεασαμένη, διότι καί αύτή των κατά φύσιν <ού-
σα) πολύ μάλλον των του σώματος άρετών, φκειώ- 5
θη πρός έαυτήν ώς πρός δι'αυτή ν αίρετή ν καί μάλ-
λον γεπρός έαυτήν ή πρόςτάς του σώματος άρετάς·
ώστε παρά πολύ τιμιωτέρας είναι (τάς) της ψυχής
άρετάς.
Οϋ μήν άλλα καί άπό των προεφωδευμένων ίο
τοϋτ' αν τις έπιλογίσαιτο. ΕΙ γαρ ή του σώματος
ύγίεια αίρετή δι* αύτήν, καί πολύ μάλλον ή της
ψυχής· (ύγίεια δέ ψυχής) σωφροσύνη τής σφο-
δρότητος άπολύουσα των παθών ήμας. Καί εί ή
Ισχύς ή σωματική τών άγαθών εστί, πολύ μάλλον is
ή ψυχική δι' αύτήν άν είη αίρετή καί άγαθόν· ψυ-
χής δέ έστιν Ισχύς άνδρεία καί καρτερία, εύρώστους
τάς ψυχάς κατασκευάζουσα · διόπερ άν είη καί ή
άνδρεία δΓ αύτήν αίρετή καί ή καρτερία. Κατά τό
άνάλογον εί τό κάλλος τό σωματικόν δι ' αύτό αίρε- 2ο
τόν, καί τό τής ψυχής κάλλος εϊη άν δι ' αύτό αίρε-
τόν, κάλλος δέ ψυχής έστιν ή δικαιοσύνη · ,,τό*' γαρ
,,μηθέν άδικεΐν καί καλούς ήμδς ποιεί".
["Οτι τά τρία γένη τών άγαθών, τά περί σώμα,
τα περί ψυχήν, τά έκτός, άναλογίαν πρός άλληλα 25
έχει, καίτοι διαφέροντα.]
Tòv παραπλήσιον δ' είναι λόγον καί έπί τών
(έκτος) άρετών, διά τό δοκεϊν τά τρία γένη τών
άγαθών έκ πλείστης διαφοράς τής έν άλλήλοις
όμως Ιχειν τινά [προς τον λόγον] άναλογίαν, ην 30
καί δή πειράσομαι δηλώσαι σαφώς. "Οπερ μέν έν
( τ ω ) σώματί φαμεν ύγίεια ν, τοϋτ' έν τη ψυχή κα-
λεΐσθαι σωφροσύνη ν, έν δέ τοις έκτος πλούτο ν
περιστέλλειν γάρ τά πολλά τών άμαρτημάτων καί
τούτον. "Οπερ δ' έν τω σώματι Ισχύν, τοϋτ' έν τη 35
ψυχή [τήν] άνδρείαν, έν δέ τοις έκτός [τήν] άρχήν·
όπερ δ' έν τω σώματι εύαισθησίαν, τοϋτ' έν ( τ ή )
ψυχή φρόνησιν, έν δέ τοις έκτος εύτυχίαν· ó τι δ'
έν ( τ ω ) σώματι κάλλος, τοϋτ' έν ( τ ή ) ψυχή δι-
καιοσύνην, έν δέ τοις έκτός [τήν] φιλίαν· ώστε τρία 40
γένη τών άγαθών δι' αύθ' αίρετά ύπάρχειν, τά τε
περί (τήν) ψυχήν καί τά περί τό σώμα καί τά
έκτός· καί μακρώ αίρετώτερα τά περί ψυχήν τών
άλλων, έπειδή καί ήγεμονικώτερον καί αίρετώτε-
ρον ψυχή σώματος. 45
Δήλον ούν ότι τών τοϋ σώματος άρετών καί
τών έκτός αί τής ψυχής ύπάρχουσιν αίρετώτεραι,
93
ύπεροχήν όμολογουμένως φερόμεναι· στοχάζονται
(δέ) καί τών άλλων πρώτον μέν ώς δι' αύθ' αίρε-
τών, Ιπειθ' ώς χρησίμων πρός τε τόν πολιτικόν καί
τόν κοινωνικόν βίου καί δή καί προς τον θεωρητι-
κόν. Παραμετρεϊσθαι γάρ τόν βίον ταϊς πολιτικαίς
καί ταϊς κοινωνικαίς πράξεσι καί ταΐς θεωρητικαϊς.
Ού γάρ φίλαυτον είναι τήν άρετήν κατά τήν αίρε-
σιν ταύτη ν, άλλά κοινωνική ν καί πολιτική ν
έπειδή δέ προς έαυτήν ωκειώσθαι μάλιστα πάντων
έφαμεν τήν άρετήν, δήλον ώς καί πρός (τήν τής)
άληθείας έπιστήμην άναγκαίως φκείωται [φυσικώς
αύτή].
Τούτοις δ' άκολούθως καί τάς μονάς τάς έν τω
ζήν παραμετρεϊσθαι ταΐς κοινωνικαΐς καί πολιτι-
καϊς καί θεωρητικαϊς πράξεσι καί τάς άφόδους έκ
τών έναντίων ώστε κακώς τοις σοφοϊς εύλογον
έξαγωγήν έκ τοϋ ζήν θεωρεϊσθαι καί τοις φαύλοις
εύλογον έν τώ ζήν μονήν· τοίς γάρ έκτελεϊν δυνα-
μένοιςτάς κοινωνικός καί πολιτικός πράξεις καί (τάς)
θεωρητικός καί τών σπουδαίων καί τών φαύλων
εύλογον έν τω ζήν είναι μονήν, τοις δέ μή δυναμέ-
νοις εύλογον έκ τοϋ ζήν απαλλαγή ν.
'Επειδή (δέ) μεγάλη τής άρετής έστιν ύπεροχή
κατά τε τό ποιητικόν καί τό δι' αύθ' αίρετόν παρά
τά σωματικά καί τά έξωθεν άγαθά, κατά (τού-
τον) τόν λόγον ούκ είναι συμπλήρωμα τό τέλος
(έκ τών ψυχικών και) έκ τών σωματικών καί έκ
τών εξωθεν άγαθών ούδέ τό τυγχάνειν αυτών,
άλλά μάλλον τό κατ' άρετήν ζήν έν τοις περί σώμα
καί τοις έξωθεν άγαθοϊς ή πδσιν ή τοις πλείστοις
καί κυριωτάτοις. "Οθεν ένέργειαν είναι τή ν εύδαιμον-
ίαν κατ' άρετήν έν πράξεσι προηγουμέναις κατ'
εύχή ν · τά δέ περί σώμα καί τά εξωθεν άγαθά ποιητι-
κά λέγεσθαι τής ευδαιμονίας τω συμβάλλεσθαί τι
παρόντα· τούς δέ νομίζοντας αύτάσυμπληροϋντήν
εύδαιμονίαν άγνοεϊν, ότι ή μέν εύδαιμονία βίος
έστίν, ό δέ βίος έκ πράξεων συμπεπλήρωται. Τών
δέ σωματικών ή τών εκτός άγαθών ούδέν ούτε
πρδξιν είναι καθ' έαυτό οΰθ' όλως ένέργειαν.
Τούτων δή τούτον τόν τρόπον έχόντων ή τε
εύεργεσία συστήσεται καί χάρις καί ή εύχαριστία
καί φιλανθρωπία καί φιλοτεκνία καί φιλαδελφία καί
πρός ταύταις δ τε φιλόπατρις καί φιλοπάτωρ καί
φιλοικεΐος καί κατά τό προσήκον ή τ ' εύκοινωνησία
94 Anus Did. exp. phil. mor. Ar. = Stob. eel. II, 116,19-152, 25
και ή εύνοια και ή φιλία και ή ϊσότης και ή δικαιο-
σύνη και πας ό των άρετών θείος χορός, ου τους κατ-
ολιγωρήσαντας άμαρτάνειν φανερώς περί τε τάς
αΙρέσεις των αγαθών και τάς φυγάς των κακών και
περί την κτήσιν και περί τήν χρήσιν τών αγαθών -
ομολογουμένως τε διασφάλλεσθαι περί μεν την
αϊρεσιν παρά την κρίσιν, περί δε την κτήσιν παρά
τον τρόπον, περί δέ τήν χρήσιν παρά τήν άμα-
θίαν. Περί μέν οΰν τήν αιρεσιν άμαρτάνειν, όταν (ή)
το μηδ' όλως öv αγαθόν αίρώνται, ή το ήττον
(αγαθόν) σφοδρότερον ή δει. τούτο δέ περί τούς
πλείστους ύπάρχειν τό μέν ήδύ του συμφέροντος, τό
δέ συμφέρον του καλοϋ προκρίνοντας καΐ ταϊς όρ-
μαϊς προεκφοιτώντας · ΠερΙδέ τήν κτήσιν, όταν μήτε
όθεν μήθ' όπως μήτε εφ' όσον χρή περιποιεϊσθαι
ταΟτα προδιαλάβωσι. Περί δέ τήν χρήσιν, έπεί
π δ σ α χρήσις ή προς αυτήν εχει τήν αναφορά ν ή
προς έτερον, έν μέν ( τ η ) προς έαυτήν, όταν μή
προσφέρωνται τοίς πράγμασι συμμέτρως · έν δέ τ ή
προς έτερον, όταν τό κατ' άξίαν μή φυλάττωσι
του πρέποντος (όλιγωροΰντες).
Et δέ περί ταΰτα άμαρτάνουσιν οΐ φαύλοι,
περί τά έναντία πάντως κατορθοΰσιν οί σπουδαίοι,
καθηγεμόνα τών πράξεων εχοντες τήν άρετήν.
Πάσαις γοΰν ώς εοικε ταϊς άρεταϊς κοινόν ύπάρχειν 25
τό τε κρίνειν και τό προαιρεϊσθαι και ( τ ό ) πράτ-
τειν. Ούτε γάρ άκριτον ο ύ τ ' άπροαίρετον ούτ'
άπρακτο ν είναι τήν άρετήν, άλλα τήν μέν φρόνησιν
έξάρχειν ώσπερ ήγεμονικήν ουσαν και τών ύφ'
έαυτήν και τών ύπό τάς άλλας αιρετών καί 3ο
φευκτών καί πρακτών καί ού πρακτών και τών
μάλλον καί ή τ τ ο ν τών δ ' άλλων έκάστην άπο-
τέμνεσθαι μόνα τά καθ' έαυτήν.
1. Περί άρετής.
Άρετήν δ ' ώνομάσθαι τήν άριστη ν διάθεσιν ή
καθ' ην άριστα διάκειται τό εχον. Τούτο δ ' έκ της
έπαγωγής δήλο ν σκυτοτόμου γάρ άρετήν λέγε-
σθαι καθ' ην άποτελεϊν άριστον υπόδημα δύναται,
καί οίκοδόμου καθ' ην άριστα διάκειται προς
οίκοδόμησιν οίκίας καλής. "Οτι μέν τό άριστα
διατίθεσθαι έστίν άρετή, ομολογούμενόν έστι. Δύο
δ ' ώσπερ άρχάς τών άρετών ύπάρχειν, τόν λόγον
καί τό πάθος · ταύτα δέ ότέ μέν άλλήλοις όμονοητι-
κώς συμφωνεΐν, ότέ δέ στασιαστικώς διαφωνεΐν·
τήν δ ' άντίταξιν αύτών γίνεσθαι δι' ήδονάς καί
λύπας. Τήν μέν ούν τού λόγου νίκην άπό τοΰ
κράτους παρωνύμως έγκράτειαν έπωνυμίαν εχειν,
τήν δέ του άλογου διά τό της όρμής άπειθές
άκρασίαν τήν δ* άμφοϊν άρμονίαν καί συμφωνίαν
άρετήν, του μέν άγοντος έφ' ο δει, τοΰ δ ' έπομένου
5 πειθηνίως.
2. Περί αιρετών καί φευκτών.
Αίρετόν δέ λέγεσθαι, τό όρμήν έφ' έαυτό κινούν,
φευκτόν δέ τό άφ' έαυτοΰ, όταν ό λόγος σύμψηφος
ή. Καθάπερ γάρ τό βουλητόν κατά τήν βούλησιν
ίο έχειν τήν έπωνυμίαν ταύτην, ούτως καί τό αίρετόν
κατά τήν αιρεσιν. Τό δέ αίρετόν καί άγαθόν ταύ-
τόν έδόκει τοις άρχαίοις είναι. Τό γοϋν άγαθόν
ύπογράφοντες ούτως άφωρίζοντο· 'άγαθόν έστιν
ού π ά ν τ ' έφίεται'.
is <3. Περί τών άγαθών)
Τών δ ' άγαθών Ιλεγον τά μέν δι' ήμδς αίρετά
ύπάρχειν, τά δέ διά τούς π λ η σ ί ο ν τών δέ δ ι '
ήμδς τ ά μέν καλά, τά δ ' άναγκαΐα. Καλά μέν
τάς τε άρετάς καί τάς ένεργείας τάς ά π ' αύτών,
2ο φρόνησίν τε καί τό φρονεΐν καί δικαιοσύνην καί
τό δικαιοπραγεΤν καί κατά τό άνάλογον έπι τών
ά λ λ ω ν άναγκαΐα δέ τό τε ζην καί τά προς τούτο
συντείνοντα καί τήν τών ποιητικών έχοντα χώραν,
οίον τό τε σώμα καί τά τούτου μέρη καί τάς
χρήσεις αύτών, καί τών έκτος λεγομένων εύγένειαν,
πλοΰτον, δόξαν, είρήνην, έλευθερίαν, φιλίαν τού-
των γάρ εκαστον συμβάλλεσθαί τι προς τήν τής
άρετής χρήσιν. (τών δέ διά τούς πλησίον )
4. Έκ τίνων ή εύδαιμονία.
Τήν δ ' εύδαιμονίαν έκ τών καλών γίνεσθαι καί
προηγουμένων π ρ ά ξ ε ω ν διό καί δι' όλων είναι
καλή ν, καθάπερ καί τήν έν τοις αύλοϊς ένέργειαν δι'
όλων εντεχνον. Ού γάρ έκβιβάζειν τήν παράληψιν
τών ύλικών άρχών τής ειλικρίνειας του καλού τήν
35 εύδαιμονίαν, ώς ούδέ τήν τής Ιατρικής εντεχνον δι'
όλων ένέργειαν τήν τών όργάνων χ ρ ή σ ι ν πδσαν
μέν γάρ πρδξιν ένέργειαν είναί τι να ψυχής. Έπεί
δ ' ό π ρ ά τ τ ω ν συγχρήταί τισι πρός τήν τελειότητα
τής προθέσεως, μέρη ταύτα ού χρή νομίζει ν τής
4ο ένεργείας, καίτοι γε έπι ζητούσης έκατέρας τών
είρημένων (τεχνών) έκάτερον, ού μήν ώς μέρος, ώς
δέ ποιητικόν τής τέχνης. Τά γάρ ών άνευ πράττειν
ότιοϋν άδύνατον μέρη τής ένεργείας λέγειν ούκ
όρθόν. Τό μέν γάρ μέρος έπινοεΤσθαι κατά τό
45 συμπληρωτικόν είναι τοΰ όλου, τά δ ' ών ούκ
άνευ κατά τό ποιητικόν, τ ώ φέρειν καί συνεργείν
είς τό τέλος.
 Arius Did. exp. phil. mor. Ar. = tob. eel. II, 116,19-152,25
5. Πόσα μέρη του άγαθοΰ (καί ττοσαχώς λέγε-
ται ή εύδαιμονία) καί περί σκοπού.
Διαιρεϊσθαι δέ τάγαθόν eis τε το καλόν καί είς
τό συμφέρον καί els τό ηδύ · και των μέν κατά μέρος
πράξεων τούτους είναι σκοπούς* τό δ ' έκ πάντων
αύτών εύδαιμονίαν.
Εύδαιμονίαν δ ' είναι 'χρήσιν άρετής τελείας έν
βίφ τελείφ χορηγουμένην' ή 'ζωής τελείας ένέρ-
γειαν κατ' άρετήν' ή 'χρήσιν άρετής έν τοις κατά
φύσιν άνεμπόδιστον'. (Τό δ ' αύτό καί τέλος ύπάρ-
χειν. Ε! δέ τό μέν εύδαιμονεΐν τέλος, ή δ ' ευδαιμο-
νία λέγεται σκοπός καί ό μέν πλούτος άγαθόν, τό
δέ πλουτεΐν ών χρή, τοις μέν ούτω διορίζουσι της
ακριβείας των όνομάτων χάριν (λεκτέον χάριν)·
άκολουθητέον μέντοι τη των αρχαίων συνήθεια
καί λεκτέον τέλος είναι 'ου χάριν πάντα πράτ-
τομεν, αύτό δέ ούδενός', ή 'τό έσχατο ν των όρεκ-
τών') ή 'τό κατ' άρετήν ζήν έν άγαθοΐς τοϊς πε-
ρί σώμα κάί τοις έξωθεν ή πδσιν ή τοΤς πλείστοις
καί κυριωτάτοις'. ΤοΟτο δέ μέγιστον δν των άγα-
θών καί τελειότατον έκ των άλλων άπάντων υπηρ-
ετεΐσθαι. Τά μέν γαρ συμβαλλόμενα προς αυτό των
αγαθών όμολογουμένως χρή λέγειν, τά δ ' έναντι-
ούμενα <αύτώ τών κακών, τά δέ μήτε συμβαλλό-
μενα μήτε έναντιούμενα) τών ούτε αγαθών ούτε
κακών, άλλά τών άδιαφόρων * ού πασαν δέ κα-
λήν πρδξιν εύδαιμονικήν ύπάρχειν.
'Τελείας' δ ' είπον άρετής χρήσιν τήν εύδαι-
μονίαν, ότι τών άρετών τάς μέν Ιλεγον είναι τελείας,
τάς δέ άτελεΐς· τελείας μέν τήν τε δικαιοσύνη ν καί
τήν καλοκάγαθίαν · άτελεΐς δέ τήν εύφυΐαν καί τήν
προκοπή ν · τω δέ τέλει τό τέλειο ν άρμόττειν.
Τέλος ούν είναι της τοιαύτης άρετής ένέργειαν,
ής ούθέν άπεστι μέρος.
Καί τό 'έν βίω δέ τελείφ' προσέθεσαν ένδείξα-
σθαι βουληθέντες, ότι περί τούς ήδη προήκοντας
άνδρας ή εύδαιμονία γίγνεται · τό γάρ μειράκιον
άτελές καί ó τούτου βίος, δι ' δ ούκ άν γενέσθαι
περί τούτον εύδαιμονίαν, ούδ ' δλως έν άτελεί χρό-
νω, άλλ' έν τω τελείω. Τέλειο ν δ ' είναι τούτον,
όσον ώρισεν ήμίν (του) πλείστον ó θεός· ώρισε δέ
κατά πλάτος, καθάπερ καί τό του σώματος μέγε-
θος. Ώς ούν ενα στίχον μή αν συστήσειν ύπόκρι-
σιν μηδέ μίαν χειρός εκτασιν όρχησιν, μηδέ μίαν
χελιδόνα ποιήσειν εαρ, ούτως μηδέ βραχύν χρόνον
εύδαιμονίαν. Τελείαν γάρ είναι δει ν τήν εύδαιμονίαν
έκ τελείου συνεστώσαν άνδρός καί χρόνου καί δαί-
μονος.
95
'Χορηγουμένην' δέ τήν της άρετής ένέργειαν διά
τό πάντως άναγκαΐον έν τοϊς κατά φύσιν άγαθοΐς
ύπάρχειν, έπεί καί ένκακοϊς αρετή χρήσαιτ'άνκα-
λώς ό σπουδαίος, ού μή ν γε μακάριος έσται- καί έν αί-
5 κίαις άποδείξαιτ' άντόγενναΐον, ού μήν ( γ ' ) εύδαι-
μονήσει. Αίτιον δ' ότι ή μέν άρετή καλών μόνον
έστίν άπεργαστική καθ' έαυτήν, ή δ ' εύδαιμονία
καί καλών κάγαθών. Ού γάρ έγκαρτερείν βούλεται
τοις δεινοΐς, άλλα τών άγαθών άπολαύειν προς τ ω
ίο καί σώζειν τό έν κοινωνία δίκαιον καί μήτε άπο-
στερεϊν έαυτήν τών έν τη θεωρία καλών μήτε τών
κατά τόν βίον άναγκαίων.
"Ηδιστον γάρ τι καί (άριστον καί) κάλλιστον
είναι τήν εύδαιμονίαν, ούτε δ ' έπιτείνεσθαι καθά-
is περ τέχνην όργάνων πλήθει καί παρασκευή · ούτε
τήν αύτήν είναι θεοϋ καί άνθρώπου, (ούδέ γάρ τήν
άρετήν) (ούτε) άνοπτόβλητον εϊναι τών σπουδαίων
το παράπαν · δύνασθαι γάρ ύπό πλήθους καί μεγέ-
θους άφαιρεθήναι κακών.
20 "Οθεν ένδοιάσειεν άν τις, μήποτ' ούδέ κυρίως
εύδαιμονιστέον τόν ετι ζώντα διά τό της τύχης
άδηλον · τό γάρ του Σόλωνος εύ εχειν · τέλος δρα
μακρού βίου. Μαρτυρεΐν δέ τούτω καί τόν βίον,
εύδαιμονίζοντα τούς άνθρώπους ήνίκ' άν <άπο->
25 Θνήσκωσι.
Τόν (δ') αφαιρεθέντα τήν εύδαιμονίαν ούκ
είναι κακοδαίμονα, καθάπερ μηδέ τόν (μηδ)' όλως
έχοντα ταύτην, άλλ' εσθ' δτε μέσον· βιοΰν γάρ
ποτε καί σοφόν καί μή σοφόν τόν μέσον λεγόμενον
3ο βίον, τόν μήτε εύδαίμονα μήτε κακοδαίμονα.
Περί δέ τούς κοιμωμένους ούκ είναι τήν εύδαι-
μονίαν ή ούκ έντελεχεία γε· τήν γάρ ένέργειαν
τής ψυχής περί τήν έγρήγορσιν είναι- ταύτη δέ
προστίθεσθαι τό 'κατά φύσιν', διά τό μή πδσαν
35 τήν έγρήγορσιν τών σπουδαίων τελείας είναι
χρήσιν άρετής, άλλά τήν κατά φύσιν. Ταύτην
δ ' είναι τήν τοΰ μή μαινομένου μηδ' έξεστηκότος,
έπεί τήν τε μανίαν καί τήν εκστασιν [καί τόν ύπνον]
έξιστάνειν αύτόν ταύτης τής χρήσεως, τάχα δέ καί
4ο τής τοΰ λόγου καί ποιειν θηρίον · οίς γάρ λογικόν
έστι τό ζήν, τούτοις καί τό εύδαιμονεΐν ύπάρχειν
ούκ αίεί δέ ούδέ τούτοις, άλλ' όποτε χορηγού-
μενον εχοιεν τό ζήν.
Ώς δέ τήν εύδαιμονίαν λέγεσθαι χρήσιν άρετής,
45 ούτως καί τήν κακοδαιμονίαν χρήσιν κακίας· ού
μήν ώς τήν κακίαν αύτάρκη πρός κακοδαιμονίαν,
ούτως καί τήν άρετήν προς εύδαιμονίαν, ώς δέ(ον)
96 Anus Did. exp. phil. mor. Ar. = Stob. eel. II, 116,19-152,25
τόν σττουδσίον τάγαθά έχειν καΐ αύτώ συμφέρειν
καί τοις άλλοις.
Φευκτόν δέ τόν βίον γίνεσθαι τοις μέν άγαθοΐς
έν ταϊς άγαν άτυχίαις, τοις δέ κακοϊς [καί] έν ταΐς
άγαν εύτυχίαις. Πλεϊον γάρ άμαρτάνειν δι' δ
καί μηδέ κυρίως ευτυχείς είναι [καί] τους φαύλους.
6. Ποσαχώς λέγεται τό άγαθόν.
' Επειδή μέν ή ευδαιμονία τό μέγιστον άγαθόν,
διαιρετέον ποσαχώς λέγεται τό άγαθόν.
(1) Τριχώς δή φασι λέγεσθαι τό τε γάρ ττασι
τοις ούσι σωτηρίας αίτιον καί τό κατηγορούμενον
παντός άγαθοϋ καί τό δι' αύθ' αιρετό ν · ών τό μέν
θείον είναι τό πρώτον, τό δέ γένος των άγαθών (τό
δεύτερον), τό δέ (τρίτον τ ό ) τέλος, έφ' δ πάντα
άναφέρομεν, δπερ έστίν ευδαιμονία. Καί τό δι'
αύθ' αίρετόν δέ τριχώς λέγεσθαι· ή ου χάριν τινά
πράττομεν ώς εσχάτου· ή ου χάριν πάντα* ή
τρίτον δ μέρος γίγνεται τούτων.
Τών δέ δι' αύθ' αίρετών τά μέν είναι τελικά, τά
δέ ποιητικά. Τελικά μέν τάς κατ' άρετήν προηγου-
μένας πράξεις · ποιητικά δέ τά ύλικά τών αρετών.
(2) Τών δ ' άγαθών τά μέν είναι τίμια, τά δέ έπαι-
νετά, τά δέ δυνάμεις, τά δέ ώφέλιμα. Τίμια μέν
οίον θεόν, άρχοντα, πατέρα - έπαινετά δέ οίον
δικαιοσύνην, φρόνησιν· δυνάμεις δέ οίον πλούτο ν,
άρχήν, έξουσίαν ώφέλιμα δέ τά ποιητικά τούτων
καί φυλακτικά, οίον (γυμνασίαν καί φάρμακα)
υγιείας καί ευεξίας.
(3) " Ετι τών [αίρετών καί] άγαθών τά μέν καθ '
έαυτά είναι αίρετά, τά δέ δι' ετερα. Τά μέν γάρ
τίμια καί έπαινετά καί τάς δυνάμεις καθ' αύτά·
(καί γάρ τάς δυνάμεις ύπάρχειν τών καθ' αυτά
άγαθών, οίον πλοΰτον καί άρχάς, οίς άν (ευ) χρή-
σαιτο καί &ς ζητήσειεν όάγαθός άνήρ · καί ( γ ά ρ ) ο!ς
δύναται εύ χρήσθαι [άγαθά καί] καθ' αύτά άγαθά
πεφυκέναι, ώσπερ υγιεινά, & καί ζητήσειεν άν
δ Ιατρός καί δύναιτο χρήσθαι·) τά δέ ώφέλιμα δι'
Ιτερα· τ ώ γάρ ποιείν ετερα (άγαθά) καί σφζειν
τών αίρετών ύπάρχειν.
(4) "Αλλη διαίρεσις · τών καθ ' αύτά άγαθών τά
μέν είναι τέλη, τά δέ ού τέλη· οίον δικαιοσύνην μέν
καί άρετήν καί ύγίειαν τέλη καί απλώς δσα έκ τών
καθ' έκαστα γενομένων κεκεφαλαιωμένα ύπάρχειν,
ώσπερ τήν ύγίειαν, ού μήν τό γε ύγιεινδν ούδέ
τήν θεραπείαν τοΟ κάμνοντος· εύφυίαν δέ καί
άναμνήσεις καί μαθήσεις ου τέλη.
(5) "Αλλη διαίρεσις· τών τελών τά μέν παντί
άγαθά είναι, τά δ ' ού παντί. Τήν μέν άρετήν καί
φρόνησιν παντί άγαθά, ότω γάρ άν παραγένηται
ώφελειν πλοΟτον δέ καί άρχάς καί δυνάμεις ού
παντί δπωςουν άγαθά, καθ' δσον άφώρισται τό
5 είναι άγαθά τ ή του άγαθοϋ άνδρός χρήσει.
Φαίνεσθαι δέ ταϋτα καί ζητεϊν (τούς σπουδαίους)
καί χρωμένους ώφελειν. ΟΙς δέ τόν άγαθόν εύ
χρήσθαι, τούτοις τόν κακόν κακώς· ώσπερ οίς
δν εύ τόν μουσικόν, τούτοις τόν άμουσον κακώς,
ίο "Αμα δέ κακώς χρώμενον βλάπτεσθαι, καθάπερ
ΐ π π ο ν άγαθόν όντα τόν μέν ίππικόν ώφελειν,
βλάπτε ι ν δέ τόν άφιππον ού μετρίως.
(6) "Ετι τών άγαθών τά μέν είναι περί ψυχήν, τά
δέ περί σώμα, τά δ ' έκτός. Περί ψυχήν μέν, οίον
is εύφυΐαν τε καί τέχνη ν καί άρετήν καί σοφίαν καί
φρόνησιν καί ήδονήν περί σώμα δέ ύγίειαν καί
εύαισθησίαν και κάλλος καί Ισχύν καί άρτιότητα
καί πάντα τ ά μόρια σύν ταΐς δυνάμεσι καί ένεργεί-
αις· έκτός δέ πλοΰτον καί δόξαν καί εύγένειαν καί
20 δυναστείαν καί φίλους καί συγγενείς καί πατρίδα.
Τών δέ περί ψυχήν άγαθών τά μέν αίεΐ φύσει
παρεϊναι, καθάπερ [γάρ] όξύτητα καί μνήμην, τ ό
τε δλον εύφυίαν· τά δ ' έξ έπιμελείας παραγίνεσθαι,
ώς τάς τε προπαιδεύσεις καί διαίτας έλευθερίους·
25 τ ά δ ' έκ τελειότητος ύπάρχειν, οίον φρόνησιν,
δικαιοσύνην, τελευταΐον δέ σοφίαν.
(7) "Ετι δέ τών άγαθών τ ά μέν [είναι] καί κτή-
σασθαι καί άποβαλεΐν, ώς πλοΰτον · τά δέ κτήσα-
σθαι μέν άποβαλεΐν δ ' oö, ώς έπιστήμη ν, άθανασίαν ·
30 τ ά δέ άποβαλεΐν μέν κτήσασθαι δ ' ού, ώς αϊσθη-
σ ι ν κ α ΐ τ ό ζ η ν τά δ ' ούτε κτήσασθαι ούτ' άποβα-
λεΐν, ώς εύγένειαν.
(8) "Ετι τών άγαθών τά μέν είναι δι ' αύθ ' αίρετά
μόνον, ώς ήδονήν καί ( ά ) ο χ λ η σ ί α ν τά δέ ποιητικά
35 μόνον, ώς π λ ο ΰ τ ο ν τά δέ (καί) ποιητικά καί δι'
αύθ' αίρετά, ώς άρετήν, φίλους, ύγίειαν.
(9) Καί άλλως δέ πολλαχώς διαιρεΐσθαι τάγαθά,
διά τό μή έν είναι γένος αύτών, άλλά κατά τάς δέκα
λέγεσθαι κατηγορίας · έν όμωνυμίς* γάρ έκφέρεσθαι
40 τάγαθόν, τά τε τοιαύτα πάντα όνομα κοινόν έχειν
μόνον, τόν δέ κατά τούνομα λόγον Ιτερον.
7. Περί της ήθικής άρετής, δτι μεσότητες.
Τούτων δέ δή διωρισμένων, έπελθεΐν άκριβέ-
στερον άναγκαΐον τ ά περί της ήθικής άρετής λεγό-
45 μενα. Ταύτην γάρ ύπολαμβάνουσι περί τό άλογον
μέρος γίνεσθαι της ψυχής, έπειδή διμερή πρός τήν
παροϋσαν θεωρίαν ύπέθεντο τήν ψυχήν, τό μέν
 Anus Did. exp. phil. mor. Ar. = Stob. eel. II, 116,19-152, 25
λόγο ν 2χουσαν, τό δ' σλογον. ΚαΙ περί μέν τό λο-
γικό ν [τήν καλοκάγαθίαν] γίνεσθαι κσί τήν φρόνη-
σιν καΐ τήν άγχίνοιαν καΐ σοφίαν καί εύμάθειαν καί
μνήμην καί τάς όμοίας (άρετάς)· περί δέτόάλογον
σωφροσύνην κσί δικαιοσύνην καί άνδρείαν καί τάς
άλλας τάς ήθικάς καλουμένας άρετάς.
Ταύτας δή φασιν ύ π ' έυδείας κσί υπερβολής
φθείρεσθαι. TTpôç δέ τήν ένδειξιν τούτου τοις έκ των
αίσθήσεων μαρτυρίοις χρώνται, βουλόμενοι των
άφανών τήν έκ των φανερών παρέχεσθαι πίστιν.
Αυτίκα γάρ ΰττό των γυμνασίων πλειόνων τε γινο-
μένων καί έλαττόνων φθείρεσθαι τήν Ισχύν · καί
έπΐ των ποτών καί σιτίων ωσαύτως · πλειόνων γάρ
προσφερομένων ή έλαττόνων φθείρεσθαι τήν ύγίειαν,
συμμέτρων δέ των είρημένων όντων σώζεσθαι τήν
τε Ισχύν καί τήν ύγίειαν παραπλησίως ούν Ιχειν
καί έπί της σωφροσύνης καί άνδρείας καί τών άλ-
λων αρετών. Τον μέν γάρ τοιούτον όντα τήν φύσιν,
ώστε μηδέ τον κεραυνόν φοβεϊσθαι, μαινόμενον,
άλλ' ούκ άνδρεΐον είναι· τον δ ' έμπαλιν πάντα φο-
βούμενον, ώστε καί τήν σκιάν, άγεννή καί δειλόν·
άνδρεΐον δ* ομολογουμένως τον μήτε πάντα μήτε
μηδέν φοβούμενον.
Ταΰτ' άρα καί αύξειν καί φθείρει ν τήν άρετήν,
ώστε τούς μέν μετρίους φόβους αΰξειν τήν άνδρείαν,
τούς δέ μείζονας ή έλάττονας φθείρει ν. 'Ομοίως δέ
καί έπί τών άλλων άρετών τάς μέν ούσας κατά ταύ-
τας ύπερβολάς καί έλλείψεις φθείρειν αύτάς, τάς δέ
μετριότητας αΰξειν.
Ού μόνον δέ τούτοις άφορίζεσθαι τήν άρετήν,
άλλά καί ήδονή καί λύπη. Διά γάρ τήν ήδονήν τά
φαύλα πράττειν ήμδς, διά δέ τήν λύπην άπέχεσθαι
τών καλών· ούκ είναι δέ λαβείν ούτ' άρετήν ούτε
κακίαν άνευ λύπης καί ήδονής. Τήν ούν άρετήν περί
ήδονάς καί λύπας ύπάρχειν.
Προς δέ τό σαφώς δηλώσαι τά περί τούτων
άναγκαϊον ήγοΟντο τά περί ψυχή ν γινόμενα προσ-
λαβεϊν τω λόγω. ταύτα δή φασιν ύπάρχειν έν
ταϊς ψυχαίς τών άνθρώπων πάθη, δυνάμεις,
εξεις. Πάθη δ* είναι όργήν, φόβον, μίσος, πόθον,
ζήλον, ελεον, τά παραπλήσια τούτοις, οίς καί πα-
ρακολουθεϊν ήδονήν καί λύπην· δυνάμεις (δέ), καθ'
άς παθητικοί τούτων είναι λεγόμεθα, οίον καθ' άς
όργιζόμεθα, φοβούμεθα, ζηλούμεν, τών τοιούτων
ότιοΟν πεπόνθαμεν· έξεις δέ, καθ' άς πρός ταΟτά
πως έχομεν καί άφ * ών ή τούτων ένέργεια εύ ή κα-
κώς άποτελείται. Δι' ô εΐ μέν ούτως τις όργίζοιτο
97
ραδίως, ώστε έπί παντί καί πάντως, τήν εξιν άν
έχων φανείη τήν της όργιλότητος· εί δέ ούτως,
ώστε μηθέν μηδέ έφ' ότφοΟν, τήν της ^αθυμίας· άμ-
φοτέρας δ ' είναι ψεκτάς, έπαινουμένην δέ εξιν ύπάρ-
5 χειν τήν πραότητα, καθ' ην δτε δεϊ καί ώς 6εΤ καί φ
δεϊ όργιζόμεθα. Διόπερ εξεις είναι τάς άρετάς, άφ'
ών τάς έν τοις πάθεσιν ένεργείας έπαινεισθαι
συμβέβηκεν.
ΈπεΙ ούν ή άρετή τών πρακτών, πδσαν δέ
ίο πρδξιν έν συνεχείς θεωρεϊσθαι συμβέβηκε, παντός
δέ συνεχούς ώσπερ έν τοις μεγέθεσιν εϊναί τινα
ύπερβολήν καί ελλειψιν καί μεσότητα καί ταύτα ή
προς άλληλα ύπάρχειν ή πρός ήμάς, έν πδσι δή
τό μέσον τό πρός ήμδς βέλτιστον ' τούτο γάρ έστιν
is ώς ή έπιστήμη κελεύει καί ό λόγος· (τό γάρ μέσον
ού τόν τού ποσού τόπον όρίζειν, άλλά τόν (τού)
ποιού, δΓ ó καί τέλειον είναι τω ούτω καί άκρως
έχει ν τά δ ' έναντία πως καί άλλήλοις άντικεΐσθαι
καί τω μέσω- έναντία δ ' είναι τήν τ ' Ιλλειψιν καί
20 τήν ύπερβολήν, τό δέ μέσον πρός έκάτερον Ιχειν,
όπερ τό Ισον πρός τό άνισον πέπονθε, τού μέν
έλάττονος πλεϊον όν, τού δέ πλείονος έλαττον.)
Τό ούν πρός ήμδς μέσον άριστον, οίον, φησίν
ό Θεόφραστος, έν ταϊς έντυχίαις όδΐ μέν πολλά
25 διελθών καί μακρώς άδολεσχήσας, όδί δ ' όλίγα καί
ούδέ τάναγκαΐα <λέγων) ούτος δέ αύτά & ?δει μόνα
τόν καιρόν Ιλαβεν. Αύτη (ή ) μεσότηςπρός ήμδς (άρί-
στη), αύτη γάρ ύφ' ήμών ώρισται τω λόγω. Διό
ϋστιν ή άρετή Ίξις προαιρετική, έν μεσότητι ούσα
30 τη πρός ήμδς, ώρισμένη λόγω καί ώς αν ό φρόνιμος
όρίσειεν'· είτα παραθέμενος τινάς συζυγίας, άκο-
λούθως τ ω υφηγητή σκοπών, ?πειτα καθ' έκαστα
έπάγειν έπειράθη τόν τρόπον τούτον· έλήφθησαν
δέ παραδειγμάτων χάριν αϊδε· σωφροσύνη, άκο-
35 λασία, άναισθησία· πραότης, όργιλότης, άναλγη-
σία· άνδρεία, Θρασύτης, δειλία* δικαιοσύνη (πλεο-
νεξία, μειονεξία). έλευθεριότης, άσωτία, άνελευθερία ·
μεγαλοψυχία, μικροψυχία, χαυνότης· μεγαλοπρέ-
πεια, μικροπρέπεια, σαλακωνία.
40 Τούτων δή τών Ιξεων al μέν τω ύπερβάλλειν
ή έλλείπειν περί πάθη φαΟλαί είσιν, αϊ δέ σπου-
δαίοι, τ φ μεσότητες είναι δηλονότι. Σώφρονά τε
γάρ είναι ούτε τόν καθάπαξ άνεπιθύμητον ούτε
τόν έπιθυμητικόν· (τόν μέν γάρ λίθου δίκη ν μηδέ
45 τών κατά φύσιν όρέγεσθαι, τόν δέ τ φ ύπερβάλλειν
ταΐς έπιθυμίαις άκόλαστον είναι)· τόν δέ μέσον
τούτων, ών δει καί όπότε καί όπόσον έπιθυμοΰντα
98 Arius Did. exp. phil. mor. Ar. = Stob. eel. II, 116, 1 9 - 1 5 2 , 25
καί τ ώ λόγω κατά το προσήκον όρίζοντα καθά-
περ κανόνι σώφρονα λέγεσθαί τε καί κατά φύσιν
είναι, πραόν τε (ούτε τόν άνάλγητον καί μηδενΐ
μηδέποτε όργιζόμενον) ούτε τόν επί παντί όργι-
ζόμενον, καν μικρότατον ή, άλλα τόν τήν μέσην
έχοντα εξιν. άνδρεϊόν τε ούτε τόν μηδέν φοβού-
μενον, κάν ή θεός ό έττιών, ούτε τόν πάντα καί τό
δή λεγόμενον τήν σκιάν, (άλλα . . .), δίκαιον τε
ούτε τόν τό πλεϊον έαυτω νέμοντα οΰτε τόν τό
Ιλαττον, άλλά τόν τό Ισον· τό δ ' Ισον τό
κατά τό άνάλογον, où κατ' άριθμόν (ελευθέριον)
τε οΰτε τόν προετικόν όπως ίτυχεν οΰτε τόν
άπρόετον, (άλλα . . .>, μεγαλόψυχόν τε οΰτε τόν
μεγάλων πάντων άξιοϋντα έαυτόν οΰτε τόν μηθε-
νός όλως, άλλά τόν τό δέον έφ' έκαστου λαμβάνον-
τα καί είς τό κατ' άξίαν. μεγαλοπρεπή τε οΰτε τόν
πάντοτε καί ένθα μή δε! λαμπρόν οΰτε τόν μηδα-
μου, άλλά τόν κατά καιρόν άρμόττοντα εις εκαστον.
Τοιούτο μέν τό των ήθικών άρετών είδος (κατά
τό πρακτικόν καί τ ό ) παθητικόν καί κατά μεσότητα
Θεωρούμενον, δ δή καί τήν άντακολουθίαν έχει ( τ ή
φρονήσει), πλήν ούχ όμοίως άλλ' ή μέν φρόνησις
ταΐς ήθικαϊς κατά τό ίδιον, αύται δ ' έκείνη κατά
συμβεβηκός· ό μέν γαρ δίκαιος έστι καί φρόνιμος,
ό γαρ τοιόσδε αΰτόν λόγος είδοποιεϊ· où μήν ό
φρόνιμος καί δίκαιος κατά τό ίδιον, άλλ' ότι των
καλών κάγαθών κοινώς πρακτικός, φαύλου δ '
ούδενός.
8. Περί παθών ψυχής
Τών δέ παθών καί όρμών τά μέν είναι άστεΤα,
τά δέ φαΟλα, τά δέ μέσα. 'Αστεία μέν φιλίαν, χάριν,
νέμεσιν, αίδώ, θάρσος, ελεον· φαύλα δέ φθόνον,
έπιχαιρεκακίαν, Οβριν μέσα δέ λύπη ν, φόβον, όρ-
γήν, ήδονήν, έπιθυμίαν. Τούτων δέ τά μέν αίρετέον
(τά δέ άναιρετέον) καθάπαξ, τά δέ όριστέον. Παν
δέ πάθος περί ήδονήν συνίστασθαι καί λύπη ν, δι'
δ καί περί ταύτας τάς ήθικάς άρετάς ύπάρχειν.
Φιλαργυρίαν δέ καί φιληδονίαν καί έρωτομα-
νίαν καί τά τοιαύτα εξεις είναι άλλοίας f περί τάς κα-
κίας. "Ερωτα δ ' είναι τόν μέν φιλίας, τόν δέσυνου-
σίας, τόν δέ άμφοΐν δι' δ καί τόν μέν σπουδαίο ν,
τόν δέ φαυλον, τόν δέ μέσον.
9. Περί φιλίας
Τής φιλίας δ ' είναι διαφοράς τέσσαρας, έταιρι-
κήν, σνγγενικήν, ξενική ν, έρωτικήν ε! δέ και τήν
εύεργετικήν καί θαυμαστική ν συγκαταριθμητέον,
λόγου δει. 'Αρχήν δέ της μέν έταιρικής είναι τήν
συνήθειαν, τής δέ συγγενικής τήν φύσιν, τής δέ
ξενικής τήν χρείαν, τής δέ έρωτικής το πάθος, τής
δ ' εύεργετικής τήν χάριν, τής δέ θαυμαστικής τήν
δύναμιν.
s Πασών δέ συλλήβδην είναι τέλη τρία, τό κα-
λόν, τό συμφέρον, τό ήδύ. Πάντα γαρ τόν όπω-
σοΟν πρός φιλίαν Ιόντα δι ' έν τι τούτων ή δια
(πλείονα ή δια) πάντα τήν φιλίαν αίρεϊσθαι.
Πρώτην μέν ούν, ώς προέφην, είναι τήν προς
ίο έαυτόν φιλίαν, δευτέραν δέ τήν πρός τούς γειναμέ-
νους· έφεξής δέ τάς πρός τούς άλλους οίκείους καί
όθνείους· διό καί έν μέν τη πρός έαυτόν εϋλαβεϊ-
σθαι δε! τήν ύπερβολήν, έν δέταΐςπρός τούς άλλους
τήν ελλειψιν Τό μέν γάρ φιλαυτίας, τό δέ φειδω-
is λίας Ιχει διαβολήν.
10. Περί χάριτος
Χάριν δέ λέγεσθαι τριχώς, τήν μέν υπουργία ν
ώφελίμου αυτοΟ έκείνου Ινεκα, τήν δ' άμειψιν
ύπουργίας ώφελίμου, τήν δέ μνήμην υπουργίας
2ο τοιαύτης. Διά τοΟτο δέ καί τάς δαίμονας τρεις 6
βίος κατεφήμισε. Λέγεσθαι δέ χάριν καί τήν έν
όψει ή έν λόγοις, καθ' ήν τόν μέν εΰχαριν όνομάζε-
σθαι, τόν δ ' έπίχαριν.
<11. Περί βίων)
25 Βίο ν δ ' αίρήσεσθαι τόν σπουδαίο ν τόν μετ'
άρετής, εϊτ' <έφ') ήγεμονίας ποτέ γένοιτο, τών και-
ρών αύτόν προαγαγόντων, είτε τινί βασιλει δέοι
συμβιουν είτε καί νομοθετεΐνή άλλως πολιτεύεσθαι.
Τούτων δέ μή τυγχάνοντα πρός τό δημοτικόν
3ο τραπήσεσθαι σχήμα διαγωγής ή τό θεωρητικόν
<ή τό πρακτικόν) ή μέσον <τό) παιδευτικό ν. Προ-
αιρήσεσθαι μέν γάρ καί πράττειν καί θεωρείν τά
καλά. Κωλυόμενον δέ περί άμφω γίνεσθαι διά και-
ρούς, θατέρω χρήσεσθαι, προτιμώντα μέν τόν θεω-
35 ρητικόν βίον, διά δέ τό κοινωνικόν έπί τάς πο-
λιτικός όρμώντα πράξεις. Δι ' δ καί γαμήσειν καί
παιδοποιήσεσθαι καί πολιτεύσεσθαι καί έρασθή-
σεσθαι τόν σώφρονα έρωτα καί μεθυσθήσεσθαι κα-
τά συμπεριφοράς, καν εί μή προηγουμένως, καί
4ο καθόλου τήν άρετήν άσκουντα καί μενεϊν έν τ ω
βίφ, καί πάλιν, εί δέοι ποτέ δι* άνάγκας, άπαλ-
λαγήσεσθαι, ταφής προνοήσαντα κατά νόμον καί
τό πάτριον έθος καί τών άλλων, δσα τοις κατοι-
χομένοις έπιτελεϊν δσιον.
45 Βίων δέ τριττάς Ιδέας είναι, πρακτικόν, θεωρη-
τικόν, σύνθετον έξ άμφοΐν. Τόν μέν γάρ άπολαυ-
στικόν ήττονα ή κατ' άνθρωπον είναι, προκρί-
 Anus Did. exp. phil. mor. Ar. = Stob. eel. II, 1 1 6 , 1 9 - 1 5 2 , 2 5
νεσθαι δέ των άλλων τόν θεωρητικόν. Πολιτεύ-
σεσθαί τε τόν σπουδαΐον προηγουμένως, μή κατά
περίστασιν (μόνον). τόν y à p πρακτικόν βίου τόν
αύτόν είναι τ ω πολιτικω.
Βίον δέ κράτιστον μέν τόν κατ' άρετή ν êv τοις
κατά φύσιν δεύτερον δέ τόν κατά τήν μέσην εξιν,
τά πλείστα καί κυριώτατα των κατά φύσιν έχον-
τα · τούτους μέν ούν αιρετούς, φευκτόν δέ τόν κατά
κακίαν.
Διαφέρειν δέ τόν εϋδαίμονα βίον του καλοϋ,
καθ' όσον δ μέν έν τοις κατά φύσιν είναι βούλεται
διά παντός, δ δέ καί έν τοις παρά φύσιν · καί προς
δν μέν ούκ αύτάρκης ή άρετή, προς δν δέ αύτάρ-
κης. Μέσον δέ τινα βίον είναι τόν κατά τήν μέσην
έξιν, έν ώ καί τά καθήκοντα άποδιδόσθαι· τά μέν
γάρ κατορθώματα έν τ ω κατ' άρετή ν είναι βίω, τά
δ ' άμαρτήματα έν τ ω κατά κακίαν, τά δέ καθήκον-
τα έν τ ω μέσω καλουμέυω βίω.
Τεθεωρημένων δέ τούτων καί ταΟτα διαλά-
βωμεν είναι μέν yàp τήν ήθικήν άρετή ν κοινώς
Ιξιν προαιρετικήν τών μέσων ήδονών τε καί λυ-
πών, στοχαστικήν του καλοΰ ή καλόν, τήν δέ κα-
κίαν ύπεναντίαν είναι ταύτη· κοινήν δέ δοξαστι-
κού καί ήθικοϋ Ιξιν θεωρητικήν και προαιρετικήν
καί πρακτική ν τών έν ταΐς πράξεσι καλών· τήν δέ
κοινήν καί του έπιστημονικοϋ (καί του βουλευ-
τικού) άκρότητα λογικής κατασκευής είναι θεωρη-
τικήν καί πρακτική ν σοφία ν δέ έπιστήμην τών
πρώτων α ί τ ι ω ν φρόνησιν δέ εξιν βουλευτική ν
καί πρακτικήν άγαθών καί καλών ή καλά. άνδρεί-
αν δέ εξιν έν θάρρεσι καί φόβοις τοις μέσοις άμεμ-
π τ ο ν σωφροσύνην δέ εξιν έν αίρέσει καί φυγή
άμέμπτους ποιούσαν δι ' αύτό τό καλόν · πραότη-
τα δέ εξιν μέσην όργιλότητος καί αναλγησίας-
έλευθεριότητα δέ μεσότητα άσωτίας καί άνελευ-
θερίας · μεγαλοψυχίαν δέ μεσότητα χαυνότητος καί
μικροψυχίας· μεγαλοπρέπεια ν δέ (μεσότητα σα-
λακωνείας καί μικροπρεπείας · νέμεσιν δέ) μεσότη-
τα φθονερίας καί έπιχαιρεκακίας · σεμνότητα δέ με-
σότητα αύθαδείας καί άρεσκείας · αίδώ δέ μεσότη-
τα άναισχυντίας καί καταπλήξεως· εύτραπελίαν
δέ (μεσότητα) βωμολοχίας καί άγροικίας· φιλία ν
δέ μεσότητα κολακείας καί έχθρας· άλήθειαν δέ
μεσότητα είρωνείας καί άλαζονείας· δικαιοσύνην
δέ μεσότητα υπεροχής καί έλλείψεως καί πολλού
καί όλίγου.
99
Πολλών δέ καί άλλων ούσών άρετών, τών
μέν καθ' αύτάς, τών δ'ένεΐδεσιτώνείρημένων (οίον
υπό μέν τήν δικαιοσύνην εύσεβείας, όσιότητος,
χρηστότητος, εύκοινωνησίας, εύσυναλλαξίας · υπό
5 δέ τήν σωφροσύνην εύκοσμίας, ευταξίας, αύταρ-
κείας· (ύπό δέ τήν άνδρείαν εύψυχίας, φιλοπονί-
ας)), έπιδραμεϊν ούκ άτοπον καί τούς τούτων
όρους.
Εύσέβειαν μέν ούυ είναι εξιν θεών καί δαιμό-
ιο νων θεραπευτική ν, μεταξύ ουσαν άθεότητος καί
δεισιδαιμονίας· όσιότητα δέ εξιν δικαίων τών
προς τούς θεούς καί κατοιχομένους τηρητικήν,
μεταξύ άνοσιότητος ούσαν καί ανωνύμου τινός·
χρηστότητα δέ εξιν έκουσίως εύποιητικήν άνθρώ-
ΐ5 πων, αύτών έκείνων χάριν, μεταξύ πονηρίας ούσαν
καί άνωνύμου· εύκοινωνησίαν δέ εξιν άμέμπτους
[δς] έν κοινωνία παρεχομένη ν, μεταξύ άκοινωνησίας
ούσαν καί άνωνύμου· εύσυναλλαξίαν δέ εξιν εύλα-
βητικήν της έν τοις συμβολαίοις άδικίας, μεταξύ
20 άσυναλλαξίας ούσαν καί άνωνύμου, (τήν δέ
άνώνυμον κατά τό άκριβοδίκαιον είναί πως) · εύ-
κοσμίαν δέ εξιν περί τε κινήσεις καί σχέσεις τηρητι-
κήν τοΟ πρέποντος, μεταξύ ούσαν άκοσμίας καί
άνωνύμου* εύταξίαν δέ εξιν στοχαστικήν του περί
25 τάξιν καλοϋ, μεταξύ άταξίας ούσαν καί άνωνύμου ·
αύτάρκειαν δέ εξιν άρκουμένην τοις τυχοΟσι μετά
έλευθεριότητος, μεταξύ πτωχείας ούσαν καί πολυ-
τελείας· εύψυχίαν δέ εξιν άήττητον έν δεινών ύπο-
μοναις, μεταξύ άψυχίας καί άρειμανιότητος · φιλο-
30 πονίαν δέ έξιν άνένδοτον πόνοις έξεργαστικήν του
καλοϋ, μεταξύ μαλακίας τε καί ματαιοπονίας.
Τήν δέ έκ πασών τών ηθικών άρετήν συνεστη-
κυϊαν λέγεσθαι μέν καλοκάγαθίαν, τελείαν δ ' άρε-
τήν είναι, τά τε άγαθά (ώς) ώφέλιμα καί καλά ποι-
35 οΰσαν τά τε καλά δ ι ' αύτά αίρουμένην.
Διωρισμένων δ ' ίκανώς τών περί τάς άρετάς
καί σχεδόν τών πλείστων άνειλημμένων κεφαλαίων
40 τοΰ ήθικοϋ τόπου, άναγκαϊον έφεξής καί περί τοϋ
οικονομικού τε καί πολιτικού διελθεΐν, έπειδή φύσει
πολιτικόν ζώου άνθρωπος.
Πολιτεία δέ πρώτη σύνοδος άνδρός καί γυναι-
κός κατά νόμον έπί τέκνων γεννήσει καί βίου κοι-
45 νωνία. Τοϋτο δέ προσονομάζεται μέν οίκος, άρχή
δέ πόλεώς έστι· περί ού δή καί λεκτέον. Μικρά γάρ
τις εοικεν είναι πόλις ό οίκος, εϊ γε κατ' εύχήν
100 Anus Did. exp. phil. mor. Ar. = Stob. eel. II, 116,19-152,25
αύξομένου του γάμου (παισίν) καί των παίδων
έπιδιδόντων καί συνδυαζομένων άλλήλοις ετερος
οίκος υφίστοτται καί TpÍTÓs ούτω καί τέταρτος· έκ
5è τούτων κώμη καί πόλις' πλειόνων γάρ γενομέ-
νων κωμών πόλις άττετελέσθη. Διό καί τά σπέρμα-
τα καθάπερ της γενέσεως τ ή πόλει παρέσχεν ό
οίκος, ούτω καί της πολιτείας. Καί γάρ βασιλείας
ύπογραφήν είναι περί τον οίκον καί αριστοκρατίας
καί δημοκρατίας- γονέων μέν γάρ προς τέκνα κοι-
νωνίας τό σχήμα βασιλικό ν άνδρών δέ προς γυ-
ναίκας άριστοκρατικόν · παίδων δέ προς αλλήλους
δημοκρατικόν.
Συνέρχεσθαι γάρ τω θήλει τό άρρεν κατά πό-
θον τεκνώσεως καί τής του γένους διαμονής·
έφίεσθαι γαρ έκάτερον γεννήσεως. Συνελθόντων
δέ καί συνεργόν τής κοινωνίας προσλαβομέ-
νων είτε φύσει δοϋλον, (Ισχυρόν μέν τ ώ σώ-
ματι πρός ύπηρεσίαν, νωθή δέ καί καθ' έαυτόν
άδύνατον διαζήν, ώ τό αρχεσθαι συμφέρειν) είτε
καί νόμω δοΰλον, έκ τής επί τό αυτό συνόδου καί
τής πάντων πρός εν συμφέρον προμηθείας, οίκον
συνίστασθαι. Τούτου δέ την άρχήν κατά φύσιν
?χειν τόν άνδρα. Τό γάρ βουλευτικόν έν γυναικί
μέν χείρον, έν παισΐ δ* ούδέπω, περί δούλους ( δ ' )
ουδ' όλως - τήν δ ' οίκονομικήν φρόνησιν, διοικητι-
κή ν ούσαν αύτοΰ τε (οίκου) καί τών κατ' οίκον,
οίκείαν άνδρός ύπάρχειν. Ταύτης δέ τό μέν είναι
πατρικόν, τό δέ γαμικόν, τό δέ δεσποτικόν, τό δέ
χρηματιστικόν. Δεϊν γάρ, ώσπερ στρατιά μέν
παρασκευής, πόλει δέ προσόδων, τέχνη δ ' όργά-
νων, ούτω καί οίκω των άναγκαίων. Διττά δέ
ταΟτα, πρός τε τό κοινότερον ζην καί πρός τό
εύ. Τούτων γάρ πρώτον Ιχειν δεϊν πρόνοιαν τόν
οίκονομικόν, ή τάς προσόδους αύξοντα διά πορι-
σμών έλευθερίων ή τά δαπανήματα συστέλλοντα ·
μέγιστον γάρ δή τούτο τό κεφάλαιον τής οίκονομι-
κής. Διό καί πολλών ?μπειρον (δεϊν) είναι τόν
οίκονομικόν, γεωργίας, προβατείας, μεταλλείας,
ίνα τούς λυσιτελεστάτους καρπούς άμα καί δικαιο-
τάτους διαγινώσκη. Τής δέ χρηματιστικής τήν μέν
είναι κρείττω, τήν δέ χείρω· κρείττω μέν τήν φύσει
γιγνομένην, χείρω δέ τήν διά καπηλικής. (Καί
ταΟτα μέν περί οίκονομικής) άπόχρη.
Περί δέ πολιτικής τ α ΰ τ ' δν εΐη κεφάλαια·
πρώτον μέν, δτι συνέστησαν αϊ πόλεις τ ή μέν διά
τό φύσει κοινωνικόν είναι τόν άνθρωπον, τ ή δέ διά
τό συμφέρον. Είτα δτι ή τελειοτάτη κοινωνία
πόλις έστί καί δτι πολίτης έστίν φ μέτεστι πολι-
τικής άρχής. Πόλις δέ τό έκ τών τοιούτων πλήθος
ίκανόν πρός αύτάρκειαν ζωής. Του δέ πλήθους
δρον είναι τοιούτον, ώστε μήτε την πόλιν άσυμ-
5 παθή μ ή τ ' εύκαταφρόνητον ύπάρχειν, παρεσκευ-
άσθαι δέ καί τά προς τήν ζωή ν άνενδεώς καί τά
πρός τούς εξωθεν έπιόντας Ικανώς. Είναι γάρ τής
φρονήσεως τό μέν οίκονομικόν, τό δέ νομοθετικόν,
τό δέ πολιτικόν, τό δέ στρατηγικόν. Οίκονομικόν
ίο μέν, ως είπον , τό διοικητικόν αύτοΰ τε (οίκου)
καί τών περί οίκον, νομοθετικόν δέ (. . . . πολιτι-
κόν δέ . . . , στρατηγικόν δέ) τό περί τήν θεωρίαν
καί διοίκησιν τών στρατοπέδω συμφερόντων.
"Αρχειν δ ' άναγκαΐον τών πόλεων ή ένα ή όλί-
ΐ5 γους ή πάντας. Τούτων δ ' Ικαστον όρθώς ή φαύ-
λως ?χειν. Όρθώς μέν, δταν ol άρχοντες τοΰ κοινή
συμφέροντος στοχάζωνται· φαύλως δέ, δταν τοΰ
Ιδίου. Τό δέ φαϋλον παράβασιν είναι τοΰ όρθου.
Βασιλείαν μέν ούν καί άριστοκρατίαν καί δημοκρα-
20 τίαν έφίεσθαι τοΰ όρθοΰ · τυραννίδα δέ καί όλιγαρ-
χίαν καί όχλοκρατίαν του φαύλου. Γίνεσθαι δέ
τι να καί μικτή ν έκ τών όρθών πολιτειών άρχήν.
Μεταβάλλειν δέ τάς πολιτείας πολλάκις πρός τό
άμεινον καί τό χείρον. Καθόλου δ ' άρίστην είναι
25 πολιτείαν τήν κατ' άρετήν διακεκοσμημένην, χει-
ρίστη ν δέ τήν κατά κακίαν. "Αρχειν δέ καί βουλεύ-
ειν καί δικάζειν έν μέν ταϊς δημοκρατίαις έκ πάν-
των, ή αίρέσει ή κλήρω· έν δέ ταΐς όλιγαρχίαις έκ
τών εύπορων · έν δέ ταϊς άριστοκρατίαις έκ τών
30 άρίστων.
Στάσεις δ ' έν ταΐς πόλεσι γίνεσθαι τάς μέν κατά
λόγον, τάς δέ κατά πάθος. Κατά λόγον μέν, δταν oi
ίσοι όντες (άνισα, οΐ δέ άνισοι όντες) ίσα έχει ν
άναγκάζωνται · κατά πάθος δέ διά τιμήν ή φιλαρ-
35 χίαν ή κέρδος ή φυγαρχίαν ή εύπορίαν. Καταλύε-
σθαι δέ τάς πολιτείας διά δύο αίτιας, ή βία ή άπ-
άτη. Μονιμωτέρας δέ γίνεσθαι τοΰ κοινή συμ-
φέροντος έπιμελουμένας.
Δικαστήρια δέ καί βουλευτήρια καί εκκλησίας
40 και άρχάς διωρίσθαι ταϊς πΌλιτείαις οίκείως.
Κοινοτάτας δ* άρχάς είναι ίερωσύνηνθεών, στρατη-
γίαν, ναυαρχίαν, άγορανομίαν, γυμνασιαρχίαν,
γυναικονομίαν, παιδονομίαν, άστυνομίαν, ταμι-
είαν, νομοφυλακίαν, πρακτορείαν. Τούτων δ ' είναι
45 τάς μέν κατά πόλεις, τάς δέ κατά πόλεμον, τάς δέ
περί τούς λιμένας καί τάς έμπορίας.
Πολιτικού δ ' άνδρός Ιργον είναι καί τό διορθώ-
 Arius Did. exp. phil. mor. Ar. = Stob. eel. II, 116,19-152,25 - Cicero, Acad. 1,13-43
σαι πολιτεία ν, δ ττολύ χαλεπώτερον φαίνεσθαι του
κτίσαι· καΐ τόδιανεϊμαι τό πλήθος των άνθρώπων
τό μέυ προς τάυαγκαΤα, τό δέ πρός τά σττουδαΐα.
Δημιουργού? μέυ yàp καΐ θητας καί γεωργούς καΐ
έμπόρους πρός τό άυαγκαϊου, ύπηρέτας γαρ εΤυαι
τοΤς πολιτικοί TOUTOUS· T Ò δέ μάχιμον παυ καί
βουλευτικόν κυριώτερου είναι διά τό άρετής έπι-
μελεισθαι καί περί τά καλά σπουδάζειυ. Τούτων
δέ τό μέν πρεσβύτερου προβουλεύειυ, τό δέ γεραρώ-
τερον θεραπεύειν τό θείον, τό δέ νέον απάντων
προπολεμεϊν. Ταύτη ν δ' άρχαίαν είναι πάνυ τήν
διάταξιν, ΑΙγυπτίων πρώτωυ καταστησαμέυων.
Πολιτικόν δέ καί των άλλων ούχ ήττον καί τό
τά Ιερά των Θεών Ιν TOIÇ έπιφανεστάτοις ΙδρΟσΘαι
τόποις- καί τό της Ιδιωτών χώρας τό μέν έτερον is
πρός ταϊς έσχατιαϊς διατετάχθαι, τό δ' Ιτερον
πρός τή πόλει, ίνα δύο κλήρων ένΐ έκάστφ νεμη-
θέντων, άμφότερα τά μέρη της χώρας εύσύυοπτα
ύπάρχη. Χρήσιμου δέ καί τό νομοθετεϊν συσσίτια
ποιεΐσθαι καί τό περί της κοινής παιδείας των 2ο
τέκνων σπουδάζειν καί τό πρός τήν φώμην τών
σωμάτωυ καί τελειότητα δεΐν μήτε νεωτέρων άγαν
μήτε πρεσβυτέρων τούς γάμους ποιεΐσθαι, άτελή
γαρ γίγνεσθαι κατ' άμφοτέρας τάς ήλικίας καί
τελείως άσθενή τά έκγουα. Kai τό νομοθετεϊν δέ 25
μηθέν έκτρέφειν πεπηρωμένον μηδ' έκτιθέναι τέλει-
ον μηδ* έξαμβλουν συμφορώτατον δήπου. Καί
τών μέν πολιτικών τά κεφάλαια ταύτα.
18. DESCRIPTIONES TOTIUS
ARISTOTELI S
PERIPATETICORUM QUE
PHILOSOPHIAE,
QUAE IN M. TULLI CICERONIS
SCRIPTIS PHILOSOPHICIS INVENIUNTUR
1. Academici libri quattuor I, 13—43
sec. editionem O. Piasberg (BT Lipsiae 1922) paucis qui-
busdam mutatis.
Colloquunter Varrò Cicero Atticus
13 Tum ille (scil. Varrò) : 'Istuc quidem con- 45
siderabo, nec vero sine te. sed de te ipso quid est'
inquit 'quod audio ? '
101
'Quanam' inquam 'de re?'
'Relictam a te veterem Academiam' inquit,
'tractari autem novam'.
* Quid ergo' inquam 'Antiocho id magis licue-
s rit nostro familiari, remigrare in domum veterem
e nova, quam nobis in novam e vetere? certe
enim recentissima quaeque sunt correcta et
emendata maxime, quamquam Antiochi magister
Philo, magnus vir ut tu existimas ipse, negarat
ίο in libris, quod coram etiam ex ipso audiebamus,
duas Academias esse, erroremque eorum qui ita
putarent coarguit. '
'Est' inquit *ut dicis; sed ignorare te non
arbitrar quae contra Philonis Antiochus scrip-
serit. '
14 'Immo vero et ista et totam veterem
Academiam, a quä absum tarn diu, renovari a te
nisi molestum est velim', et simul 'adsidamus'
inquam 'si videtur. '
'Sane istuc quidem' inquit, 'sum enim ad-
modum infirmus. sed videamus idemne Attico
placeat fieri a me quod te velie video. '
'Mihi vero" ille, 'quid est enim quod malim
quam ex Antiocho iam pridem audita recordari
et simul videre satisne ea commode dici possint
Latine ? '
Quae cum essent dicta, in conspectu consedi-
mus omnes.
15 Tum Varrò ita exorsus est: 'Socrates mihi
videtur, id quod constat inter omnes, primus a
rebus occultis et ab ipsa natura involutis, in
quibus omnes ante eum philosophi occupati
fuerunt, avocavisse philosophiam et ad vitam
communem adduxisse, ut de virtutibus et de
35
vitiis omninoque de bonis rebus et malis quaere-
ret, caelestia autem vel procul esse a nostra
cognitione censeret vel, si maxime cognita essent,
nihil tarnen ad bene vivendum. 16 hic in
^ omnibus fere sermonibus, qui ab is qui illum
audierunt perscripti varie copioseque sunt, ita
disputât ut nihil affirmet ipse refellat alios, nihil
se scire dicat nisi id ipsum, eoque praestare
ceteris, quod illi quae nesciant scire se putent,
ipse se nihil scire id unum sciat, ob eamque rem
se arbitrari ab Apolline omnium sapientissimum
esse dictum, quod haec esset una hominis
102 Cicero, Acad. 1, 13—43
sapientia, non arbitrari sese scire quod nesciat.
quae cum diceret constanter et in ea sententia
permanerei, omnis eius oratio tarnen in virtute
laudanda et in hominibus ad virtutis Studium
cohortandis consumebatur, ut e Socraticorum
libris maximeque Piatonis intellegi potest.
17 Piatonis autem auctoritate, qui varius et
multiplex et copiosus fuit, una et consentiens
duobus vocabulis philosophiae forma instituta
est Academicorum et Peripateticorum, qui rebus
congruentes nominibus differebant. nam cum
Speusippum sororis filium Plato philosophiae
quasi heredem reliquisset, duo autem praestan-
tissimos studio atque doctrina, Xenocratem Cal-
chedonium et Aristotelem Stagiritem, qui erant
cum Aristotele Peripatetici dicti sunt, quia
disputabant inambulantes in Lycio, illi autem,
quia Piatonis instituto in Academia, quod est al-
teram gymnasium, coetus erant et sermones hab-
ere soliti (sunt), e loci vocabulo nomen habuerunt.
sed utrique Piatonis ubertate completi certam
quandam disciplinae formulam composuerunt et
eam quidem plenam ac refertam, illam autem
Socraticam dubitanter de omnibus rebus et nulla
affirmatione adhibita consuetudinem disserendi
reliquerunt. ita facta est, quod minime Socrates
probabat, ars quaedam philosophiae et rerum
ordo et descriptio disciplinae. 18 quae quidem
erat primo duobus ut dixi nominibus una; nihil
enim inter Peripatéticos et illam veterem Aca-
demiam differebat. abundantia quadam ingenii
praestabat, ut mihi quidem videtur, Aristoteles,
sed idem fons erat utrisque et eadem rerum
expetendarum fugiendarumque partitio.
Sed quid ago' inquit 'aut sumne sanus qui
haec vos doceo ? nam etsi non sus Minervam ut
aiunt, tarnen inepte quisquís Minervam docet.'
Tum Atticus 'Tu vero' inquit 'perge Varrò;
valde enim amo nostra atque nostros, meque
ista delectant cum Latine dicuntur et isto modo. '
'Quid me' inquam 'putas, qui philosophiam
iam professus sim populo nostro me exhibitu-
rum ? '
19 'Pergamus igitur' inquit, 'quoniam placet,
fuit ergo iam accepta a Platone philosophandi
ratio triplex, una de vita et moribus, altera de
natura et rebus occultis, tertia de disserendo et
quid verum quid falsum quid rectum in oratione
pravumve quid consentiens quid repugnet iu-
dicando.
Ac primum illam partem bene vivendi a
5 natura petebant eique parendum esse dicebant,
neque ulla alia in re nisi in natura quaerendum
esse illud summum bonum quo omnia referrentur ;
constituebantque extremum esse rerum expeten-
darum et finem bonorum adeptum esse omnia e
io natura et animo et corpore et vita.
Corporis autem alia ponebant esse in toto
alia in partibus, valetudinem vires pulchritudi-
nem in toto, in partibus autem sensus Íntegros et
praestantiam aliquam partium singularum, ut in
is pedibus celeritatem, vim in manibus, claritatem
in voce, in lingua etiam explanatam vocum im-
pressionem; 20 animi autem quae essent ad
comprehendendam ingeniis virtutem idonea,
eaque ab his in naturam et mores dividebantur.
20 naturae celeritatem ad discendum et memoriam
dabant, quorum utrumque mentis esset proprium
et ingenii ; morum autem putabant studia esse et
quasi consuetudinem, quam partim assiduitate
exercitationis partim ratione formabant, in qui-
25 bus erat ipsa philosophia ; in qua quod inchoatum
est neque absolutum progressio quaedam ad
virtutem appellatur, quod autem absolutum, id
est virtus, quasi perfectio naturae omniumque
rerum quas in animis ponunt una res optima.
30 21 ergo haec animorum; vitae autem (id enim
erat tertium) adiuncta esse dicebant quae ad
virtutis usum valerent. iam virtus in animi
bonis et in corporis cernitur et in quibusdam
quae non tarn naturae quam beatae vitae ad-
35 iuncta sunt.
Hominem autem esse censebant quasi partem
quandam civitatis (mundi) et universi generis
humani, eumque esse coniunctum cum (omnibus)
hominibus humana quadam societate.
40 Ac de summo quidem atque naturali bono sic
agunt; cetera autem pertinere ad id putant aut
adaugendum aut [ad] tenendum, ut divitias ut
opes ut gloriarti ut gratiam.
Ita tripertita ab his inducitur ratio bonorum.
45 22 atque haec ilia sunt tria genera quae putant
plerique Peripatéticos dicere, id quidem non
falso; est enim haec partitio illorum; illud im-
 Cicero, Acad. 1,13-43
prudenter, si alios esse Académicos qui tum
appellarentur alios Peripatéticos arbitrantur. com-
munis haec ratio, et utrisque hie bonorum finis
videbatur, adipisci quae essent prima in natura
quaeque ipsa per sese (essent) expetenda aut
omnia aut maxima ; ea sunt autem maxima, quae
in ipso animo atque in ipsa virtute versantur.
itaque omnis ilia antiqua philosophia sensit in
una virtute esse positam beatam vitam, nec
tamen beatissimam nisi adiungerentur etiam
corporis et cetera quae supra dicta sunt ad
virtutis usüm idonea. 23 Ex hac descriptione
agendi quoque aliquid in vita et officii ipsius
initium reperiebatur, quod erat in conservatione
(sui et in appetitione) earum rerum quas natura
praescriberet. hinc gignebatur fuga desidiae
voluptatumque contemptio, ex quo laborum do-
lorumque susceptio multorum magnorumque
recti honestique causa et earum rerum quae erant
congruentes cum praescriptione naturae (dilec-
tus); unde et amicitia exsistebat et iustitia at-
que aequitas, eaeque et voluptatibus et multis
vitae commodis anteponebantur. Haec quidem
fuit apud eos morum institutio et eius partis
quam primam posui forma atque descriptio.
24 De natura autem (id enim sequebatur) ita
dicebant ut earn dividerent in res duas, ut altera
esset efficiens, altera autem quasi huic se prae-
bens, eaque efficeretur aliquid. in eo quod
efficeret vim esse censebant, in eo autem quod
efficeretur tantum modo materiam quandam ;
in utroque tamen utrumque: neque enim mate-
riam ipsam cohaerere potuisse si nulla vi con-
tineretur, neque vim sine aliqua materia ; nihil est
enim quod non alicubi esse cogatur. sed quod ex
utroque, id iam corpus et quasi qualitatem quan-
dam nominabant — dabitis enim profecto ut in
rebus inusitatis, quod Graeci ipsi faciunt a
quibus haec iam diu tractantur, utamur verbis
interdum inauditis.' 25 'Nos vero' inquit Atti-
cus; 'quin etiam Graecis licebit utare cum voles,
si te Latina forte deficient.' 'Bene sane facis;
sed enitar ut Latine loquar, nisi in huiusce modi
verbis ut philosophiam aut rhetoricam aut phy-
sicam aut dialecticam appellem, quibus ut aliis
multis consuetudo iam utitur pro Latinis. quali-
tates igitur appellavi quas ποιότητας Graeci
103
vocant, quod ipsum apud Graecos non est vulgi
verbum sed philosophorum, atque id in multis;
dialecticorum vero verba nulla sunt publica,
suis utuntur. et id quidem commune omnium fere
5 est artium; aut enim nova sunt rerum novarum
facienda nomina aut ex aliis transferenda. quod
si Graeci faciunt qui in his rebus tot iam saecla
versantur, quanto id nobis magis concedendum
est, qui haec nunc primum tractare conamur. '
io 26 'Tu vero ' inquam 'Varrò bene etiam meriturus
mihi videris de tuis civibus, si eos non modo copia
rerum auxeris, ut effecisti, sed etiam verborum.'
'Audebimus ergo' inquit 'novis verbis uti te
auctore, si necesse erit.
is Earum igitur qualitatum sunt aliae principes
aliae ex his ortae. principes sunt unius modi et
simplices ; ex his autem ortae variae sunt et quasi
multiformes, itaque aer (hoc quoque (verbo) uti-
mur enim pro Latino) et ignis et aqua et terra
20 prima sunt ; ex his autem ortae animantium formae
earumque rerum quae gignuntur e terra, ergo illa
initia et, ut e Graeco vertam, elementa dicuntur;
e quibus aer et ignis movendi vim habent et
efficiendi, reliquae partes accipiendi et quasi
25 patiendi, aquam dico et terram. quintum genus, e
quo essent astra mentesque, singulare eorumque
quattuor, quae supra dixi, dissimile Aristoteles
quoddam esse rebatur.
27 Sed subiectam putant omnibus sine ulla
30 specie atque carentem omni illa qualitate (facia-
mus enim tractando usitatius hoc verbum et
tritius) materiam quandam, ex qua omnia ex-
pressa atque effecta sint, quae tota omnia accipere
possit omnibusque modis mutari atque ex omni
35 parte ( . . . ) eoque etiam interire non in nihilum,
sed in suas partes, quae infinite secari ac dividi
possint, cum sit nihil omnino in rerum natura
minimum quod dividi nequeat. quae autem
moveantur omnia intervallis moverà, quae inter-
40 valla item infinite dividi possint. 28 et cum ita
moveatur illa vis, quam qualitatem esse diximus,
et cum sic ultro citroquè versetur, et materiam
ipsam totam penitus commutali putant et illa
effici quae appellant qualia; e quibus in omni
45 natura cohaerente et continuata cum omnibus
suis partibus unum effectum esse mundum, extra
quem nulla pars materiae sit nullumque corpus.
104 Cicero, Acad. 1,13—43
Partis autem esse mundi omnia quae insint
in eo, quae natura sentiente teneantur, in qua
ratio perfecta insit, quae sit eadem sempiterna
(nihil enim valentius esse a quo intereat);
29 quam vim animum esse dicunt mundi, ean-
demque esse mentem sapientiamque perfectam,
quem deum appellant, omniumque rerum quae sunt
eisubiectae quasi prudentiamquandamprocuran-
tem caelestia maxime, deinde in terris ea quae
pertineant ad homines; quam interdum eandem
necessitatem appellant, quia nihil aliter (fieri)
possit atque ab ea constitutum sit, inter(dum)
quasi fatalem et immutabilem continuationem
ordinis sempiterni, non numquam quidem eandem
fortunam, quod efficiat multa improvisa et neco-
pinata nobis propter obscuritatem ignoratio-
nemque causarum.
30 Tertia deinde philosophiae pars, quae erat
in ratione et in disserendo, sic tractabatur ab
utrisque. quamquam oriretur a sensibus, tamen
non esse iudicium veritatis in sensibus. mentem
volebant rerum esse iudicem, solam censebant
idoneam cui crederetur, quia sola cernerei id quod
semper esset simplex et unius modi et tale quale
esset (hanc illi Ιδέαυ appellabant, iam a Platone
ita nominatam, nos recte speciem possumus
dicere). 31 sensus autem omnis hebetes et
tardos esse arbitrabantur nec percipere ullo modo
res eas quae subiectae sensibus viderentur, quod
essent aut ita parvae, ut sub sensum cadere non
possent, aut ita mobiles et concitatae, ut nihil
umquam unum esset (et) constans, ne idem
quidem, quia continenter laberentur et fluerent
omnia, itaque hanc omnem partem rerum opina-
bilem appellabant; 32 scientiam autem nus-
quam esse censebant nisi in animi notionibus
atque rationibus. qua de causa definitiones rerum
probabant et has ad omnia, de quibus discepta-
batur, adhibebant; verborum etiam explicatio
probabatur, id est qua de causa quaeque essent
ita nominata, quam έτυμολογίαν appellabant;
post argumentis quibusdam et quasi rerum notis
ducibus utebantur ad probandum et ad con-
cludendum id quod explanará volebant. in quo
tradebatur omnis dialecticae disciplina id est
orationis ratione conclusae; huic quasi ex altera
parte oratoria vis dicendi adhibebatur, explica-
trix orationis perpetuae ad persuadendum accom-
modatae.
33 Haec forma erat illis prima, a Platone
s tradita; cuius quas acceperim dissupationes, si
vultis, exponam.'
'Nos vero volumus' inquam, 'ut pro Attico
etiam respondeam.'
'Et recte quidem' inquit 'respondes; praecla-
io re enim explicatur Peripateticorum et Academiae
veteris auctoritas. '
'Aristoteles igitur primus species quas paulo
ante dixi labefactavit, quas mirifice Plato erat
amplexatus, ut in iis quiddam divinum esse
is diceret. Theophrastus autem, vir et oratione
suavis et ita moratus, ut prae se probitatem
quandam et ingenuitatem ferat, vehementius
etiam fregit quodam modo auctoritatem veteris
disciplinae; spoliavit enim virtutem suo decore
20 imbecillamque reddidit, quod negavit in ea sola
positum esse beate vivere. 34 nam Strato eius
auditor, quamquam fuit acri ingenio, tamen ab ea
disciplina omnino semovendus est; qui cum ma-
xime necessariam partem philosophiae, quae
25 posita est in virtute et in moribus, reliquisset
totumque se ad investigationem naturae con-
tulisset, in ea ipsa plurimum dissedit a suis.
Speusippus autem et Xenocrates, qui primi
Platonis rationem auctoritatemque susceperant,
30 et post eos Polemo et Crates unaque Crantor in
Academia congregati diligenter ea quae a su-
perioribus accçperant tuebantur. iam Polemo-
nem audiverant assidue Zeno et Arcesilas. 35
sed Zeno, cum Arcesilam anteiret aetate valdeque
35 subtiliter dissereret et peracute moveretur, corri-
gere conatus est disciplinam. eam quoque si
videtur correctionem explicabo, sicut solebat
Antiochus. '
'Mihi vero' inquam Videtur, quod vides
40 idem significare Pomponium. '
'Zeno igitur nullo modo is erat qui ut Theo-
phrastus ñervos virtutis inciderit, sed contra qui
omnia quae [que] ad beatam vitam pertinerent in
una virtute poneret nec quicquam aliud numera-
45 ret in bonis idque appellaret honestum quod esset
simplex quoddam et solum et unum bonum. 36
 Cicero, Acad. 1,13-43
cetera autem etsi nec bona nec mala essent tamen
alia secundum naturam dicebat alia naturae esse
contraria ; his ipsis alia interiecta et media
numerabat. quae autem secundum naturam
essent ea sumenda et quadam aestimatione
dignanda docebat, con traque contraria; neutra
autem in mediis relinquebat, in quibus ponebat
nihil omnino esse momenti. 37 sed quae essent
sumenda, ex iis alia pluris esse aestimanda alia
minoris. quae pluris ea praeposita appellabat,
reiecta autem quae minoris. atque ut haec non
tam rebus quam vocabulis commutaverat, sic
inter recte factum atque peccatum officium et
contra officium media locabat quaedam, recte
facta sola in bonis actionibus ponens, prave, id
est peccata, in malis; officia autem [et] servata
praetermissaque media putabat ut dixi. 38
cumque superiores non omnem virtutem in ra-
tione esse dicerent sed quasdam virtutes quasi
natura aut more perfectas, hic omnis in ratione
ponebat. cumque illi ea genera virtutum, quae
supra dixi, seiungi posse arbitrarentur, hie nec
id ullo modo fieri posse disserebat ; nec virtutis
usum modo, ut superiores, sed ipsum habitum
per se es.se praeclarum, nec tamen virtutem
cuiquam adesse quin ea semper uteretur. cumque
perturbationem animi illi ex homine non tollerent
naturaque et condolescere et concupiscere et ex-
timescere et efferri laetitia dicerent, sed ea con-
traherent in angustumque deducerent, hic omni-
bus his quasi morbis voluit carere sapientem.
39 cumque eas perturbationes antiqui naturales
esse dicerent et rationis expertes aliaque in parte
animi cupiditatem alia rationem collocarent, ne
his quidem assentiebatur ; nam et perturbationes
voluntarias esse putabat opinionisque iudicio
suscipi et omnium perturbationum matrem esse
arbitrabatur immoderatam quandam intempe-
rantiam. Haec fere de moribus.
De naturis autem sic sen tiebat, primum ut in
quattuor initiis rerum lilis quintam hanc naturam,
ex qua superiores sensus et mentem effici reban-
tur, non adhiberet; statuebat enim ignem esse
ipsam naturam quae quidque gigneret et mentem
atque sensus. discrepabat etiam ab isdem, quod
nullo modo arbitrabatur quicquam effici posse
105
ab ea, quae expers esset corporis, cuius generis
Xenocrates et superiores etiam animum esse
dixerant, nec vero aut quod efficeret aliquid aut
quod efficeretur posse esse non corpus,
s 40 Plurima autem in ilia tertia philosophiae
parte mutavit. in qua primum de sensibus ipsis
quaedam dixit nova, quos iunctos esse censuit
e quadam quasi impulsione oblata extrinsecus,
quam ille φαντασίαυ, nos visum appellemus licet,
io (et teramus hoc quidem verbum, erit enim uten-
dum in reliquo sermone saepius), sed ad haec
quae visa sunt et quasi accepta sensibus assen-
sionem adiungit animorum, quam esse vult in
nobis positam et voluntariam. 41 visis non om-
is nibus adiungebat fidem sed is solum, quae prop-
riam quandam haberent declarationem earum
rerum quae viderentur; id autem visum, cum
ipsum per se cerneretur, comprehendibile — fe-
retis haec ? ' 'nos vero* inquit ; 'quonam enim alio
20 modo καταλημπτόν díceres ? ' — 'sed cum ac-
ceptum iam et approbatum esset, comprehensio-
nem appellabat, similem is rebus quae manu pren-
derentur; ex quo etiam nomen hoc duxerat [at],
cum eo verbo antea nemo tali in re usus esset, plu-
25 rimisque idem no vis verbis (nova enim dicebat)
usus est. quod autem erat sensu comprensum id
ipsum sensum appellabat, et si ita erat compren-
sum, ut convelli ratione non posset, scientiam,
sin aliter, inscientiam nominabat; ex qua existe-
30 ret etiam opinio, quae esset imbecilla et cum
falso incognitoque communis. 42 sed inter scien-
tiam et inscientiam comprehensionem illam,
quam dixi, collocabat, eamque ñeque in rectis
ñeque in pravis numerabat, sed soli credendum
35 esse dicebat.
E quo sensibus etiam fidem tribuebat, quod,
ut supra dixi, comprehensio facta sensibus et
vera esse illi et fidelis videbatur, non quod om-
nia, quae essent in re comprehenderet, sed quia
40 nihil, quod cadere in earn posset, relinqueret,
quodque natura quasi normam scientiae et prin-
cipium sui dedisset, unde postea notiones rerum
in animis imprimerentur ; e quibus non prin-
cipia solum sed latiores quaedam ad rationem in-
45 veniendam viae reperiuntur. errorem autem et
temeritatem et ignorantiam et opinationem et
106 Cicero, Acad. 1,13-43 - Cicero, De fin. 4 , 2 - 1 3
suspicionem et uno nomine omnia, quae essent
aliena firmae et constantis assensionis, a virtute
sapientiaque removebat.
Atque in his fere commutatio constitit om-
nis dissensioque Zenonis a superioribus. '
43 Quae cum dixisset [et], 'Breviter sane mi-
nimeque obscure expósita est' inquam 'a te,
Varrò, et veteris Academiae ratio et Stoicorum.
horum esse autem arbitror, ut Antiocho nostro
familiari placebat, correctionem veteris Acade-
miae potius quam aliquam novam diciplinam
putandam '
Tum Varrò 'Tuae sunt nunc partes' inquit
'qui ab antiquorum ratione desciscis et ea quae
ab Arcesila novata sunt probas, docere quod et
qua de causa discidium factum sit, ut videamus
satisne ista sit iusta defectio. '
2. De finibus bonorum et malorum libri
quinqué IV, 2—13
sec. editionem Th. Schiche (BT Lipsiae 1915) paucissimis
quibusdam mutatis
Colloquunter Cicero et Cato
2 Tum ego: Non mehercule, inquam, soleo
temere contra Stoicos, non quo illis admodum as-
sentiar, sed pudore impedior; ita multa dicunt,
quae vix intellegam.
Obscura, inquit, quaedam esse confiteor, nec
tamen ab illis ita dicuntur de industria, sed inest
in rebus ipsis obscuritas.
Cur igitur easdem res, inquam, Peripateticis
dicentibus verbum nullum est, quod non intelle-
gatur ?
Easdemne res? inquit, an parum disserui
non verbis Stoicos a Peripateticis, sed universa
re et tota sententia dissidere ?
Atqui, inquam, Cato, si istud optinueris, tra-
ducas me ad te totum licebit.
Putabam equidem satis, inquit, me dixisse.
quare ad ea primum, si videtur; sin aliud quid
voles, postea.
Immo istud quidem, inquam, quo loco quid-
que, nisi iniquum postulo, arbitratu meo.
Ut placet, inquit, etsi enim illud erat aptius
aequum cuique concedere.
3 Existimo igitur, inquam, Cato, veteres illos
Platonis auditores, Speusippum, Aristotelem,
s Xenocratem, deinde eorum, Polemonem, Theo-
phrastum, satis et copiose et eleganter habuisse
constitutam disciplinam, ut non esset causa Ze-
noni, cum Polemonem audisset, cur et ab eo ipso
et a superioribus dissideret.
io Quorum fuit haec institutio, in qua animad-
vertas velim (quid) mutandum putes nec expec-
tes, dum ad omnia dicam, quae a te dicta sunt ;
universa enim illorum ratione cum tota vestra con-
fligendum puto. 4 qui cum vidèrent ita nos esse
is natos, ut et communiter ad eas virtutes apti esse-
mus, quae notae illustresque sunt, iustitiam dico,
tempera ntiam, ceteras generis eiusdem — quae
omnes similes artium reliquarum materia tan-
tum ad meliorem partem et tractatione diffe-
20 runt —, easque ipsas virtutes viderent nos magni-
ficentius appetere et ardentius ( ), habere
etiam insitam quandam vel potius innatam cupidi-
tatem scientiae natosque esse ad congregationem
hominum et ad societatem communitatemque ge-
25 neris humani, eaque in maximis ingeniis maxime
elucere, totam philosophiam tris in partis divi-
serunt, quam partitionem a Zenone esse retentam
videmus. 5 quarum cum una sit, qua mores
conformari putantur, difiero earn partem, quae
30 quasi stirps est huius quaestionis. qui sit enim
finis bonorum, mox, hoc loco tantum dico, a ve-
teribus Peripateticis Academicisque, qui re con-
sentientes vocabulis differebant, eum locum,
quem civilem recte appellaturi videmur, Graeci
35 ττολιτικόν, graviter et copiose esse tractatum.
Quam multa illi de re publica scripserunt,
quam multa de legibus ! quam multa non solum
praecepta in artibus, sed etiam exempla in ora-
tionibus bene dicendi reliquerunt! primum enim
40 ipsa illa, quae subtiliter disserenda erant, polite
apteque dixerunt tum definientes, tum partien-
tes, ut vestii etiam ; sed vos squalidius, illorum
vides quam niteat oratio. 6 deinde ea, quae re-
quirebant orationem omatam et gravem, quam
45 magnifice sunt dicta ab illis, quam splendide ! de
iustitia, (de temperantia), de fortitudine, de
amicitia, de aetate degenda, de philosophia, de
 Cicero, De fin. 4 , 2 - 1 3
capessenda re publica, [de temperantia de forti-
tudine] hominum non spinas vellentium, ut
Stoici, nec ossa nudantium, sed eorum, qui gran-
dia ornate vellent, enucleate minora dicere, ita-
que quae sunt eorum consolationes, quae cohor-
tationes, quae etiam mónita et Consilia scripta ad
summos viros ! erat enim apud eos, ut est rerum
ipsarum natura, sic dicendi exercitatio duplex,
nam, quicquid quaeritur, id habet aut generis ip-
sius sine personis temporibusque aut his adiunc-
tis facti aut iuris aut nominis controversiam. ergo
in utroque exercebantur, eaque disciplina effecit
tantam illorum utroque in genere dicendi co-
piam. 7 Totum genus hoc Zeno et qui ab eo
sunt aut non potuerunt (tueri) aut noluerunt,
certe reliquerunt. quamquam scripsit artem rhe-
toricam Cleanthes, Chrysippus etiam, sed sic, ut,
si quis obmutescere concupierit, nihil aliud le-
gere debeat, itaque vides, quo modo loquantur.
nova verba fingunt, deserunt usitata.
f At quanta conantur ! mundum hunc omnem
oppidum esse nostrum! incendi igitur eos, qui
audiunt, vides, quantam rem agas, ut, Circeiis
qui habitet, totum hunc mundum suum munici-
pium esse existimet ? f
Quid? ille incendat? restinguet citius, si ar-
dentem acceperit. ista ipsa, quae tu breviter: re-
gem, dictatorem, divitem solum esse sapientem,
a te quidem apte ac rotunde ; quippe ; habes enim
a rhetoribus ; illorum vero ista ipsa quam exilia
de virtutis vi! quam tantam volunt esse, ut
beatum per se efficere possit. pungunt quasi acu-
léis interrogatiunculis angustis, quibus etiam qui
assentiuntur nihil còmmutantur animo et idem
abeunt, qui vénérant, res enim fortasse verae,
certe graves, non ita tractantur, ut debent, sed
äliquanto minutius.
8 Sequitur disserendi ratio cognitioque na-
turae; nam de summo bono mox, ut dixi, vide-
bimus et ad explicandum disputationem omnem
conferemus. in his igitur partibus duabus nihil
erat, quod Zeno commutare gestiret. res enim se
praeclare habebat, et quidem in utraque parte.
Quid enim ab antiquis ex eo genere, quod addis-
serendum valet, praetermissum est ? qui et defi-
nierunt plurima et definiendi artes reliquerunt,
quodque est definitioni adiunctum, ut res in
107
partes dividatur, id et fit ab illis et quem ad mo-
dum fieri oporteat traditur; item de contrariis, a
quibus ad genera formasque generum venerunt.
iam argumenti ratione conclusi caput esse fa-
s ciunt ea, quae perspicua dicunt, deinde ordinem
sequuntur, tum, quid verum sit in singulis, ex-
trema conclusio est. 9 quanta autem ab illis
varietas argumentorum ratione concludentium
eorumque cum captiosis interrogationibus dissi-
io militudo ! quid, quod plurimis locis quasi de-
nuntiant, ut neque sensuum fidem sine ratione
nec rationis (sine) sensibus exquiramus, atque ut
eorum alteram ab altero (ne) separemus ? quid ?
ea, quae dialectici nunc tradunt et docent, nonne
is ab illis instituía aut inventa sunt ? de quibus etsi
a Chrysippo maxime est elaboratum, tamen a
Zenone minus multo quam ab antiquis; ab hoc
autem quaedam non melius quam veteres, quae-
dam omnino relieta. 10 cumque duae sint artes,
20 quibus perfecte ratio et oratio compleatur, una
inveniendi, altera disserendi, hanc posteriorem
et Stoici et Peripatetici, priorem autem illi egre-
gie tradiderunt, hi omnino ne attigerunt quidem.
nam e quibus locis quasi thesauris argumenta
25 depromerentur, vestri ne suspicati quidem sunt,
superiores autem artificio et via tradiderunt.
quae quidem res efficit, ne necesse sit isdem de
rebus semper quasi dictata decantare neque a
commentariolis suis discedere, nam qui seiet ubi
30 quidque positum sit quaque eo veniat, is, etiamsi
quid obrutum erit, poterit eruere semperque esse
in disputando suus. quod etsi ingeniis magnis
praediti quidam dicendi copiam sine ratione con-
sequuntur, ars tamen est dux certior quam na-
35 tura. aliud est enim poëtarum more verba fun-
dere, aliud ea, quae dicas, ratione et arte distin-
guere.
11 Similia dici possunt de explicatione na-
turae, qua et hi utuntur et vestri, neque vero ob
40 duas modo causas, quo modo Epicuro videtur, ut
pellatur mortis et religionis metus, sed etiam mo-
destiam quandam cognitio rerum caelestium af-
fert iis, qui videant quanta sit etiam apud deos
moderatio, quantus ordo, et magnitudinem ani-
45 mi deorum opera et facta cernentibus, iustitiam
etiam, cum cognitum habeas quod sit summi rec-
toris ac domini numen, quod consilium, quae vo-
108 Cicero, De fin. 4, 2-13 - Cicero, De fin. 5, 6-96
luntas; cuius ad naturam apta ratio vera illa et
summa lex a philosophis dicitur. 12 inest in
eadem explicatione naturae insatiabilis quaedam
e cognoscendis rebus voluptas, in qua una con-
fectis rebus necessariis vacui negotiis honeste ac
liberaliter possimus vivere.
Ergo in hac ratione tota de maximis fere re-
bus Stoici illos secuti sunt, ut et déos esseetquat-
tuor ex rebus omnia constare dicerent. cumautem
quaereretur res admodum difficilis, num quinta
quaedam natura videretur esse, ex qua ratio et in-
tellegentia oriretur, in quo etiam de animis cuius
generis essent quaereretur, Zeno id dixit esse ig-
nem, non nulla deinde aliter, sed ea pauca; de ma-
xima autem re eodem modo, divina mente atque
natura mundum universum et eius piaximas par-
tis administran.
Materiam vero rerum et copiam apud. hos
exilem, apud illos uberrimam reperiemus. 13
quam multa ab iis conquisita et collecta sunt,
de omnium animantium genere, ortu, membris,
aetatibus ! quam multa de rebus iis, quae gignun-
tur e terra! quam multae quamque de variis re-
bus et causae, cur quidque fiat, et demonstra-
tiones, quem ad modum quidque fiat! qua ex
omni copia plurima et certissima argumenta su-
muntur ad cuiusque rei naturam explicandam.
Ergo adhuc, quantum equidem intellego, causa
non videtur fuisse mutandi nominis. non enim, si
omnia non sequebatur, idcirco non erat ortus
illinc. equidem etiam Epicurum, in physicis qui-
dem, Democriteum puto, pauca mutat vel plura
sane; at cum de plurimis eadem dicit, tum certe
de maximis. quod idem cum vestii faciant, non
satis magnam tribuunt inventoribus gratiam.
3. De finibus bonorum et malorum libri quinqué
V, 6—96
sec. editionem Th. Schiche (BT Lipsiae 1915) paucis qui-
busdam mutatis
Colloquuntur Piso, L. Cicero, M. Cicero, Q. Cicero, Atticus
6 Tum ille (se. Piso) amicissime, ut solebat:
Nos vero, inquit, omnes omnia ad huius (sc. L.
Ciceronis) adolescentiam conferamus, in pri-
misque ut aliquid suorum studiorum philoso-
phiae quoque impertiat, vel ut te imitetur,
quem amat, vel ut illud ipsum, quod studet,
facere possit ornatius. sed utrum hortandus es
5 nobis, Luci, inquit, an etiam tua sponte pro-
pensus es? mihi quidem Antiochum, quem au-
dis, satis belle videris attendere.
Tum ille timide vel potius verecunde: Facio,
inquit, equidem, sed audistine modo de Cameade ?
io rapior illue, revocai autem Antiochus, nec est
praeterea, quem audiamus.
7 Tum Piso: Etsi hoc, inquit, fortasse non
poterit sic abire, cum hic assit — me autem dice-
bat, —, tarnen audebo te ab hac Academia nova
is ad veterem illam vocare, in qua, ut dicere Antio-
chum audiebas, non ii soli numerantur, qui Aca-
demici vocantur, Speusippus, Xenocrates, Pole-
mo, Crantor ceterique, sed etiam Peripatetici
veteres, quorum princeps Aristoteles, quem ex-
20 cepto Platone haud scio an recte dixerim prin-
cipem philosophorum. ad eos igitur converte te,
quaeso. ex eorum enim scriptis et institutis cum
omnis doctrina liberalis, omnis historia, omnis
sermo elegans sumi potest, tum varietas est tanta
25 artium, ut nemo sine eo instrumento ad ullam
rem illustriorem satis ornatus possit accedere, ab
his oratores, ab his imperai ores ac rerum publi-
carum principes extiterunt. ut ad minora ve-
niam, mathematici, poëtae, musici, medici deni-
30 que ex hac tamquam omnium artificum officina
profecti sunt.
8 Atque ego: Scis me, inquam, istud idem
sentire, Piso, sed a te opportune facta mentio est.
studet enim meus audire Cicero quaenam sit
35 istius veteris, quam commémoras, Academiae de
finibus bonorum Peripateticorumque sententia.
censemus autem facillime te id explanare posse,
quod et Staseam Neapolitanum multos annos
habueris apud te et complures iam menses Athe-
40 nis haec ipsa te ex Antiocho videamus exquirere.
Et ille ridens : Age, age, inquit, — satis enim
scite me nostri sermonis principium esse voluisti
— exponamus adolescenti, si quae forte pos-
sumus. dat enim id nobis solitudo, quod si qui
45 deus diceret, numquam putarem me in Academia
tamquam philosophum disputaturum. sed ne,
dum huic obsequor, vobis molestus sim.
 Cicero, De fin. 5,6-96
Mihi, inquam, qui te id ipsum rogavi ?
Tum, Quintus et Pomponius cum idem se
velie dixissent, Piso exorsus est. cuius oratio at-
tende, quaeso, Brute, satisne videatur Antiochi
complexa esse sententiam, quam tibi, qui fra-
trem eius Aristum frequenter audieris, maxime
probatam existimo.
9 Sic est igitur locutus: Quantus ornatus in
Peripateticorum disciplina sit, satis est a me, ut
brevissime potui, paulo ante dictum, sed est
forma eius disciplinae, sicut fere ceterarum,
triplex: una pars est naturae, disserendi altera,
vivendi tertia.
Natura sic ab iis investigata est, ut nulla pars
«caelo, mari, terra», ut poetice loquar, praeter-
missa sit; quin etiam, cum de rerum initiis om-
nique mundo locuti essent, ut multa non modo
probabili argumentatione, sed etiam necessaria
mathematicorum ratione concluderent, maxi-
mam materiam ex rebus per se investigatis ad re-
rum occultarum cognitionemattulerunt. 10 per-
secutes est Aristoteles animantium omnium or-
tus, victus, figuras, Theophrastus autem stir-
pium naturas omniumque fere rerum, quae e
terra gignerentur, causas atque rationes; qua ex
cognitione facilior facta est investigatio rerum
occultissimarum.
Disserendique ab isdem non dialectice solum,
sed etiam oratorie praecepta sunt tradita, ab
Aristoteleque principe de singulis rebus in utram-
que partem dicendi exercitatio est instituta, ut
non contra omnia semper, sicut Arcesilas, diceret,
et tamen ut in omnibus rebus, quicquid ex utra-
que parte dici posset, expromeret.
11 Cum autem tertia pars bene vivendi praecep-
ta quaereret, ea quoque est ab isdem non solum
ad privatae vitae rationem, sed etiam ad rerum
publicarum rectionem relata, omnium fere civi-
tatum non Graeciae solum, sed etiam barba-
riae ab Aristotele mores, instituta, disciplinas,
aTheophrasto leges etiam cognovimus; cumque
uterque eorum docuisset qualem in re publica
principem (esse) conveniret, pluribus praeterea
conscripsisset qui esset optimus rei publicae sta-
tus, hoc amplius Theophrastus : quae essent in re
publica rerum inclinationes et momenta tem-
porum, quibus esset moderandum, utcumque
109
res postularet. vitae autem degendae ratio ma-
xime quidem illis placuit quieta, in contempla-
tione et cognitione posita rerum, quae quia
deorum erat vitae simillima, sapiente visa est
5 dignissima. atque his de rebus et splendida est
eorum et illustris oratio.
12 De summo autem bono, quia duo genera
librorum sunt, unum populariter scriptum, quod
έξω-repiKÓv appellabant, alteram limatius, quod
io in commentarne reliquerunt, non semper idem
dicere videntur, nec in summa tamen ipsa aut va-
rietas est ulla apud hos quidem, quos nominavi,
aut inter ipsos dissensio. sed cum beata vita
quaeratur idque sit unum, quod philosophia spec-
is tare et sequi debeat, sitne ea tota sita in po-
testate sapientis an possit aut labefactari aut
eripi rebus adversis, in eo non numquam variari
inter eos et dubitari videtur. quod maxime efficit
Theophrasti de beata vita liber, in quo multum
20 admodum fortunae datur. quod si ita se habeat,
non possit beatam praestare vitam sapientia.
haec mihi videtur delicatior, ut ita dicam, mol-
liorque ratio, quam virtutis vis gravitasque postu-
lat. quare teneamus Aristotelem et eius filium
25 Nicomachum, cuius accurate scripti de moribus
libri dicuntur illi quidem esse Aristoteli, sed non
video, cur non potuerit patri similis esse filius.
Theophrastum tamen adhibeamus ad pleraque,
dum modo plus in virtute teneamus, quam ille
30 tenuit, firmitatis et roboris.
13 Simus igitur contenti his. namque horum
posteri meliores illi quidem mea sententia quam
reliquarum philosophi disciplinarum, sed ita dé-
générant, ut ipsi ex se nati esse videantur. pri-
35 mum Theophrasti, Strato, physicum se voluit ; in
quo etsi est magnus, tamen nova pleraque et per-
pauca de moribus. huius, Lyco, oratione locuples,
rebus ipsis ieiunior. concinnus deinde et elegans
huius, Aristo, sed ea, quae desideratur a magno
40 philosopho, gravitas, in eo non fuit ; scripta sane
et multa et polita, sed nescio quo pacto aucto-
ritatem oratio non habet. 14 praetereo multos,
in his doctum hominem et suavem, Hieronymum,
quem iam cur Peripateticum appellem nescio.
45 summum enim bonum exposuit vacuitatem do-
loris; qui autem de summo bono dissentit, de
tota philosophiae ratione dissentit. Critolaus imi-
110 Cicero, De fin. 5,6-96
tari voluit antiquos, et quidem est gravitate pro-
ximus, et redundat oratio, ac tamen (ne) is qui-
dem in patriis institutis manet. Diodorus, eius
auditor, adiungit ad honestatem vacuitatem do-
loris. hic quoque suus est de summoque bono dis-
sentiens dici vere Peripateticus non potest, anti-
quorum autem sententiam Antiochus noster mihi
videtur persequi diligentissime, quam eandem
Aristoteli fuisse et Polemonis docet.
15 Facit igitur Lucius noster prudenter, qui
audire de summo bono potissimum velit; hoc
enim constituto in philosophia constituía sunt
omnia, nam ceteris in rebus si ve praetermissum
sive ignoratum est quippiam, non plus incom-
modi est, quam quanti quaeque earum rerum
est, in quibus neglectum est áliquid. summum
autem bonum si ignoretur, vivendi rationem
ignorari necesse est, ex quo tan tus error conse-
quitur, ut quem in portum se recipiant scire non
possint. cognitis autem rerum finibus, cum
intellegitur, quid sit et bonorum extremum et
malorum, inventa vitae via est conformatioque
omnium officiorum, cum exigitur, quo quodque
referatur; 16 ex quo, id quod omnes expetunt,
beate vivendi ratio inveniri et comparari potest.
Quod quoniam in quo sit magna dissensio est,
Carneadea nobis adhibenda divisio est, qua
noster Antiochus liben ter uti solet. ille igitur
vidit, non modo quot fuissent adhuc philoso-
phorum de summo bono, sed quot omnino esse
possent sententiae.
Negabat igitur ullam esse artem, quae ipsa
a se proficisceretur ; etenim semper illud extra
est, quod arte comprehenditur. nihil opus est
exemplis hoc facere longius. est enim perspicuum
nullam artem ipsam in se versari, sed esse aliud
artem ipsam, aliud quod propositum sit arti,
quoniam igitur, ut medicina valitudinis, naviga-
tions gubernatio, sic vivendi ars est prudentia,
necesse est earn quoque ab aliqua re (alia) esse
constitutam et profectam. 17 constitit autem
fere inter omnes id, in quo prudentia versaretur et
quod assequi vellet, aptum et accommodatum
naturae esse oportere et tale, ut ipsuin per se
invitaret et alliceret appetitum animi, quem
όρμήν Graeci vocant. quid autem sit, quod ita
moveat itaque a natura in primo ortu appetatur,
non constat, deque eo est inter philosophos, cum
summum bonum exquiritur, omnis dissensio.
totius enim quaestionis eius, quae habetur de
5 finibus bonorum et malorum, cum quaeritur, in
his quid sit extremum et ultimum, fons reperien-
dus est, in quo sint prima invitamenta naturae;
quo invento omnis ab eo quasi capite de summo
bono et malo disputatio ducitur.
io Voluptatis alii primum appetitum putant et
primam depulsionem doloris. vacuitatem doloris
alii censent primum ascitam et primum declina-
tum dolorem. 18 ab iis alii, quae prima se-
cundum naturam nominant, proficiscuntur, in
is quibus numerant incolumitatem (corporis) con-
servationemque omnium partium, sensus Íntegros,
[doloris vacuitatem], valitudinem, viris, pulchri-
tudinem, cetera generis eiusdem, quorum similia
sunt prima in animis quasi virtutum igniculi et
20 semina, ex his tribus cum unum aliquid sit, quo
primum natura moveatur vel ad appetendum
vel ad repellendum, nec quicquam omnino
praeter haec tria possit esse, necesse est omnino
officium aut fugiendi aut sequendi ad eorum
25 aliquid referri, ut illa prudentia, quam artem
vitae esse diximus, in earum trium rerum aliqua
versetur, a qua totius vitae ducat exordium.
19 Ex eo autem, quod statuerit esse, quo pri-
mum natura moveatur, existet recti etiam ratio
30 atque honesti, quae cum uno aliquo ex tribus illis
congruere possit, ut aut id honestum sit, facere
omnia [aut] voluptatis causa, etiam si eam non
consequare, aut non dolendi, etiam si id assequi
nequeas, aut eorum, quae secundum naturam
35 sunt, adipiscendi, etiam si nihil consequare. ita
fit ut, quanta differentia est in principiis natura-
libus, tanta sit in finibus bonorum malorumque
dissimilitudo. alii rursum isdem a principiis omne
officium referent aut ad voluptatem aut ad non
40 dolendum aut ad prima ilia secundum naturam
optinenda.
20 Expositis iam igitur sex de summo bono
sententiis trium proximarum hi principes: vol-
uptatis Aristippus, non dolendi Hieronymus,
45 fruendi rebus iis, quas primas secundum natu-
ram esse diximus, Carneades non ille quidem
auctor, sed defensor disserendi causa fuit, su-
 Cicero, De fin. 5 , 6 - 9 6
perfores tres erant, quae esse possent, quarum est
una sola defensa, eaque vehementer, nam
voluptatis causa facere omnia, cum, etiamsi nihil
consequamur, tamen ipsum illud consilium ita
faciendi per se expetendum et honestum et solum
bonum sit, nemo dixit, ne vitationem quidem
doloris ipsam per se quisquam in rebus expetendis
putavit, nisi etiam evitare posset, at vero facere
omnia, ut adipiscamur, quae secundum naturam
sint, etiam si ea non assequamur, id esse et
honestum et solum per se expetendum et solum
bonum Stoici dicunt.
21 Sex igitur hae sunt simplices de summo
bonorum malorumque sententiae, duae sine
patrono, quattuor defensae. iunctae autem et
duplices expositiones summi boni tres omnino
fuerunt, nec vero plures, si penitus rerum natu-
ram videas, esse potuerunt. nam aut voluptas
adiungi potest ad honestatem, ut Calliphonti
Dinomachoque placuit, aut doloris vacuitas, ut
Diodoro, aut prima naturae, ut antiquis, quos
eosdem Académicos et Peripatéticos nominavi-
mus. sed quoniam non possunt omnia simul dici,
haec in praesentia nota esse debebunt, vohipta-
tem semovendam esse, quando ad maiora quae-
dam, ut iam apparebit, nati sumus. de vacuitate
doloris eadem. fere dici soient, quae de voluptate,
[ Quando igitur et de voluptate cum Torquato et
de honestate, in qua una omne bonum poneretur,
cum Catone est disputatum, primum, quae contra
voluptatem dicta sunt, eadem fere cadunt contra
vacuitatem doloris.] 22 nec vero alia sunt
quaerenda contra Carneadeam illam sententiam.
quocumque enim modo summum bonum sie
exponitur, ut id vacet honestate, nec officia nec
virtutes in ea ratione nec amicitiae constare
possunt. coniunctio autem cum honestate vel
voluptatis vel non dolendi id ipsum honestum,
quod amplecti vult, id efficit turpe, ad eas enim
res referre, quae agas, quarum una, si quis malo
careat, in summo eum bono dicat esse, altera
versetur in levissima parte naturae, obscurantis
est omnem splendorem honestatis, ne dicam
inquinantis.
Restant Stoici, qui cum a Peripateticis et 45
Academicis omnia transtulissent, nominibus alijs
easdem res secuti sunt, hos contra singulos
111
dici est melius, sed nunc, quod agimus; de illis,
cum volemus.
23 Democriti autem securitas, quae est animi
tamquam tranquillitas, quam appellant εύθυμίαυ,
5 eo separanda fuit ab hac disputatione, quia [ista
animi tranquillitas] ea ipsa est beata vita;
quaerimus autem, non quae sit, sed unde sit.
Iam explosae eiectaeque sententiae Pyrrhonis,
Aristonis, Erilli quod in hune orbem, quem
10 circumscripsimus, incidere non possunt, ad-
hibendae omnino non fuerunt. nam cum omnis
haec quaestio de finibus et quasi de extremis
bonorum et malorum ab eo pro- ficiscatur,
quod diximus naturae esse aptum et accom-
15 modatum, quodque ipsum per se primum ap-
petatur, hoc totum et ii tollunt, qui in rebus
iis, in quibus nihil [quod non] aut honestum aut
turpe sit, negant esse ullam causam, cur aliud
alii anteponatur, nec inter eas res quiequam
20 omnino putant interesse; et Erillus, si ita sensit,
nihil èsse bonum praeter scientiam, omnem
consilii capiendi causam inventionemque officii
sustulit. sie exclusis sententiis reliquorum cum
praeterea nulla esse possit, haec antiquorum vale-
25 at necesse est. ergo instituto veterum, quo etiam
Stoici utuntur, hinc capiamus exordium.
24 Omne animal se ipsum diligit ac, simul et
ortum est, id agit, se ut conservet, quod hic ei
primus ad omnem vitam tuendam appetitus a
30 natura datur, se ut conservet atque ita sit
affectum, ut optime secundum naturam affectum
esse possit. hanc initio institutionem confusam
habet et incertam, ut tantum modo se tueatur,
qualecumque sit, sed nec quid sit nec quid possit
35 nec quid ipsius natura sit intellegit. cum autem
processif paulum et quatenus, quicquid se
attingat ad seque pertineat, perspicere coepit,
tum sensim incipit progredì seseque agnoscere et
intellegere, quam ob causam habeat eum, quem
40 diximus, animi appetitum coeptatque et ea,
quae naturae sentit apta, appetere et propulsare
contraria, ergo omni animali illud, quod appétit,
positum est in eo, quod naturae est accommo-
dai um. ita finis bonorum existit secundum na-
turam vivere sic affectum, ut optime affici possit
ad naturamque accommodatissime.
112 Cicero, De fin. 5,6—96
25 Quoniam autem sua cuiusque animantis
natura est, necesse est finem quoque omnium
hune esse, ut natura (quidem) expleatur —
nihil enim prohibet quaedam esse et inter se
animalibus reliquis et cum bestiis homini com-
munia, quoniam omnium est natura communis —,
sed (ut) extrema illa et summa, quae quaerimus,
inter animalium genera distincta et dispertita sint
et sua cuique propria et ad id apta, quod cuiusque
natura desideret. 26 quare cum dicimus omni-
bus animalibus extremum esse secundum natu-
ram vivere, non ita accipiendum est, quasi
dicamus unum esse omnium extremum; sed ut
omnium artium recte dici potest commune esse,
ut in aliqua scientia versentur, scientiam autem
suam cuiusque artis esse, sic commune animalium
omnium secundum naturam vivere, sed naturas
esse diversas, ut aliud equo sit e natura, aliud
bovi, aliud homini. et tamen in omnibus est
summa communis, et quidem non solum in
animalibus, sed etiam in rebus omnibus iis,
quas natura alit, auget, tuetur, in quibus videmus
ea, quae gignuntur e terra, multa quodam modo
efficere ipsa sibi per se, quae ad vivendum
crescendumque valeant, ut (in) suo genere
perveniant ad extremum; ut iam liceat una
comprehensione omnia complecti non dubitan-
temque dicere omnem naturam esse servatricem
sui idque habere propositum quasi finem et
extremum, se ut custodiat quam in optimo sui
generis statu ; ut necesse sit omnium rerum, quae
natura vigeant, similem esse finem, non eundem.
ex quo intellegi debet homini id esse in bonis
ultimum, secundum naturam vivere, quod ita
interpretemur : vivere ex hominis natura undique
perfecta et nihil requirente. 27 haec igitur nobis
explicanda sunt, sed si enodatius, vos ignoscetis.
huius enim aetati et huic nunc haec primum
fortasse audienti servire debemus.
Ita prorsus, inquam; etsi ea quidem, quae
adhuc dixisti, quamvis ad aetatem recte isto
modo dicerentur.
Exposita igitur, inquit, terminatione rerum
expetendarum cur ista se res ita habeat, ut dixi,
deinceps demonstrandum est, quam ob rem
ordiamur ab eo, quod primum posui, quod idem
reapse primum est, ut intellegamus omne animai
se ipsum diligere, quod quamquam dubitationem
non habet — est enim infixum in ipsa natura
comprehenditur(que) suis cuiusque sensibus sic,
ut, contra si quis dicere velit, non audiatur —,
s tamen, ne quid praetermittamus, rationes quo-
que, cur hoc ita sit, afferendas puto. 28 etsi qui
potest intellegi aut cogitari esse aliquod animai,
quod se oderit ? res enim concurrent contrariae.
nam cum appetitus ille animi aliquid ad se
io trahere coeperit consulto, quod sibi obsit, quia
sit sibi inimicus, cum id sua causa faciet, et
oderit se et simul diliget, quod fieri non potest,
necesseque est, si quis sibi ipsi inimicus est, eum
quae bona sunt mala putare, bona contra quae
is mala, et quae appetenda fugere, quae fugienda
appetere, quae sine dubio vitae est eversio. neque
enim, si non nulli reperiuntur, qui aut laqueos
aut alia exitia quaerant aut ut ille apud Teren-
tium, qui 'decrevit tantisper se minus iniuriae
20 suo nato facere', ut ait ipse,· 'dum fiat miser',
inimicus ipse sibi putandus est. 29 sed alii
dolore moventur, alii cupiditate, iracundia etiam
multi efferuntur et, cum in mala scientes in-
ruunt, tum se optime sibi consulere arbitrantur.
25 itaque dicunt nec dubitant: 'mihi sic usus est,
tibi ut opus est facto, fac'. et qui ipsi sibi bellum
indixissent, cruciari dies, noctes torqueri vellent,
nec vero sese ipsi accusarent (nisi) ob eam causam,
quod se male suis rebus consuluisse dicerent;
30 eorum enim est haec querela, qui sibi cari sunt
seseque diligunt. quare, quotienscumque dicetur
male quis de se mereri sibique esse inimicus atque
hostis, vitam denique fugere, intellegatur aliquam
subesse eius modi causam, ut ex eo ipso intellegi
35 possit sibi quemque esse caram. 30 nec vero id
satis est, neminem esse, qui ipse se oderit, sed
illud quoque intellegendum est, neminem esse,
qui, quo modo se habeat, nihil sua censeat
interesse, tolletur enim appetitus animi, si, ut in
40 iis rebus, inter quas nihil interest, neutram in
partem propensiores sumus, item in nobismet
ipsis quem ad modum affecti simus nihil nostra
arbitrabimur interesse.
Atque etiam illud si qui dicere velit, perab-
45 surdum sit, ita diligi a sese quemque, ut ea vis
diligendi ad aliam rem quampiam referatur, non
ad eum ipsum, qui sese diligat. hoc cum in
 Cicero, De fin. 5, 6—96
amicitiis, cum in officiis, cum in virtutibus dici-
tur, quomodocumque dicitur, intellegi tarnen
quid dicatur potest, in nobismet autem ipsis (ne)
intellegi quidem, ( u t ) propter aliam quampiam
rem, verbi gratia propter voluptatem, nos ame-
mus; propter nos enim illam, non propter earn
nosmet ipsos diligimus.
31 Quamquam quid est, quod magis per-
spicuum sit, (quam) non modo carum sibi quem-
que, verum etiam vehementer carum esse ? quis
est enim aut quotus quisque, cui, mors cum
appropinquet, non 'réfugiât tímido sanguen
atque exalbescat metu ' ? etsi hoc quidem est in
vitio, dissolutionem naturae tam valde perhor-
rescere — quod item est reprehendendum in
dolore —, sed quia fere sic afficiuntur omnes, satis
argumenti est ab interitu naturam abhorrere;
idque quo magis quidam ita faciunt, ut iure
etiam reprehendantur, hoc magis intellegendum
est haec ipsa nimia in quibusdam futura non
fuisse, nisi quaedam essent modica natura, nec
vero dico eorum metum mortis, qui, quia privari
se vitae bonis arbitrentur, aut quia quasdam
post mortem formidines extimescant, aut si me-
tuant, ne cum dolore moriantur, idcirco mortem
fugiant; in parvis enim saepe, qui nihil eorum
cogitant, si quando iis ludentes minamur prae-
cipitaturos alicunde, extimescunt. quin etiam
'ferae', inquit Pacuvius, "quibus abest ad prae-
cavendum intellegendi astutia', iniecto terrore
mortis 'horrescunt'. 32 quis autem de ipso
sapiente aliter existimat, quin, etiam cum decre-
verit esse moriendum, tamen discessu a suis
atque ipsa relinquenda luce moveatur ? maxime
autem in hoc quidem genere vis est perspicua
naturae, cum et mendicitatem multi perpetian-
tur, ut vivant, et angantur adpropinquatione
mortis confecti homines senectute et ea per-
ferant, quae Philoctetam videmus in fabulis. qui
cum cruciaretur non ferendis doloribus, propaga-
bat tamen vitam aucupio, 'sagittarum (ictu)
configebat tardus celeres, stans volantis', ut
apud Accium est, pennarumque contextu corpori
tegumenta faciebat.
33 De hominum genere aut omnino de anima-
lium loquor, cum arborum et stirpium eadem
paene natura sit ? sive enim, ut doctissimis viris
113
visum est, maior aliqua causa atque divinior hanc
vim ingenuit, sive hoc ita fit fortuito, videmus
ea, quae terra gignit, corticibus et radicibus
valida servari, quod contingit animalibus sen-
s suum distributione et quadam compactione
membrorum. qua quidem de re quamquam
assentior iis, qui haec omnia regi natura putant,
quae si natura neglegat, ipsa esse non possit,
tamen concedo, ut, qui de hoc dissentiunt,
io existiment, quod velint, ac vel hoc intellegant,
si quando naturam hominis dicam, hominem
dicere me; nihil enim hoc differt. nam prius a se
poterit quisque discedere quam appetitum earum
rerum, quae sibi conducant, amittere. iure igitur
15 gravissimi philosophi initium summi boni a
natura petiverunt et illum appetitum rerum ad
naturam accommodatarum ingeneratum pu-
taverunt omnibus, quia continentur ea commen-
datione naturae, qua se ipsi diligunt.
20 34 Deinceps videndum est, quoniam satis
apertum est sibi quemque natura esse carum,
quae sit hominis natura, id est enim, de quo
quaerimus. atqui perspicuum est hominem e cor-
pore animoque constare, cum primae sint animi
25 partes, secundae corporis, deinde id quoque vide-
mus, et ita figura tum corpus, ut excellât aliis,
animumque ita constitutum, ut et sensibus in-
structus sit et habeat praestantiam mentis, cui
tota hominis natura pareat, in qua sit mirabilis
30 quaedam vis rationis et cognitionis et scientiae
virtutumque omnium, iam quae corporis sunt,
ea nec auctoritatem cùm animi partibus com-
parandam et cognitionem habent faciliorem.
itaque ab his ordiamur.
35 35 Corporis igitur nostri partes totaque figura
et forma et statura quam apta ad naturam sit,
apparet, neque est dubium, quin irons, oculi,
aures et reliquae partes quales propriae sint
hominis intellegatur. sed certe opus est ea valere
40 et vigere et naturales motus ususque habere, ut
nec absit quid eorum nec aegrum debilitatumve
sit; id enim natura desiderai. est autem etiam
actio quaedam corporis, quae motus et status
naturae congruentis tenet; in quibus si peccetur
45 distortione et depravatione quadam aut motu
statuve deformi, ut si aut manibus ingrediatur
quis aut non ante, sed retro, fugere piane se ipse
114 Cicero, De fin. 5, 6—96
et hominem ex homine exuens naturam odisse
videatur. quam ob rem etiam sessiones quaedam
et flexi fractique motus, quales protervorum
hominum aut mollium esse soient, contra natu-
ram sunt, ut, etiamsi animi vitio id eveniat,
tarnen in corpore immutari hominis natura vide-
atur. 36 itaque e contrario moderati aequabi-
lesque habitus, affectiones ususque corporis apti
esse ad naturam videntur.
Iam vero animus non esse solum, sed etiam
cuiusdam modi debet esse, ut et omnis partis
suas habeat incolumis et de virtutibus nulla
desit. at que in sensibus est sua cuiusque virtus,
ut ne quid impediat quo minus suo sensus quisque
muñere fungatur in iis rebus celeriter expedi-
teque percipiendis, quae subiectae sunt sensibus.
animi autem et eius animi partis, quae princeps
est, quaeque mens nominatur, plures sunt vir-
tutes, sed duo prima genera, unum earum, quae
ingenerantur suapte natura appellanturque non
voluntariae, alterum autem earum, quae in
volúntate positae magis proprio nomine appellari
soient, quarum est excellens in animorum laude
praestantia. prioris generis est docilitas, memoria;
quae fere omnia appellantur uno ingenii nomine,
easque virtutes qui habent, ingeniosi vocantur.
alterum autem genus est magnarum verarumque
virtutum, quas appellamus voluntarias, ut prü-
den tiam, temperantiam, fortitudinem, iustitiam
et reliquas eiusdem generis.
Et summatim quidem haec erant de corpore
animoque dicenda, quibus quasi informatum est
quid hominis natura postulet. 37 ex quo per-
spicuum est, quoniam ipsi a nobis diligamur
omniaque et in animo et in corpore perfecta
velimus esse, ea nobis ipsa cara esse propter se et
in iis esse ad bene vivendum momenta maxima,
nam cui proposita sit conservatio sui, necesse est
huic partes quoque sui caras esse carioresque,
quo perfectiores sint et magis in suo genere
laudabiles. ea enim vita expetitur, quae sit animi
corporisque expleta virtutibus, in eoque sum-
mum bonum poni necesse est, quandoquidem id
tale esse debet, ut rerum expetendarum sit ex-
tremum. quo cognito dubitari non potest, quin,
cum ipsi homines sibi sint per se et sua sponte
cari, partes quoque et corporis et animi et earum
rerum, quae sunt in utriusque motu et statu, sua
cantate colantur et per se ipsae appetantur.
38 Quibus expositis facilis est coniectura ea
maxime esse expetenda ex nostris, quae pluri-
5 mum habent dignitatis, ut optimae cuiusque par-
tis, quae per se expetatur, virtus sit expetenda
maxime, ita fiet, ut animi virtus corporis virtu ti
anteponatur animique virtutes non voluntarias
vincant virtutes voluntariae, quae quidem pro-
io prie virtutes appellantur multumque excellunt,
propterea quod ex ratione gignuntur, qua nihil
est in homine divinius. etenim omnium rerum,
quas et creat natura et tuetur, quae aut sine
animo sunt aut (non) multo secus, earum sum-
ís mum bonum in corpore est, ut non inscite illud
dictum videatur in sue, animum illi pecudi datum
pro sale, ne putisceret. sunt autem bestiae quae-
dam, in quibus inest aliquid simile virtutis, ut in
leonibus, ut in canibus, in equis, in quibus non
20 corporum solum, ut in suibus, séd etiam animo-
rum aliqua ex parte motus quosdam videmus. in
homine autem summa omnis animi est et in
animo rationis, ex qua virtus est, quae rationis
absolutio definitur, quam etiam atque etiam
25 explicandam putant.
39 Earum etiam rerum, quas terra gignit,
educatio quaedam et perfectio est non dissimilis
animantium. itaque et 'vivere' vitem et 'mori'
dicimus arboremque et 'novellam' et 'vetulam'
30 et 'vigere' et 'senescere'. ex quo non est alienum,
ut animantibus, sic illis et apta quaedam ad
naturam putare et aliena earumque augendarum
et alendarum quandam cultricem esse (vim), quae
sit scientia atque ars agricolarum, quae circumcidat,
35 amputet, erigat, extollat, adminiculet, ut, quo
natura ferat, eo possint ire, ut ipsae vites, si loqui
possint, ita se tractandas tuendasque esse fa-
teantur. et nunc quidem quod eam tuetur, ut de
vite potissimum loquar, est id extrinsecus; in
40 ipsa enim parum magna vis inest, ut quam op-
time se habere possit, si nulla cultura adhibeatur.
40 at vero si ad vitem sensus accesserit, ut appe-
titum quendam habeat et per se ipsa moveatur,
quid facturam putas ? nonne ea, quae per vinito-
45 rem antea consequebatur, per se ipsa curabit ? sed
videsne accessuram ei curam, ut sensus quoque
suos eorumque omnem appetitum et si qua sint
 Cicero, De fin. 5, 6 - 9 6
adiuncta ei membra tueatur? sic ad illa, quae
semper habuit, iunget ea, quae postea accesse-
rint, nec eundem finem habebit, quern cultor eius
habebat, sed volet secundum earn naturarti,
quae postea ei adiuncta erit, vivere, ita similis
erit ei finis boni, at que antea fuerat, neque idem
tamen ; non enim iam stirpis bonum quaeret, sed
animalis. quid, si non sensus modo ei datus, ve-
rum etiam.animus hominis? non necesse est et
illa pristina manere, ut tuenda sint, et haec multo
esse cariora, quae accesserint, animique optimam
quamque partem (esse) carissimam, in eaque ex-
pletione naturae summiboni finem consistere, cum
longe multumque praestet mens atque ratio ? sic,
( ad ) quod est extremum omnium appetendorum at-
que ductum a prima commendatione naturae, multis
gradibus adscendit, ut ad summum perveniret,
quod cumulatur ex integritate corporis et ex
mentis ratione perfecta.
41 Cum igitur ea sit, quam exposui, forma
naturae, si, ut initio, dixi, simul atque ortus esset,
se quisque cognosceret iudicareque posset quae
vis et totius esset naturae et partium singularum,
continuo videret quid esset hoc, quod quaerimus,
omnium rerum, quas expetimus, summum et
ultimum nec ulla in re peccare posset, nunc vero
a primo (ortu) quidem mirabiliter occulta natura
est nec perspici nec cognosci potest, progredienti-
bus autem aetatibus sensim tardeve potius quasi
nosmet ipsos cognoscimus. itaque prima ilia com-
mendatio, quae a natura nostri facta est nobis,
incerta et obscura est, primusque appetitus ille
animi tantum agit, ut salvi atque integri esse
possimus. cum autem dispicere coepimus et sen-
tire quid simus et quid (ab) animantibus ceteris
differamus, tum ea sequi incipimus, ad quae nati
sumus.
42 Quam similitudinem videmus in bestiis,
quae primo, in quo loco natae sunt, ex eo se
non commovent, deinde suo quaeque appetitu
movetur. serpere anguiculos, nare anaticulas, e vo-
lare merulas, cornibus uti videmus boves, nepas
aculéis, suam denique cuique naturam esse ad ( . . . )
vivendum ducem. quae similitudo in genere etiam
humano apparet. parvi enim primo ortu sic
iacent, tamquam omnino sine animo sint. cum
autem paulum firmitatis accessit, et animo utun-
115
tur et sensibus conitunturque, ut sese erigant, et
manibus utuntur et eos agnoscunt, a quibus edu-
cantur. deinde aequalibus delectantur libenter-
que se cum iis congregant dantque se ad luden-
s dum fabellarumque auditione ducuntur deque eo,
quod ipsis superai, aliis gratificari volunt anim-
advertuntque ea, quae domi fiunt, curiosius in-
cipiuntque commentari aliquid et discere et
eorum, quos vident, volunt non ignorare nomina,
io quibusque rebus cum aequalibus decertant, si
vicerunt, efferunt se laetitia, vieti debilitan tur
animosque demittunt. quorum sine causa fieri
nihil putandum est. 43 est enim natura sic ge-
nerata vis hominis, ut ad omnem virtutem per-
15 cipiendam facta videatur, ob eamque causam
parvi virtutum simulacris, quarum in se habent
semina, sine doctrina moventur ; sunt enim prima
elementa naturae, quibus auctis virtutis quasi
germen efficitur. nam cum ita nati factique si-
20 mus, ut et agendi aliquid et diligendi aliquos et
liberalitatis et referendae gratiae principia in no-
bis contineremus atque ad scientiam, pruden-
tiam, fortitudinem aptos ánimos haberemus a
contrariisque rebus alíenos, non sine causa eas,
25 quas dixi, in pueris virtutum quasi scintillas vi-
demus, e quibus accendi philosophi ratio debet,
ut eam quasi deum ducem subsequens ad naturae
perveniat extremum. nam, ut saepe iam dixi, in
infirma aetate inbecillaque mente vis naturae
30 quasi per caliginem cernitur; cum autem pro-
grediens confirmatur animus, agnoscit ille qui-
dem naturae vim, sed ita, ut progredì possit lon-
gius, per se sit tantum inchoata.
44 Intrandum est igitur in rerum naturam et
35 penitus quid ea postulet pervidendum; aliter
enim nosmet ipsos nosse non pos'sumus. quod
praeceptum quia maius erat, quam ut ab ho-
mine | (datum) videretur, idcirco assignatum est
deo. iubet igitur nos Pythius Apollo noscere nos-
40 met ipsos. cognitio autem haec est una nostri, ut
vim corporis animique norimus sequamurque eam
vitam, quae rebus iis ipsis ( . . . ) perfruatur. quoniam
autem is animi appetitus a principio fuit, ut ea, quae
dixi, quam perfectissima natura haberemus, confi-
45 tendum est, cum id adepti simus, quod appetitum
sit, in eo quasi in ultimo consistere naturam, at-
que id esse summum bonum ; quod certe univer-
116 Cicero, De fin. 5, 6—96
sum sua sponte ipsum expeti et propter se ne-
cesse est, quoniam ante demonstratum est etiam
singulas eius partes esse per se expetendas.
45 In enumerandis autem corporis commo-
dis si quis praetermissam a nobis voluptatem
putabit, in aliud tempus ea quaestio differatur.
utrum enim sit voluptas in iis rebus, quas primas
secundum naturam esse diximus, necne sit, ad id,
quod agimus, nihil interest, si enim, ut mihi qui-
dem videtur, non explet bona naturae voluptas,
iure praetermissa est; sin autem est in ea, quod
quidam volunt, nihil impedii hanc nostram com-
prehensionem summi boni, quae enim constituía
sunt prima naturae, ad ea si voluptas accesserit,
unum aliquod accesserit commodum corporis ne-
que earn constitutionem summi boni, quae est
proposita, mutaverit.
46 Et adhuc quidem ita nobis progressa ratio
est, ut ea duceretur omnis a prima commenda-
tione naturae, nunc autem aliud iam argumen-
tandi sequamur genus, ut non solum quia nos
diligamus, sed quia cuiusque partís naturae et in
corpore et in animo sua quaeque vis sit, idcirco in
his rebus summe nostra sponte moveamur. atque
ut a corpore ordiar, videsne ut, si quae in mem-
bris prava aut debilitata aut inminuta sint, oc-
cultent homines ? ut etiam contendant et élabo-
rent, si efficere possint, ut aut non appareat cor-
poris vitium aut quam minimum appareat ? mul-
tosque etiam dolores curationis causa perferant,
ut, si ipse usus membrorum non modo non maior,
verum etiam minor futurus sit, eorum tamen spe-
cies ad naturam revertatur ? etenim, cum omnes
natura totos se expetendos putent, nec id ob
aliam rem, sed propter ipsos, necesse est eius
etiam partis propter se expeti, quod universum
propter se expetatur. 47 Quid ? in motu et in
statu corporis nihil inest, quod animad verten-
dum esse ipsa natura iudicet ? quem ad modum
quis ambulet, sedeat, qui ductus oris, qui vultus
in quoque sit ? nihilne est in his rebus, quod dig-
num libero aut indignum esse ducamus ? nonne
odio multos dignos putamus, qui quodam motu
aut statu videntur naturae legem et modum con-
tempsisse ? et quoniam haec deducuntur de cor-
pore, quid est cur non recte pulchritudo etiam
ipsa propter se expetenda ducatur ? nam si pra-
vitatem inminutionemque corporis propter se
fugiendam putamus, cur non etiam, ac fortasse
magis, propter se formae dignitatem sequamur ?
et si turpitudinem fugimus in statu et motu cor-
5 poris, quid est cur pulchritudinem non sequa-
mur ? atque etiam valitudinem, vires, vacuita-
tem doloris non propter utilitatem solum, sed
etiam ipsas propter se expetemus. quoniam enim
natura suis omnibus expleri partibus vult, hunc
io statum corporis per se ipsum expetit, qui est ma-
xime e natura, quae tota perturbatur, si aut
aegrum corpus est aut dolet aut caret viribus.
48 Videamus animi partes, quarum est con-
spectus illustrior; quae quo sunt excelsiores, eo
15 dant clariora indicia naturae, tantus est igitur
innatus in nobis cognitionis amor et scientiae, ut
nemo dubitare possit quin ad eas res hominum
natura nullo emolumento invitata rapiatur. vi-
demusne ut pueri ne verberibus quidem a con-
20 templandis rebus perquirendisque deterreantur ?
ut pulsi recurrant ? ut aliquid scire se gaudeant ?
ut id aliis narrare gestiant ? ut pompa, ludis at-
que eius modi spectaculis teneantur ob eamque
rem vel famem et sitim perferant? quid vero?
25 qui ingenuis studiis atque artibus delectantur,
nonne videmus eos nec valitudinis nec rei fami-
liaris habere rationem omniaque perpeti ipsa cog-
nitione et scientia captos et cum maximis curis
et laboribus compensare eam, quam ex discendo
30 capiant, voluptatem ? 49 (ut) mihi quidem Ho-
merus huius modi quiddam vidisse videatur in
iis, quae de Sirenum cantibus finxerit. neque
enim vocum suavitate videntur aut novitate
quadam et varietate cantandi revocare eos soli-
35 tae, qui praetervehebantur, sed quia multa se
scire profitebantur, (efficiebant) ut homines ad
earum saxa discendi cupiditate adhaerescerent.
ita enim invitant Ulixem — nam verti, ut quaedam
Homeri, sic istum ipsum locum — :
40
O decus Argolicum, quin puppim flectis, Uli-
xes,
Auribus ut nostros possis agnoscere cantus!
Nam nemo haec umquam est transvectus cae-
45 rula cursu,
Quin prius adstiterit vocum dulcedine captus,
Post variis avido satiatus pectore musis
 Cicero, De fin. 5 , 6 - 9 6 117

Doctior ad patrias lapsus pervenerit oras. fecti senectute. quocirca intellegi necesse est in
Nos grave certamen belli clademque tenemus, ipsis rebus, quae discuntur et cognoscuntur, in-
Graecia quam Troiae divino numine vexit, vitamenta inesse, quibus ad discendum cog-
Omniaque e latis rerum vestigia terris. noscendumque moveamur.
5 53 Ac veteres quidem philosophi in beatorum
Vidit Homerus probari fabulam non posse, si insulis fingunt qualis futura sit vita sapientium,
cantiunculis tantus irretitus vir teneretur; scien- quos cura omni liberatos, nullum necessariijm vi-
tiam pollicentur, quam non erat mirum sapien- tae cultum aut (ad)paratum requirentis, nihil ali-
tiae cupida patria esse cariorem. ud esse acturos putant, nisi ut omne tempus inqui-
Atque omnia quidem scire, cuiuscumque mo- io rendo ac discendo in naturae cognitione consu-
di sint, cupere curiosorum, duci vero maiorum re- mant. nos autem non solum beatae vitae istam
rum contemplatione ad cupiditatem scientiae esse oblectationem videmus, sed etiam levamen-
summorum virorum est putandum 50 quem tum miseriarum. itaque multi, cum in potestate
enim ardorem studii censetis fuisse in Archi- essent hostium aut tyrannorum, multi in custo-
mede, qui dum in pulvere quaedam describit at- is dia, multi in exilio dolorem suum doctrinae studiis
tentius, ne patriam (quidem) captam esse sen- levaverunt. 54 princeps huius civitatis Phale-
serit? quantum Aristoxeni ingenium consump- reus Demetrius cum patria pulsus esset iniuria,
tum videmus in musicis ? quo studio Aristopha- ad Ptolomaeum se regem Alexandream contulit.
nem putamus aetatem in litteris duxisse? quid qui cum in hac ipsa philosophia, ad quam te hor-
de Pythagora ? quid de Platone aut de Demo- 20 tamur, excelleret Theophrastique esset auditor,
crito loquar? aquibus propter discendi cupi- multa praeclara in ilio calamitoso otio scripsit non
ditatem videmus ultimas terras esse peragratas. ad usum aliquem suum, quo erat orbatus, sed ani-
quae qui non vident, nihil umquam magnum ac mi cultus ille erat ei quasi quidam humanitatis ci-
cognitione dignum amaverunt. bus. equidem e Cn. Aufidio, praetorio, erudito ho-
Atque hoc loco, qui propter animi voluptates 25 mine, oculis capto, saepe audiebam, cum se lucis
coli dicunt ea studia, quae dixi, non intellegunt magis quam utilitatis desiderio moveri diceret
idcirco esse ea propter se expetenda, quod nulla ( ) somnum denique nobis, nisi requietem cor-
utilitate obiecta delectentur animi atque ipsa poribus et medicinam quandam laboris afferet,
scientia, etiamsi incommodatura sit, gaudeant. contra naturâm putaremus datum; aufert enim
51 Sed quid attinet de rebus tam apertis plura 30 sensus actionemque tollit omnem. itaque si aut
requirere ? ipsi enim quaeramus a nobis, stella- requietem natura non quaereret aut earn posset
rum motus contemplationesque rerum caelestium alia quadam ratione consequi, facile pateremur,
eorumque omnium, quae naturae obscuritate qui etiam nunc agendi aliquid discendique causa
occultantur, cognitiones quem ad modum nos prope contra naturam vigilias suscipere soleamus.
moveant, et quid historia delectet, quam sole- 35 55 Sunt autem etiam clariora vel piane per-
mus persequi usque ad extremum, (cum) prae- spicua minimeque dubitanda indicia naturae,
termissa repetimus, inchoata persequimur. nec maxime scilicet in homine, sed in omni animali,
vero sum nescius esse utilitatem in historia, non ut appetat animus aliquid agere semper ñeque
modo voluptatem. 52 quid, cum fictas fabulas, ulla condicione quietem sempiternam possit pati,
e quibus utilitas nulla elici potest, cum voluptate 40 facile est hoc cernere in primis puerorum aetatu-
legimus ? quid, cum volumus nomina eorum, qui lis. quamquam enim vereor, ne nimius in hoc
quid gesserint, nota nobis esse, parentes, patriam, genere videar, tamen omnes veteres philosophi,
multa praeterea minime necessaria? quid, quod maxime nostri, ad incunabula accedunt, quod in
homines infima fortuna, nulla spe rerum geren- pueritia facillime se arbitrantur naturae volun-
darum, opifices denique delectantur historia ? 45 tatem posse cognoscere. videmus igitur ut con-
maximeque eos videre possumus res gestas au- quiescere ne infantes quidem possunt. cum vero
dire et legere velie, qui a spe gerendi absunt con- paulum processerunt, lusionibus vel laboriosis
118 Cicero, De fin. 5, 6 - 9 6
delectantur, ut ne verberibus quidem deterreri
possint, eaque cupiditas agendi aliquid adolescit
una cum aetatibus. itaque, ne si iucundissimis
quidem nos somniis usuros putemus, Endymionis
somnum nobis velimus dari, idque si accidat,
mortis instar putemus. 56 quin etiam inertissi-
mos hommes nescio qua singulari segnitia praedi-
tos videmus tarnen et corpore et animo moveri
semper et, cum re nulla impediantur necessaria,
aut alveolum poscere aut quaerere quempiam
ludum aut sermonem aliquem requirere, cumque
non habeant ingenuas ex doctrina oblectationes,
circuios aliquos et sessiunculas consectari. quin
ne bestiae quidem, quas delectationis causa
concludimus, cum copiosius alantur, quam si
essent liberae, facile patiuntur sese contineri
motusque solutos et vagos a natura sibi tributos
requirunt. 57 itaque ut quisque optime natus
institutusque est, esse omnino nolit in vita, si
gerendis negotiis orbatus possit paratissimis vesci
voluptatibus. nam aut privatim aliquid gerere
malunt aut, qui altiore animo sunt, capessunt
rem publicam honoribus imperiisque adipiscendis
(operam daut) aut totos se ad studia doctrinae con-
férant. qua in vita tantum abest ut voluptates con-
sectentur, etiam curas, sollicitudines, vigilias perfe-
runt optimaque parte hominis, quae in nobis divina
ducenda est, ingenii et mentis acie fruuntur nec
voluptatem requirentes nec fugientes laborem.
nec vero intermittunt aut admirationem earum
rerum, quae sunt ab antiquis repertae, aut in-
vestigationem novarum. quo studio cum satiari
non possint, omnium ceterarum rerum obliti nihil
abiectum, nihil humile cogitant ; tantaque est vis
talibus in studiis, ut eos etiam, qui sibi alios
proposuerunt fines bonorum, quos utilitate aut
voluptate dirigunt, tamen in rebus quaerendis
explicandisque naturis aetates conterere videa-
mus.
58 Ergo hoc quidem apparet, nos ad agendum
esse natos, actionum autem genera plura, ut
obscurentur etiam minora maioribus; maximae
autem sunt primum, ut mihi quidem videtur et
iis, quorum nunc in ratione versamur, considera-
tio cognitioque rerum caelestium et earum, quas
a natura occultatas et latentes indagare ratio
potest, deinde rerum publicarum administratio
aut administrandi scientia, tum prudens, tem-
perata, fortis, iusta ratio reliquaeque virtutes et
actiones virtutibus congruentes, quae uno verbo
complexi omnia honesta dicimus; ad quorum
s et cognitionem et usum iam corroborati natura
ipsa praeeunte deducimur. omnium enim rerum
principia parva sunt, sed suis progressionibus usa
augentur, nec sine causa; in primo enim ortu
inest teneritas ac mollitia quaedam, ut nec res
io videre óptimas nec agere possint. virtùtis enim
beataeque vitae, quae duo maxime expetenda
sunt, serius lumen apparet, multo etiam serius,
ut plane qualia sint intellegantur. praeclare enim
Plato : 'Beatum, cui etiam in senectute contigerit,
is ut sapientiam verasque opiniones assequi possit ! '
Quare, quoniam de primis naturae commodis
satis dictum est, nunc de maioribus consequenti-
busque videamus.
59 Natura igitur corpus quidem hominis sie et
20 genuit et formavit, ut alia in primo ortu perfi-
ceret, alia progrediente aetate fingeret neque
sane multum adiumentis externis et adventieiis
uteretur. animum autem reliquis rebus ita per-
fecit, ut corpus; sensibus enim ornavit ad res
25 pereipiendas idoneis ut nihil aut non multum
adiumento ullo ad suam confirmationem in-
digerent; quod autem in homine praestantissi-
mum atque optimum est, id deseruit. etsi dedit
talem mentem, quae omnem virtutem aeeipere
30 posset, ingenuitque sine doctrina notitias parvas
rerum maximarum et quasi instituit docere et
induxit in ea, quae inerant, tamquam elementa
virtutis. sed virtutem ipsam inchoavit, nihil
amplius. 60 itaque nostrum est — quod nostrum
35 dico, artis est — ad ea principia, quae aeeepimus,
consequentia exquirere, quoad sit id, quod vo-
lumus, effectum. quod quidem pluris est haud
paulo magisque ipsum propter se expetendum
quam aut sensus aut corporis ea (bona), quae dixi-
40 mus, quibus tantum praestat mentis excellens perfec-
tio, ut vix cogitali possit quid intersit. itaque
omnis honos, omnis admiratio, omne studium
ad virtutem et ad eas actiones, quae virtuti sunt
consentaneae, refertur, eaque omnia, quae aut
45 ita in animis sunt aiit ita geruntur, uno nomine
honesta dicuntur. quorum omnium quae sint
notitiae, quae quidem significentur rerum voca-
 Cicero, De fin. 5,6-96
bulis, quaeque cuiusque vis et natura sit, mox
videbimus.
61 Hoc autem loco tantum explicemus haec
honesta, quae dico, praeterquam quod nosmet
ipsos diligamus, praeterea suapte natura per se 5
esse expetenda. indicant pueri, in quibus ut in
speculis natura cernitur. quanta studia decertan-
tium sunt ! quanta ipsa certamina ! ut illi efferun-
tur laetitia, cum vicerunt ! ut pudet victos ! ut se
accusari nolunt ! quam cupiunt laudari ! quos illi io
labores non perferunt, ut aequalium principes
sint! quae memoria est in iis bene merentium,
quae referendae gratiae cupiditas! atque ea in
optima quaque indole maxime apparent, in qua
haec honesta, quae intellegimus, a natura tam- 15
quam adumbrantur. 62 sed haec in pueris;
expressa vero in iis aetatibus, quae iam confir-
matae sunt quis est tam dissimilis homini, qui
non moveatur et offensione turpitudinis et com-
probatione honestatis ? quis est, qui non oderit 20
libidinosam, protervam adolescentiam ? quis con-
tra in ilia aetate pudorem, constantiam, etiamsi
sua nihil intersit, non tarnen diligat ? quis Pullum
Numitorium Fregellanum, proditorem, quam-
quam rei publicae nostrae profuit, non odit ? quis 25
(suae) urbis conservatorem Codrum, quis Erech-
thei filias non maxime laudat ? cui Tubuli nomen
odio non est? quis Aristidem non mortuum
diligit ? an obliviscimur, quantopere in audiendo
in legendoque moveamur, cum pie, cum amice, 30
cum magno animo aliquid factum cognoscimus ?
63 quid loquor de nobis, qui ad laudem et ad
decus nati, suscepti, instituti sumus? qui cla-
mores vulgi atque imperitorum excitantur in
theatris, cum illa dicuntur: 'Ego sum Orestes', 35
contraque ab altero: 'Immo enimvero ego sum,
inquam, Orestes!' cum autem etiam exitus ab
utroque datur conturbato errantique regi, ambo
ergo se una necari cum precantur, quotiens hoc
agitur, ecquandone nisi admirationibus maximis ? 40
nemo est igitur, quin hanc affectionem animi
probet atque laudet, qua non modo utilitas nulla
quaeritur, sed contra utilitatem etiam conserva-
tur fides. 64 talibus exemplis non fictae solum
fabulae, verum etiam historiae refertae sunt, et 45
quidem maxime nostrae. nos enim ad sacra Idaea
accipienda optimum virum delegimus, nos tutores
119
misimus regibus, nostri imperatores pro salute
patriae sua capita voverunt, nostri cónsules re-
gem inimicissimum moenibus iam adpropinquan-
tem monuerunt, a veneno ut caverei, nostra in re
publica [Lucretia] et quae per vim oblatum
stuprum voluntaria morte lueret inventa est et
qui interficeret filiam, ne stupraretur. quae qui-
dem omnia et innumerabilia praeterea quis est
quin intellegat et eos qui fecerint dignitatis
splendore ductos inmemores fuisse utilitatum
suarum nosque, cum ea laudemus, nulla alia re
nisi honestate duci ?
Quibus rebus expositis breviter — nec enim
sum copiam, quam potui, quia dubitatio in re
nulla erat, persecutus — sed his rebus concluditur
profecto et virtutes omnes et honestum illud,
quod ex iis oritur et in iis haeret, per se esse ex-
petendum.
65 In omni autem honesto, de quo loquimur,
nihil est tam illustre nec quod latius pateat quam
coniunctio inter homines hominum et quasi
quaedam societas et communicatio utilitatum
et ipsa caritas generis humani. quae nata à
primo satu, quod a procreatoribus nati diligun-
tur et tota domus coniugio et stirpe coniungitur,
serpit sensim foras, cognationibus primum, tum
affinitatibus, deinde amicitiis, post vicinitatibus,
tum civibus et iis, qui publice socii atque amici
sunt, deinde totius complexu gentis humanae.
quae animi affectio suum cuique tribuens atque
hanc, quam dico, societatem coniunctionis hu-
manae munifice et aeque tuens iustitia dicitur,
cui sunt adiunctae pietas, bonitas, liberalitas,
benignitas, comitas, quaeque sunt generis eius-
dem. atque haec ita iustitiae propria sunt, ut sint
virtutum reliquarum communia. 66 nam cum sic
hominis natura generata sit, ut habeat quiddam
ingenitum quasi civile atque populare, quod
Graeci πολιτικόν vocant, quicquid aget quaeque
virtus, id a communitate et ea, quam exposui,
caritate ac societate humana non abhorrebit,
vicissimque iustitia, ut ipsa se fundet in ceteras
virtutes, sic illas expetet. servali enim iustitia
nisi a forti viro, nisi a sapiente non potest, qualis
est igitur omnis haec, quam dico, conspiratio
consensusque virtutum, tale est illud ipsum
honestum, quandoquidem honestum aut ipsa
120 Cicero, De fin. 5, 6 - 9 6
virtus est aut res gesta virtute ; quibus rebus vita
consentiens virtutibusque respondens recta et
honesta et constans et naturae congruens existi-
man potest. 67 atque haec coniunctio con-
fusioque virtutum tarnen a philosophis ratione
quadam distinguitur. nam cum ita copulatae
conexaeque sint, ut omnes omnium participes
sint nec alia ab alia possit separan, tarnen
proprium suum cuiusque munus est, ut fortitudo
in laboribus periculisque cernatur, temperantia
in praetermittendis voluptatibus, prudentia in
dilectu bonorum et malorum, iustitia in suo
cuique tribuendo. quando igitur inest in omni vir-
tute cura quaedam quasi foras spectans aliosque
appetens atque complectens, existit illud, ut
amici, ut fratres, ut propinqui, ut affines, ut cives,
ut omnes denique — quoniam unam societatem
hominum esse volumus — propter se expetendi
sint. atqui eorum nihil est eius generis, ut sit in
fine atque extremo bonorum. 68 ita fit, ut duo
genera propter se expetendorum reperiantur,
unum, quod est in iis, in quibus completur illud
extremum, quae sunt aut animi aut corporis;
haec autem, quae sunt extrinsecus, id est quae
ñeque in animo insunt neque in corpore, ut amici,
ut parentes, ut liberi, ut propinqui, ut ipsa patria,
sunt illa quidem sua sponte cara, sed eodem in
genere, quo illa, non sunt, nec vero umquam
summum bonum assequi quisquam posset, si
omnia ilia, quae sunt extra, quamquam expeten-
da, summo bono continerentur.
69 Quo modo igitur, inquies, verum esse
poterit omnia referri ad summum bonum, si
amicitiae, si propinquitates, si reliqua externa
summo bono non continente ? Hac videlicet
ratione, quod ea, quae externa sunt, iis tuemur
officiis, quae oriuntur a suo cuiusque genere
virtutis. nam et amici cultus et parentis ei, qui
officio fungitur, in eo ipso prodest, quod ita
fungi officio in recte factis est, quae sunt orta ( a )
virtutibus. quae quidem sapientes sequuntur
duce natura tanquam videntes; non perfecti
autem homines et tamen ingeniis excellentibus
praediti excitantur saepe gloria, quae habet spe-
ciem honestatis et similitudinem. quodsi ipsam
honestatem undique perfectam atque absolutam,
rem unam praeclarissimam omnium maximeque
laudandam, penitus viderent, quonam gaudio
complerentur, cum tantopere eius adumbrata
opinione laetentur ? 70 quem enim deditum
voluptatibus, quem cupiditatum incendiis in-
5 fiammai um in iis potiendis, quae acerrime con-
cupivisset, tanta laetitia perfundi arbitramur,
quanta aut superiorem Africanum Hannibale
vieto aut posteriorem Karthagine eversa? quem
Tiberina descensio _ festo ilio die tanto gaudio
io affecit, quanto L. Paulum, cum regem Persem
captum adduceret, eodem ilumine invectio ?
71 Age nunc, Luci noster, extrae animo alti-
tudinem excellentiamque virtutum: iam non
dubitabis, quin earum compotes homines magno
is animo erectoque viventes semper sint beati, qui
omnis motus fortunae mutationesque rerum et
temporum levis et inbecillos fore intellegant, si
in virtutis certamen venerint. illa enim, quae
sunt a nobis bona corporis numerata, complent
20 ea quidem beatissimam vitam, sed ita, ut sine
illis possit beata vita existere. ita enim parvae et
exiguae sunt istae accessiones bonorum, ut, quem
ad modum stellae in radiis solis, sic istae in vir-
tutum splendore ne cernantur quidem.
25 72 Atque hoc ut vere dicitur, parva esse ad
beate vivendum momenta ista corporis commo-
dorum, sic nimis violentum est nulla esse dicere ;
qui enim sic disputant, obliti mihi videntur, quae
ipsi fecerint principia naturae, tribuendum est
30 igitur his aliquid, dum modo quantum tribuen-
dum sit intellegas. est enim philosophi non tam
gloriosa quam vera quaerentis nec pro nihilo
putare ea, quae secundum naturam illi ipsi
gloriosi esse fatebantur, et videre (esse) tantam
35 vim virtutis tantamque, ut ita dicam, auctorita-
tem honestatis, ut reliqua non illa quidem nulla,
sed ita parva sint, ut nulla esse videantur. haec
est nec omnia spernentis praeter virtutem et
virtutem ipsam suis laudibus amplificantis oratio,
40 denique haec est undique completa et perfecta
explicatio summi boni, hinc ceteri partículas
ampere conati suam quisque videri voluit afierre
sententiam. 73 saepe ab Aristotele, a Theo-
phrasto mirabiliter est laudata per se ipsa rerum
45 scientia; hoc uno captus Erillus scientiam sum-
mum bonum esse defendit nec rem ullam aliam
per se expetendam. multa sunt dicta ab antiquis
 Cicero, De fin. 5 , 6 - 9 6
de contemnendis ac despiciendis rebus humanis;
hoc unum Aristo tenuit: praeter vitia atque
virtutes negavit rem esse ullam aut fugiendam
aut expetendam. positum est a nostris in iis esse
rebus, quae secundum naturam essent, non do- 5
lere ; hoc Hieronymus summum bonum esse
dixit, at vero Callipho et post eum Diodorus, cum
alter voluptatem adamavisset, alter vacuitatem
doloris, neuter honestate carere potuit, quae est
a nostris laudata maxime. 74 quin etiam ipsi io
voluptarii deverticula quaerimt et virtutes habent
in ore totos dies voluptatemque primo dumtaxat
expeti dicunt, deinde consuetudine quasi alteram
quandam naturam effici, qua inpulsi multa -faci-
ant nullam quaerentes voluptatem. Stoici restant. 15
ei quidem non unam aliquam aut alteram (rem)
a nobis, sed totam ad se nostram philosophiam
transtulerunt ; atque ut reliqui fures earum re-
rum, quas ceperunt, signa commutant, sic illi, ut
sententiis nostris pro suis uterentur, nomina 20
tamquam rerum notas mutaverunt. ita relin-
quitur sola haec disciplina digna studiosis in-
genuarum artium, digna eruditis, digna claris
viris, digna principibus, digna regibus.
75 Quae cum dixisset paulumque institisset,
Quid est ? inquit ; satisne vobis videor pro meo
iure in vestris auribus commentatus ?
Et ego : Tu vero, inquam, Piso, ut saepe alias,
sic hodie ita nosse ista visus es, ut, si tui nobis
potestas saepius fieret, non multum Graecis
supplicandum putarem. quod quidem eo probavi
magis, quia memini Staseam Neapolitanum,
doctorem ilium tuum, nobilem sane Peripateti-
cum, aliquanto ista secus dicere solitum, assen-
tientem iis, qui multum in fortuna secunda aut
adversa, multum in bonis aut malis corporis
ponerent.
Est, ut dicis, inquit; sed haec ab Antiocho,
familiari nostro, dicuntur multo melius et fortius,
quam a Stasea dicebantur. quamquam ego non
quaero, quid tibi a me probatum sit, sed huic
Ciceroni nostro, quem discipulum cupio a te
abducere.
76 Tum Lucius : Mihi vero ista valde probata
sunt, quod item fratri puto.
Tum mihi Piso: Quid ergo? inquit, dasne
adolescenti veniam? an eum discere ea mavis,
quae cum plane perdidicerit, nihil sciat ?
121
Ego vero isti, inquam, permitto. sed nonne
meministi licere mihi ista probare, quae sunt a te
dicta? quis enim potest ea, quae probabilia
videantur ei, non probare ?
An vero, inquit, quisquam potest probare,
quod perceptum, quod comprehensum, quod
eognitum non habet ?
Non est ista, inquam, Piso, magna dissensio.
nihil enim est aliud, quam ob rem mihi percipi
nihil posse videatur, nisi quod percipiendi vis ita
definitur a Stoicis, ut negent quicquam posse
percipi nisi tale verum, quale falsum esse non
possit. itaque haec cum illis est dissensio, cum
Peripateticis nulla sane, sed haec omittamus;
habent enim et bene longam et satis litigiosam
disputationem. 77 illud mihi a te nimium
festinanter dictum videtur, sapientis omnis esse
semper beatos; nescio quo modo praetervolavit
oratio, quod nisi ita (ut dixisti) efficitur, quae
Theophrastus de fortuna, de dolore, de cruciatu
corporis dixit, cum quibus coniungi vitam beatam
nullo modo posse putavit, vereor, ne vera sint.
nam illud vehementer répugnât, eundem beatum
esse et multis malis oppressum. haec quo modo
25 conveniant, non sane intellego.
Utrum igitur tibi non placet, inquit, virtutisne
tantam esse vim, ut ad beate vivendum se ipsa
contenta sit ? an, si id probas, fieri ita posse negas,
ut ii, qui virtutis compotes sint, etiam malis
30 quibusdam affecti beati sint ?
Ego vero volo in virtute vim esse quam
maximam; sed quanta sit alias; nunc tantum
possitne esse tanta, si quicquam extra virtutem
habeatur in bonis.
35 78 Atqui, inquit, si Stoicis concedis ut virtus
sola, si adsit, vitam efficiat beatam, concedis
etiam Peripateticis. quae enim mala illi non
audent appellare, aspera autem et incommoda
et reicienda et aliena naturae esse concedunt,
4o ea nos mala dicimus, sed exigua et paene minima,
quare si potest esse beatus is, qui est in asperis
reiciendisque rebus, potest is quoque esse, qui
est in parvis malis.
Et ego: Piso, inquam, si est quisquam, qui
45 acute in causis videre soleat quae res agatur, is es
profecto tu. quare attende, quaeso. nam adhuc,
meo fortasse vitio, quid ego quaeram non per-
spicis.
122 Cicero, De fin. 5 , 6 - 9 6
Istic sum, inquit, expectoque quid ad id,
quod quaerebam, respondeas.
79 Respondebo me non quaerere, inquam,
hoc tempore quid virtus efficere possit, sed quid
constanter dicatur, quid ipsum a se dissentiat.
Quo igitur, inquit, modo ?
Quia, cum a Zenone, inquam, hoc magnifice
tamquam ex oráculo editur: 'Virtus ad beate vi-
vendum se ipsa contenta est', (et) Quare? in-
quit, respondet: 'Quia, nisi quod honestum est,
nullum est aliud bonum'. Non quaero iam ve-
rumne sit; illud dico, ea, quae dicat, praeclare
inter se cohaerere. 80 dixerit hoc idem Epicu-
rus, semper beatum esse sapientem — quod qui-
dem solet ebullire non numquam —, quem qui-
dem, cum summis doloribus conficiatur, ait dic-
turum : ' Quam suave est ! quam nihil curo ! ' ; non
pugnem cum homine, cur tantum habeat in na-
tura boni; illud urgueam, non intellegere eum
quid sibi dicendum sit, cum dolorem summum
malum esse dixerit. Eadem nunc mea adversum
te oratio est. dicis eadem omnia et bona et mala,
quae quidem dicunt ii, qui numquam philoso-
phum pictum, ut dicitur, viderunt : valitudinem,
vires, staturam, formam, integritatem unguicu-
lorum omnium (bona), deformitatem, morbum,
debilitatem mala. 81 iam illa externa parce tu
quidem; sed haec cum corporis bona sint, eorum
conficientia certe in bonis numerabis, amicos,
liberos, propinquos, divitias, honores, opes.
contra hoc attende me nihil dicere, (illud dicere),
si ista mala sunt, in quae potest incidere sapiens,
sapientem esse non esse ad beate vivendum sa-
tis.
Immo vero, inquit, ad beatissime vivendum
parum est, ad beate vero satis.
Animadverti, inquam, te isto modo paulo
ante ponere, et scio ab Antiocho nostro dici sic
solere; sed quid minus probandum quam esse
aliquem beatum nec satis beatum? quod autem
satis est, eo quicquid accessit, nimium est; et
nemo nimium beatus est ; ita nemo beato beatior.
82 Ergo, inquit, tibi Q. Metellus, qui tris
filios cónsules vidit, e quibus unum etiam et cen-
sorem et triumphantem, quartum autem prae-
torem, eosque salvos reliquit et tris nuptas, cum
ipse consul, censor, etiam augur fuisset (et)
triumphasset, ut sapiens fuerit, nonne beatior
quam, ut item sapiens fuerit, qui in potestate
hostium vigiliis et inedia necatus est, Regulus ?
83 Quid me istud rogas? inquam. Stoicos
5 roga!
Quid igitur, inquit, eos responsuros putas ? Nihilo
beatiorem esse Metellum quam Regulum. Inde
igitur, inquit, ordiendum est.
Tamen a proposito, inquam, aberramus. non
io enim quaero quid verum, sed quid cuique dicen-
dum sit. utinam quidem dicerent alium alio
beatiorem! iam ruinas videres. in virtute enim
sola et in ipso honesto cum sit bonum positum,
cumque nec virtus, ut placet illis, nec honestum
15 crescat, idque bonum solum sit, quo qui potiatur,
necesse est beatus sit, cum id augeri non possit,
in quo uno positum est beatum esse, qui potest
esse quisquam alius alio beatior? videsne, ut
haec concinant ? et hercule — fatendum est enim,
20 quod sentio — mirabilis est apud illos contextus
rerum, respondent extrema primis, media utris-
que, omnia omnibus, quid sequatur, quid repug-
net, vident, ut in geometria, prima si dederis,
danda sunt omnia, concede nihil esse bonum,
25 nisi quod honestum sit: concedendum est in
virtute (esse) positam beatam vitam. vide rur-
sus retro: dato hoc dandum erit illud. 84 Quod
vestii non item. 'Tria genera bonorum'; proclivi
currit oratio, venit ad extremum; haeret in sale-
30 bra. cupit enim dicere nihil posse ad beatam vi-
tam deesse sapienti, honesta oratio, Socratica,
Piatonis etiam. Audeo dicere, inquit. Non potes,
nisi retexueris illa, paupertas si malum est, men-
dicus beatus esse nemo potest, quamvis sit sa-
35 piens. at Zeno eum non beatum modo, sed etiam
divitem dicere ausus est. dolere malum est: in
crucem qui agitur, beatus esse non potest, bo-
num liberi: misera órbitas, bonum patria: mi-
serum exilium. bonum valitudo: miser morbus,
40 bonum integritas corporis: misera debilitas, bo-
num incolumis acies: misera caecitas. quae si
potest singula consolando levare, universa quo
modo sustinebit? sit enim idem caecus, debilis,
morbo gravissimo affectus, exul, orbus, egens,
45 torqueatur eculeo: quem hunc appellas, Zeno?
Beatum, inquit. Etiam beatissimum? Quippe,
inquiet, cum tarn docuerim gradus istam rem non
 Cicero, De fin. 5 , 6 - 9 6
habere quam virtutem, in qua sit ipsum etiam
beatum (esse). 85 tibi hoc incredibile, quod
beatissimum. quid? tuum credibile? si enim ad
populum me vocas, eum, qui ita sit affectus,
beatum esse numquam probabis ; si ad prudentes,
alteram fortasse dubitabunt, sitne tantum in
virtute, ut ea praediti vel in Phalaridis tauro bea-
ti sint, alteram non dubitabunt, quin et Stoici
convenientia sibi dicant et vos repugnantia.
Theophrasti igitur, inquit, tibi liber ille placet
de beata vita ?
Tarnen aberramus a proposito, et, ne longius,
prorsus, inquam, Piso, si ista mala sunt, placet.
86 Nonne igitur tibi videntur, inquit, mala ?
Id quaeris, inquam, in quo, utrum respondero,
verses te hue atque illuc necesse est.
Quo tandem modo ? inquit.
Quia, si mala sunt, is, qui erit in iis, beatus
non erit; si mala non sunt, iacet omnis ratio Peri-
pateticorum.
Et ille ridens: Video, inquit, quid agas; ne
diseipulum abducam, times.
Tu vero, inquam, ducas licet, si sequetur; erit
enim mecum, si tecum erit.
Audi igitur, inquit, Luci; tecum enim mihi
instituenda oratio est. Omnis auetoritas philoso-
phiae, ut ait Theophrastus, consistit in beata
vita comparanda; beate enim vivendi cupiditate
incensi omnes sumus. 87 hoc mihi cum tuo
fratre convenit. quare hoc videndum est, pos-
sitne nobis hoc ratio philosophorum dare, pol-
licetur certe, nisi enim id faceret, cur Plato
Aegyptum peragravit, ut a sacerdotibus barbaris
numéros et caelestia aeeiperet ? cur post Taren-
tum ad Archytam ? cur ad reliquos, Pythagoreos,
Echecratem, Timaeum, Arionem, Locros, ut, cum
Socratem expressisset, adiungeret Pythagoreorum
diseiplinam eaque, quae Socrates repudiabat, ad-
disceret ? cur ipse Pythagoras et Aegyptum
lustravit et Persarum magos adiit ? cur tantas
regiones barbarorum pedibus obiit, tot maria
transmisit? cur haec eadem Democritus? qui
— vere falsone, quaerere mittimus — dicitur
oculis se privasse, certe, ut quam minime animus
a cogitationibus abduceretur; Patrimonium neg-
lexit, agros deserait incultos, quid quaerens
aliud nisi vitam beatam? quam si etiam in re-
123
rum cognitione ponebat, tamen ex illa investi-
gatione naturae consequi volebat, bono ut esset
animo, id enim ille summum bonum εύθυμίαν et
saepe άθαμβίαν appellai, id est animum terrore
5 liberum. 88 sed haec etsi praeclare, nondum
tamen perpolita. pauca enim, neque ea ipsa
enucleate, ab hoc de virtute quidem dieta, post
enim haec in hac urbe primum a Socrate quaeri
coepta, deinde in hunc locum delata sunt, nec
10 dubitatum, quin in virtute omnis ut bene, sic
etiam beate vivendi spes poneretur. quae cum
Zeno didicisset a nostris, ut in actionibus prae-
scribi solet, 'DE EADEM RE [FECIT] ALIO MODO', hoc
tu nunc in ilio probas, scilicet vocabulis rerum mu-
15 tatis inconstantiae crimen ille effugit, nos effu-
gere non possumus ! ille Metelli vitam negat bea-
tiorem quam Reguli, praeponendam tamen, nec
magis expetendam, sed magis sumendam et, si
optio esset, eligendam Metelli, Reguli reiciendam;
20 ego, quam ille praeponendam et magis èligen-
dam, beatiorem hanc appello nec ullo minimo
momento plus ei vitae tribuo quam Stoici.
89 quid interest, nisi quod ego res notas notis
verbis appello, illi nomina nova quaerunt, quibus
25 idem dicant ? ita, quem ad modum in senatu
semper est aliquis, qui Interpretern postulet, sic
isti nobis cum interprete audiendi sunt, bonum
appello quicquid secundum naturam est, quod
contra malum, nec ego solus, sed tu etiam, Chry-
30 sippe, in foro, domi; in schola desinis. quid ergo ?
aliter homines, aliter philosophos loqui putas
oportere ? quanti quidque sit, aliter docti et in-
docti, sed cum constiterit inter doctos, quanti res
quaeque sit — si homines essent, usitate lo-
35
querentur —, dum res maneant, verba fingant
arbitratu suo.
90 Sed venio ad inconstantiae crimen, ne
saepius dicas me aberrare ; quam tu ponis in ver-
bis, ego positam in re putabam. si satis erit hoc
40 perceptum, in quo adiutores Stoicos optimos ha-
bemus, tantam vim esse virtutis, ut omnia, si ex
altera parte ponantur, ne appareant quidem, cum
<ego) omnia, quae illi commoda certe dicunt esse et
sumenda et eligenda et praeposita — quae ita de-
45 finiunt, ut satis magno aestimanda sint —, haec
igitur cum ego tot nominibus a Stoicis appellata,
partim novis et commenticiis, ut ista 'producta'
124 Cicero, De fin. 5, 6—96
et 'reducía', partim idemsignificantibus — quid
enim interest, expetas an eligas ? mihi quidem
etiam lautius videtur, quod eligitur, et ad quod
dilectus adhibetur —, sed, cum ego ista omnia
bona dixero, tantum refert quam magna dicam,
cum expetenda, quam valde, sin autem nec ex-
petenda ego magis quam tu eligenda, nec ilia
pluris aestimanda ego, qui bona, quam tu, pro-
ducta qui appellas, omnia ista necesse est ob-
scurari nec apparere et in virtutis tamquam in
solis radios incurrere. 91 «At enim, qua in vita
est aliquid mali, ea beata esse non potest.» Ne
seges quidem igitur spicis uberibus et crebris, si
avenam uspiam videris, nec mercatura quaestu-
osa, si in maximis lucris paulum aliquid damni
contraxerit. an hoc usque quaque, aliter in vita?
et non ex maxima parte de tota iudicabis ? an du-
bium est, qui virtus ita maximam partem opti-
neat in rebus humanis, ut reliquas obruat? au-
debo igitur cetera, quae secundum naturam sint,
bona appellare nec fraudare suo vetere nomine
neque iam aliquod potius novum exquirere, vir-
tutis autem amplitudinem quasi in altera librae
lance ponere. 92 terram, mihi crede, ea lanx et
maria deprimet. semper enim ex eo, quod maxi-
mas partes continet latissimeque funditur, tota
res appellatur. dicimus aliquem hilare vivere;
ergo, si semel tristior effectus est, hilaris vita
amissa est ? at hoc in eo M. Crasso, quem semel
ait in vita risisse Lucilius, non contigit, ut ea re
minus αγέλαστος, ut ait idem, vocaretur. Poly-
cratem Samium felicem appellabant. nihil ac-
ciderat ei, quod nollet, nisi quod anulum, quo
delectabatur, in mari abiecerat. ergo infelix una
molestia, felix rursus, cum is ipse anulus in prae-
cordiis piscis inventus est ? ille vero, si insipiens
— quod certe, quoniam tyrannus —, numquam
beatus; si sapiens, ne tum quidem miser, cum
ab Oroete, praetore Darei, in crucem actus est. at
multis malis affectus. quis negat ? sed ea mala
virtutis magnitudine obruebantur.
93 An ne hoc quidem Peripateticis concedis,
ut dicant omnium bonorum virorum, id est sa-
pientium omnibusque virtutibus ornatorum, vi-
tam omnibus partibus plus habere semper boni
quam mali ? quis hoc dicit ? Stoici scilicet ? mi-
nime ; sed isti ipsi, qui voluptate et dolore omnia
metiuntur, nonne clamant sapienti plus semper
adesse quod velit quam quod nolit ? cum tantum
igitur in virtute ponant ii, qui fatentur se virtutis
causa, nisi ea voluptatem faceret, ne manum qui-
5 dem versuros fuisse, quid facere nos oportet, qui
quamvis miniiham animi praestantiam omnibus
bonis corporis anteire dicamus, ut ea ne in con-
spectu quidem relinquantur ? quis est enim, qui
hoc cadere in sapientem dicere audeat, ut, si fieri
io possit, virtutem in perpetuum abiciat, ut dolore
omni liberetur? quis nostrum dixerit, quos non
pudet ea, quae Stoici aspera dicunt, mala dicere,
melius esse turpiter aliquid facere cum voluptate
quam honeste cum dolore ? 94 nobis Heracleo-
is tes ille Dionysius flagitiose descivisse videtur a
Stoicis propter oculorum dolorem, quasi vero hoc
didicisset a Zenone, non dolere, cum doleret ! illud
audierat nec tamen didicerat, malum illud non
esse, quia turpe non esset, et esse ferendum viro,
20 hic si Peripateticus fuisset, permansisset, credo,
in sententia, qui dolorem malum dicunt esse, de
asperitate autem eius fortiter ferenda praeci-
piunt eadem quae Stoici, et quidem Arcesilas
tuus, etsi fuit in disserendo pertinacior, tamen
25 noster fuit; erat enim Polemonis, is cum arderet
podagrae doloribus visitassetque hominem Char-
mides Epicureus perfamiliaris et tristis exiret,
Mane, quaeso, inquit, Charmide noster; nihil
illinc hue pervenit. ostendit pedes et pectus, ac
30 tamen hic mallet non dolere.
95 Haec igitur est nostra ratio, quae tibi vi-
detur inconstans, cum propter virtutis caelestem
quandam et divinarti tantamque praestantiam,
ut, ubi virtus sit resque magnae <et) summe lau-
35 dabiles virtute gestae, ibi esse miseria et aerum-
na non possit, tamen labor possit, possit mo-
lestia, non dubitem dicere omnes sapientes esse
semper beatos, sed tamen fieri posse, ut sit alius
alio beatior.
40 Atqui iste locus est, Piso, tibi etiam atque
etiam confirmandus, inquam; quem si tenueris,
non modo meum Ciceronem, sed etiam me ipsum
abducas licebit.
96 Tum Quintus: Mihi quidem, inquit, satis
45 hoc confirmatum videtur, laetorque earn philo-
sophiam, cuius antea supellectilem pluris aesti-
mabam quam possessiones reliquarum — ita
 Cicero, D e fin. 5 , 6 - 9 6 - Aetius, exc. ad Ar. phil. nat. pertinentia lib. I 125

mihi dives videbatur, ut ab ea petere possem,
quicquid in studiis nostris concupissem —, hanc
igitur laetor etiam acutiorem repertam quam ce-
teras, quod quidam ei deesse dicebant.
s Non quam nostram quidem, inquit Pompo-
nius iocans; sed mehercule pergrata mihi oratio
tua. quae enim dici Latine posse non arbitrabar,
ea dicta sunt a te verbis aptis nec minus plane
quam dicuntur a Graecis. Sed tempus est, si vi-
detur, et recta quidem ad me.
Quod cum ille dixisset et satis disputatum
videretur, in oppidum ad Pomponium perrexi-
mus omnes.

19. EX AETII QUI DICITUR PLACITI S QUAE AD ARISTOTELI S

PHILOSOPHIAM NATURALEM PERTINENT EXCERPTA
io sec. editionem Hermanni Diels, Doxographi Graeci (Berolini 1879) pagg. 273—444.
A = Ps.-Plutarchi Physicorum placita Β = Ioannis Stobaei Eclogae
Th = Xheodoreti Cyrensis Graecarum affectionum curatio

AETII PROOEMIUM

υ 'Αριστοτέλης δέ καί Θεόφραστος και σχεδόν πάν-

τες οί Περιπατητικοί διείλοντο τήν φιλοσοφίαν
ούτως: άναγκαϊον τόν τέλειον άνδρα καί θεωρη-
τικόν είναι των όντων καί πρακτικόν των δεόντων,
τοϋτο δέ Ιξεστι καί έκ τούτων συνιδεϊν: οίον ζη-
20 τεΐται, εΐ ζωου ή μή ζωου ό ήλιος, είπερ πορεύεται,
ό τούτο δέ ζητών θεωρητικός Ιστιν. ούδέ γάρ τι
πλέον θεωρείται ή το όν. ζητείται όμοίως εΐ ότπει-
ρος ό κόσμος έστί καί εΐ εξω τι του κόσμου έστίν.
ταΟτα γάρ πάντα θεωρητικά, ζητείται πάλιν,
25 πώς βιοτεύειν καί πώς προίστασθαι τέκνων προσ-
ήκει καί πώς άρχειν καί πώς νομοθετεΐν. ταύτα
yàp πάντα ενεκα του πρδξαι ζητείται καί εστίν ó
τοιούτος πρακτικός άνήρ.

1.1,2

30 Α

Τί έστι φύσις.
"Εστίν ούν κατά τόν 'Αριστοτέλην φύσις άρχή
κινήσεως καί ήρεμίας, έν ώ πρώτως έστί καί ού
κατά συμβεβηκός. πάντα yàp τά όρώμενα, δσα
35 μήτε ύπό τύχης μήτε ύπό άνάγκης (μήτε ύπό νου
γίνεται) μήτε έστί θεία μήτε τοιαύτη ν αΙτία ν εχει,
φυσικά λέγεται καί φύσιν έχει Ιδίαν, οίον γη πυρ
ύδωρ άήρ φυτά ζφα, ?τι δέ ταύτα τά γινόμενα, όμ-
 126 Aetius, exc. ad Ar. phil. nat. pertinentia, Lib. I

β poi χάλαζαι κεραυνοί ττρηστή pes άνεμοι. ταΟταγάρ

εχει άρχήν τινα. οΰ γάρ εξ αιώνος εκαστον τούτων
έστίν, άλλ' <5πτό τίνος άρχής γίνεται, καΐ ταύτα μέν-
τοιοΐον ζώα φυτά άρχήν γενέσεως εχει. ένδή τού-
τοις ή φύσις άρχή τό πρώτον εστί και ού μόνον κινή-
σεως άλλά και ηρεμίας · δσα γάρ άρχή ν κινήσεως Ιλα-
βε, ταϋτα δύναται λαβείν καΐ τελευτήν. δια τούτο
ούν ή φύσις άρχή κινήσεώς έστι καΐ ήρεμίας.

1.2,1
Β
Τίνι διαφέρει άρχή καΐ στοιχεία. Περί άρχων και στοιχείων.
Οί μέν ούν περί 'Αριστοτέλη ν και Πλάτωνα δια- Οί μέν ούν περί Άριστοτέλην και Πλάτωνα διαφέ-
φέρειν ηγούνται άρχήν και στοιχεία. ρειυ ήγοϋνται άρχήν και στοιχεία.

1.3,22
Περί άρχων τί είσιν.
'Αριστοτέλης δέ Νικομάχου Σταγειρίτης άρχάς μέν
έντελέχειαν ήτοι είδος ύλη ν στέρησιν. στοιχεία δέ
τέσσαρα, πέμπτον δέ τι σώμα αίθέριον, άμετάβλη-
2ο τον.
Β
(Περί άρχων.)
'Αριστοτέλης Νικομάχου Σταγειρίτης άρχάς μέν
είδος ϋλην στέρησιν. στοιχεία δέ τέσσαρα, πέμπτον
δέ τι σώμα τό αίθέριον, άμετάβλητον. στοιχεία δέ
τών γενητών κατά μέν τάς δυνάμεις Θερμόν ψυχρόν
ύγρόν ξηρόν, κατά δέ τάς ούσίας, έν αίς και περί ας
ύπάρχουσιν αύται, τ ά τέσσαρα.

1.7.32
Β
25 Τίς έστιν ό θεός. Περί θεοϋ.
'Αριστοτέλης τό ν μέν άνωτάτω Θεόν είδος χωριστό ν, 'Αριστοτέλης τον μέν άνωτάτω θεόν είδος (χωρι-
έπιβεβηκότα τ η σφαίρα του παντός, ήτις έστίν αί- στού), ομοίως Πλάτωνι, έπιβεβηκότα τ η σφαίρα
θέριον σώμα, τό πέμπτον υ π ' αύτοΰ καλούμενον. τυϋ παντός, ήτις έστίν αίθέριον σώμα, τό πέμπτον
διηρημένου δέ τούτου κατά σφαίρας τ η μέν φύσει υ π ' ίύτοϋ καλούμενον.
30 συναφείς, τ ω λ ό γ ω δέ κεχωρισμένας, έκάστην οίεται
τών σφαιρών ζώου είναι σύνθετον έκ σώματος και
ψυχής ,ών τό μέν σώμά έστιν αίθέριον, κινούμενο ν
κυκλοφορικούς, ή ψυχή δέ λόγος άκίνητος, αίτιος
της κινήσεως κατ' ένέργειαν.
35

1.9,4/5
Περί ύλης

'Αριστοτέλης καί Πλάτων τήν ϋλην σωματοειδή

άμορφον άνείδεον άσχημάτιστον όποιον μέν δσον
 Aetius, exc. ad Ar. phil. nat. pertinentia, lib. I 127

έπί τη Ιδία φύσει, δεξαμενήν δε των είδών οίον τι-

θήνην καί έκμαγεϊον καΐ μητέρα γενέσθαι.

1,10,4
Περί Ιδέας.
Α
Αριστοτέλης είδη μέν άπέλπτε καΐ ιδέας, ού μην
κεχωρισμένας της Ολης, <ούδέ> εξω γεγονυίας τοΟ
νου του θεοϋ.

10 1,11,3
Α
Περί αΙτίων.
Πυθαγόρας, 'Αριστοτέλης τά μέν πρώτα αίτια
άσώματα, τά δέ κατά μετοχήν ή κατά συμβεβηκός
is της σωματικής υποστάσεως, ώίττ' είναι τόν κό-
σμον σώμα.

1.11,4

Β
20 Περί αιτίων
Αριστοτέλης Ιφησε δηλοϋν εκαστον χρώμενον
σχήμασι της έρμηνείας τοιούτοις, τό τε έξ ού λέγον-
τα την Ολη ν, καί τό ύφ' ού τό ποιούν, τό δέ καθ'
ο τό είδος, τό δέ δι'δ τό τέλος.

1,11,8
Β
Περί αίτιων
Oi Περιπατητικοί των αίτιων είναι τα μέν αίσθητά,
τά δέ νοητά.

1,3
Β
Περί σωμάτων.
'Αριστοτέλης βαρύτατον μέν είναι τήν γήν άπλώς, 'Αριστοτέλης βαρύτατον μέν είναι τήν γήν, κου-
κουφότατο ν δέ τό πυρ, άέρα δέ καί ύδωρ άλλοτ' φότατον δέ τό πυρ, άέρα δέ καί ύδωρ άλλοτε άλ-
άλλως. λως. μηδέν δέ πυρ κυκλοτερώς φύσει κινεϊσθαι, μό-
νον δέ τό πέμπτον σώμα.
 128 Aetius, exc. ad Ar. phil. nat. pertinentia, lib. I

1,15,10
Β
Περί χρωμάτων.
'Αριστοτέλης πέρας ευ ώρισμένω διαφανεί,
5 διαφανές δε ΰλην είναι διηθημένην καθαράν καί
αμιγή, τούτου δέ αύτοϋ τό κινητικών χρώμα
ύπάρχειν. έν δέ τ ω σκότω τ ά πράγματα χρόαν
δυνάμει μέν Ιχειν, ενεργείς δέ μηδαμώς. πολύ δέ τό
μεταξύ του τε μή Ιχειν καί μή όρασθαι.

1,16,3
Α Β
Περί τομής σωμάτων. Περί τής σωμάτων τομής.
Αριστοτέλης δυνάμει μέν είς άπειρον, έντελεχεία[ (Αριστοτέλης) [καί] δυνάμει μέν είς άπειρον τέ-
δέ ουδαμώς. μνεσθαι, έντελεχεία δέ μηδαμώς.

1,18,6
Α Β
Περί κενού. Περί κενοϋ.
'Αριστοτέλης τοσούτον είναι τό κενόν έκτος του 'Αριστοτέλης έν τετάρτφ Φυσικής άκροάσεως
κόσμου, ώστε άναπνεϊν τόν ούρανόν είναι γάρ γράφει 'είναι δέ φασιν οι Πυθαγόρειοι κενόν καί
20 αύτόν πύρινον. έπεισιέναι αύτό τ ω ούρανώ έκ του άπείρου πνεύ-
ματος ώς άναπνέοντι'.
έν δέ τ ω Περί τής Πυθαγόρου φιλοσοφίας πρώ-
TCO γράφει τόν μέν ούρανόν είναι Ινα, έπεισάγεσθαι
δ ' έκ του άπείρου χρόνον τε καί πνοήν καί τό κε-
νόν, δ διορίζει έκάστων τάς χώρας άεί.
καί Ιν άλλοις λέγει τόπον είναι τό του περιέχοντος
πέρας άκίνητον, ή έν ώ μένει τε καί κινείται τά σώ-
ματα, πλήρη μέν όταν πανταχόθεν περιέχη τ ό
σώμα, κενόν δέ όταν μηθέν Ιχη τό παράπαν êv
έαυτώ. τόπον μέν ούν άναγκαϊον ύπάρχειν καί
σώμα, κενόν δέ ούδαμώς εΐ μή μόνον πρός νόησιν •
άναιρετικήν γάρ είναι τήν κατ' ένδελέχειαν αύτου
φύσιν τής τε τών όντων συμπαθείας καί τής τ ω ν
σωμάτων άλληλουχίας · τάς δέ κινήσεις γίνεσθαι τάς
κατά τόπον [κατά τό πρότερον] άντιπεριισταμέ-
νων άλλήλοις τών σ ω μ ά τ ω ν άπειρον δέ ούθέν
άπολείπει ούτε κατά τό πλήθος ουτε κατά τό μέ-
γεθος.
 Aetius, exc. ad Ar. phil. nat. pertinentia, lib. I 129

1,19,2

Περί τόπου.
'Αριστοτέλης το έσχατο ν του περιέχοντος συνά-
5 πτον τ ω περιεχομένω.

1,23,2
Β
Περί κινήσεως. Περί κινήσεως
Αριστοτέλης έντελέχεια κινητού. 'Αριστοτέλης τήν κίνησιν ένέργειαν είναι του δυ-
νάμει κινητού ή κινητόν • των δε κινήσεων τάς μεν
είναι κατά το ποσόν, τάς δέ κατά τό ποιόν, τάς δέ
κατά τόπον, κατά μέν τό ποσόν αΰξησιν καί μείω-
σιν, εν προσθέσει τινί θεωρουμένην καί άφαιρέσει.
κατά δέ τό ποιόν άλλοίωσιν καί μεταβολή ν, ώς
την έκ θερμού είς ψυχρόν, έκ γλυκέος είς πικρόν.
κατά δέ τόπον, ην ίδιώτερον φοράν ώνόμασε, καθ'
δσον εξ ού είς δ μεταβαίνει τα κινούμενα, ταύτης δέ
τρεις είναι διαφοράς, ών δύο μέν άπλας, τήν τε
κατ' ευθείαν καί τήν έν κύκλω, μίαν δέ μικτήν. ευ-
20 θείαν μέν τήν άνω καί κάτω κατά τε κουφότητα καί
βαρύτητα των σωμάτων, âv κύκλω δέ τήν περι-
φερή, μικτήν δέ τήν κατ' Ιγκλισιν. της δέ κατά τό-
πον κινήσεως τήν μέν άπό τοΰ μέσου γίνεσθαι τήν
δέ έπΐ τό μέσον τήν δέ περί τό μέσον, πυρός μέν
ουν καί άέρος άπό του μέσου, γης (δέ) καί ύδατος
έπί τό μέσον, του δέ όλου περί τό μέσον, τούτοις
δέ (δια)κληροϋσθαι τόν όλον κόσμον.

1.29,2-3
Α Β
30 Περί τύχης
'Αριστοτέλης αίτίαν κατά συμβεβηκός έν τοις καθ'
όρμήν ίνεκά τίνος γινομένοις άδηλον καί άστατον.
διαφέρειν δέ της τύχης τό αύτόματον. τό μέν yàp
άπό τύχης καί ταύτομάτου είναι έν τοις πρακ-
35 τέοις πάντως, τό δέ αύτόματον ούκ άπό τύχης, έν
γάρ τοϊς έξω πράξεως, καί τήν μέν τύχην των λο-
γικών, τό δέ αύτόματον καί των λογικών καί τών
άλογων ζφων καί τών άψυχων σωμάτων.
40
'Αριστοτέλης αίτίαν κατά συμβεβηκός έν τοις καθ'
όρμήν Ινεκά τίνος γινομένοις άστατον καί άδηλον.
καί ύποθέσεις μέν δύο ταΐς άρχαϊς ένυπάρχειν ,
τάξιν τε καί άταξίαν, αίτίας δέ τέτταρας έν τοις
όλοις καθ' ας άπαντα συνίσταται, νουν φύσιν
άνάγκην τύχην. καί τούτων διπλή ν έκάστην,
τήν μέν έν τοις άνθρωπίνοις πράγμασι τήν δ ' έν
άλλοις, τελεΐσθαι δέ τά μέν πάντως τά δέ κατά
τό πλείστον τά δ' άλλοτε άλλως, τήν δ ' είμαρ-
μένην ούκ αίτίαν μέν, τρόπον δέ τι να αίτίας,
συμβεβηκότα πως τοις (Οπό) της άνάγκης τεταγμέ-
νοις.
 130 Aerius, exc. ad Ar. phil. nat. pertinentia, lib. I, II

'Αριστοτέλης διαφέρειν της τύχης τό αυτόματου,

τό μέν γάρ coró τύχης καί του αύτομάτου είναι
έν τοις πρακτικοϊς πάντως, τό δ ' αύτόματον ουκ
άπό τύχης, εν yàp τοις έξω πράξεως, καί τήν μέν
τύχη ν των λογικών, τό δ ' αύτόματον καί των
λογικών καί τών άλογων καί άψύχων. καί τήν
μέν τύχη ν προαιρέτως συμβαίνειν, τό δ ' αύτόματον
άπροαιρέτως. καί τήν μέν τίνος ύπάρχοντος
γίνεσθαι, τό δέ άλόγως, μηδενός εξω βουλευθέντος.

1,29,4

Β
Περί τύχης.
Θεόφραστος προσδιαρθροϊ ταίς αΐτίαις τήν κατά
ττροαίρεσιν. φέρεται δέ πως είς τό είμαρμένην είναι
τήν έκάστου φύσιν. έν ή τόπον τεττάρων αίτιων
ποικίλων, προαιρέσεως (φύσεως) τύχηςκαΐ άνάγκης.

Π, 1,2

Β
Περί κόσμου.
Θαλής Πυθαγόρας 'Εμπεδοκλής "Εκφαντος Παρ-
μενίδης Μέλισσος 'Ηράκλειτος 'Αναξαγόρας Πλά-
των 'Αριστοτέλης Ζήνων ένα τόν κόσμον.

11,3,4

Α Β
25 ΕΙ έμψυχος ό κόσμος καί προνοία διοικούμενος.
'Αριστοτέλης ο ύ τ ' έμψυχου δλον δι' όλου ούτε 'Αριστοτέλης ούτε έμψυχο ν δλον δι' όλου ούτε
λογικόν ούτε νοερόν ούτε προνοία διοικούμενον. λογικόν ούτε νοερόν ούτε προνοία διοικούμενον.
τ ά μέν γάρ ούράνια τούτων πάντων κοινωνείν, τ ά μέν γάρ ούράνια πάντων τούτων κοινωνείν,
σφαίρας γάρ περιέχειν έμψύχους καί ζωτικάς, τά σφαίρας γάρ περιέχειν έμψύχους καί ζωτικάς, τ ά
30 δέ περίγεια μηδενός αύτών, τής δ ' εύταξίας κατά δέ περίγεια μηδενός αύτών, τής δ ' εύταξίας κατά
συμβεβηκός ού προηγουμένως μετέχειν. συμβεβηκός ού προηγουμένως μετέχειν.

II, 4,12
Α Β
ΕΙ άφθαρτος ό κόσμος. 'Αριστοτέλης τό ύ π ό τήν σελήνην μέρος του
35 'Αριστοτέλης τό υπό τήν σελήνην μέρος του κόσμου παθητικόν άπεφαίνετο, έν φ καί τά περί-
κόσμου παθητόν, έν φ καί τά περίγεια κηραίνεται. γεια κηραίνεται.
 Aetius, exc. ad Ar. phil. nat. pertinentia, lib. II 131

11,5,1

A Β

Πόθεν τρέφεται ό κόσμος. (Αριστοτέλης) ει [δέ] τρέφεται ό κόσμος, καί

'Αριστοτέλης, εΐ τρέφεται ό κόσμος, καί φθαρήσε- φθαρήσεται. άλλά μην ουδεμιάς δεϊται τροφής,
5 ται. άλλά μην ουδεμιάς έπιδεϊται τροφής, δια δια τοΟτο καί άίδιος.
τοΟτο κα\ άίδιος.

Π, 7 , 5

Α Β

Περί τάξεως του κόσμου, 'Αριστοτέλης πρώτον αιθέρα άτταθή, πέμπτον τι

ίο 'Αριστοτέλης πρώτον μέν αίθέρα άιναθή, πέμπτον σώμα, μεθ' δ ν παθητά πυρ άέρα ύδωρ, τελευταίαν
δή τι σώμα, μεθ' ôv ποθητά πυρ άέρα ύδωρ, δέ γήν.
τελεντταίαν δέ γήν. τούτων δέ τοϊς μέν ούρανίοις
άποδεδόσθαι την κυκλική ν κίνησιν, των δέ ύ π '
εκείνα τεταγμένων τοις μέν κούφοις τήν άνω, τοίς
is δέ βαρέσι τήν κάτω.

11,9,4

Περί του έκτος του κόσμου ε! έστι κενόν.

Πλάτων 'Αριστοτέλης μήτ' εκτός του κόσμου
20 κενόν είναι μήτ' έντός.

Π, 10,1

Τίνα δεξιά του κόσμου καί τίνα άριστερά.
Πυθαγόρας Πλάτων 'Αριστοτέλης δεξιά του κόσμου
25 τά άνατολικά μέρη, άφ' ών ή άρχή τής κινήσεως,
άριστερά δέ τά δυτικά.
30
Πυθαγόρας Πλάτων 'Αριστοτέλης δεξιά του κόσμου
τά άνατολικά μέρη, άφ' ών ή άρχή τής κινήσεως
[δια τάς άνατολάς], άριστερά δέ τά δυτικά, οΰθ'
ΰψος δέ φασιν ούτε βάθος Ιχειν τον κόσμον, καθ'
δν λόγον ύψος μέν λέγεται τό κάτωθεν άνω διά-
στημα, βάθος δέ τό άνωθεν κάτω. μηδέν γάρ είναι
τών ούτως διαστημάτων λεγομένων περί τον
κόσμον δια τό περί τό έαυτοϋ μέσον αύτόν συν-
εστάναι, άφ' ού προς άπαν έστί και πρός δ παντα-
χόθεν ταύτό.

11,11,3

35 Περί ουρανού τίς ή τούτου ουσία. Περί τής ούρανοΰ ούσίας.

'Αριστοτέλης έκ πέμπτου σώματος. 'Αριστοτέλης έκ πέμπτου σώματος, λέγει γοϋν έν
τοις περί τής φυσικής άκροάσεως καί ούρανοΰ
λόγοις ούτως.
 132 Aetius, exc. ad Ar. phil. nat. pertinentia, lib. II

II, 13,13

Περί ουσίας άστρων.

'Αριστοτέλης έκ τού πέμπτου σώματος γεγενήσθαι
τα άστρα.

II, 16,4

Περί άστρων κινήσεως.

'Αριστοτέλης δέ υπό των σφαιρών ύφ ' ών έκαστα
ίο συμβέβηκε.

11,17,5

Α Β

<Εί τρέφεται τα άστρα)

'Αριστοτέλης μή δεΐσθαι τά ουράνια τροφής, ού (Αριστοτέλης) μή δεϊσθαι [δέ] τά ούράνια τροφής,
15 γάρ φθαρτά, άλλ' άίδια. ού γάρ φθαρτά, άλλ' άίδια είναι.

11,20,11
Α

Περί ουσίας ηλίου.

'Αριστοτέλης σφαϊραν έκ τοϋ πέμπτου σώματος.

20
11,23,6
Α

Περί τροπών ήλίου.

Πλάτων Πυθαγόρας 'Αριστοτέλης παρά τήν λόξω-
σιν του ζωδιακού κύκλου, δι' ού φέρεται λοξοπο-
25 ρών ό ήλιος, καί κατά δορυφορίαν τών τροπικών
κύκλων, ταϋτα δέ πάντα καί ή σφαίρα δείκνυσιν.

11,25,7

Περί σελήνης ούσίας.

30 Αριστοτέλης σελήνην έν μεθορίοις άέρος τεταγ-
μένην καί τής πέμπτης ούσίας μετέχουσαν έν μηνΐ
περιέρχεσθαι τόν ίδιον κύκλον.
 Aetius, exc. ad Ar. phil. nat. pertinentia, lib. II 133

11,26,3
Β
Περί μεγέθους σελήνης.
(Αριστοτέλης) έλάττονα [δέ] της γης είναι τ ω
μεγέθει.

11,28,2
Β
Περί [δέ] φωτισμών αυτής (sci. σελήνης)
'Αριστοτέλης ίδιον μέν, άραιότερον δέ πως.

11,29,4
Β
Περί εκλείψεως σελήνης
Των Πυθαγορείων τινές κατά την Άριστοτέλειον
ίστορίαν και την Φιλίππου του 'Οπουντίου άπό-
φασιν άντιφράξει τοτέ μέν της γης, τοτέ δέ της
άντίχθονος. Των δέ νεωτέρων είσί τίνες οίς Ιδοξε
κατ' έπινέμησιν φλογός κατά μικρόν έξαπτομένης
τεταγμένως, εως <άν) τήν τελείαν πανσέληνον
άποδώ, καΐ πάλιν αναλόγως μειουμένης μέχρι της
συνόδου καθ' ην τελείως σβέννυται.

11,29,6
Α
Περί έκλείψεως σελήνης.
Πλάτων, Αριστοτέλης, οί Στωικοί, οί μαθηματικοί
25 συμφώνως τάς μέν μηνιαίους άποκρύψεις συνοδεύ-
ουσα ν αύτη ν ήλίω καί περιλαμπομένην ποιεΐσθαι,
τάς δέ έκλείψεις είς τό σκίασμα της γης έμπίπτου-
σαν, μεταξύ μέν αμφοτέρων των άστέρων γινομέ-
νης, μάλλον δέ της σελήνης f άντιφραττομένης.

so 11,30,6

Β
Περί έμφάσεως αύτης (sci. δια τί γεώδης φαί-
νεται)
'Αριστοτέλης μή είναι αύτής άκήρατον τό σύγ-
35 κρίμα δια τά πρόσγεια άερώματα του αΙθέρος, ôv
προσαγορεύει σώμα πέμπτον.
134 Aetius, exc. ad Ar. phil. nat. pertinentia, lib. Ill
111,1,7
Περί του γαλαξίου κύκλου.
Αριστοτέλης άναθυμιάσεως ξηράς εξαψιν πολλής
τε καί συνεχους. και ούτω κόμην πυρός (φαίυεσθαι)
ύπό τον αΙΘέρα κατωτέρω των πλανητών.
111,2,3
Περί κομητών καί διαττόντων καί δοκίδων.
'Αριστοτέλης τής ξηρδς εκ γής άναθυμιάσεως
διάπυρον σύστασιν.
111,2,5
Α Β
Περί κομητών καί διαττόντων καί δοκίδων.
'Ηρακλείδης ό Ποντικός νέφος μετάρσιον ύπό με-
ταρσίου φωτός καταυγαζόμενον. ομοίως δ' αιτιο-
λογεί πωγωνίαν άλω δοκίδα κίονα καί τά συγ-
γενή τούτοις, καθάπερ, άμέλει πάντες ol Περιπα-
τητικοί, παρά τούς τοϋ νέφους ταυτί γίνεσθαι
σχηματισμούς.
111,3,14
Α Β
Περί βροντών άστραπών κεραυνών πρηστήρων
τε καί τυφώνων.
'Αριστοτέλης έξ άναθυμιάσεως καί τά τοιαύτα
γίνεσθαι τής ξηρδς. δταν ούν έντύχη μέν τή ύγρα,
παραβιάζηται δέ την εξοδον, τ ή μέν παρατρίψει
καί τ ή £ήξει τόν ψόφον τής βροντής γίνεσθαι, τ ή
δέ έξάψει τής ξηρότητος τήν άστραπήν < >
Β
Περί γάλακτος.
Αριστοτέλης άναθυμιάσεως ξηράς εξαψιν πολλής
τε καί συνεχούς, τον γάρ κύκλον εν φ δοκεϊ
θεωρεϊσθαι μέγιστον όντα, πλήρη των μεγίστων
ύπάρχειν καί λαμπροτάτων άστρων καί ετι των
σποράδων καλουμένων, ώστε δια ταϋτα συνεχώς
πλείστην περί τούτον άΘροίζεσΟαι τόν τόπον τήν
άπό τής γής άναθυμίασιν καί ποιεϊν τήν του
γάλακτος φαντασίαν.
Β
Περί κομητών καί διαττόντων καί τών τοιούτων.
'Αριστοτέλης τής ξηρδς εκ γής άναθυμιάσεως
διάπυρον σύστασιν. κομήτας δέ, όταν έπΐ πλέον
έξαφθή καί πρός πλείονα διαμένη χρόνον, του μέν
άστέρος φαινομένου κάτωθεν, τής δέ κόμης άνωθεν
έπιλαμπούσης. πωγωνίας δέ, όταν Ιμπαλιν ό μέν
άστήρ άνωθεν θεωρήται, ή δέ κόμη κάτωθεν, παρ-
εχομένη τφ σχήματι πώγωνος έμφασιν.
Περί κομητών καί διαττόντων καί τών τοιούτων.
Ηρακλείδης ό Ποντικός νέφος μετάρσιον ύπό με-
ταρσίου φωτός καταυγαζόμενον. ομοίως δ' αι-
τιολογεί πωγωνίαν δοκίδας κίονα καί τά τούτοις
συγγενή, καθάπερ άμέλει, πάντες οί Περιπατητι-
κοί, παρά τούς του νέφους ταϋτα γίγνεσθαι σχη-
ματισμούς.
'Αριστοτέλης έξ άναθυμιάσεως καί τά τοιαύτα γί-
νεσθαι τής ξηρδς. δταν ούν έντύχη μέν τ ή ûypçt,
παραβιάζηται δέ τήν Ιξοδον, τή μέν παρατρίψει
καί τ ή ¡ϊ>ήξει τόν ψόφον (τής βροντής), τή δ' έξά-
ψει τής ξηρότητος τήν άστραπήν παρίστησι. ( )
 Aetius, exc. ad Ar. phil. nat. pertinentia, lib. III, IV 135

111,7,4
Β
Περί ανέμων.
'Αριστοτέλης της ξηράς άυαθυμιάσεως την πρώ-
5 την άναφοράν. γίνεσθαι δέ ποτε τη ξηρδ πρός
την ύγράν μΐξιν. ττυεΰμα μέν εκ πολλών σννιουσών
αναθυμιάσεων, τόν yàp άνεμον μέν είναι ξηράς
άναδόσεως πλήθος κινούμενον περί γήν. τούς δ '
έκνεφίας άνέμους, όταν άθρόον καί πυκνόν φερόμε-
ιο νον είς Ιαυτό τό πλέον άναλύση τοϋ νέφους τή
σφοδρότητι της ρύμης, τό γάρ τάχος της έκκρί-
σεως ποιεί ν την τοΟ πνεύματος Ισχύ ν.

111,15,5
Α
is Περί σεισμών γης.
'Αριστοτέλης δια τήν του ψυχρου πανταχόθεν
άντιπερίστασιν κάτωθεν καί άνωθεν αύτη περι-
στάντος. τό yàp Θερμόν άνωτέρω γενέσθαι σπεύ-
δει άτε δή κοΟφον όν. διά τοντο έν άπολήψει γινο-
20 μένης της ξηρδς άναθυμιάσεως τη σφηνώσει καί
τοις άνθελιγμοΐς διαταράττεσθαι.

111,17,1
Α Β
Πώς άμπώτιδες γίνονται καί πλήμμυραι.
25 'Αριστοτέλης Ηρακλείδης υπό του ηλίου τά πλεί- 'Αριστοτέλης καί Ηρακλείδης υπό του ήλίου τά
στα τών πνευμάτων κινοϋντος καί συμπεριφέρον- πλείστα τών πνευμάτων κινοΟντος καί περιφέρον-
τος. ύφ' ών έμβαλλόντων μέν προωθουμένην άνοι- τος. ΰφ' ών έμβαλλόντων μέν προωθουμένην άνοι-
δεϊν τήν Άτλαντικήν θάλασσαν καί κατασκευάζειν δεΐν τήν Άτλαντικήν θάλασσαν καί κατασκευάζειν
τήν πλήμμυραν, καταληγόντων δ' άντιπερισπω- τήν πλήμμυραν, καταληγόντων δ' άντιπερισπω-
30 μένην ύποβαίνειν, όπερ είναι τήν άμπωτιν. μένην ύποβαίνειν, όπερ είναι τήν άμπωτιν.

,2,6
Α Β
Περί ψυχής. 'Αριστοτέλης ένδελέχειαν πρώτην σώματος φυσι-
'Αριστοτέλης έντελέχειαν πρώτην σώματος φυσι- κού, οργανικού, δυνάμει ζωήν έχοντος, τήν δέ έν-
35 κοϋ, όργανικοϋ, δυνάμει ζωήν έχοντος, τήν δε έν- τελέχειαν άκουστέον άντί του είδους καί της ένερ-
τελέχειαν άκουστέον άντί της ένεργείας. γείας.
 136 Aetius, exc. ad Ar. phil. nat. pertinentia, lib. IV

IV, 4,3

Th.

Περί <τών) μερών της ψυχής.

Ό δέ Νικομάχου πέντε είναι ταύτης Ιφησεν ένερ-
5 γείας τήν όρεκτικήν τήν θρεπτική ν την αισθητική υ
τήν μεταβατικήν τήν διανοητικήν.

IV, 6 , 2
Α Β

Περί κινήσεως ψυχής. 'Αριστοτέλης άκίνητον τήν ψυχήν πάσης κινήσεως

ίο Αριστοτέλης άκίνητον τήν ψυχήν πάσης κινήσεως προηγουμένην, της δε κατά συμβεβηκός μετέχειν
προηγουμένην, της δέ κατά συμβεβηκός μετέχειν καθάπερ τά σχήματα και τά πέρατα καί καθάπαξ
καθάπερ τά είδη των σωμάτων. τά περί τοις σώμασιν είδη.

IV, 7 , 4
Th.

is Περί άφθαρσίας ψυχής

Δημόκριτος δέ καί Επίκουρος καί 'Αριστοτέλης
φθαρτήν είναι ταύτην άνέδην είρήκασι.

IV, 8,4

20 Περί αίσθήσεως καί αίσθητών.

Κατά τους Περιπατητικούς τετραχώς. έξ ού τό
ήγεμονικόν, δι' ού τό όργανον και αίσθητήριον,
καθ' ó ή ένέργεια καί (ou) ένεκα τό αίσθητόν.

IV, 8,6

'Αριστοτέλης τήν αϊσθησιν έτεροίωσιν αίσθητοΟ

καί μεσότητα. κοινήν δέ αϊσθησιν τήν των συνθέ-
των εΙδών κριτικήν, είς ην πδσαι συμβάλλουσιν αϊ
άπλαΐ τάς Ιδίας έκάστη φαντασίας, έν ή τό μετα-
βατικόν άφ' έτέρου είς ετερον οίον σχήματος καί
κινήσεως σώματος, έν μεθορίφ του λογικού καί του
άλογου μνήμης καί νου μετέχουσα διατείνουσα καί
έπί τά άλογα των ζφων, καθ' δ ποσήν διανοίας
άναλογίαν εχει. κοινά δ ' έστίν όψεως μέν καί
άφής σχήμα, όψεως δέ καί άκοής διάστημα, πασών
δέ κίνησις καί μέγεθος καί άριθμός.
 Aetius, exc. ad Ar. phil. nat. pertinentia, lib. IV 137

IV, 8,14
Β
Oí Περιπατητικοί ούκ άνευ μέν συγκαταθέσεως
τάς αίσθήσεις, ού μέντοι συγκαταθέσεις.

IV, 9 , 3
Β
Εί αληθείς αϊ αισθήσεις.
Αριστοτέλης τήν αίσθησιν μη πλανδσθαι περί τό
ίδιον, περί δέ τό σνμβεβηκός.

IV, 9 , 7
Β
01 Περιπατητικοί παρά τάς δυνάμεις των αίσθητη-
ρίων.

IV, 9,12
Β
Οί Περιπατητικοί των νοητών (sci. τάςήδονάς καί
τάς λύπας είναι), ού γάρ πδσι φαίνεται τά αύτά
ηδέα τε καί λνπτηρά καθάπερ λευκά τε καί μέλανα.

IV. 10,2
20 Α

Πόσαι είσίν αί αίσθήσεις.
'Αριστοτέλης εκτην μέν où λέγει, κοινήν δέ αΐσθη-
σιν τήν των συνθέτων εΙδών κριτικήν, είς ήν πασαι
συμβάλλουσιν αί άπλαίτάς ίδίας έκάστη φαντασίας.
25 έν ή τό μεταβατικών άφ ' έτέρου πρός ετερον οίονεί
σχήματος καί κινήσεως [δείκνυται].
Β
'Αριστοτέλης εκτην μέν où λέγει, κοινήν δέ αΐσθη-
σιν των συνθέτων ειδών κριτικήν, είς ήν πδσαι
συμβάλλουσιν αί άπλαΐ τάς ίδίας έκάστη φαντα-
σίας. έν ή τό μεταβατικών άφ' έτέρου πρός ετερον,
οίονεί σχήματος καί κινήσεως.

IV, 2 0 , 1
Α
Εί άσώματος ή φωνή καί πώς ήχώ γίνεται.
30 Πυθαγόρας Πλάτων 'Αριστοτέλης άσώματον. ού
γαρ τόν άέρα, άλλά τό σχήμα τό περί τόν άέρα καί
τήν έπιφάνειαν κατά ποιόν πλήξιν γίνεσθαι φω-
νήν. πάσα δέ έπιφάνεια άσώματος. συγκινείται
μέν γάρ τοις σώμασιν, αύτή δέ άσώματος πάντως
35 καθέστηκεν. ώσπερ έπί της καμπτομένης βάβδου ή
μέν έπιφάνεια ούδέν πάσχει, ή δέ ύλη έστίν ή καμπ-
τομένη.
 138 Aerius, exc. ad Ar. phil. nat. pertinentia, lib. V

Περί μαντική?
'Αριστοτέλη; καί Δικαίαρχος τό κατ' ένθουσια-
5 σμόν μόνον παρεισάγουσι καί τους όνείρους, άθά-
νατον μέν είναι ού νομίζοντες τήν ψυχήν, θείου δέ
τι vos μετέχει ν αύτήν.

V,3,l
Α
ίο Τίς ή ούσία σπέρματος.
'Αριστοτέλης, σπέρμα έστί τό δυνάμενον κινεΐν + èv
έαυτω είς τό άποτελέσαι τι τοιούτον, οΐόν έστί τό
έξ ού σννεκρίθη.

V,4,2
15 Α

ΕΙ σώμα τό σπέρμα.
Πυθαγόρας Πλάτων 'Αριστοτέλης άσώματον μέν
είναι τήν δύναμιν του σπέρματος ώσπερ νουν τον
κινοϋντα, σωματικήν δέ τήν Ολην τήν προχεο-
20 μένην.

V, 5 , 2
Α
ΕΙ καί αϊ Θήλειαι προίενται σπέρμα.
'Αριστοτέλης καί Ζήνων Ολην μέν ύγράν προίεσθαι
25 οίονεΐ άπό της συγγυμνασία5 ίδρωτας, ού μήν
σπέρμα πεπτικόν.

V, 6,1
Α
Πώς αϊ συλλήψεις γίνονται.
3ο 'Αριστοτέλης τάς μέν συλλήψεις γίνεσθαι προανελ-
κομένης μέν ύπό της καθάρσεως της μήτρας, τών δέ
καταμηνίων συνεπισπωμένων άπό τοϋ παντός
όγκου μέρος τι τοϋ καθαρού αίματος, φ συμβαί-
νειν τόν του άρρενος γόνον. μή γίνεσθαι δέ τάς
35 κυήσεις π α ρ ' άκαθαρσίαν της μήτρας ή έμπνευμά-
τωσιν ή φόβον ή λύπην ή άσθένειαν τών γυναικών
ή δι' άτονίαν τών άνδρών.
 Aerius, exc. ad Ar. phil. nat. pertinentia, lib. V 139

V, 7 , 5

TTcoç άρρενα γεννάται καί θήλεα

Λεωφάνης ου μέμνηται 'Αριστοτέλης, τά μέν έκ του
s δεξιού διδύμου, τα δέ έκ του άριστερου.

V, 17,2

Ti πρώτον τελεσιουργεϊται έν τη γαστρί.

'Αριστοτέλης πρώτον τήν όσφύν ώς τρόπιν νεώς.

ίο
Διά τί τά έπταμηνιαϊα γόνιμα.
Ό δέ 'Αριστοτέλης καί Ιπποκράτης φασίν, έάν
έκπληρωθη ή μήτρα έν τοις έπτά μησί, τότε προ-
is κύπτειν καί γεννασθαι γόνιμα, έάν δέ προκύψη
μέν, μή τρέφηται δέ άσθευοΟντος του όμφαλοΟ διά
τό έπίπονον αϋτω γεγενήσθαι τό κύημα, τότε
Ιμβρυον ότροφον είναι, έάν δέ μείνη τούς έννέα
μήνας έν τη μήτρςτ, προκύψαν τότε όλόκληρόν
20 έστι.
V, 18,4
Β
01 δέ περί τον 'Αριστοτέλην καί 'Ιπποκράτην φα-
σίν, έάν μέν έκπληρωθη ή μήτρα έν τοις έτττά μησί,
τότε προκύπτειν καί γεννδσθαι γόνιμα, έάν δέ
προκύψη μέν, μή τρέφηται δέ άσθενήσαντος [δέ]
του όμφαλοϋ διά τό έπίπονον αύτω γενέσθαι τό
εμβρύου, ότροφον είναι, έάν δέ μείνη τούς έννέα
μήνας έν τή μήτρς*, προκύψαν τότε όλόκληρόν
έστι.

V, 2 0 , 1
Β
Πόσα γένη ζφων καί εΐ πάντα αίσθητά καί λογικά. Πλάτων καί 'Αριστοτέλης τέτταρα γένη ζφων,
Πλάτων καί 'Αριστοτέλης τέσσαρα γένη ζφων χερσαία ένυδρα πτηνά ούράνια. καί γάρ τά άστρα
25 φασί, χερσαία ένυδρα πτηνά ούράνια. καί γαρ τά ζωα λέγεσθαι (καί) τόν κόσμον [καί τόν] ένθεον,
άστρα ζωα λέγεσθαι καί (τόν) κόσμον [καί των] ζωου λογικόν άθάνατον.
ενθεον ζωου λογικών άθάνατον.

V,25,l

30 Ποτέρου έστίν ύπνος καί θάνατος, ψυχής ή σώμα-

τος.
Αριστοτέλης κοινόν μέν τόν ύπνου σώματος καί
ψυχής, αϊτιον δ ' αύτοϋ τό άναθυμιαθέν ύγρόν
άπό του θώρακος είς τούς περί τήν κεφαλήν τό-
35 πους έκ τής ύποκειμένης τροφής ή τό έν τή καρ-
δίς* καταψυχθέν θερμόν, τόν δέ θάνατον είναι παν-
τελή κατάψυξιν. θάνατον δέ είναι μόνου [του]
σώματος, où ψυχής, ταύτης γάρ ούχ ύπάρχει
θάνατος.
140 Aetius, exc. ad Ar. phil. nat. pertinentia, lib. V — Anus Did. phys. epitom. fragmenta
V, 26,2
A Β
Πώς ηύξήθη τ ά φυτά καΐ εί ζώα.
'Αριστοτέλης έμψυχα μέν, οΰ μήν ζωα. τ ά yàp
ζφα όρμητικά είναι καί αίσθητικά, ενια δέ καί λο-
γικά.
20. ARU DIDYMI PHYSICORUM EPITOMES
FRAGMENTA QUAE AD ARISTOTELI S
DOCTRINAM PERTINENT
sec. editionem Hermanni Diels, Doxographi Graeci
(Berolini 1879) pagg. 448—457 (cum editione Stobaei
Wachsmuthiana comparata)
1 Stob. Eel. I 11 4. I, p. 132, 10—25 W.
'Αριστοτέλους. 'Επειδή δ' ή μέν φύσις κατ'
έπίνοιαν άρχή τίς έστι κινήσεως καί στάσεως, (τά
δέ σώματα μόνον κινεισθαι καί ήρεμεϊν) ούτε δή
κινούμενον ή ύλη κατά τον ϊδιον λόγον ούτε
τ ό είδος, ή μέν yàp άνείδεος, τ ό δέ είδος άεί, καί ή
μέν où σώμα, σωματική δέ, τ ο δέ καθάπαξ άσώμα-
τον. οϋ σώμα δέ τήν Ολη ν φασίν, [ούχ] où μόνον
ότι έστερήσθαι δοκεϊ τών περί σώμα διαστάσεων,
άλλ' ότι καί πολλών άλλων απολείπεται κατά τόν
ϊδιον λόγον, â τοις σώμασιν υπάρχει, σχήματος
χρώματος βαρύτητος κουφότητος, όλως πάσης
ποιότητος καί ποσότητος, εΐ yàp τούτων μετείχε,
τών ποιών ( α ν ) ήν καί ποσών, ou μετειληφυϊα δέ
κατά λόγον σώμα μέν ούκ αν εϊη, σωματική δέ δια
τ ό πάσαις ώσπερ έκμαγεϊον ύποκεϊσθαι ταΐς ποι-
ότησιν. δν τρόπον yàp τό είδος της Ολης άφαιρεθέν
ασώματο ν είναι τυγχάνει, οΰτως καί τήν Ολη ν
του είδους χωρισθέντος ού σώμα. δειν yàp άμφοϊν
της συνόδου προς τήν του σώματος ύπόστασιν.
2 Stob. Eel. I 12 16.1, p. 134,18—135,18 W.
Ταύτας δέ τάς άρχάς ποτέ μέν είναί φησιν
'Αριστοτέλης δύο, τήν τε ϋλην καί τό είδος,
δ και μορφή ν καλεϊ καί έντελέχειαν καί τ ό τί ή ν
είναι καί ούσίαν τήν κατά τόν λόγον, καί ένέργειαν.
ούτως αύτώ πλούσιόν τε καί πολυώνυμόν έστι
τ ό είδος, τοσούτον μέν ου υ διαφέρειν τ ό είδος της
μορφής, ότι τ ό μέν έστι διήκον διά βάθους, ή δ '
επιπολαϊος. καί ή μέν παραπλήσιος λευκότητι
( τ η ) κατά τήν ζωγραφίαν, τ ό δέ τ ή περί τήν του
'Αριστοτέλης έμψυχα μεν, ου μήν ζωα. τ ά yàp
ζωα ορμητικά είναι καί αισθητικά, ενια δέ καΐ λο-
5 γικά.
io γάλακτος ούσίαν. ταύτόν δέ είδος (καί μορφή) λέγε-
ται καθ'όσον τ ό μέν είδοποιεϊ τ ό δέ διαμορφοϊτήν
Ολην. έντελέχειαν ( δ ' ) αυτό προσείπεν ήτοι διά τ ό
ένδελεχώς ύπάρχειν ή ότι τών μετεχόντων αύτοΰ
εκαστον παρέχεται τέλειον. ό γάρ χαλκός άνδριάς
15 ούδέπω πλήν ότι μή δυνάμει, διαπλασθείς δέ καί
τήν πρόσφορον λαβών μορφήν έντελεχεία λέγεται,
τότε γάρ άπείληφε τ ό τέλος, τ ό δέ τί ήν είναι
προσηγόρευσε παρά τ ό τών όντων έπιφέρειν έκά-
σ τ ω τήν τοΟ είναι δύναμιν. ούσίαν δέ τήν κατά
2ο τόν λόγον δτι διαλλάττει της κατά τήν Ολην, ώς
άνδριάς χαλκού καί Θηρίκλειον άργυροϋ καί τών
άγαλμάτων ότιοϋν λίθου, τ ό γάρ ώ περιττεύει
ταύτα της Ολης, έξ ής δεδημιούργηται, TOUT' εστίν
ή κατά τόν λόγον ούσία. ένέργειαν δέ έκάλεσεν ότι
25 τών όντων ούθέν αν ένεργεΐν ήδύνατο μή πρότερον
είδοποιηθέν.
3 Stob. eel. I 17 2. I. p. 152, 14—17 W.
'Αριστοτέλους καί τών ά π ' αύτοΟ. T à μέν
σώματα φασί θρυπτόμενα κατά μικρά μόρια παρα-
3ο τίθεσθαι άλλήλοις, τοις δ ' άσωμάτοις λόγοις, εί
τινές είσι λόγοι, συγκιρνασθαι.
4 Stob. eel. I 14 le. I, p. 141, 7—22 W.
( Αριστοτέλους) Τών δέ άπλών σωμάτων είναι
τάς ποιότητας άπλας, διαιρεΐσθαι δέ είς άπειρον
35 τ ά μεγέθη καί τ ά μέγεθος έχοντα, ταύτα δέ και
συνεχή καλεϊσθαι. μεγέθη δέ είναι μήκος πλάτος
βάθος, τ ά δ ' έχοντα μέγεθος εξ ύπάρχειν σώμα
τόπον έπιφάνειαν γραμμήν κίνησιν χρόνον. έπι-
φάνειαν δ ' είναι σώματος πέρας δυσίν όριζομένην
4ο διαστάσεσι, γραμμήν δέ τ ό της έπιφανείας πέρας
κατά μίαν διάστασιν. σώμα δή τοίνυν έστι ( τ ό )
τάς τρεις έχον διαστάσεις, έπεί δέ καί περί τόν
τόπον είσίν αύται, προσθετέον τ ό τε μετ' άντερεί-
σεως καί τ ό μή δεχόμενον ετερον ε!ς τόν αύτόν
45 τόπον σώμα. πληρωτικόν γάρ είναι του τόπου
τ ό σώμα, καθάπερ καί τόν τόπον του σώματος
 Arius Did. phys. epitom. fragmenta
δεκτικών, ποιεϊν δέ και πάσχειν τά σώματα ταϊς
άσωμάτοις δυνάμεσι. κατά γάρ τάς έν ταύταις
διαφοράς άποτελεΐσθαι τάς τε των δραστικών και
τάς των παθητικών φύσεις.
5 Stob. eel. I 8 40c. I, p. 103, 10—16 W.
'Αριστοτέλους. Tòv δέ χρόνον άριθμόν είναι
κινήσεως κατά τό πρότερον και τό ύστερον, ούτ'
άρχήν έχοντα ούτε τελευτήν, αλλ* άεί όντα και
άεί γιγνόμενον, είναι δέ συνεχή καί διαιρετόν.
λαμβάυεσθαι yàp αύτοϋ τό μέν πρότερον τό δ'
ύστερον, όρον δ ' ύπάρχειν έκατέρων τό νυν. τοΟτο
γάρ νοεϊσθαι του μέν προτέρου πέρας, του δέ
μέλλοντος άρχήν.
6 Stob. eel. I 8 40d. I, 103, 18—104, 5 W.
Ot 'Αριστοτελικοί τόν χρόνον άριθμόν τών
κατά τό νυν άφοριζομένων κινήσεων, τό δέ νυν
είναι μονάδα στάσεως έν κινήσει, κίνησιν δ' ούκ
είναι τόν χρόνον, où μήν (άνευ) κινήσεως, λέγεσθαι
yàp κίνησιν βραδεϊαν καί ταχεϊαν, ουκ Iti δέ
χρόνον, άλλά πολύν καί όλίγον. έτι τό μέν πλειον
καί τούλαττον άριθμφ κρίνεσθαι, χρόνω δέ τήν
πλείω καί έλάττω κίνησιν. ούκ άρα κίνησις ò χρό-
νος, ού μήν κινήσεως κεχωρισμένος. άριθμόν yàp
είναι κινήσεως συνεχή κατά τό πρότερον καί
ύστερον.
7 Stob. eel. I 24 Im. I, p. 204, 8—12 W.
(Αριστοτέλους) Πάντα δέ κινεΐσθαι, τά μέν
προς ήμών καλούμενα πλανήτας υπό τόν ζωδιακόν
κύκλον λοξόν όντα καί των τροπικών έφαπτό-
μενον, τά δέ άπλανή άπό του αΐεΐ φανερού παρ-
ήκοντα μέχρι του άφανοϋς. ούκ όλίγα δέ αύτών
της γης είναι μείζονα.
8 Stob. eel. I 22 le. I, p. 196, 5—16 W.
(Αριστοτέλους) Περιέχεσθαι δέ ταύτα ύπό τοΟ
αίθέρος, ένθα τά θεία διανενεμημένα κατά σφαίρας
ϊδρυται τών λεγομένων άπλανών τε καί πλανωμέ-
νων άστέρων. όσας δέ είναι τάς σφαίρας, τοσούτους
ύπάρχειν καί τούς κινοϋντας θεούς ταύτας, ών
μέγιστου τόν πάσας περιέχοντα, ζώου δντα λογι-
κόν καί μακάριον, συνεκτικόν καί προνοητικόν
τών ούρανίων. συνεστάναι δέ τά άστρα καί τόν
ούρανόν έκ του αΙθέρος, τούτον δέ ούτε βαρύν
ούτε κοϋφον, ούτε γενητόν ούτε φθαρτόν, ούτε
αύξόμενον ούτε μειούμενον ές άεί διαμένειν άτρε-
πτον καί άναλλοίωτον πεπερασμένον καί σφαιρο-
ειδή καί έμψυχου κινούμενον περί τό μέσον έγ-
κυκλίως.
141
9 Stob. eel. I 25 4. I, p. 212, 13—213, 13 W.
'Αριστοτέλης έκ πέμπτης ούσίας τόν ήλιον.
πυροΟσθαι δέ τόν άέρα καί σφόδρα γίνεσθαι θερμόν
άνίσχοντός τε του ήλίου καί πλησιάζοντος ήμΐν
5 ού διά τό πύρινον είναι την ούσίαν, άλλά δια τήν
όξύτητα τής κινήσεως αύτοΟ καί τήν προς τόν
άέρα παράτριψιν (πύρινον φαίνεσθαι) ύποβεβλη-
μένον αύτοϋ τή φορφ καί παρακείμενον. ούτε δέ τόν
ήλιον ούτε τών άλλων άστρων ότιοϋν πυρ είναι,
ίο σφαιροειδή μέν γάρ τούτων τά σχήματα, πυρός δέ
έκτος (κινεΐσθαι) ούτε γάρ τήν περί τό μέσον οίκεί-
αν είναι κίνησιν πυρός, άλλά τήν άιτό του μέσου,
ούτε τήν τής αυξήσεως τών ζώων καί φυτών δύ-
ναμιν, άλλά τήν της φθοράς, ούδέ τήν καθ' έαυτό
is διαμονή ν, τό γάρ πυρ άχώριστον είναι τής ύλης. έκ
πέμπτης άρα τινός καί διαφερούσης του πυρός ού-
σίας τόν τε ούρανόν ύπάρχειν καί τά έν αύτφ πάν-
τα. καί τόν μέν ήλιον ήμέραν άπεργάζεσθαι υπέρ
γήν Ιόντα, νύκτα δέ χωρήσαντα ύπό γήν. καί του
2ο μέν έτέρου τών τροπικών έφαψάμενον βραχυτάτην
ποιεϊν τήν ήμέραν, μακροτάτην δέ τήν νύκτα, θα-
τέρου δέ άνάπαλιν. του δ' ισημερινού (προς)ιόντα
τε καί άπιόντα (ίσην ποιεϊν τήν ήμέραν καί τήν
νύκτα) διαθεϊν δέ τόν ϊδιον (έν) έυιαυτώ κύκλον.
25 εκλειψιυ δέ του ήλίου φαίνεσθαι σελήνης ύποδρα-
μούσης ύπό τόν αύτοΟ κύκλον καί ταϊς ήμετέραις
όψεσιν άντιφραττούσης, προσγειοτάτην γάρ είναι
τών άλλων άστρων, όπότ ' ούν κατά διάμετρον ύπ '
αύτόν γένοιτο, ταΐς προσπιπτούσαις ά π ' αύτοϋ
3ο πρός τήν γήν άκτΐσιν έπιπροσθεϊν, ώστε τοσοΰτον
τόπον άφώτιστον άπεργάζεσθαι τής γής, όπόσον
άν αύτής έπίσχη τό σκίασμα. παρ' δ καί μήτε
κατά παν κλίμα τής γής μήτε κατά τήν αύτήν
ώρα ν μήτε έπΐ πολύν άγαν τόπον διατείνειν τό
35 τής ήλιακής έκλείψεως πάθος.
10 Stob. eel. I 31 6. I, p. 243, 23—245, 21 W.
(Αριστοτέλους) Έκ δέ τής ύγρδς καί άτμώ-
δους (άναθυμιάσεως) ύετούς τε καί δρόσους καί
πάχνας όμίχλας τε καί νέφη καί χιόνας καί χαλάζας.
4ο ύετούς μέν γίνεσθαι τής άναδιδομένης άπό τής γής
άτμίδος (έν) τοίς άνω τόποις συνισταμένης κατά
πύκνωσιν καί τρεπομένης είς ύδωρ, είτα φερομένης
άθρόως έπΐ γήν διά τήν άπόλειψιν τοΰ άναγαγόν-
τος αύτήν θερμοϋ, σκεδασθείσης δ' είς μικρά μόρια
45 καλεΐσθαι ψεκάδας, πρό τοϋ δέ μετεωρισθήναι
σφόδρα κατενεχθείσης διά τήν τοϋ άναγαγόντος
αύτήν πυρός όλιγότητα προσονομάζεσθαι δρόσον
142 Arius Did. phys. epitom. fragmenta
καΐ πάχνην. πάχνη ν μεν όταν παγή πρίν etç
ύδωρ συγκριθήναι (γίνεσθαι δέ χειμώνος καί έν
τόποις μάλλον χειμερινοϊς), δρόσον δ ' όταν τό
συνιστάμενου ύγρόν νύκτωρ ψυχθέν άμα τοις
δρθροις έπί γήν έπιφέρηται. διό καί πλείστην
πίπτειν δρόσον καί ττάχνην ττερί τά ελη καί τάς
λίμνας καί τους ποταμούς καί μάλιστα περί τούς
έναύλους καί κοίλους των τόπων, άνάγεσθαί τε
γαρ πλείστον ύγρόν άπό των τοιούτων χωρίων
καί καταψύχεσθαι μάλλον.
Τήν δ ' άθρόαν άνάδοσιν λέγεσθαι της άτμίδος
έπΐ μικρόν μέν παχυνθεΤσαν όμίχλην οίον άραιάν
καί άγονο ν ύδατος νεφέλη ν, ώς άυ προσυνισταμέ-
νην ταύτης καί προδιαλυομένην καί σημεϊον ούσαν
ευδίας, τήν δέ μετεωρισθεϊσαν επί πλεϊον καί συγ-
κριθεϊσαν νεφέλην. πάντα δέ περί γήν ταϋτα
γίνεσθαι διά τό μή πόρρω τήν άτμίδα μετεωρίζε-
σθαι κατισχύειν. έν γούν τοις ύψηλοτάτοις όρεσιν
ούδέν γίνεσθαι τούτων, αίτιον ( δ ' ) ότι μάλιστα
έκ των κοίλων ανάγεται καί έφύδρων ή άτμίς
τόπων, ώστε καθάπερ φορτίον πλεϊον φέρουσαν
ή καθ' έαυτήν τήν (άν)άγουσαν θερμότητα μή
δύνασθαι μετεωρίζειν έπί πολύν άγαν τόπον, άλλ'
έγγύς ούσαν έτι της γης μεθιέναι πάλιν έπ' αύτήν.
Έκ δέ τοΟ περί τά νέφη τόπου τρία φοιτδν
σώματα προς ή μας, ύδωρ καί χιόνα καί χάλαζαν.
ών δύο μέν άναλογίας εχει(ν) πρός άλληλα παρά
τό διά τάς αύτάς αιτίας γίνεσθαι τοις κάτω δια-
φέροντα τω μάλλον καί ήττον καί πλήθει καί
όλιγότητι. χιόνα γάρ καί πάχνην είναι ταύτόν καί
ύετόν καί δρόσον, αλλά τό μέν πολύ, τό δ ' όλίγον.
τον μέν γάρ ύετόν έκ πολλής άτμίδος γίνεσθαι
ψυχομένης, τήν δέ δρόσον έξ όλίγης, έφήμερον
γάρ αύτής ύπάρχειν τήν σύστασιν. όμοίως χιόνα
καί πάχνην. χιόνα μέν γάρ είναι πήξιν νέφους,
άτμίδος δέ τήν πάχνην. διό ή χώρας ή ώρας
ψύχρας σημεϊον γίνεσθαι τήν χιόνα, χαλάζας δέ
κατά τούναντίον έν ταϊς εύδιεινοτέραις σνμβαίνειν
χώραις ή ώραις. θέρους γοϋν μάλιστα καί μετοπώ-
ρου γίνεσθαι, χειμώνος δέ όλιγάκις καί όταν ήττον
ή ψύχος. είναι δέ τήν χάλαζαν του καταφερομένου
πήξιν έκ των νεφών ύδατος, έκ δέ της ξηρδς καί
καπνώδους πόρρω διατεινούσης καί μετεωριζομέ-
νης, ώς καί διά τούτο πολλάκις διά τής έπιφορδς
των ούρανίων έμπίπρασθαι, των πρότερον είρημέ-
νων έκαστο ν άποτελεϊσθαι.
11 Stob. eel. I 29 1. I, p. 234, 5—235, 8 W.
'Αριστοτέλης. Τυφώνας μέν δταν έκνεφίας δι-
νούμενος καταφέρηται. τό γάρ πνεύμα κωλυόμενον
μέν είς όρθόν ίέναι παρ' άντίπνοιαν ή ψύχος ή πά-
5 χος ή τινα άλλη ν αίτίαν, έλαυνόμενον δ ' ύπό τοΟ
κατόπιν έπεισιόντος άναστρέφειν είλούμενον έν τ ω
νέφει κύκλω καί συγκατάγειν έπί γήν έαυτφ τό
νέφος, είθ' ότω άν έντύχη φερόμενον σφοδρώς
άναρπάζειν καί πάλιν άπορρίπτειν, τούτο γάρ
ίο είναι τό πάθος οίον έκνεφίαν άπεπτον. πρηστήρας
δ', δταν βιαίως κατιόν έκπυρωθή τό πνεύμα κατά
τήν φοράν, συνεμπίπρασθαι γάρ τόν άέρα ( τ ή ) πυ-
ρώσει χρωματιζόμενον, διό καί νυκτός έκλάμπειν.
άναρπάζειν δέ καί περιτρέπειν όμοίως καί τού-
ΐ5 τους, ώσπερ πυρώδεις όντας τυφώνας, κεραυνόν δ ',
δταν πολύ καί λεπτόν περιληφθέν έν τοις νέφεσι π νεύ-
μα πυρωθέν έκθλιφθή καί μετ' Ισχυρδς έπί γήν κα-
τασκήψη φορδς, έάν μέν ή πάνυ λεπτόν καί διά
τοϋτ' ούκ έπικαϊον, άργήτα λέγεσθαι κατά τούς
20 ποιητάς, έάν δ ' ήττον έπικαϊον, ψολόεντα. τόν
μέν γάρ διά τήν λεπτότητα καί πριν έκπυρώσαι
φερόμενον οϊχεσθαι διά τάχους,' ώς μηδ ' έπιμελδναί
τι τών ύποκειμένων. τόν δέ οίον καί βραδύτερον
έπιχρώσαι μέν ώσπερ ά π ' αίθάλου, παρενεχθήναι
25 δέ μηδέν άφανίσαντα. διό καί τά μέν άντιτυπήσαν-
τα φλέγεσθαι, τά δ ' είς τάς έαυτών άραιότητας
ύποδεξάμενα μηδέν πάσχειν. ήδη γούν άσπίδος
πληγείσης τακήναι μέν τό χάλκωμα, τό δέ ξύλον
μηδέν παθεϊν, φθάσαντος του πνεύματος διά τήν
30 τής ύλης μανότητα πρό τής καύσεως διεκδραμεΐν.
καί δι' Ιματίων όμοίως διελθόν ού κατεκαυσεν, άλλ'
οίον τρΰχος έποίησε. περί μέν ούν τούτων διετάτ-
τετο ούτως.
12 Stob. eel. I 36 2. I, p. 249,12—251,27 W.
35 'Αριστοτέλης φησί σεισμούς γίνεσθαι και μυ-
κήματα καί χάσματα τής ξηράς άναθυμιάσεως είς
τάς άραιότητας κατά τής γης ^υείσης καί κατά τάς
άθρόας έμπτώσεις τρόμους καί βρασμούς περί
αύτήν άπεργαζομένης. ώς γάρ όρμήσασα εξω τήν
40 άναθυμίασιν άνεμον ποιεΐν σφοδρόν, ούτως εϊσω
καθειρχθεΐσαν τή £ύμη τής φορδς διακραδαίνειν
τούς τόπους, έν οίςάν άποληφθή. συνέχεσθαι (δέ)
τήν δύναμιν ταύτην έν τ ή γή διά τε πύκνωσιν τής
έπιφανείας καί διά κατάψυξιν καί διά ξηρασίαν.
45 όθεν καί νηνεμίας ούσης ώς έπί τό πολύ γίνεσθαι
τούς σεισμούς τής τών άνέμων όρμής εισω τρα-
πείσης. καί νυκτός μάλλον διά τήν ψΰξιν καί περί
 Arms Did. phys.
τόν άρθρον, τούς yàp άνέμους τότε της πνοής άρ-
χεσθαι, καΐ πρός την γήν άποστρέφειν <τό> Korrà
τήν άναθυμίασιν άνιόν πνεϋμα. καΐ της ημέρας
Ιστιν δτε ιτερί μεσημβρίαν. τόν yàp ήλιον της
άναθυμιάσεως έπικρατοΰντα κατακλείειν αύτήυ
είς τήν γήν. καΐ έαρος καΐ μετοπώρου μάλλον,
άνωμάλους yàp ταύτας είναι τάς ώρας. τό yàp
θέρος καΐ τόν χειμώνα, τό μέν διά τόν πά-
yov, τό δέ δια τήν άλέαν άκίνητον ποιεϊν τόν άέρα
δια τό τό μέν άγαν είναι ξηρόν, τόν δέ άγαν
ψυχρόν. και έν τοις αύχμοίς, δτε μάλιστα πνευμα-
τώδης ό αήρ. τοΟτο γάρ είναι τόν αύχμόν, ξηρδς
πλήθος άναθυμιάσεως. άττελαυνομένης ούν τής άτ-
μίδος είς τήν γήν καΐ καθειργνυμένης σφυγμόν γί-
νεσθαι περί αυτήν καί τρόμον καί έν ταΐς έπομ-
βρίαις έπιφραττομένης ύπό των ύγρών καί του
ψυχροϋ τής γής καί τής έντός άναθυμιάσεως αΰξο-
μένης υπό τών ύετών καί πυκνουμένης, ώστε κατά
τήν πρόσπτωσιν Ισχυρών κινεϊν καί σείειν, καί έν
τοις ύπάντρους καί σομφούς εχουσι τους κάτω τό-
πους ή καί παρακειμένην ροώδη θάλατταν διά τό
θύραθεν πλεϊον ύποδέχεσθαι πνεΟμα καί διά τό τήν
θάλατταν προσπίπτουσα ν άπωθειν είς τήν γήν τό
πεφυκός α π ' αυτής άποπνεϊν πνεύμα καί σκεδάν-
νυσθαι. περί γοϋν τήν Πελοπόννησον καί τήν
Άχαιίαν καί τής Ευβοίας τάς κοιλάδας πολλούς
καί μεγάλους γίνεσθαι σεισμούς, ώς γάρ ϋφ' ήμών
πολλάκις τό διαπνεόμενον εξω πνεΟμα, παλινδρο-
μήσαν εϊσω, παλμόν παρέχει καί σφυγμόν έν τοις
σώμασιν, ούτω τό περιληφθέν έν τή γ ή κατά
τήν κίνησιν κλονούμενον περί τούς πόρους
καί διεγκοπτόμενον σπασμούς καί σεισμούς άπο-
τελεϊν. συμβαίνει ν δέ καί τά μυκήματα ποτέ μέν
μετά σεισμών, ποτέ δέ καί χωρίς, του πνεύματος
ήχοϋντος, ώστ' έξακούεσθαι ψόφον τινά καί βόμ-
βον έπΐ μήκιστον, όπότε διά τών σηράγγων διαυ-
λοδρομει παρατριβόμενον μηδ' έξιόν. τά δέ χά-
σματα μετά σεισμών, ήδη γοϋν τινας σεισμούς μή
πρότερον λήξαι πριν ή διαρραγήναι τούς τόπους,
έν οίς έγένοντο, βιασαμένου του περιληφθέντος
πνεύματος περί τήν έξοδον ώσπερ έκνεφίου τινός
άνέμου, καθάπερ καί τόν περί τήν Ποντική ν
Ήράκλειαν καί τόν ετι πρότερον γενόμενον περί
τήν ' Ιερόν καλουμένην Αίολου νήσον. έν ταύταις
γάρ ύπό σεισμών οΙδήματα τής γής γενέσθαι με-
γάλα, καί ταύτα διαρραγέντα πολύν άνεμον έκπε-
φυσηκέναι και φέψαλον, ώστε κατατεφρώσαι πλη-
om. fragmenta 143
σίον ούσαν τήν τών Λιπαραίων πόλιν. τάς δέ πον-
τίους λεγομένας νήσους ήττον σείεσθαι τών προσ-
γείων διά τό καταψύχεσθαι τω πλήθει τής θαλάτ-
της τήν άπό τής γής άναθυμίασιν. τεκμήριον δ'
5 είναι του ρεϊν υπό τήν γήν τό πνεΟμα πρώτον μέν
άπό του έν οίς γίνεται προσημαίνειν ήχοΟντος,
είτα τό περί τόν ήλιον πάθος, άμαυρότερον γάρ
καί άχλυώδη φαίνεσθαι χωρίς νέφους, ύπονοστείν
άρχομένου του πνεύματος είς τήν γήν του λεπτύ-
ίο νοντος τόν άέρα καί διακρίνοντος. πρός τε τούτοις
τό πρό τών όρθρίων σεισμών νηνεμίαν γίνεσθαι καί
ψύχος, τήν μέν γάρ ξυμβαίνειν διά τήν εϊσω τών
άνέμων μετάρροιαν, τό δέ διά τήν τής θερμής
άναθυμιάσεως άπουσίαν. καί περί μέν σεισμών καί
is τών άλλων τών περί τήν γήν παθημάτων έπΐ το-
σούτον.
13 Stob. eel. I 30 2. I, p. 240, 13—242,17 W.
'Αριστοτέλους. "Αλω δέ καί ίριδας καί παρή-
λιον καί ράβδους καί τάλλα τά κατά τάς έμφάσεις
2ο ύπό μέν τής αύτής αΙτίας γίνεσθαι (πάντα γάρ είναι
ταΟτα τής όψεως άνάκλασιν), διαφέρειν δέ τοις
τόποις καί άφ' ών καί ώς εχειν συμβαίνει τήν
άνάκλασιν.
άλω μέν ούν καί περί ήλιον φαίνεσθαι καί περί
25 σελήνην καί καθόλου περί τά λαμπρά τών άστρων
καί ούθέν ήττον ήμέρας ή νυκτός καί περί μεσημ-
βρίαν ή δείλη ν. έωθεν δ' έλαττονάκις καί περί δύ-
σιν. συμβαίνειν δ', όταν διά τοΰ πέριξ άέρος άχ-
λυώδους δντος έπιλάμπηται τό φώς αυτών, ώσθ'
3ο όλον όρδσθαι τόν κύκλον. περιφανή γάρ είναι καί
σφαιρικήν κατά τήν έμφασιν τήν άλω. ταύτης
δέ τήν μέν έπιμένουσαν ύετόν σημαίνειν, τήν δέ
διασπασεϊσαν πνεύμα, τήν δέ μαραινομένην εύδίαν.
Ιριν δέ περί μόνον ήλιον καί σελήνην σννίστα-
35 σθαι, γίνεσθαι δέ καί νύκτωρ, όλιγάκις δέ καί πά-
νυ διά πολλού, κύκλον δέ μηδέποτε φαίνεσθαι
τής ίριδος μηδέ μείζον ήμικυκλίου τμήμα, ποικίλην
δ ' εχειν τήν έμφασιν διά τό κατά τήν τής όψεως
άνάκλασιν φοινικοϋν καί πράσινον καί άλουργόν
4ο προσπίπτει ν ά π ' αύτής χρώμα, φοινικοϋν μέν,
ότι τό λαμπρόν έν μέλανι καί διά μέλανος όρώμενον
τοιαύτη ν άττοτελεϊ χρόαν. τοις γοϋν θεωμένοις τόν
ήλιον δι' όμίχλης ή διά καπνοϋ δοκεϊν έρυθρόν είναι,
καί τήν άπό τών χλωρών ξύλων φλόγα πεφοι-
45 νιγμένην διά τό πολύν αύτή καταμεμΐχθαι καπνό ν.
κατά τοϋτο δή καί τήν έξωτάτω καί μείζονα περι-
φέρειαν τής ίριδος έμφαίνειν τό φοινικοϋν. διά γάρ
144 Arms Did. phys. epitom. fragmenta - Atticus apud Euseb. P. E. 15
μέλανος του νέφους άνακλωμένην την όψιν προς
λαμιτρότατον όντα τόν ήλιον άντιλαμβάνεσθαι
τοιοΟδε χρώματος, την δε δευτέραν καΐ τρίτην πε-
ριφέρεισν δια τήν της όψεως άσθένειαν τό τε ττρά-
σινον καί τό άλουργές έμφαίνειν. τό δ' δλον είναι
τήν ίριν Ιμφασιν ηλίου τμήματος ή σελήνης έν
νέφει κοίλω καί δεδροσισμένφ κατά κύκλου περι-
φέρειαν όρωμένην. γίνεσθαι δ' Ιστιν δτε διπλήν,
ώς τήν έτέραν άμαυροτέραν φαίνεσθαι καί δια παν-
τός έξ έναντίας Ισταμένην τή προτέρα καί τη θέσει
των χρωμάτων αντεστραμμένη ν.
παρηλίους δέ καί ράβδους γίνεσθαι μέν dorò της
αύτής αιτίας, ουδέ μήν όμοίως έχοντος του νέ-
φους. όταν yàp άχλυώδες ή καί όμαλές, πρός δέ
τούτοις ύδατώδες καί πυκνόν, ώς άττό χαλκού κα-
τότττρου λείου κλώμενην πρός τόν ήλιον τήν όψιν
λευκού ποιεΐν φαντασίαν. παραπλήσιον γάρ ήλίω
κατά τε τήν χρόαν καί τό σχήμα φαίνεσθαι τόν
παρήλιον. τήν μέν yàp όμαλότητα του νέφους al-
τίαν είναι του χρώματος, τήν δ' άνάκλασιν της
όψεως της του ήλίου, δια της άχλυώδους έμφά-
σεως προσπίπτουσαν άθρόως πρός πεπυκνωμένον
ώσπερ Ινοπτρον ούδέπω μέν δν ύδωρ, έγγύς δ '
υπάρχον της πρός ύδωρ μεταβολής, διό καί ση-
μείον ύδατος είναι τόν παρήλιον. καί μάλλον γε
τόν νότιον του βορείου παρά τό μδλλον μετα-
βάλλειν είς ύδωρ τόν νότιον άέρα του πρός άρκ-
τον. γίνεσθαι δέ περί τε [τάς] ανατολάς του ήλίου
καί περί δύσεις ούκ άνωθεν, άλλ' έκ των πλα-
γίων, καθάπερ καί τάς ράβδους, είναι δέ [διά]
τάς καλουμένας φάβδους ίριοειδείς εύθείας έμφά-
σεις περί τόν άέρα συνισταμένας δι' άνωμαλίαν
των ένοπτριζόντων νεφών.
14 Stob. eel. I 51 5. I, p. 482, 11—19 W.
'Αριστοτέλους. Τό δέ αίσθητικόν, ô δή κοινώς
άπάντων των ζφων ίδιον (αίσθήσει γάρ διαφέρειν
τό ζώο ν του φυτού), πενταπλοϋν έοικέναι. τούτο
γάρ τό μέν δρασιν τό δ ' άκοήν τό δ' όσφρησιν τό
δέ γεϋσιν τό δ ' άφήν. υπάρχειν δέ τινα καί σύνθε-
τον αϊσθησιν, έν ή τό τε φανταστικόν παν γί-
νεσθαι καί (τό) μνημονευτικόν καί τό δοξαστικόν,
όπερ ουν ούδ ' άμοιρον του νου τυγχάνειν. αίσθά-
νεσθαι δ' ήμδς παθούσης τι της αίσθήσεως.
15 Stob. eel. I 58. I, p. 497, 15—25 W.
'Αριστοτέλης. Φαντασίαν δ ' είναι πάθος τι καί
κίνησιν της κατ' ένέργειαν αίσθήσεως, ώνομάσθαι
δ ' άπό μιας τών αίσθήσεων, τής δράσεως, τό
(γάρ) φαίνεσθαι παρά τό φάος ίχειν τήν έπίρρη-
σιν. τούτο δ ' οίκεϊον είναι τής όψεως, διατείνειν δέ
<εΙς) πάσας τάς αίσθήσεις καί τάς διανοητικός
κινήσεις, καί γάρ ταύτας όμωνύμως λέγεσθαι φαν-
s τασίας. κριτήρια δ ' είναι τής τούτων γνώσεως τόν
τε νοϋν καί τήν αϊσθησιν, τόν μέν τών νοητών, τήν
δέ τών αίσθητών. ούτε γάρ τό καθόλου δύναιτ'
άν αίσθησις έπικρίνειν ούτε τό καθ' εκαστον νους,
πάντα δ' έκ τούτων συνεστάναι καί διά τούτων.
ίο 16 Stob. eel. I 52 9. I, p. 484, 15—21 W.
"Αριστοτέλης όρδν ήμδς κατά κίνησιν του κατ'
ένέργειαν διαφανούς, διαφανές δέ ού μόνον είναι τόν
άέρα, άλλά καί τό ύδωρ καί τινα τών συνισταμέ-
νων ποθέν, οίον ΰαλον καί κρύσταλλον καί τινας
is τών λαμπρών λίθων, ακούει ν δέ κατ' ένέργειαν του
μεταξύ διηχους. διηχές δ ' είναι καί τόν άέρα καί τό
πυρ καί τό ύδωρ καί τινα τών συγκριμάτων.
Stob. eel. I 54. 3. I, p. 492, 2 1 - 2 2 W.
'Αριστοτέλης όσφραίνεσθαι του μεταξύ σώμα-
2ο
τος άναπιμπλαμένου τών όσφραντών.
Stob. eel. I 55 1. I, p. 494, 6—7 W.
'Αριστοτέλης γεύεσθαι διά του μεταξύ τών
γευστών ύγρών.
25
Stob. eel. I 56. I, p. 496, 15—23 W.
'Αριστοτέλης, άπτεσθαι δέ διά του μεταξύ σώ-
ματος τής σαρκός καί του άπτου. τό δή τοιούτον
(ή τόν) άέρα ή τό ύδωρ ύπάρχειν ή Ικ τούτων τι
κοινόν. λανθάνειν δέ έπί τε τής γεύσεως καί τής
3ο
άφής διά τό μή διά μακρού γίνεσθαι καθάπερ έπί
τών όρατών καί άκουστών καί όσφραντών.
του δέ κινητικού κατά τόπον, δ δή προσείπο-
μεν όρμητικόν, τό πρώτον κινούν καί έν ήμϊνκαί έν
τοϊς άλλοις ζφοις άκίνητον είναι.
35
21 ATTICI PLATONICI LIBRI CONTRA ARI-
STOTELEM EXCERPTA APUD EUSEBIUM,
PRAEP. EVANGEL. XV, 3, 1-9,14 ET 12
4ο 1—13, 6 CONSERVATA
sec. editionem a C. Mras confectam (Die griech. Christi.
Schriftsteller der ersten Jahrhunderte: Eusebius 8,2 Berlin
1956)
45 3 1 Μωσέως καί τών παρ' Έβραίοις προφη-
τών τέλος είναι του μακαρίως ζην τήν του τών
δλων θεοϋ γνώσίν τε καί φιλίαν δι ' εϋσεβείας συν-
 Atticus apud Euseb. P. E. 15
τελούμενη ν ύποθεμένων εύσέβειάν τε εΐυαι άληθή
διδαξάντων τήν δια πάσης αρετής τ ω θεώ εύαρέ-
στησιν (ταύτην γάρ είναι των άγαθών αίτίαν. έιτί
μόνφ γάρ τ ω Θεώ τά πάντα κεϊσθαι και παρ' αύτοΟ
τα πάντα τοις θεοφιλέσι χορηγεϊσθαι) του τε Πλά-
τωνος τά συνωδά τούτοις όριζομένου και τέλος
ευδαιμονίας την άρετήν άποφαινομένου, την έτέ-
ραν όδεύσας δ ' Αριστοτέλης ούκ άλλως εύδαίμονά
τινά φησιν ΙσεσΘαι ή καί διά της του σώματος
εύπαθείας καί της των έκτος περιουσίας, ών άνευ
μηδέ τήν άρετήν ωφελεί ν. προς ôv όπως έστησαν
διεψευσμένην αύτοϋ τήν ύπόληψιν άπελέγχοντες
οί Πλάτωνος γνώριμοι, πάρεστι μαθεϊν διά τού-
των:
I. 'Αττικού Πλατωνικού προς 'Αριστοτέληυ διευεχ-
θέντα ΜωσεΤ και Πλάτωνι έν τ ω περί του τέλους
λό/φ
4 1 Της γάρ συμπάσης φιλοσοφίας κοινή
γνώμη των φιλοσοφησάντων την άνθρωπίνην
εΰδαιμονίαυ ύπισχνουμένης, τριχή δέ διαιρουμένης
κατά τήν των δλων ποιητικήν διανέμησιν, τοσού-
τον άποδέων έν τούτοις του διδάσκειν τι των
Πλάτωνος ό Περιπατητικός όφθήσεται ώστε, πλει-
όνων όντων οί διαφέρονται Πλάτωνι, μάλιστα
έναντιούμενος αύτός φανεΐται. 2 και πρώτον γε
άπό του κοινοΟ καί μεγίστου καί κυριωτάτου τήν
πρός Πλάτωνα παραλλαγήν έποιήσατο, μή τηρή-
σας τό μέτρον τής ευδαιμονίας μηδέ τήν άρετήν
αυτάρκη πρός τοΟτο συγχωρήσας, άλλ' άπο-
λισθών τής δυνάμεως της κατά τήν άρετήν καί
ήγησάμενος αύτή προσδεΐν των έκ τής τύχης, ίνα
μετά τούτων ελη τήν εϋδαιμονίαν, εΐ δ* έφ* έαυτής
ληφθείη, ώς άδύνατον καί ούκ έφικτόν τής εύδαι-
μονίας μεμψάμενος. 3 τό μέν ούν άγεννές καί
διημαρτημένον τής γνώμης έν τούτψ τε κάν τοις
άλλοις ού του παρόντος δεικνύναι καιρού, έκεϊνο δέ
οΓμαι πρόδηλον, ότι του σκοπού καί τής εύδαιμο-
νίας ούκ ίσων όντων ούδέ των αύτών κατά
Πλάτωνα καί κατά 'Αριστοτέλη ν, άλλα του μέν
βοώντος έκάστοτε καί κηρύττοντος ότι «εύδαιμονέ-
στατος ó δικαιότατος», του δέ μή έπιτρέποντος
?πεσθαι τ ή άρετή τήν εύδαιμονίαν, άν μή καί γένος
εύτυχήση καί κάλλος, άλλά καί χρυσόν ('δς καί
χρυσόν έχων πόλεμονδ' Τεν ήύτε κούρη'), άνάγκη
κατά τήν διαφοράν του τέλους καί τήν έπί τοΟτο
άγουσαν φιλοσοφίαν διάφορον είναι. 4 μιςί γάρ
όδώ βαδίζοντα, ήτις άγειν πέφυκεν έπί τι τών
145
μικρών καί ταπεινών, ουκ έστιν έλθεϊν έπί τά μείζω
και έν Οψει κείμενα.
Όρδς ίν' Ι σ τ ' έκεϊνος υψηλός πάγος,
τρηχύς τε και παλίγκοτος
5 έν τ φ κάθηται σήν έλαφρίζων μάχη ν;
5 έπί τοΟτον τόν ύψηλόν πάγον τό δριμύ καί
πανοϋργον έκεϊνο θηρίον άνελθεϊν άδύνατον. ίνα
δέ είς ταύτόν έλθη τοις άετοΟ γεννήμασιν άλώπηξ,
ή τύχη τινί δεϊ χρησαμένους έκείνους πονηρή
ίο καταπεσεΐν είς γήν τών οίκείων αύτοϊς φθαρέντων
ή φύσασαν αύτήν, α μή πέφυκε φύειν,
λαιψηρά κυκλώσαι πτερά
καί ούτως άρθεΐσαν έκ γής άναπτέσθαι πρός τόν
ύψηλόν πάγον. εως δ' έκάτερον έπί τής οίκείας
is μένει τάξεως, ούκ ενι κοινωνία τοις γής πρός τά
ούρανοΟ θρέμματα.
6 Καί μεθ' ετερα έπιλέγει:
Τούτων τοίνυν ούτως έχόντων καί πειρωμένου
του Πλάτωνος ελκειν τάς τών νέων ψυχάς άνω
2ο που πρός τό θείον καί τούτον τόν τρόπον προσοι-
κειούντος μέν τ ή άρετή καί τ ω καλώ, τών δέ άλλων
άπάντων άναπείθοντος ύπερφρονείν, φράσον ήμϊν,
ώ Περιπατητικέ, πώς έκδιδάξεις ταΟτα; πώς
όδηγήσεις έ π ' αύτά τούς φιλοπλάτωνας; 7 που
25 σοι τής αίρέσεως τοσούτον υψος λόγων ώστε τό
τών Άλωαδών φρόνημα κτήσασθαι καί τήν είς
ούρανόν όδόν ζητείν, ην έκεΤνοι μέν ώοντο όρών
άναθέσει δύνασθαι γίνεσθαι, τό δ' άρ' ή ν άφαιρέσει
τών άνθρωπίνων σπουδασμάτων γινόμεγον, ώς
3ο φησι Πλάτων; 8 τίς ούν ή παρά σου πρός
ταϋτα τοις νέοις βοήθεια; καί πόθεν τίς ό τής
άρετής συναγωνιστής λόγος ; έκ ποίων πραγματ-
(ει)ών Αριστοτέλους; τίνος τών ά π ' αύτοϋ; έκ
ποίων άγράφων; δίδωμι γάρ σοι καν ψεύδεσθαι
35 θέλης, μόνον τι νεανικόν. άλλά γάρ ούτ' έχεις
είπεϊν ούτ' άν έπιτρέψαι σοι τών ηγεμόνων τής
αίρέσεως ούδείς. 9 αϊ γοΰν 'Αριστοτέλους περί
ταύτα πραγματεϊαι, Εύδήμειοί τε καί Νικομάχειοι
καί Μεγάλων Ηθικών έπιγραφόμεναι, μικρόν τι
4ο καί ταπεινόν καί δημώδες περί τής άρετής φρονοΟσι
καί τοσούτον δσον άν τις καί Ιδιώτης καί άπαίδευ-
τος καί μειράκιον καί γυνή. τό μέν γάρ διάδημα,
ώς είπεϊν, καί τό σκήπτρον τό βασιλικόν, δ παρά
του Διός έχει λαβοϋσα άναφαίρετον ή άρετή
45 (έπει 'où παλινάγρετον, örri κεν' ούτος 'τη
κεφαλή έπινεύσει'), τοΰτο αύτήν άφαιρεϊσθαι τολ-
μώσιν. 10 ού γάρ έπιτρέπουσιν αύτήν ποιεϊν
146 Atticus apud Euseb. P. E. 15
εύδαίμονας, όμοίαν δε αύτήν καθιστασι π λ ο ύ τ φ
καΐ δόξ-η καί γένει και υγεία καί κάλλει και όσα
άλλα κοινά της κακίας, ώς yàp τούτων ότιοΟν
παρόν χωρίς αρετής ούκ αύταρκες εύδαίμονα τόν
κεκτημένον άποφήναι, καί ή άρετή κατά ταύτα
χωρίς τούτων ούχ ίκανή ποιήσαι τον έχοντ'
αύτήν εύδαίμονα. 11 πώς ούν ού καθήρηται καί
καταβέβληται το της άρετής αξίωμα; vai. άλλά
πολύ των άλλων άγαθών ύπερέχειν την άρετήν
λέγουσι. τί δή τούτο; καί yàp τήν ύγεία ν τοΟ
πλούτου, άλλά τό γε χωρίς άλλήλων μη άρκεϊν
προς εύδαιμονίαν πδσι κοινόν. 12 οπόταν ούν
τις έκ τούτων των δογμάτων καί ταύτης της
αίρέσεως διδάξειε τόν έν αύτη τ η ψυχή τό παν
άνθρώπινον άγαθόν ζητοΰντα, εύδαιμονία, φησίν,
«έπΐ τροχόν ούκ άναβαίνει» ούδέ ό «ταϊς Πριαμικαϊς
τύχαις συνεχόμενος» δύναιτ' άν εύδαίμων καί μα-
κάριος είναι. 13 τόν δε τήν άρετήν έχοντα τοι-
ούτοις τισί ττεριπεσείν ούκ άπεικός. τούτοις δε
επεται τό μήτε ακολουθεί ν έκ παντός τήν εύδαι-
μονίαν τοις τήν άρετήν εχουσι μήτ', εί γένοιτο,
παραμένει ν άεί-
Φύλλα τά μέν τ ' άνεμος χαμάδις χέει, άλλα δέ
Θ'ύλη τηλεθόωσα φύει.
ώς άνδρών γενεή ή μέν φύει, ή δ ' άπολήγει.
14 έτι σοι τ ό παράδειγμα μικρόν καί άτολμον, ώ
ποιητά.
έαρος δ ' έπιγίνεται ώρη.
πολύς ό μεταξύ χρόνος καί φ μή γίνεται, ε! θέλεις
άκριβώς τό έπίκηρον καί σαθρόν της άνθρωπίνης
γενεάς άπεικάσαι, παράβαλλε τήν 'Αριστοτέλους
εύδαιμονίαν. ρδον των φύλλων αύτη καί φύεται
καί άπολείπει, ούκ άναμένουσα περιτελλόμενον
τόν ένιαυτόν ούδ' αύτοετεί ούδ' αύτομηνί, άλλ'
αύτής ήμέρας, αύτής ώρας καί γίνεται καί άπόλλυ-
ται. 15 πολλά δέ τά άπολλύντα, καί πάντα έκ
της τύχης, καί γάρ αί του σώματος κήρες, μυρίαι
δέ αύται, καί πενία καί άτιμία καί δσα τοιαϋτα.
καί πρός ούδέν αύταρκεΐ τά της φίλης άρετής,
πρός βοήθειαν ούχ ίκανά. τήν μέν γ ά ρ κακοδαι-
μονίαν είργειν, τήν δέ εύδαιμονίαν διασώζειν
άσθενής. 16 τούτοις ούν τις έντραφείς καί τούτοις
άρεσκόμενος τοις λόγοις τίνα τρόπον ή αύτός
συνφσεται τοις Πλάτωνος ή άλλους πρός αύτά
έπιρρώσει ποτέ; ού γάρ εστίν όπως άν τις έκ
τούτων όρμώμενος παραδέξαιτο τ ά 'Ηράκλεια
καί θεία έκεΐνα δόγματα, ώς Ισχυρόν τι καί π ά γ -
καλον χρήμα άρετή καί ού(τε) ποτέ ένδέουσα
πρός εύδαιμονίαν ούτε ποτέ αύτής άφαιρουμένη,
άλλά κάν πενία, καν νόσος, κάν άδοξία, κάν βάσανοι
καί π ί τ τ α καί σταυρός, κάν τ ά έκ της τραγωδίας
5 άμα πάντα έπιρρυή, ετι ó δίκαιος εύδαίμων καί
μακάριος. 17 ύπό κήρυκι γοΟν αύτω τ ω μεγαλο-
φωνοτάτω κηρύττει, καθάπερ άθλητήν τίνα νικη-
φόρον, τόν δικαιότατον, δτι ούτός έστιν εύδαιμονέ-
στατος ( ό ) έξ αύτής της δικαιοσύνης τόν καρπόν
ίο της εύδαιμονίας δρεπόμενος. διαίρει τοίνυν, εί
βούλει, καί ποίκιλλε τριχή καί τετραχή καί πολ-
λαχή τά âyaôà διαστελλόμενος. ούδέν γάρ ταϋτα
πρός τό προκείμενο ν. ού δή π ο θ ' ή μας δι' αύτών
προσάξεις τ φ Πλάτωνι. 18 τί γάρ εί των άγαθών,
is ώς φής, τά μέν τίμια, καθάπερ ol Θεοί, τ ά δέ
έπαινετά, ώς ai άρεταί, τά δέ δυνάμεις, ώς πλούτος
καί Ισχύς, τά δέ ώφέλιμα, ώς αί Θεραπεϊαι; τί δ',
εί ταύτα έλάττονι διαιρέσει διαστελλόμενος λέγοις
των άγαθών τά μέν είναι τέλη, τά δέ ού τέλη;
20 τέλη μέν όνομάζων ών χάριν τά άλλα, ού τέλη
δέ τ ά των άλλων ενεκεν λαμβανόμενα. 19 τί δ',
εί μάθοι τις ότι τά μέν άπλώς άγαθά, τ ά δέ ού
πδσιν ; ή ότι τά μέν ψυχής άγαθά, τ ά δέ σώματος,
τά δ ' έκτός; ή πάλιν ότι τών άγαθών τά μέν
25 δυνάμεις, τά δέ διαθέσεις καί εξεις, άλλα δέ ένέργειαι,
τά δέ τέλη, τά δέ ύλαι, τά δέ όργανα; κάν (κατά)
τάς δέκα δέ κατηγορίας παρά σου μάθη τις δεκαχή
διανέμει ν τάγαθόν, τί ταΰτα πρός τήν Πλάτωνος
γνώμη ν τά διδάγματα; 20 εως ού γάρ σύ μέν
30 είτε όμωνύμως είτε όπως βούλει καλών άγαθά
τά τής άρετής, άλλα πρός τήν εύδαιμονίαν ώς
άναγκαϊα παραλαμβάνεις, τό ίκανόν τής άρετής
άφαιρούμενος, Πλάτων δ ' έκ περιουσίας περί τών
άλλων ζητεί τό δή Ικπλεων είς εύδαιμονίαν ά π '
35 αύτής τής άρετής έχων, ούδέν à ν ήμϊν εϊη κατά
τούτο κοινόν. άλλων σο! δει λόγων, άλλων τοΤς
Πλάτωνος.
ώς γάρ ούκ εστι λέουσι καί άνδράσιν όρκια πιστά
ούδέ λύκοι τε καί άρνες όμόφρονα θυμόν έχουσιν,
40 ούτως ούκ Ιστι Πλάτων ι καί Άριστοτέλει φιλία
περί τοϋ κορυφαιοτάτου καί κυριωτάτου τής
εύδαιμονίας δόγματος, διαμπερές γάρ, εί μή καί
κακά φρονέουσιν άλλήλοις, τά γε ύπεναντία περί
τών ε!ς τούτο φερόντων φαίνονται λέγοντες.
45
II. ΤοΟ αύτού πρός τόν αύτόν διενεχθέντα Μωσεϊ
Kai Πλάτωνι έν τ ω περί προνοίας λόγω
 Atticus apud Euseb. P. E. 15
5 1 Πάλιν Μωσέως καί των παρ' Έβραίοις
προφητών, ού μήν άλλά καί Πλάτωνος èv τούτος
συμφώνως τόν περί της των δλων προνοίας λόγον
ευκρινώς διατεθειμένων, ό 'Αριστοτέλης μέχρι
σελήνης στήσας τό θείον τα λοιπά τοΟ κόσμου
μέρη περιγράφει της του θεού διοικήσεως, έφ' οίς
καί άπελέγχεται προς του δηλωθέντος, ώδέ πη
διεξιόντος :
2 "Οντος δ ' Ιτι μεγίστου καί κυριωτάτου
τών. είς εύδαιμονίαν συντελούντων του περί της
προνοίας πείσματος, δ δή καί μάλιστα τόν άν-
θρώπινον βίον όρθοΐ, εί γε μή μέλλομεν άγνοεϊν,
πότερον δίκα τείχος ϋψιον
ή σκολιαΐς άπάταις άναβαίνει
έπιχθονίων γένος άνδρών,
ó μεν Πλάτων είς θεόν και έκ θεού πάντα άνάπτει.
φησί γάρ αυτόν άρχήν τε καί μέσα καί τελευτήν των
όντων απάντων έχοντα ευθείς περαίνειν περιπο-
ρευόμενον. καί αυ πάλιν φησίν αυτόν αγαθόν είναι,
άγαθώ δέ μηδένα φθόνον έγγίγνεσθαι περί μηδε-
νός. τούτου δ ' εκτός όντα πάντα ότι μάλιστα αγα-
θά ποιείν είς τάξιν άγοντα έκ της άταξίας. πάντων
δέ έπιμελούμενον καί πάντα κατά δύναμιν κοσμοϋν-
τα πεφροντικέναι καί τών άνθρώπων.
3 Καί μετά βραχέα:
Καί ό μέν Πλάτων ούτως, ό δέ τήν δαιμονίαν
ταυτην φύσιν έκποδών ποιούμενος καί τήν γε είσ-
αΟθις έλπίδα της ψυχής άποτέμνων τήν τε έν τω
παρόντι πρός τών κρειττόνων εύλάβειαν άφαιρού-
μενος τίνα προς Πλάτωνα εχει κοινωνίαν; ή πώς
άν έφ' ά βούλεται Πλάτων παρακαλέσαι καί πι-
στώσαιτο τά είρημένα; 4 πδν γαρ τούναντίον
συνεργός άν οΰτός γε καί συναγωνιστής τών έθε-
λόντων άδικεΐν φανείη. πας γάρ τις άνθρωπος ών
καί ταΐς άνθρωπίναις όρέξεσι κατισχημένος, άν κα-
ταφρονήση τών θεών καί μηδέν νομίση πρός αύτόν,
άτε πόρρω μέν αύτών άπωκισμένος έν τω ζην,
άποθανών δέ ούδέ Ιτι ών, έτοιμος άν έλθοι πρός τό
χαρίζεσθαι ταΐς έπιθυμίαις. 5 πίστιν γάρ λαβείν
περί του λαθεΐν άδικουντα ουκ άδύνατον, άν γε
άνθρώπους δέη λανθάνειν. où μήν άναγκαϊον έκ
παντός λαθεΐν ζητεΐν, όπου γέ τις τών πεφωρακό-
των κρατειν δυνατός έστιν. ώστε ετοιμόν τι χρήμα
πρός άδικίαν ή της προνοίας άπόγνωσις. 6 έκεϊνος
μέν γάρ καί πάνυ χρηστός έστιν, όστις τήν ήδονήν
147
ήμϊν προτείνας ώς άγαθόν καί τήν έκ θεών άδειαν
παρασχόμενος έτι μηχανήν πρός τό μή άδικεΐν πο-
ρίζειν οίεται, όμοιόν τι ποιών ίατρώ τήν μέν έτι
ζώντος του κάμνοντος βοήθειαν παρέντι, μετά θά-
5 νατον δέ πλέκειν τινάς μηχανάς πειρωμένω πρός
σωτηρίαν του τεθνεώτος. 7 παραπλησίως δέ
τούτω καί ό Περιπατητικός, ού γάρ ούτως ή περί
τήν ήδονήν σπουδή ώς ή πρός τό θείον ότι κήδοιτο
άπιστία τήν άδικίαν έπιρρώννυσι.
ίο τί ούν, φήσαι τις άν, έν ταύτω τάττεις Αριστο-
τέλη ν και Έπίκουρον; πάνυ μέν ούν, ώς γε πρός τό
προκείμενον. 8 τί γάρ διαφέρει προς ήμδς ή του
κόσμου τό θείον έξοικίσασθαι καί μηδεμίαν ήμΐν
πρός αύτό κοινωνίαν άπολιπεΐν, ή έν κόσμω τούς
is θεούς καθείρξαντα τών έπί γης πραγμάτων άπο-
στήσαι; κατ' ίσον γάρ παρ' άμφοτέροις τό έκ θεών
άμελές είς τούς άνθρώπους καί ίση τοις άδικοΟσιν ή
άπό τών θεών άδεια, τό δ' έκείνων μενόντων κατ'
ούρανόν καί ήμδς τι χρηστόν άπολαύειν μάλιστα
20 μέν κοινόν καί άλογων καί αψύχων, ήδη δέ ταύτη
γε καί κατ' Έπίκουρον όνησις τοις άνθρώποις άπό
θεών γίνεται. 9 τάς γοϋν βελτίονας άττορροίας
αύτών φασι τοις μετασχοΟσι μεγάλων άγαθών παρ-
αιτίας γίνεσθαι. άλλ' ούτε τούτον ούτε έκεΐνον δί-
25 καιον έν προνοίας άριθμεΐσθαι λόγω. εϊπερ γάρ καί
κατ' Έπίκουρον τό της προνοίας οϊχεται, καίτοι
τών θεών κατ' αύτόν πάσαν κηδεμονίαν ύπέρ της
σωτηρίας τών οίκείων άγαθών εισφερομένων, ού-
τως άν οϊχοιτο καί κατ' 'Αριστοτέλην τό της προ-
30 νοίας, εί καί τά κατ' ούρανόν έν τάξει τι vi και κό-
σμω διοικείται. 10 πρόνοιαν γάρ ζητοΟμεν ήμΐν
διαφέρουσαν, ής ού μέτεστι τω μήτε δαίμονας μήτε
ήρωας μήτε όλως έπιδιαμένειν δύνασθαι τάς ψυχάς
συγκεχωρηκότι.
35 11 έκεΐνο δ' έμοί κριτή καί αίσχυντηλότερον ό
'Επίκουρος δοκεϊ πεποιηκέναι. ώσπερ γάρ άπο-
γνούς δύνασθαι τούς θεούς άποσχέσθαι της άνθρώ-
πων κηδεμονίας είς ταύτόν έλθόντας αύτοΐς καθά-
περ είς άλλοδαπήν άπφκισε καί εξω που του κό-
40 σμου καθίδρυσε, τό άπάνθρωπον αύτών τή άπο-
στάσει καί τή πρός άπαντ' άκοινωνησία παραι-
τούμενος. 12 ό δέ περιττός ήμΐν ούτος τής φύ-
σεως εύρετής καί τών θείων πραγμάτων έπιγνώ-
μων άκριβής ύ π ' αύτήν τήν όψιν τών θεών τά
45 άνθρώπινα πράγματα ύποθείς εϊασεν άτημέλητα
καί άφρόντιστα, φύσει τινί καί ού θεοϋ λογισμω
διοικούμενα, όθεν είκότως άν καί αύτός ούδ ' έκεΐνο
148 Atticus apud Euseb. P. E. 15
t ò έγκλημα έκφύγοι, ô Korr' 'Επικούρου τινές μαν-
τεύονται, ώς άρα μή κατά γνώμην, αλλά δια τό
πρός άνθρώπων δέος τοις Θεοϊς κατένειμεν έν τω
παντί χώραν ώσπερ έν Θεάτρω θέαν. 13 τεκμή-
ριον δέ ποιούνται της γνώμης τάνδρός, δτι αυτών 5
άφεϊλε τήν πρός ή μας ένέργειαν, έξ ής μόνης τό
είναι τούς θεούς εμελλε τήν δικαίαν πίστιν εξειν. τό
γάρ αύτό τοΟτο και 'Αριστοτέλης ττοιεΐ. άποστή-
σας καί παραδοΟς όψει μόνη τήν πίστιν, πραγ-
ματεία κρίνειν άσθενεϊ τά έκ τοσοΟδε διαστήματος, ίο
τ ά χ ' άν αίδοϊ δοκοίη λέγειν ένταΰθα είναι θεούς.
14 ού γάρ άπολιπών εξω τι τοΟ κόσμου, άλλ' ού-
δέ τοις έπΐ γης προσαγαγών τούς θεούς ανάγκην
Ισχεν ή παντάπασιν άθεος όμολογεϊν (είναι) ή τήν
τοΟ δοκεϊν άπολείπειν θεούς δόξαν άνασφζειν, έν- is
ταϋθά που τούς θεούς άποικίσας. ó δέ τήν των
κρειττόνων άκρίβειαν παραιτησάμενος τη άμιξία
Ιοικεν εύσχημόνως άπιστεϊν τοις θεοϊς.
ΤαΟτα ό 'Αττικός προς 'Αριστοτέλη ν χρεωκο-
ποΰντα τον περί προνοίας λόγον. ό δ ' αυτός ετι ίο
καί ταΰτα τοίς είσημένοις προστίθησι, προς τον
αυτόν άποτεινόμενος μή βουλόμενον γενητόν είναι
τόν κόσμον.
III. Toö αύτοϋ πρός τόν αυτόν διευεχθέντα Μω- 25
σεϊ καί Πλάτωνι καί έν τ φ μή συγχωρεϊν γενητόν
είναι τόν κόσμον
6 1 Μωσέως γενητόν είναι τόν κόσμον όρι-
σαμένου ποιητήν τε καί δημιουργόν τοις δλοις τόν
θεόν έπιστήσαντος τοΟ τε Πλάτωνος τά ίσα Μω- 3ο
σεϊ φιλοσοφοΰντος, τήν έναντίαν κάν τούτω ό
'Αριστοτέλης όδεύσας άπελέγχεται πρός του δη-
λωθέντος συγγραφέως, ώδε πρός ρήμα γράφοντος :
2 Πρώτον δή περί γενέσεως κόσμου σκοπών
καί τό της προνοίας τό μέγα τούτο καί πολυωφε- 35
λές δόγμα πάντα ζητεϊν άναγκαϊον ήγούμενος καί
λογισάμενος, δτι τω μή γενομένω ούτε τινός ποιη-
τοΰ ούτε τινός κηδεμόνος πρός τό γενέσθαι καλώς
χρεία, ίνα μή άποστερήση τόν κόσμον της προ-
νοίας άφεϊλε τό άγένητον αύτοϋ. 3 παραιτούμεθα w τοϋ περί τόν θεόν, ή χρώμενος αγαθόν άν τι ποιή-
δέ νΟν μή έμποδών ήμϊν τούς άπό της αύτη ς έστίας
είναι, οίς άρέσκει καί κατά Πλάτωνα τόν κόσμον
άγένητον είναι, δίκαιοι γάρ είσιν ήμϊν συγγνώμην
νέμειν, εί περί τών δοκούντων Πλάτωνι πιστεύομεν
οίς αύτός "Ελλην ών πρός "Ελληνας ήμδς σαφεϊ καί 45
τρανφ τ φ στόματι διείλεκται. 4 'Παραλαβών
γάρ, 'φησίν, 'ό θεός παν δσον ήν όρατόν ούχ ήσυ-
χίαν άγον, πλημμελώς δέ καί ατάκτως κινούμενον,
είς τάξιν ήγαγεν έκ της άταξίας, ήγησάμενος τοΰ-
το εκείνου πάντως άμεινον. ' ετι δέ καί μάλλον, δτι
μή δι' αΐνιγμάτων μηδ' έπί του σαφοΰς χρεία τήν
γένεσιν παρεδέξατο, δήλοι δι' ών ό πατήρ αύτφ
τών πάντων διείλεκται περί τούτου μετά τήν τών
όλων δημιουργίαν. 5 "ΕπεΙ γάρ,' φησί, 'γεγέ-
νησθε' (λέγει δέ πρός τούς θεούς) 'άθάνατοι μέν
ούκ έστέ ούδ' άλυτοι τό πάμπαν, ούτι μέν δή λυ-
θήσεσθε της έμής βουλήσεως τυχόντες.' 6 άλλ',
δπερ εφην, πρός μέν τούς ένδον ήμϊν ύποφθεγγο-
μένους, άτε φίλους όντας, φιλίως τε και μεθ' ήσυ-
χίας πραέσιν έλέγχοις διακριθεΐμεν άν. Ιοικε γάρ καί
τούτους 'Αριστοτέλης μεταθεϊναι, τη μέν κατηγο-
ρία τοΰ δόγματος άντισχεϊν άδυνατήσαντας, τό
δέ άλώναι δόξαν ώς ψευδός ού βουληθέντας άνα-
θεϊναι Πλάτωνι. 7 κατά δέ τήν ήμετέραν άκοήν
άξιοϋντος Πλάτωνος τόν κόσμον γεγονέναι κάλ-
λιστον έργον ύπό τοΰ καλλίστου τών δημιουρ-
γών καί περιθέντος τ φ του παντός ποιητή δύνα-
μιν, δι ' ής καί ούκ όντα πρότερον έποίησε τόν κό-
σμον καί ποιήσας είσαεί βουλόμενός γε σφον δια-
φυλάξει, καί ταύτη δή γενητοϋ καί άφθάρτου κατ'
αύτό ν ύποκειμένου του κόσμου, τίς ήμϊν τών Πε-
ριπατητικών ταΰτα βέβαιοι ;
8 Δει δέ παραμυθήσασθαι τόν συναγωνιστήν
τούτων, δτι ού πάντως, εί τι γέγονε, τούτο άνάγκη
φθαρήναι, πάλιν δ' ούδ' εί τι μή φθαρήσεται, τού-
το άναγκαϊον άγένητον είναι, ούτε γάρ μίαν αίτίαν
τ φ άφθάρτω τήν έκ τοΟ άγενήτου συγχωρητέον
ούτε τ φ γενομένω τήν είς όλεθρον μεταβολήν
άβοήθητον καταλειπτέον. 9 πόθεν ούν έκ τών
'Αριστοτέλους λάβωμεν βοήθειαν είς ταϋτα, άνδρός
ού τηνάλλως ούδέ καθ' αύτό ν περαίνοντος τόν
περί τούτων λόγον, άλλ* έξ όρθού πρός Πλάτωνα
έναντιουμένου καί τό τε γενόμενον είς άνάγκην του·
άπολέσθαι περιιστάντος τό τε μή άπολούμενον έκ
μόνου του μή γενέσθαι λέγοντος κρατύνεσθαι τό
άφθαρτου, ού μήν ούδέ δύναμιν άπολείποντος αύ-
σαι ; ö γάρ ούπω πρότερον γέγονε, τοϋτο, φησίν,
ούδ' άν γένοιτο. 10 τοσούτον δέ άποδεΐ τοΰ
διά τούτων βοηθεϊν τ φ Πλάτωνος λόγω, ώστε
ήδη τινάς καί τών περί (τά) Πλάτωνος έσπουδα-
κότων φοβήσας οϊς είπεν άπέστησε τοΰ δόγματος,
ού δυνηθέντας συνιδεϊν δτι κατά μέν τήν αύτών
φύσιν τών πραγμάτων ήν (άν τις άνευ θεοΰ βουλή-
 Atticus apud Euseb. P. E. 15
σεως καί δυνάμεως έπινοήσαι) ούτε το γενόμενον
άφθαρτον οΰτε τό μή φθαρησόμενου γενητόν,
11 όταν δέ τήν άρΙστη ν Tis αιτία ν έτπστήση την
έκ θεού, δει ταύτην ηγεμόνα των πάντων λαβόυτα
μηδέν αυτήν των άλλων αίτίαύ άποφαίνειν χεί- s ήμδς αύτούς περί τής μεγίστης καί θειοτάτης δυνά-
ρονα. γελοϊον γαρ διότι μεν γέγονέ τι, δια τοΟτο
φθαρήναι, εΐ δέ ó θεός βούλεται, μή φθαρήναι, καΐ
διότι μέν τι άγένητόν έστιν, Ιχειν ίσχύν του μή
φθαρήναι, τήν δέ παρά τοΟ θεοΟ βούλησιν ενδεΐν
προς τό άφθαρτον τηρήσαί τι των γενομένων, ίο
12 και ό μέν οίκοδόμος ικανός ούκ ούσαυ οίκίαν
κατασκευάσασθαι, ικανός δέ τις και άνδριάντα, μή
όντα πρότερον, όντα ποιήσαι και ναΟν άλλος έξ ύλης
άργοΟ τεκτηνάμενος παρέσχε τοις δεομένοις καΐ
των άλλων τεχνιτών έκαστος, όσοι γε τάς ποιητι- is
κάς μετίασι τέχνας, δύναμιν ταύτην εχουσιν, ώς τι
των ούκ όντων άγειν είς ούσίαν, ó δέ παμβασιλεύς
και άριστοτέχνης ούδ' όσον άνθρωπίνου τεχνίτου
δυνάμεως μεθέξει, άμοιρος δ' ήμϊν πάσης έσται γε-
νέσεως; ούκ, έάν γε καΐ κατά βραχύ θείας αΙτίας 2ο
έπιλογισμόν οϊοί τε ώμέν λαβείν. 13 άλλα ποιή-
σαι μέν ικανός και βουληθήναι τά καλά ('αγαθός
γάρ, άγαθω δέ ούδείς φθόνος περί ούδενός'), τη-
ρήσαί δέ καΐ διαφυλάξαι τά γενόμενα ού δυνατός ;
καί μήν καΐ οί λοιποί τεχνϊται πρός άμφω ίκανοί. ó 25
γούν οίκοδόμος καί ó ναυπηγός ού μόνον καινάς
κατασκευάζονται ναΰς καί οίκίας, άλλα καί ταϊς
ύπό χρόνου διαφθειρομέναις ίκανοί βοηθείν, έτερα
των πεπονημένων άντικαθιστάντες αύταϊς. 14
ώστε καί τ ω θεω πάντως τό γε τοσούτον συγχω- 3ο
ρητέον. ó γάρ τις όλον ποιήσαι δυνατός, τοΟτο
πώς άν έκ μέρους άδύνατος είη ποιεϊν; και γε-
νέσθαι τοίνυν τι δει καινόν, εί γε μέλλοι τις όλως
ποιητής, καί τό καλόν έργον πρός άπαν δια-
σφζεσθαι. τό γάρ εύ γενόμενον έθέλειν λύειν κα- 35
KOÖ. 15 μείζων δέ άλλος είς σωτηρίαν τών γενο-
μένων δεσμός ούκ έστι τής του θεού βουλήσεως, ή
άνθρωπίνης μέν σπουδής καί βουλήσεως μεταλα-
βόντα πολλά, καί έθνη καί πόλεις καί έργα, μένει
χρόνο ν άμήχανον όσον γενόμενα μηκέτ' δντος του 4ο
θελήσαντος, τά δέ τής του θεού μετασχόντα γνώ-
μης καί δι' αύτόν καί ύ π ' αύτοϋ γενόμενα, ταύτα
δέ άρα παρόντος τοϋ ποιήσαντος οίχήσεται καί
ού παραμενεΤ; 16 τίνος αίτίας βιασαμένης τήν
τού ΘεοΟ γνώμη ν; πότερου τής έξ αύτών τών 45
γενομένων άνάγκης; άλλ' αύτή γε τ ω προσέσθαι
τό κοσμηθήναι τήν έκ του θεού προσωμολόγησεν
149
ήτταν. άλλ' Ιξωθέν τίνος αίτίας άνταγωνιζομένης
τ ω θεω; άλλ' ούτε icrriv ούτε έν οίς έφθη κρατήσας
καί κοσμήσας ó θεός έτι άξιον έν τούτοις αύτόν
έλαττούν τίνος, εΐ γε μή παντάπασι λανθάνομεν
μεως διαλεγόμενοι. 17 άλλά γάρ είς τόν περί τής
άληθείας λόγον έοίκαμεν ύπό προθυμίας έκφέρε-
σθαι. δήλον μέν και δ προύθέμεθα, ώς ούκ άν εΐεν
διδάσκαλοι περί κόσμου γενέσεως οί μηδέ τήν
άρχήν γένεσιν άπολιπόντες ούτω.
Καί μήν καί περί τής τών σωμάτων πέμπτης
ούσίας, ήν είσηγήσατο 'Αριστοτέλης, ταύτα πα-
ραθετέον:
IV. Του αύτου πρός τόν αύτόν πέμπτη ν σωμά-
των υποτιθέμενου ούσίαν ή ν ούτε Μωσής ούτε Πλά-
των γινώσκει
7 1 Περί γούν τών καλουμένων στοιχείων,
τών πρώτων σωμάτων, (έξ ών τά λοιπά πάντα
σώματα) συνέστηκε, Πλάτων μέν έπόμενος τ ή περί
αύτά έναργεία, καθάπερ καί οί πρό αύτοϋ, τέσσαρά
τε Ιφησεν είναι ταύτα όμολογούμενα, πύρ καί γήν
καί άέρα καί ύδωρ, καί έκ τούτων συγκρινομένων
καί τρεπομένων τά λοιπά πάντα γεννασθαι. 'Αρι-
στοτέλης δέ, ώς εοικεν, έλπίσας περιττότερος φα-
νεϊσθαι τ ω φρονεϊν εϊ τι σώμα έκ περιττού προσ-
θείη, προσκατηρίθμησε τοις φαινομένοις τέσσαρσι
σώμασι τήν πέμπτη ν ούσίαν, πάνυ μέν λαμπρώς
καί φιλοδώρως τ ή φύσει χρησάμενος, μή συνιδών
δέ ότι ού νομοθετεΐν δε! φυσιολογουντα, τά δέ τής
φύσεως αύτής έξιστορείν. 2 είς τοίνυν τήν άπό-
δειξιν τού τέσσαρας είναι τάς πρώτας τών σωμά-
των φύσεις, ής δή χρεία τοις Πλατωνικοΐς, ού μόνον
ούκ άν συντελοϊ τι ό Περιπατητικός, άλλά σχεδόν
καί μόνος έναντιοΐτ' άν. λεγόντων γούν ήμών ότι
παν σώμα ή θερμόν ή ψυχρόν, ή ξηρόν ή ύγρόν, ή
μαλακόν ή σκληρόν, ή κοϋφον ή βαρύ, ή άραιόν ή
πυκνόν καί εύρισκόντων ότι ούκ άν Ιτερον εϊη τι τό
μεθέξον τούτων τινός παρά τά τέσσαρα (εί μέν γάρ
θερμόν, ή πύρ ή άήρ. εί δέ ψυχρόν, ύδωρ ή γή. καί
εί μέν ξηρόν, πύρ ή γή. εί δέ ύγρόν, ύδωρ ή άήρ.
καί εί μέν μαλακόν, άήρ ή πύρ. εί δέ σκληρόν, ύδωρ
ή γή. καί κούφο ν μέν καί άραιόν, οίον πυρ καί
άήρ. βαρύ δέ καί πυκνόν, ύδωρ καί γή) καί έκ τών
άλλων δέ άπασών τών άπλών δυνάμεων κατα-
νοούντων ώς ούκ άν είη τι παρά ταύτα σώμα Ιτε-
ρον, ούτος άνθίσταται μόνος, φάσκων δύνασθαι
150 Atticus apud Euseb. P. E. 15

σώμα είναι τούτων άμοιρον, σώμα μήτε βαρύ μήτε άφειμένον καί έλεύθερον άπό τοΰ πάσχοντος είναι
κοΟφον, μήτε μαλακόν μήτε σκληρόν, μήτε ύγρόν, δει. ώστε χωρίς άν είη της ύλης, ής κεχωρισμένον
άλλα μήτε ξηρόν, μονονουχί λέγων σώμα ού σώμα. άσώματον άναγκαίως όμολογοϊτ' άν.
τό μέν γάρ όνομακαταλέλοιττεν αύτω,τάς δέ δυνάμεις,
δι' ών σώμα πέφυκεγίνεσθαι, πάσας άφήρηκεν. 3 ή 5 "Έτι καί τούτοις πρόσσχωμεν τον νοΰν έν δσοις
τοίνυυ ή μας άπερ αύτός λέγει πείθων άφαιρήσεται άλλοις διαφέρεσθαι τώ Πλάτωνι τον 'Αριστοτέλη ν
της Πλάτωνος γνώμης, ή τά Πλάτωνος βεβαιούμε- παρίστησιν :
νος τών αύτω δοκούντων άποστήσεται. ώστε ού-
δαμή χρήσιμος προς τά του που Πλάτωνος. 4 έτι V. Τοΰ αυτού πρός τόν αύτόν καί έν τοις κατ'
ό μέν Πλάτων πάντα τά σώματα, erre έπί μιας ίο ούρανόν θεωρήμασι διενεχθέντα τώ Πλάτωνι
όμοίας Ολης θεωρούμενα, βούλεται τρέπεσθαι μετα- 8 1 "Επειτα τούτοις έπόμενα πολλά έν οίς
βάλλει ν τ ' είς άλληλα, ó δέ έπί μέν τών άλλων <τοϋ- διαφέρονται. ó μέν γάρ φησι τά κατ' ούρανόν τήν
το συγχωρεί, παρά δέ ταύτα) ούσίαν άπαθή τε πλείστη ν ίδέαν έκ πυρός εχειν, ό δέ μηδαμή μετεΐναι
καί άφθαρτον καΐ άτρεπτον πάντως άξιοι, Ινα δή τοις ούρανίοις πυρός, καί ό μέν φησιν άνάψαι τόν
μή εύκαταφρονήτου τινός πράγματος γεννητής is θεόν φώς έν τή δευτέρα προς γη ν περιόδω, ίν'
είναι δοκή, περιττόν μέν καί ίδιον παντάπασι λέ- δτι μάλιστα είς άπαντα φαίνοι τόν ούρανόν, περί
γων ούδέν, τά δε Οπό Πλάτωνος έπ' άλλων έωρα- ήλίου τό τοιούτον άποφαινόμενος. ό δέ, άτε ούκ
μένα καλώς μεταφέρων έπί τά μή προσήκοντα, κα- έθέλων πύρ είναι τόν ήλιον, τό δέ φώς είδώς πΰρ
θάπερ τινές τών ύστερον γενομένων άνδριαντο- καθαρόν ή τι πυρός δν, ούκ έπιτρέπει φώς περί
ποιών. 5 έκεϊνοί τε γάρ άπομιμησάμενοι τοΟδε 20 αύτόν άνήφθαι. 2 ετι ό μέν, κατ' είδος άφθαρσίαν
του άνδριάντος κεφαλήν, άλλου δέ τό στέρνον, έτέ- άπονέμων τοις κατ' ούρανόν άπασιν, άποχωρήσεις
ρου δέ τήν ζώνην, είς ταύτόν συνθέντες ένίοτε μή τινάς αύτών καί προσχωρήσεις συμμέτρους φησί
προσήκοντα πράγματα άλλήλοις έπεισαν αύτούς γίνεσθαι. άναγκάζουσι δέ αύτόν λέγειν ταύτα, τάς
ώς τι πεποιηκότες ίδιον. καί όντως τό μέν δλον, δ δή μέν άποκρίσεις α! τε άκτϊνες τοΰ ήλίου καί θερμότη-
τις άν άσυμμέτρως έχειν αίτιάσαιτο, έστί ν αύτών, τά 25 τες κατά άπόρρυσιν αύτοΰγινόμεναι, τάς δέ προσ-
δ' έν αύτω συνηρανισμένα καί τι καλόν έχοντα ουκ κρίσεις ή ίση τοϋ μεγέθους αύτοΰ φαΰσις. où γάρ
αύτών. 6 ώσαύτως δέ καί Αριστοτέλης άκούων à ν ήθελε ν ίσα φαίνεσθαι μηδέν άνθ' ών άφίησι λαμ-
Πλάτωνος ότι Ιστι τις ούσία νοητή καθ' αύτήν βάνοντα. 3 ό δέ 'Αριστοτέλης πάντη μένειν έπί
άσώματός τε καί άχρώματος καί άναφής, ούτε γι- της αύτής ούσίας αύτά βούλεται, μήτε τινός αύτοΐς
νομένη ούτε φθειρομένη ούτε τρεπομένη ούτε μετα- 30 άποχωρούντος μήτε προσιόντος. 4 έτι ό μέν
βαλλομένη, άεΐ δέ κατά τά αύτά καί ώσαύτως πρός τή κοινή κινήσει τών άστρων, καθ' ην έν
έχουσα, πάλιν δ ' αΰ περί τών κατ' ούρανόν άκούων ταΐς σφαίραις ένδεδεμένοι κινούνται πάντες οί
ώς όντα θεία καί άφθαρτα [άπαθή] έστι σώματα, άστέρες, οί τε άπλανεϊς καί οί πλανώμενοι, καί
συνέθηκε καί συνεκόλλησεν έξ άμφοϊν πράγματα μή έτέραν αύτοΐς κίνησιν άποδίδωσιν, ην δή καί άλ-
συνφδοντα: π α ρ ' ών μέν γάρ τό είναι σώμα, παρ' 35 λως καλλίστη ν είναι συμβέβηκε καί προσήκουσα ν
ών δέ τό άπαθές εΤναι λαβών σώμα άτταθές έτεκτή- αύτών τή φύσει τοΰ σώματος, σφαιρικοί γάρ δντες
νατο. 7 έπί μέν ούν τών άνδριάντων, εί καί μή είκότως σφαιρικήν άν τινα κίνησιν έκαστος κινοΐτο
καλόν τό έκ τών διαφερόντων, ού τι γε άδύνατον περιδινούμενος, ό δέ καί ταύτης άφαιρεΐται τής κι-
γενέσθαι, διδάσκει γοϋν τά τοιαύτα καί "Ομηρος: νήσεως αύτούς, ην ώς έμψυχοι κινούνται, μόνην
δμμοπτα, 40 δέ <5πτολείπει τήν ύ π ' άλλήλων τών περιεχόντων
γάρ φησι, ώσπερ άψύχοις συμβαίνουσαν. 5 καί δή καί φησι
τήν γινομένην φαντασίαν ήμΐν άπό τών άστέρων
καί κεφαλήν ίκελος ΔιΙ τερπικεραύνω, ώς κινουμένων πάθος είναι της ήμετέρας όψεως άδυ-
"Αρει δέ ζώνην, στέρνον δέ Ποσειδάωνι. νατούσης καί ώσπερεί σειομένης, άλήθειαν δέ ούκ
τό δέ σώμα άπαθές ούκ άν ποτε γένοιτο, ποθητή 45 είναι, ώσπερ Πλάτωνος άπό ταύτης τής φαντασίας
γάρ καί τρεπτή συνδεδεμένο ν φύσει άνάγκην εχει τήν ύπέρ τής κινήσεως πίστιν λαμβάνοντος, άλλ'
συμπαθεΐν ώ συνέζευκται. εί δέ τι άπαθές είη, τούτο ούκ άπό τοΰ λόγου τοΰ διδάσκοντος δτι άνάγκη
 Atticus apud Euseb. P. E. 15 151

τούτων έκαστο ν ζώον όντα καί ψυχή ν έχοντα μάτων πρός τούς τόπους οίκειότητας τό κάτω λέ-
και σώμα κινεΐσθαι τήν ίδίαν κίνησιν ('παν yàp γοιτο έκάστοις έφ ' δ φέροιντο, άνω δέ έκάστοις τό
σώμα φ μέν εξωθεν τό κινεΐσθαι, άψυχον, φ δέ άλλότριον άφ' ού άναχωροιεν, καί κατά τήν αύτήν
ΙνδοΘεν αϋτώ έξ αύτοϋ, έμψυχον'), κινούμενο ν σχέσιν καί τό βαρύ καί τό κοϋφον διανείμαντος καί
δέ άτε θείον όντα τήν καλλίστη ν κινεΐσθαι κίνησιν. s πρόσω τούτων άποδείξαντος ότι μήτε τό μέσον
καλλίστης δ ' ούσην της έν κύκλοο κινήσεως, ταύτη μήτε τό πέριξ εύλογο ν άνω τι αύτών ή κάτω λέ-
αυτόν κινεΐσθαι. 6 ή δέ αϊσθησις τά μέν εκ του γεσθαι. 12 όδε άντιτίθησι πανταχόθεν κατα-
λόγου μαρτυροιτο âv ώς άληθεύουσα, ου μήν αυ- βάλλειν δείν ήγούμενος τά έκείνου, καί τό μέν έπί
τή παρέσχε την πίστιν της κινήσεως, περί δέ της τό μέσον φερόμενον βαρύ λέγειν βιάζεται, τό δέ
του παντός κινήσεως ώς μέν ουκ εν κύκλω τινί γί- ίο έπί τό πέριξ κοϋφον, καί τόν μέν τόπον τόν έν
νεται, νικώμενος ύπό της έναργείας ούκ εσχεν άν- μέσω κάτω φησί, τόν δέ πέριξ άνω.
τειπεΐν Πλάτωνι, παρείχε δέ κάνταϋθα διαφοράν
αύτώ τό καλόν τούτο εύρημα του (πέμπτου) 'Αλλά περί μέν κόσμου καί έξ ών ούτος καί τών
σώματος. 7 ó μέν γαρ Πλάτων, άτε όντων κατ' ούρανόν, τοσούτον άλλήλων άφεστήκατον.
τεσσάρων σωμάτων καί πάντων φύσει κινουμέ- is ταύτα μέν οϊδε. Μωσής δέ καί τά 'Εβραίων λόγια
νων άπλήν καί ευθείαν κίνησιν, πυρός μέν έπί τά τούτων ούδέν πολυπραγμονεϊ, καί εΐκότως, ότι
έκτός, γης δ ' έπί τό μέσον, των δέ άλλων έπί τά μηδέ πρός βίου κατόρθωσιν τοις περί ταύτα άσχο-
μεταξύ, τήν έν κύκλω κίνησιν άπέδωκε τή ψυχή. ó λουμένοις λυσιτελείν ένομίσθη.
δ', ήπερ άλλω σώματι άλλη ν, ούτω δέ καί τήν έν
κύκλω, καθάπερ σωματική ν τίνα, τ ω πέμτττω 20 VI. ΤοΟ αύτοϋ πρός τόν αύτόν καί έν τοις περί
προσένειμε σώματι, παντευκόλως αύτόν έξαπα- άθανασίας ψυχής διενεχθέντα τ ώ Πλάτωνι καί
τήσας. 8 τοις μέν γάρ έ π ' εύθείας κινουμένοις αί τοϊς ' Εβραίων λόγοις
βαρύτητες καί κουφότητες τήν άρχήν της κινήσεως
παρείχοντο, τό δέ πέμπτον σώμα, μήτε βάρους με- 9 1 'Υπέρ δέ της ψυχής τί και λίγο ι με υ άν;
τέχον μήτε κουφότητος, ακινησίας μάλλον, 9 άλλ' 25 δήλα γάρ ταϋτα ού μόνον τοϊς φιλοσοφοϋσιν, άλλ'
ού της έν κύκλω κινήσεως (αίτίαν εχει. εί γάρ) τοις ήδη σχεδόν καί τοις ίδιώταις άπασιν, ότι Πλάτων
έ π ' εύθείας κινουμένοις (ου) τό σχήμα τή ν αίτΙα ν μέν άθάνατον τήν ψυχήν άπολείπει καί πολλούς
Ιχει της κινήσεως, άλλ' ή ροπή, σώμα ού μόνον έν ύπέρ τούτου λόγους πεποίηται, ποικίλως καί παν-
μέσω τεθέν όμοίου τινός ούχ έξει πή κλιθή, άλλ' έν τοίως άποδεικνύς ότι έστίν άθάνατος ή ψυχή.
κύκλω περιτεθέν όμοίω τινί ούχ εξει της έπί τι 30 2 πολλή δέ καί τοις έσπουδακόσι περί τά Πλάτω-
κλίσεως αίτίαν, νος ή φιλοτιμία γέγονε, συναγωνιζομένοις τ ω τε
δόγματι καί τ ώ Πλάτωνι. σχεδόν γάρ τό συνέχον
είτ' έπί δεξί' ίωσι πρός ήώ τ ' ήέλιόν τε
τήν πδσαν αίρεσιν τάνδρός τ ο ϋ τ ' Ιστιν. 3 ή τε
είτ' έ π ' άριστερά
γάρ τών ήθικών δογμάτων ύπόθεσις έπηκολού-
είτε πρόσω είτ' όπίσω. 10 ετι τοίς μέν άλλοις 35 θησε τή της ψυχής άθανασία, τό μέγα καί λαμπρόν
σώμασιν έξωσθεΐσι των οίκείων τόπων παρέχει τό καί νεανικόν της άρετής διά τό τής ψυχής θείον
κινεΐσθαι πάλιν άφ' αύτών ή πρός τούτους άναφο- σώσαι δυνηθείσης, τά τε τής φύσεως πράγματα
ρά. τ ω πέμπτω δέ έκείυω, μηδέποτε έκβαίνοντι τών πάντα κατά τήν τής ψυχής διοίκησιν έσχε τό κα-
αύτοΟ τόπων, μένειν αν προσήκοι. λώς διοικεΐσθαι δύνασθαι.
11 καί περί τών άλλων δέ σωμάτων, ύπεξαι- 40 4 'Ψυχή γάρ πδσα, ' φησί, 'παντός έπιμελεΐται
ρουμένου του πέμπτου, φαίνεται φιλονεικών 'Αρι- του άψύχου, πάντα δέ ούρανόν περιπολεί άλλοτ'
στοτέλης μή τά αύτά λέγειν Πλάτωνι. ζητήσαντος έν άλλοις εϊδεσι γινομένη.' άλλά μήν καί τά τής
γάρ του Πλάτωνος, εί Ιστι φύσει βαρύ σώμα ή έπιστήμης καί τής σοφίας είς τήν άθανασία ν τής
φύσει κοϋφον, καί έπειδή ταϋτα κατά τήν πρός τό ψυχής άνήπται τ ώ Πλάτωνι. πάσαι γάρ ai μαθή-
άνω καί κάτω σχέσιν έφαίνετο λέγεσθαι, σκεψαμέ- 45 σεις άναμνήσεις, καί ούκ άλλως οίεται δύνασθαι
VOU, εϊτε Ιστι τι κάτω φύσει καί άνω είτε μή, καί σώξεσθαι καί ζήτησιν καί μάθησιν, έξ ών έπιστήμη
άποδείξαντος άκριβώς, ότι κατά μέν τάς τών σω- γίνεται. 5 εί δέ μή έστιν ή ψυχή άθάνατος, ούδέ
152 Atticus apud Euseb. P. E. 15
άνάμνησις. ει δέ μή τοΰτο, ουδέ μάθηση, πάντων
ούν των Πλάτωνος δογμάτων άτεχνώς έξηρτημέ-
νων καί έκκρεμαμένων της κατά τήν ψυχήν Θειότη-
τός τε καί αθανασίας, ό μή συγχωρών τοΰτο την
πδσαν άνατρέπει φιλοσοφίαν Πλάτωνος. 6 τίς
ου ν έστιν ò πρώτος έγχειρήσας άντιτάξασθαι άπο-
δείξεσι καί τήν ψυχήν άφελέσθαι της αθανασίας καί
της άλλης πάσης δυνάμεως; τίς δ ' έτερος προ
'Αριστοτέλους; των μέν γαρ άλλων οι μεν έπι-
διαμένειν συνεχώρησαν, οί δ', εί μή καί τούτο,
δύναμίν γε έν τω σώματι καί κίνησίν τινα καί
έργα καί πράξεις άπένειμαν τη ψυχή. 7 ό δέ,
δσωπερ Πλάτων άπεσέμνυνε τό της ψυχής πράγ-
μα, άρχήν γενέσεως καί θεοΰ παίδευμα καί τών
άπάντων προστάτιν άποφηνάμενος, τοσωδε έφι-
λονείκησε καθελεΐν και άτιμάσαι καί μικρού δεΐν
μηδέν άποφήναι τήν ψυχήν. 8 ούτε γάρ πνεύμα
ούτε πυρ ούτε όλως σώμα, άλλ' ουδέ ασώματο ν
οίον είναί τε έφ' αυτού καί κινεΐσθαι, άλλ' ουδ'
όσον έπί του σώματος άκίνητον είναι καί ώς είπεϊν
άψυχον. οίον γάρ τόδε έτόλμησεν ή και άπηναγ-
κάσθη, ώς καί τάς πρωτουργούς κινήσεις άφελέσθαι
της ψυχής, τό βουλεύσασθαι, τό διανοηθήναι, τό
προσδοκήσαι, τό μνημονεϋσαι, τό λογίσασθαι.
9 ού γάρ ψυχής ταϋτά φησι τά κινήματα ό τής
φύσεως, ώς φασι, γραμματεύς, πάνυ γοϋν ούτος
έστι πιστός συνεικέναι τι περί τών εκτός ό τής
αυτοϋ ψυχής τοσούτον διημαρτηκώς ώς μηδ' ότι
διανοείται παρακολουθειν. ού γάρ ή ψυχή, φησίν,
άλλ' ò άνθρωπος έστιν ό τούτων εκαστον ένεργών,
ή ψυχή δέ άκίνητος. 10 τούτω τοιγαροΟν έπό-
μενος Δικαίαρχος καί τάκόλουθον ικανός ών θεω-
ρεϊν άνήρηκε τήν βλην ΰπόστασιν τής ψυχής,
δτι μέν γάρ άόρατόν τι καί άφανές έστιν ή ψυ-
χή δήλον, ώστε ούκ αν διά γε τήν όπτό τών
αίσθήσεων ένάργειαν δφημεν είναι ψυχήν. αϊ δέ
κινήσεις αυτής άφανοϋς ούσης άναγκάζειν ή μας
δοκοϋσιν είναί τι τήν ψυχήν όμολογεϊν. 11 ταΰτα
γάρ άπας τις συνιέναι δοκεΐ τής ψυχής όντα, τό
βουλεύεσθαι καί σκοπεϊσθαι καί καθ' δν δήποτε
τρόπον διανοεϊσθαι. δταν γάρ ϊδωμεν τό σώμα
καί τάς τούτου δυνάμεις καί ένθυμηθώμεν δέ τάς
τοιαύτας ένεργείας ώς ού σώματος, δίδομεν είναί
τι έν ήμΐν έτερον τό βουλευόμενον, τοΰτο δέ είναι
τήν ψυχήν. έπεί πόθεν άλλαχόθεν έπιστεύσαμεν
ύπέρ ψυχής; 12 αν ούν τις έξ ών μάλιστα ψυχή
φαίνεται (είναι) ταύτα άφελόμενος έτέρω τι vi προσ-
άψη πράγματι, ούτε δθεν ούσα έμφαίνεται κατα-
λέλοιπεν ούτε ότι χρήσιμος αν είναι δοκοίη. τίς ούν
ή βοήθεια τ ω τήν ψυχήν άθάνατον είναι θέλοντι
παρά τοϋ τήν ψυχήν άποκτιννύντος ; τίς δέ ή
5 διδασκαλία του τρόπου τής κινήσεως, καθ' δν
αύτοκίνητον αύτήν φαμεν, παρά τών μηδέ τό
παράπαν αύτη κίνησιν νεμόντων; 13 ναί. άλλά
κατά γε τήν άθανασίαν τοΟ νοΰ φήσαι τις άν αύτόν
κοινωνεΐν Πλάτωνι. καί γάρ εί μή πασαν βούλεται
ίο τήν ψυχήν άθάνατον είναι, τόν γε νουν ομολογεί
θειόν τε καί άφθαρτον είναι, τίς μέν ούν τήν ούσίαν
καί τήν φύσιν ό νοΰς, δθεν ών καί πόθεν έπεισκρινό-
μενος τοις άνθρώποις καί που πάλιν άπαλλαττό-
μενος, αύτός άν είδείη, εί γέ τι συνίησιν ών λέγει
is περί του νου καί μή τό άπορον τοϋ πράγματος
τω άσαφεί τοϋ λόγου περιστέλλων έξίσταται τόν
ελεγχον, ώσπερ αϊ σηπίαι τό δυσθήρευτον έκ τοϋ
σκοτεινού ποριζόμενος. 14 πάντως δέ καί έν
τούτοις διαφέρεται Πλάτωνι. ό μέν γάρ φησι νοΰν
2ο άνευ ψυχής άδύνατον είναι συνίστασθαι, ό δέ
χωρίζει τής ψυχής τόν νοΰν. καί τό τής άθανασίας
ό μέν μετά τής ψυχής αύτφ δίδωσιν, ώς άλλως
ούκ ένδεχόμενον, ό δέ φησιν αύτω μόνω χωριζομέ-
νω τής ψυχής τοΰτο περιγίνεσθαι. καί τήν μέν
25 ψυχήν τοΰ σώματος ούκ ήξίωσεν έκβαίνειν, δτι
Πλάτωνι τούτο ήρεσε, τόν δέ νοΰν άπορρήγνυσθαι
τής ψυχής ήνάγκασεν, δτι άδύνατον εγνω Πλάτων
τό τοιοΰτο.
3ο Ταΰτα μέν ό 'Αττικός,
(cap. 10 = Plotin 4, 7, 8; cap. 11 = Porphyrios)
VII. Προς τόν αύτόν διενεχθέντα τώ Πλάτωνι
35 καί έν τω περί τής καθόλου ψυχής λόγψ
12 1 "Έτι τοΰ Πλάτωνος λέγοντος τήν ψυχήν
διακοσμεϊν τά πάντα διήκουσαν διά πάντων, καί
ταύτη ν ύφ' ής καί οί λοιποί διοικεΐσθαι συγχωροΐεν
4ο άν έκαστα, καί μηδέν άλλο είναι τήν φύσιν ή ψυχήν
καί δηλονότι ψυχήν ούκ άλογο ν καί έκ τούτων
συνάγοντος, δτι πάντα κατά πρόνοιαν γίνεται,
εί γε καί κατά φύσιν. πρός ούδέν τούτων ήμΐν
'Αριστοτέλης όμολογεΐ. 2 ού γάρ είναι τήν φύσιν
45 ψυχήν, καί τά περί γ η ν ύπό μέν φύσεως διοικεΐσθαι,
ύπό δέ ψυχής μή διοικεΐσθαι. είναι γάρ έφ' Ικάστω
τών πραγμάτων άλλας καί άλλας αΙτίας. τών μέν
 Atticus apud Euseb. P. E. 15 - Aeneas Gaz. Theophrastus
γάρ ουρανίων άεί κατά τά αυτά και ωσαύτως έχόν-
των αίτίαν τήν είμαρμένην ύποτίθησι, των δέ ύπό
σελήνην τήν φύσιν, των δέ ανθρωπίνων φρόνησιν
καί πρόνοιαν καί ψυχή ν, τό μέν γλαφυρόν áv ταϊς
τοιαύταις διαιρέσεσι παρεχόμενος, τό δέ αναγκαίο ν s
ού συνόρων. 3 εί γαρ μή μία τις εϊη δύναμις
έμψυχος διήκουσα δια του παντός καί πάντα συν-
δοΟσα καί συνέχουσα, ουτ' αν ευλόγως τό παν
ούτε καλώς διοικούμενον είναι δύναιτο. της δ ' αυ-
τής ή ν άρ' άβλεψίας καί πόλιν έλπίσαι ποτέ καλώς ίο
χωρίς ένώσεως διαγενέσθαι καί τό πδν τόδε
ήγήσασθαι πάγκαλον τω λόγω διαφυλάξειν, οϊόν
περ φαίνεται, μή συνδήσαντα καί συναρμόσαντα
ένός τίνος όμοίου κοινωνία, καί τοιούτον μέν τι
πράγμα τό διοικούν έκαστα εϊναί φησιν, οίον is
αρχήν είναι κινήσεως, τούτο δέ είναι ψυχή ν ού
βούλεται, καίτοι του Πλάτωνος αυ δεικνύντος δτι
τοις κινουμένοις απασιν άρχή καί π η γ ή της κινή-
σεως ή ψυχή. καί δ μέν αν Ιργον εϊη ψυχής λογικής
καί φρονίμου τό μηδέν μάτην ποιειν, τοΟτο άνατί- 2ο
θησι τή φύσει, του δέ όνόματος αύτη τής ψυχής ού
μεταδίδωσιν, ώσπερ έκ τών όνομάτων, άλλ' ούκ
έκ τών δυνάμεων τών πραγμάτων λαμβανομένων.
VIII. Προς τον αύτόν διαπαίξαντακαίτάςπα- 25
ρά Πλάτωνι ΐδέας ας ούκ άγνοείν καί οϊ ' Εβραίων
ήδη πρότερον συνέστησαν λόγοι
13 1 Τό δέ κεφάλαιον καί τό κΟρος τής Πλάτω-
νος αίρέσεως, ή περί τών νοητών διάταξις, ήτίμα-
σται καί προπεπηλάκισται καί παντοίως, τό γε
εξόν έπ' Άριστοτέλει, περιύβρισται. ού γάρ δυν-
άμενος έννοήσαι διότι τά μεγάλα καί Θεία καί
περιττά τών πραγμάτων παραπλησίου τινός δυν-
άμεως είς έπίγνωσιν δεΐται, τ ή δ ' αύτοΰ λεπτή καί
ταπεινή δριμύτητι πιστεύων, ήτις διαδϋναι μέν
τών έπί γής πραγμάτων καί τήν έν τούτοις
άλήθειαν Ιδεΐν έδύνατο, τής δ ' όντως άληθείας
έποπτεϋσαι τό πεδίον ούχ οία τε ήν, αύτω κανόνι
καί κριτή τών ύπέρ αύτόν χρησάμενος άπέγνω
τινάς είναι ιδίας φύσεις, οίας Πλάτων ί-γνω, λήρους
δέ καί τερετίσματα καί φλυαρίας έτόλμησεν ειπείν
τά τών όντων ανώτατα. 2 τό μέν ούν άκρον τε
καί έσχατο ν τών Πλάτωνος φιλοσοφημάτων έστί
τό περί τήν νοητήν ταύτην καί άίδιον ούσίαν
τήν τών Ιδεών, 'ένθα δή πόνος τε καί άγων
Ισχατος ψυχή πρόκειται. ' ό μέν γάρ μετάσχων καί
153
έφικόμενος αύτής πάντως εύδαίμων, ό δέ άπο-
λειφθείς καί άδυνατήσας θεωρός γενέσθαι πάντως
άμοιρος εύδαιμονίας καταλείπεται. 3 καί διά τού-
το Πλάτων τε πανταχή διαγωνίζεται, δεικνύς τήν
ίσχύν τούτων τών φύσεων, ούτε γάρ αίτίαν
ώντινωνοϋν άποδοϋναί φησιν οϊόν τε είναι καλώς,
αν μή τούτων μεθέξει, ούτε γνώσιν τίνος άληθοϋς,
αν μή τ ή προς ταύτα άναφορδ, άλλ* ούδέ λόγου
μετέσεσθαί τισιν, εί μή τήν τούτων ούσίαν όμολογή-
σειαν. 4. ο! τ ' αΰ τά του Πλάτωνος συνιστάναι
έγνωκότες τόν πλείστον άγώνα τών λόγων έν
τούτω τίθενται πάνυ άναγκαίως. ούδέν γάρ ετι τό
Πλατωνικόν απολείπεται, εί μή τάς πρώτας καί
άρχικωτάτας φύσεις ταύτας συγχωρήσεταί τις
αύτοϊς ύπέρ Πλάτωνος, ταύτα γάρ έστιν οίς
μάλιστα τών άλλων ύπερέχει. 5 νοήσας γάρ θεόν
προς αύτά τών απάντων πατέρα καί δημιουργόν
καί δεσπότην καί κηδεμόνα καί γνωρίζων έκ τών
έργων τόν τεχνίτην πρότερον νοήσαι τοΟτο δ
μέλλει δημιουργήσειν, εϊθ' ούτω τω νοηθέντι
κατόπιν επί τών πραγμάτων προσάγειν τήν όμοι-
ότητα, ώσαύτως δή, τά του θεοϋ νοήματα πρεσβύ-
τερα τών πραγμάτων, τά τών γενομένων παρα-
δείγματα άσώματα καί νοητά, κατά τά αύτά καί
ώσαύτως έχοντα άεί, μάλιστα μέν καί πρώτως
αύτά όντα, παραίτια δέ καί τοις άλλοις του είναι
τοιαύτα έκαστα, οΐά περ έστί, κατά τήν πρός
αύτά ομοιότητα συνιδών ό Πλάτων όντα ού
ρδστα όφθήναι, ού μήν ούδέ λόγω σαφώς δηλωθή-
3ο ναι δυνάμενα, αύτός ώς οϊόν τε ήν ύπέρ αύτών εΐ-
πείν καί φρονήσαι καί παρασκευάσαι τούς μέλλον-
τας έπακολουθήσειν πραγματευσάμενος ταύτα και
τήν σύμπασα ν αύτοΰ φιλοσοφία ν εις τούτο συν-
ταξάμενος, περί ταΰτά φησι καί τήν τούτων νόησιν
35 καί τήν σοφίαν είναι καί τήν έπιστήμην, δι' ής
τό άνθρώπινον τέλος καί ή μακαριστή βιοτή παρα-
γίνεται.
6 Τοσαϋτα ό 'Αττικός, παρήν δέ καί τούτων
4ο ετι πλείω έκ τής δηλωθείσης παραθέσθαι του
άνδρός γραφής, πλήν άλλά τοις έκτεθεΐσιν άρκε-
σθέντες μεταβησόμεθα καί έπί τήν τών Στωϊκών
αϊρεσιν.
45 Addendum: Aeneas Gaz., Theophrastus ed. Colonna (Napoli
1958) p. 46,2-47,5
Ούκ αρα δημιουργός ό Δημιουργός, εί μή
154 Aeneas Gaz. Theophrastus - Ar. Eth. Nie. 1095 b 28-1096 a 4 cum comm. Eustr.

βουλόμενος ö πεποίηκεν δημιουργεί - άλλ' πρεσβύτερον τοΰ ποιήματος τόν ποιητήν. ό δέ

αύτόματον τόδε τό πάν, εί μή γέγονεν. άντι-
στατοϋν γάρ τφ ήλίψ τό σώμα où συγχωρεί
κατόπιν γενέσθαι τήν λαμπηδόνα καί τοϋτο ή
σκιά- όθεν οιον τό σώμα, τοιαύτη διαγράφεται. s
ό δε Δημιουργός άσώματος, άόριστος, αύτό
τό φώς ύπάρχων. πώς ούν ή πόθεν συμβέβηκεν
ή σκιά; πώς δέ άμείνων ην καί ώς άληθώς
Δημιουργός, αυτός ποιών και συναρμόζων ή
βούλοιτο ή σκιάς έξ άνάγκης επομένης; τίς δ' ίο
αν τήν έαυτοϋ σκιάν κοσμείν ή καθαίρειν βού-
λοιτο; ούκούν καί τήν Πρόνοιαν ó τών άνοήτων
λόγος συνανείλεν- ού γάρ αν γένοιτο σκιάς
έπιμέλεια. ετι δέ άμα τφ σώματι σκιά παρα-
φαίνεται- άλλ' άδύνατον άμα τφ Δημιουργφ is
παραλαμβάνειν τήν ϋλην. καί τούτο Πλωτίνος
περιεργαζόμενος τήν ϋλην σαφώς πάνυ προ-
λέγει και τόν Άναξαγόραν κωμψδεϊ ότι μή
προλέγει, άλλ' άμα τόν Δημιουργόν καί τήν
ϋλην είσήγαγεν άδύνατον δέ άμα, δει γάρ είναι 2ο
πολύς 'Αττικός, ó τοϋ Πλάτωνος έραστής, τά
τφ έρωμένψ δοκοϋντα διεξιών, εφη που τού
κόσμου τήν φύσιν καί τάξιν έπιζητεϊν, τοιούτον
δ' αύτόν όντα ούκ άγέννητον ούδ' άΐδιον είναι,
άλλ' ύπό τοϋ μείζονος τήν δύναμιν καί τελειο-
τέρου, θεού τοϋ πρεσβυτάτου καί νοητού
γεγονέναι· όρατόν γάρ όντα καί άπτόν καί πάντη
σωματοειδή, άμήχανον ήν άγένητον είναι- ών
γάρ ή ούσία βοηθείας δείται της παρ' έτέρου
προς τό είναι, πώς ταύτα μή όμολογούμεν
γεγονέναι τε καί ύπό τού ποιήσαντος διασφζεσ-
θαι; τόν δέ 'Αριστοτέλη καί γελοΐον άποκαλεΐ,
όμολογούντα μεν τόδε τό πάν όρατόν είναι και
άπτόν καί σωματοειδές, άγένητον δέ καί άφ-
θαρτον είναι φιλονεικούντα. ή πώς ού καταγέ-
λαστος έκεΐνος, εί μηδέ τοις τών Αιγυπτίων
προφήταις έθέλει συνέπεσθαι, οϊ τούδε τοΰ
παντός άρχήν καί γένεσιν λέγοντες έπέστησαν
καρκίνψ τοϋ κόσμου τήν ώραν;

22. LOCI ARISTOTELICI I N Q U I B U S ΈΙΟύΤΕΡΙΚΟΙ ΛΟΓΟΙ V E L SIMILIA L A U D A N T U R

1. Ethica Nicomachea 1 0 9 5 b 2 8 — 1 0 9 6 a 4 cum

commentario Eustratii

ζητουσι yoOv urtò τών φρονίμων τιμδσθαι, καί π α ρ '

olç γινώσκονται, καί έ π ' αρετή, δήλον ούν ότι κατά γε
1095b 30 τούτους ή άρετή κρείττων. τ ά χ α δέ καί μάλλον άν τις
τέλος του πολιτικού βίου ταύτην ύττολάβοι. φαίνεται δέ
άτελεστέρα καί αύτη. δοκεϊ γ ά ρ ένδέχεσθαι καί καθεύδειν
Ιχοντα τήν άρετήν ή άπρακτεϊν δια βίου, καί πρός τούτοις
1096a κακοπαθεϊν καί άτυχεϊν τά μέγιστα, τόν δ' ούτως ζώντα
ούδείς αν εύδαιμονίσειεν, el μή θέσιν διαφυλάττων. καί
ττερί μέν τούτων άλις. ίκανώς γ ά ρ καί έν τοις έγκυκλίοις
είρηται ττερί αύτών.

Eustratius in Eth. Nie. A Commentarius
ed. G. Heylbut CAG XX
p. 37,33—38,3 ad 1096a 3
φασί τόν Άριστοτέλην έπη τινά έκθέσθαι έπίτηδες
κατά τίνα άριθμόν συμποσούμενα έν έτέρα καί
έτέρςτ θέσει καί τάξει, ών έκάστη dorò τού αύτοϋ
τε ήρχετο καί είς τό αύτό κατέληγε, διό καί
35 έγκύκλια ταϋτα ώνόμασεν, οίς ημείς μέν ούκ ένε-
τύχομεν, είσΐ δ' οϊ περί τούτων Ιστόρησαν,
έν έκείνοις φησίν είρήσθαι περί εύδαιμονίας, καί εί
εστί μακαρίζειν τινά έκ τών κατ' άρετήν μόνων
έξεων μηδέν κατ' αύτάς έν βίφ διαπραττόμενον.
4ο διό βραχύ τι περί τούτων εΙπών παρελήλυθε.
 Ar. Eth. Nie. 1102 a 2 3 - 1 1 0 3 a 3 cum comm. Eustr. 155

2. Ethica Nicomachea 1102a23—1103a3 cum

commentario Eustratii

1102 a 23 θεωρητέον δή καΐ τω ττολιτικω ττερί ψυχής, θεωρητέον

δέ τούτων χάριν και έφ' δσον Ικανώς έχει προς τά ζητού-
5 25 μενα, τό γαρ έπΐ πλεΐον έξακριβουν έργωδέστερον ίσως έστίν
των προκειμένων, λέγεται δέ περί αυτής καΐ Ιν τοις έξω-
τερικοϊς λόγοις άρκούντως Ινια, καί χρηστέον αύτοϊς. οίον τό
μέν δλογον αυτής είναι, τό δέ λόγον εχον. ταϋτα δέ πό-
τερον διώρισται καθάπερ τά του σώματος μόρια καί παν τό
io so μεριστόν, ή τ φ λόγω δύο έστίν άχώριστα πεφυκότα καθάπερ
έν τή περιφερείς τό κυρτόν καί τό κοίλον, ούδέν διαφέρει
προς τό παρόν, του άλογου δέ τό μέν Ιοικε κοινω καί φυ-
τικφ, λέγω δέ τό αίτιον του τρέφεσθαι καί αΰξεσθαι. τήν
τοιαύτην γάρ δύναμιν τής ψυχής έν δπασι τοϊς τρεφομέ-
ΐ5 1102b νοις θείη τις δν καί έν τοίς έμβρύοις, τήν αύτήν δέ ταύτην
καί έν τοις τελείοις. εύλογώτερον γάρ ή άλλην τινά. ταύ-
της μέν ουυ κοινή τις άρετή καί ουκ άνθρωπίνη φαίνεται, δο-
κεϊ γάρ έν τοις ύπνοις ένεργεϊν μάλιστα τό μόριον τούτο καί
5 ή δύναμις αύτη, ό δέ άγαθός καί κακός ήκιστα διάδηλοι
20 καθ' ύπνον, όθεν φασίν ούδέν διαφέρειν τό ήμισυ του βίου τούς
εύδαίμονας των άθλίων. συμβαίνει δέ τοϋτ* είκότως. άργία
γάρ έστιν ό ύπνος τής ψυχής ή λέγεται σπουδαία καί φαύλη,
πλήν εϊ πη κατά μικρόν διικνοϋνταί τίνες των κινήσεων, καί
ίο ταύτη βελτίω γίνεται τά φαντάσματα των έπιεικών ή των
25 τυχόντων, άλλά περί μέν τούτων άλις, καί τό θρεπτικόν
έοπέον, έπειδή τής άνθρωπικής άρετής άμοιρον πέφυκεν.
εοικεν δέ καί άλλη τις φύσις τής ψυχής άλογος είναι, με-
τέχουσα μέντοι πη λόγου, του γάρ έγκρατοϋς [καί άκρατους] τον
is λόγον καί τής ψυχής τό λόγον έχον έπαινοϋμεν. όρθώς γάρ
30 καί έπί τά βέλτιστα παρακαλεί, φαίνεται δ ' έν αύτοϊς
καί άλλο τι, παρά τόν λόγον πεφυκός, δ μάχεταί τε καί
άντιτείνει τω λόγω. άτεχνώς γάρ καθάπερ τά παραλελυ-
μένα του σώματος μόρια εις τά δεξιά προαιρουμένων κινήσαι
20 τούναντίον είς τά άριστερά παραφέρεται, και έπί τής ψυχής
35 ούτως, έπί τάναντία γάρ αί όρμαΐ των άκρατων, άλλ' έν
τοις σώμασι μέν όρώμεν τό παραφερόμενον, έπί δέ τής ψυ-
χής ούχ όρώμεν. ίσως δέ ούδέν ήττον καί έν τή ψυχή νομι-
στέον είναί τι παρά τόν λόγον, έναντιούμενον τούτω καί άντι-
26 βαϊνον. πώς δ' ετερον, ούδέν διαφέρει, λόγου δέ καί τούτο
40 φαίνεται μετέχειν, ώσπερ είπομεν. πειθαρχεί γουν τω λόγω
τό του έγκρατοϋς. ετι δ ' ίσως εύηκοώτερόν έστι τό του σώφρονος
καί άνδρείου. πάντα γάρ όμοφωνεΐ τ ω λόγω. φαίνεται δή
καί τό άλογον διττον. τό μέν γάρ φυτικόν ούδαμώς κοινω-
3ο νεΐ λόγου, τό δ ' έπιθυμητικόν καί όλως όρεκτικόν μετέχει
45 πως, ή κατήκοόν έστιν αύτοϋ καί πειθαρχικόν. ούτω δή καί
του πατρός καί των φίλων φαμέν Ιχειν λόγον, καί ούχ
156 Ar. Eth. Nie. 1 1 0 2 a 2 3 - 1 1 0 3 a 3 ; 1 1 4 0 a 1 - 6 cum comm. Eustr. - Ar. Eth. Eud. 1 2 1 7 a 3 1 - 1 2 1 8 b 24

ώσπερ των μαθηματικών, δτι δέ πείθεται πως ΐπτό λόγου

τό άλογον, μηνύει καί ή υουθέτησις και πδσα έττιτίμησίς τε
1103a καί παράκλησις. εί δέ χρή καί τούτο φάναι λόγον εχειν,
διττον εσται καί τό λόγον έχον, τό μέν κυρίως καί έν αύτώ,
τό δ' ώσπερ τοΟ πατρός άκουστικόν τι.

Eustratms in Eth. Nie. A Commentarius
ed. G. Heylbut CAG. X X
p. 111.21—32 ad 1102a 26 (deinde p. 112,1 — 120,12 Eu-
stratius locum Aristotelicum valde turbatum suo Marte ex-
plicare conatur)
τών 'Αριστοτελικών συγγραμμάτων τά μέν προς
τους κοινώς άκροωμένους της αύτοΰ διδασκαλίας
έκδέδοται έν ταϊς κοιναϊς διατριβαϊς άναγινωσκό-
μενα καί προς τούς αύτοϋ μαθητάς αμέσως διασα-
φούμενα, τά δέ κατ' ιδίαν πρός τινας έξωθεν
προσπεφώνηται, έκαστο ν αυτών προς έκαστο ν
τών ζητούντων τοις ζητουμένοις πράγμασιν οίκ-
είως έκτεθειμένον. έκεϊνα μέν ουν άκροαματικά
όνομάζεται, έπεί ώς είρηται πρός τούς κοινώς
άκροωμένους γεγένηται, ταϋτα δέ έξωτερικά, διότι
τούτων έκαστον πρός τινα ζητήσαντα γέγραπται
έξω της κοινής άκροάσεως. έπεί τοίνυν έν τοις
τοιούτοις διαφοράν τινα περί ψυχής είρηκε κατά
τινας χρείας προκειμένας κατά καιρόν, παραπέμπει
ή μας πρός έκεινα, χρήσιμα όντα πρός τά ένταυθα
ζητούμενα, καί προτρέπεται χρήσθαι έκείνοις πρός
τά ένταυθα συμβαλλομένοις.

3. Ethica Nicomachea 1140a 1—6 cum commen-

tario Eustratii

1140a του δ ' ένδεχομένου άλλως εχειν εστι τι καί ποιητόν

καί πρακτόν. ετερον δ ' έστί ποίησις καί πρδξις. πιστεύομεν
δέ περί αύτών καί τοις έξωτερικοϊς λόγοις. ώστε καί ή
μετά λόγου εξις πρακτική έτερον έστι τής μετά λόγου ποιη-
6 τικής εξεως. διό ούδέ περιέχεται ύ π ' άλλήλων. ουτε γάρ
ή πράξις ποίησις οϋτε ή ποίησις πράξίς έστιν-

Eustratius in Eth. Nie. Ζ Commentarius
ed. G. Heylbut CAG. X X
p. 298,26—33 ad 1140a 2—3
λαβών ώς όμολογούμενον τό έτερα είναι αλλή-
λων τήν ποίησιν καί πρδξιν, βεβαιοϋται τοϋτο έκ
της κοινής ύπολήψεως καί λέγει πιστή ν είναι τήν
τούτων διαφοράν, έξ ών άπαντες περί αυτών κοι-
νώς ύπολαμβάνουσιν άνθρωποι, έξωτερικούς δ '
ονομάζει λόγους, ούς εξω τής λογικής παραδόσεως
κοινώς <εΐς) τά πλήθη <έκδίδοσθαί> φασι διό καί
προστίθησι τοις κοινοΐς λόγοις άρκούμενος ώσπερ
συμπεραίνων ώστε καί ή μετά λόγου πρακτική Ιτε-
ρόν έστι τής μετά λόγου ποιητικής έξεως.

4. Ethica Eudemia 1217a31—1218b 24

1217a so Νυν δέ
λέγομεν δτι τών άγαθών τά μέν έστιν άνθρώπψ πρακτά
τά δ ' ού πρακτά. τοϋτο δέ λέγομεν ούτω διότι ένια τών όν-
των ούθέν μετέχει κινήσεως, ώστ' ούδέ τών (πρακτών) άγαθών, καί ταϋτ'
 Ar. Eth. Eud. 1217 a 3 1 - 1 2 1 8 b 24

ίσως άριστα την φύσιν έστίν. ενια δέ πρακτά μέν, άλλά

πρακτά κρείττοσιν ημών. επειδή δέ διχοός λέγεται τό πρα-
κτόν (καί γαρ (τά) ών ενεκα πράττομεν και ά τούτων ενεκα
μετέχει πράξεως, οίον καί τήν ύγίειαν καί τον πλοΟτον
τίθεμεν των πρακτών και τά τούτων πραττόμενα χάριν, τά
θ' υγιεινά καί τά χρηματιστικά), δήλον δτι καί τήν εύδαι-
μονίαν των άνθρώπω πρακτών άριστον θετέον.
Σκεπτέον τοίνυν τί τό άριστον καί ποσαχώς λέγεται,
έν τρισί δή μάλιστα φαίνεται δόξσις είναι τοΟτο. φασί γάρ
άριστον μέν είναι πάντων αυτό τό άγαθόν, αυτό δ ' είναι
τό άγαθόν φ ύπάρχει τό τε πρώτω είναι τών άγαθών καί
τό αίτίω τη παρουσία τοις άλλοις του άγαθά είναι. ταΟτα
δ ' υπάρχει άμφότερα τη Ιδέα του άγαθοϋ. λέγω δέ άμφό-
τερα τό τε πρώτον τών άγαθών καί τό τοις άλλοις αίτιον
άγαθοϊς τη παρουσία του άγαθοϋ είναι, μάλιστά τε γάρ
τάγαθόν λέγεσθαι κατ' έκείνης άληθώς (κατά μετοχή ν γάρ
καί όμοιότητα τάλλα άγαθά έκείνης είναι), καί πρώτον
τών άγαθών. άναιρουμένου γάρ του μετεχομένου άναιρεΐσθαι
καί τά μετέχοντα της Ιδέας, & λέγεται τω μετέχει ν έκεί-
νης, τό δέ πρώτον τούτον εχειν τόν τρόπον προς τό ύστερον,
ώστ' είναι αϋτό τό άγαθόν τήν Ιδέαν του άγαθοϋ. καί γάρ
χωριστήν είναι τών μετεχόντων, ώσπερ καί τάς άλλας
Ιδέας. "Εστί μέν ουν τό διασκοπεϊν περί ταύτης της δόξης
έτέρας τε διατριβής καί τά πολλά λογικωτέρας έξ άνάγ-
κης. οί γάρ άμα άναιρετικοί τε καί ' κοινοί λόγοι κατ' ούδε-
μίαν είσίν άλλην έπιστήμην. εί δέ δει συντόμως είπεϊν περί
αυτών, λέγομεν ότι πρώτον μέν τό είναι Ιδέαν μή μόνον (τοϋ)
άγαθοϋ άλλά καί άλλου ότουοϋν λέγεται λογικώς καί κενώς
(έπέσκεπται δέ πολλοίς περί αύτοΰ τρόποις καί έν τοις έξω-
τερικοΐς λόγοις καί έν τοις κατά φιλοσοφίαν). επειτ' εί καί
δτι μάλιστ' είσίν αί Ιδέαι καί (ή τοϋ) άγαθοϋ Ιδέα, μή π ο τ ' ούδέ
χρήσιμος πρός ζωήν άγαθήν ούδέ προς τάς πράξεις, πολ-
λαχώς γάρ λέγεται καί ίσαχώς τω όντι τό άγαθόν. τό
τε γάρ δν, ώσπερ έν άλλοις διήρηται, σημαίνει τό μέν τί
έστι, τό δέ ποιόν, τό δέ ποσόν, τό δέ πότε, καί προς τού-
τοις τό μέν έν τ ω κινεϊσθαι τό δέ έν τω κινεΐν. καί τό
άγαθόν έν έκάστη τών πτώσεων έστι τούτων, έν ούσία μέν ó
νοΰς καί ό θεός, έν δέ τώ ποιώ τό δίκαιον, έν δέ τω ποσω
τό μέτριον, έν δέ τω πότε ό καιρός, τό δέ διδάσκον καί
τό διδασκόμενον περί κίνησιν. ώσπερ ουν οϋδέ τό δν εν τι
έστί περί τά είρημένα,. ούτως ούδέ τό άγαθόν, ούδέ έπιστήμη
έστί μία ούτε τοϋ δντος ούτε τοϋ άγαθοϋ. άλλ' ούδέ τά δμοιο-
σχημόνως λεγόμενα άγαθά μιας έστί θεωρήσαι, οίον τόν
καιρόν ή τό μέτριον, άλλ' έτέρα ετερον καιρόν θεωρεί καί
έτέρα Ιτερον μέτριον, οίον περί τροφήν μέν τόν καιρόν καί
τό μέτριον Ιατρική καί γυμναστική, περί δέ τάς πολεμικός
πράξεις στρατηγία, καί ούτως έτέρα περί έτέραν πραξιν, ώστε
 Ar. Eth. Eud. 1217 a 3 1 - 1 2 1 8 b 24

σχολή αύτό ye τό άγαθόν Θεωρήσαι μιας. ετι έν δσοις

ύπάρχει το πρότερον καΐ ύστερον, οΰκ Ιστι κοινόν τι παρά
ταύτα καί τούτο χωριστόν. είη yàp αυ τι του πρώτου ττρό-
τερον, πρότερον γαρ τό κοινόν καί χωριστόν διά τό άναι-
ρουμένου του κοινού άναιρεϊσθαι τό πρώτον, οίον εί τό διπλά-
σιον πρώτον των πολλαπλασίων, ούκ ενδέχεται τό πολλα-
πλάσιο ν τό κοινή κατηγορούμενον είναι χωριστόν. έσται yàp
του διπλασίου πρότερον, εί συμβαίνει τό κοινόν εϊναι την
Ιδέαν, οίον εί χωριστόν ποιήσειέ Tis τό κοινόν. εί yáp έστι
δικαιοσύνη αγαθόν καί άνδρεία, εστι τοίνυν, φασίν, αύτό τι
άγαθόν. τό ούν 'αύτό' πρόσκειται προς τον λόγον τόν κοινόν.
τούτο δέ τί âv είη πλην δτι άίδιον καί χωριστόν; άλλ' ούδέν
μάλλον λευκόν τό πολλάς ημέρας λευκόν του μίαν ήμέ-
ραν. ώστ' ούδέ (τό άγαθόν μδλλον άγαθόν τω άίδιον είναι·)
ούδέ δή τό κοινόν άγαθόν ταύτό τη ιδέα. πασι
γαρ ύπάρχει κοινόν. άνάπαλιν δέ καί δεικτέον ή ώς νυν
δεικνύουσι τό άγαθόν αύτό. νυν μέν γάρ έκ των (μή) όμολο-
γουμένων έχειν τό άγαθόν, έξ έκείνων τά όμολογούμενα
είναι άγαθά δεικνύουσιν, έξ άριθμών δτι ή δικαιοσύνη καί
ή ύγίεια άγαθόν. τάξεις γάρ καί άριθμοί, ώς τοις άριθμοΐς
καί ταΐς μονάσιν άγαθόν ύπάρχον διά τό είναι τό 1ν αύτό
τάγαθόν. δει δ ' έκ τών όμολογουμένων οίον ύγιείας Ισχύος
σωφροσύνης ( . . . ) έτι καί έν τοις άκινήτοις μάλλον τό καλόν,
πάντα γάρ τάδε τάξις καί ηρεμία, εί άρα, έκεΐνα μδλ-
λον, έκείνοις γάρ ύπάρχει ταύτα μάλλον, παράβολος δέ
καί ή άπόδειξις δτι τό εν αύτό τό άγαθόν δτι οί άρι-
θμοί έφίενται (αύτού). ούτε γάρ ώς έφίενται λέγεται φανερώς,
άλλά λίαν άπλώς τοΟτό φασι, καί δρεξιν είναι πώς άν
τις ύπολάβοι έν οίς ζωή μη ύπάρχει ; δει δέ περί τούτου
πραγματευθήναι, και μή άξιοϋν μηθέν άλόγως à καί μετά
λόγου πιστεϋσαι ού ράδιον. τό τε φάναι πάντα τά όντα
έφίεσθαι ένός τίνος άγαθού ούκ άληθές. εκαστον γάρ Ιδίου
άγαθοϋ ορέγεται, όφθαλμός όψεως, σώμα ύγιείας,
ούτως άλλο άλλου, δτι μέν ούν ούκ εστίν αύτό τι άγαθόν, έχει
άπορίας τοιαύτας, καί δτι ού χρήσιμον τη πολιτική, άλλ'
ϊδιόν τι άγαθόν, ώσπερ καί ταϊς άλλαις, οίον γυμναστική
εύεξία.
"Ετι καί τό έν τω λόγω γεγραμμένον. ή γάρ ούδε-
μιδ χρήσιμον αύτό τό του άγαθού είδος ή πάσαις ομοίως,
έτι ού πρακτόν.
'Ομοίως δ* ούδέ τό κοινόν άγαθόν ούτε αύτό
άγαθόν έστιν (καί γάρ âv μικρώ ύπάρξαι άγαθώ) ούτε
πρακτόν. ού γάρ δπως ύπάρξει τό ότωούν (άγαθόν) ύπάρχον ή
Ιατρική πραγματεύεται άλλ' δπως ύγίεια, όμοίως δέ καί
τών άλλων τεχνών έκάστη. άλλά πολλαχώς τό άγαθόν,
καί έστι τι αύτού καλόν, καί τό μέν πρακτόν τό δ ' ού πρα-
 Ar. Eth. Eud. 1217 a 31-1218 b 24; 1218 b 32-1219 a 1; 1240 a 4 - b l l 159

κτόν. πρακτόν δέ τ ό τοιούτον άγαθόν, τό ου ενεκα, ουκ εστί

δέ τούτο έν τοίς άκινήτοις.
Φανερό ν (ου ν) δτι οΰτε ή Ιδέα τάγαθοϋ
τ ό ζητούμενον αύτό τό άγαθόν έστιν ούτε τό κοινόν (τό μέν
s γαρ άκίνητον καΐ ου ττρακτόν, τ ό δέ κινητόν μέν άλλ* où
ίο πρακτόν). τ ό δ ' ου ενεκα ώς τέλος ápicrrov και αίτιον των
ύφ' αύτό καί πρώτον πάντων, ώστε τ ο ϋ τ ' au είη αύτό τ ό
άγαθόν, τ ό τέλος των άνθρώττω πρακτών. τοϋτο δ ' έστί τ ό
ÙTTÒ τήν κυρίαν πασών (έπιστήμην), αύτη δ ' έστί πολιτική καί οίκονο-
ιο μική καί φρόνησις. διαφέρουσι γαρ αύται αϊ εξεις ττρός
IB τάς άλλας τ ω τοιαΟται είναι (προς δ ' άλλήλας εί τι δια-
φέρουσι ν ύστερον λεκτέον). δτι δ ' αίτιον τ ό τέλος των ΰφ'
αύτό δηλοΐ ή διδασκαλία, όρισάμενοι γαρ τ ό τέλος τάλλα
δεικνύουσιν δτι εκαστον αυτών άγαθόν. αίτιον γάρ τ ό ού
is ενεκα, οίον έπειδή τ ό ύγιαίνειν τοδί, άνάγκη τοδί είναι
20 τό συμφέρον ττρός αυτήν, τ ό δ ' υγιεινών της ύγιείας αίτιον
ώς κίνησαν, καί τότε του είναι άλλ' ου του άγαθόν είναι
τήν ύγίειαν, έπεί ουδέ δείκνυσιν ούθείς δτι άγαθόν ή ΰγίεια
(àv μή σοφιστής fj καί μή Ιατρός, ούτοι γάρ τοίς άλλοτρίοις
20 λόγοις σοφίζονται), ώσττερ ούδ' άλλη ν άρχήν ουδεμίαν.

5. Ethica Eudemia 1 2 1 8 b 3 2 — 1 2 1 9 a l

1218b Πάντα δή τάγαθά ή έκτος ή (έν) ψυχή,

καί τούτων αίρετώτερα τ ά έν τ η ψυχή, καθάττερ διαιρούμεθα
καί έν τοις έξωτερικοίς λόγοις. φρόνησις γάρ καί άρετή
25 ss καί ήδονή έν ψυχή, ών ή èvia ή πάντα τέλος είναι δοκεΐ
ττασιν. τών δέ έν ψυχή τ ά μέν εξεις ή δυνάμεις είσί, τ ά
δ ' ένέργειαι καί κινήσεις.
Ταύτα δή ούτως ύποκείσθω, καί
περί άρετής δτι έστίν ή βελτίστη διάθεσις ή εξις ή δύναμις
30 1219 a έκάστων δσων έστί τις χρήσις ή έργον.

6 Α . Ethica Eudemia 1240 a 4 - b l l

Πόσα μέν oúv είδη φιλίας, καί τίνες διαφο-
ραί καθ' άς λέγονται οί τε φίλοι καί οι φιλοΰντες
καί οί φιλούμενοι, καί οΰτως ώοτε φίλοι είναι
καί άνευ τούτου, εϊρηται· περί δέ αύτόν αύτφ
φίλον είναι ή μή, πολλήν εχει έπίσκεψιν. δοκεΐ
γαρ ένίοις μάλιστα έκαστος αύτός αύτφ φίλος
είναι, καί τούτψ χρώμενοι κανόνι κρίνουσι τήν
προς τούς άλλους φίλους φιλίαν· κατά δέ τούς
λόγους και τά δοκοΰνθ' ύπάρχειν τοις φίλοις
τά μέν ύπεναντιοϋται, τά δ' όμοια φαίνεται
35 όντα. εστί γάρ πως κατά άναλογίαν αϋτη ή
φιλία, άπλώς δ' οϋ. έν δυσι γάρ διηρημένοις τό
φιλεϊσθαι καί φιλεϊν· δι' ά μάλλον οϋτως αύτός
αύτφ φίλος, ( ώ ς ) έπί τοϋ άκρατούς καί εγκρα-
τούς εϊρηται πώς έκών ή άκων, τφ τά μέρη
40 εχειν πως πρός άλληλα τά της ψυχής, καί
160 Ar. Eth. Eud. 1 2 4 0 a 4 - b l l ; 1244b 1-1245 b 19

ομοιον τα τοιαύτα πάντα, εί φίλος αύτός αύτφ
και έχθρός, καί εί άδικε! τις αύτός αύτόν. πάντα
γαρ έν δυσΐ ταύτα καί διηρημένοις- ή δή δύο
πως καί ή ψυχή, υπάρχει πως ταύτα, ή δ' ού
διηρημένα, ούχ ύπάρχει.
Άπό δε της προς αύτόν εξεως [ώς] οί λοιποί
τρόποι τού φιλείν διωρισμένοι, καθ' οϋς έν τοις
λόγοις έπισκοπείν είώθαμεν. δοκεϊ γαρ φίλος
εϊναι ό βουλόμενός τινι τάγαθά ή οία οϊεται
άγαθά, μή δι' αύτόν, άλλ' έκείνου ενεκα - άλλον
δε τρόπον φ το είναι βούλεται δι' εκείνον και
μή δι* αύτόν, κάν εί μή διανέμων τάγαθά, μή
τφ τό είναι τούτω αν δόξειε μάλιστα φιλείν
άλλον δε τρόπον φ συζήν αίρειται δι' αύτήν
τήν όμιλίαν καί μή δι' έτερον τι, οίον οί πατέρες
τό μέν είναι τοις τέκνοις, συζώσι δ' έτέροις.
μάχεται δή ταύτα πάντα προς άλληλα, οϊ μέν
γαρ αν μή τό έαυτοϊς, οϊ δέ αν μή τό είναι,
οϊ δέ τό συζήν, ούκ οϊονται φιλεϊσθαι. έτι τό
άλγούντι συναλγεϊν μή δι' έτερον τι [αγαπάν
θήσομεν], οίον οί δούλοι προς τούς δέσποτας,
cm χαλεποί άλγούντες, άλλ' ού δι' αυτούς,
( . . . ) ωσπερ αί μητέρες τοις τέκνοις καί οί
συνωδίνοντες όρνιθες, βούλεται γάρ μάλιστά
γε ού μόνον συλλυπεΐσθαι ó φίλος τφ φίλψ,
s άλλά και τήν αύτήν λύπην, οίον διψώντι
συνδιψήν, εί ένεδέχετο, ότι [μή] εγγύτατα, ó δ'
αύτός λόγος καί έπί τού χαίρειν ( τ ό γάρ
χαίρειν) μή δι' έτερον τι, άλλά δι' έκεϊνον, ότι
χαίρει, φιλικόν. ετι τά τοιάδε λέγεται περί τής
ίο φιλίας, ώς ίσότης φιλότης, καί [μή] μίαν ψυχήν
είναι τους άληθώς φίλους, άπαντα ταύτα
έπαναφέρεται προς τον ένα. καί γάρ βούλεται
τάγαθά αύτφ τούτον τον τρόπον, ούθε'ις γάρ
αύτός αύτόν εύ ποιεί διά τι έτερον, ούδέ
is χάριτος, ού δέ λέγει ότι έποίησεν ή εις· δοκεϊ
γάρ φιλεϊσθαι βούλεσθαι ó δήλον ποιών ότι
φιλεΐ, άλλ' ού φιλεϊν. καί τ ό είναι μάλιστα καί
τό συζήν καί τό συγχαίρειν καί τό συναλγεϊν,
καί μία δή ψυχή, καί τό μή δύνασθαι άνευ
20 άλλήλων μηδέ ζήν, άλλά συναποθνήσκειν, οϋτω
γάρ έχει ó εις, καί ϊσως όμιλεΐ αύτός αύτφ.

6 Β. Etilica Eudemia 1244b 1—1245b 19

1244b Σκετττέον δέ καί περί αύταρκείας καί φιλίας, πώς

Ιχουσι πρός τάς άλλήλων δυνάμεις, άπορήσειε γάρ άν τις
25 πρότερον, εΐ τις εϊη κατά πάντα αύτάρκης, έσται τούτψ φίλος,
εί κατ' Ινδειαν ζητείται φίλος, εί (δ') εσται (ό)άγαθός αύταρκέστα-
6 τος (καί) ε! ό μετ' άρετής (βίος) εύδαίμων, τί άν δέοι φίλου; ούτε γάρ
των χρησίμων δεισθαι αυτάρκους, ούτε των εϋφρανούντων
ούτε του συζήν, αυτός γάρ αύτω Ικανός συνεΐναι. μάλιστα
30 δέ τούτο φανερόν έττί θεού. δήλον γάρ ώς ούδενός προσδεό-
μενος ουδέ φίλου δεήσεται, ούδ ' Ισται αύτφ εί γε μηθέν δέοιτό
ίο του. ώστε καί άνθρωπος ό εύδαιμονέστατος ήκιστα δεή-
σεται φίλου, άλλ' ή καθ' όσον άδύνατον εϊναι αύτάρκη.
άνάγκη άρα έλαχίστους εϊναι φίλους τω άριστα ζώντι, καί
35 άεΐ έλάττους γίνεσθαι, καί μή σπουδάζειν όττως ώσι φίλοι,
άλλ' όλιγωρεϊν μή μόνον των χρησίμων άλλά καί ( τ ω ν ) είς τό
is συζήν αϊρετών. άλλα μήν καί τοϋτο φανερόν άν εϊναι δό-
ξειεν ώς ού χρήσεως ενεκα ό φίλος (ζητητέος) ούδ' ώφελείας, άλλ' ό
δι' άρετήν φίλος μόνος, όταν γάρ μηθενός ένδεεΐς ώμεν,
40 τότε τούς συναπολαυσομένους ζητοϋμεν πάντες, καί τούς εύ πει-
σομένους μάλλον ή τούς ποιήσοντας. άμείνω δ ' εχομεν κρί-
20 σιν αύτάρκεις όντες ή μετ' ένδείας, δτε μάλιστα των συζήν
άξίων δεόμεθα φίλων.
 Ar. Eth. Eud. 1244 b 1-1245 b 19

Περί δέ τής άττορίας ταύτης σκε-

Ίττέον μή ποτέ τό μέν τι λέγεται καλώς το δέ λανθάνει
δια τήν παραβολή ν. δηλον δέ λαβούσι τ( τό ζην τό κατ'
ένέργειαν καί ώς τέλος, φανερόν ούν ότι τό αίσθάνεσθαι
καί τό γνωρίζειν, ώστε καί τό συζήν τό σνναισθάνεσθαι καί
τό συγγνωρίζειν έστίν. εστί δέ τό αύτοϋ αίσθάνεσθαι καί τό
αυτόν γνωρίζειν αίρετώτατον έκάστω (καί δια τούτο του ζην
πάσιν έμφυτος ή όρεξις, τό γαρ ζην δει τιθέναι γνώσίν
τι να), εί ούν τις όπτοτέμοι καί ποιήσειε τό γινώσκειν αυτό
καθ* αυτό αΰταρκες (άλλα τούτο (λόγω) μέν λανθάνει ώσπερ έν τω
λόγω γέγραπται, τ ω μέντοι πράγματι Ιστι μή λανθάνειν),
ούθένάν διαφέροι ή τό γινώσκειν άλλον άνθ' αύτοΟ- τοΰτο δ '
όμοιο ν τω ζην άνθ' αύτοϋ άλλον, εύλόγως δέ τό έαυτοϋ
αίσθάνεσθαι καί γνωρίζειν αίρετώτερον. δει γάρ άμα συν-
Θεϊναι δύο έν τω λόγω, δτι τε τό ζην [καί] αίρετόν καί ότι
τό άγαθόν, καί έκ τούτων ότι τό αύτοϊς ύπάρχειν τήν
τοιαύτην φύσιν. εΐ ούν έστίν άεί της τοιαύτης συστοιχίας ή
έτέρα έν τή του αίρετοΰ τάξει, καί τό γνωστόν καί τό αίσθητόν
έστιν ώς όλως είπεϊν τω κοινωνεΐν της ώρισμένης φύσεως,
ώστε τό αύτοΟ βούλεσθαι αίσθάνεσθαι τό αύτόν είναι τοιονδΐ
βούλεσθαι έστίν. έπεί ούν ού κατ' αύτούς έσμεν εκαστον τούτων,
άλλά κατά μετάληψιν των δυνάμεων έν τω αίσθάνεσθαι
ή γνωρίζειν (αίσθανόμενος γάρ αίσθητός γίνεται ταύτη καί
κατά τοΟτο, καθ' δ πρότερον αίσθάνεται καί ή καί ού, γνω-
στός δέ γινώσκων) — ώστε δια τοΟτο καί ζην άεί βούλεται ότι
βούλεται άεί γνωρίζειν, τοΟτο δέ ότι αύτός είναι τό γνωστόν,
τό δή συζην αίρεΐσθαι δόξειε μέν αν είναι σκοπουμένοις πως
εΰηθες, έπεί των κοινών πρώτον καί τοις άλλοις ζφοις, οίον
τό συνεσθίειν ή τό συμπίνειν. τί γάρ διαφέρει τό πλησίον
ούσι ταύτα συμβαίνειν ή χωρίς, αν άφέλης τόν λόγον ;
άλλά μήν καί του λόγου κοινωνεΐν τοϋ τυχόντος έτερον τοιού-
τον, άμα τε ούτε διδάσκειν ούτε μανθάνειν τοις αύταρκέσι
φίλοις οΐόν τε- μανθάνων μέν. γάρ αύτός ούκ έχει ώς δει,
διδάσκοντος δ ' ού φίλος, ή δ' όμοιότης φιλία, άλλά μήν
φαίνεταί γε ότι πάντες ήδιον τών άγαθών μετά τών
φίλων κοινωνοΟμεν, καθ' όσον έπιβάλλει έκάατω καί ού
δύναται άρίστου. άλλά τούτων τω μέν ήδονής σωματικής
τω δέ θεωρίας μουσικής τω δέ φιλοσοφίας, καί τό άμα δει
είναι τ ω φίλω (διό φασι 'μόχθος οί τηλου φίλοι'), ώστ' ού δει
γενέσθαι άπ ' άλλήλων τούτου γινομένου, όθεν καί ό έρως
δοκεϊ φιλίςί όμοιον είναι, τοϋ γάρ συζήν όρέγεται ό έρών,
άλλ' ούχ ή μάλιστα δει, άλλά κατ' αίσθησιν.
*0 μέν τοίνυν
λόγος έκεϊνά φησι διαπορών, τό δ ' έργον ούτω φαίνεται
γινόμενο ν, ώστε δήλο ν ότι παρακρούεταί πως ημάς ó δια-
πορών. σκεπτέον (ούν) έντεύθεν τάληθές. ό γάρ φίλος βού>εται είναι,
ώσπερ ή παροιμία φησίν, 'άλλος 'Ηρακλής, άλλος αύτός'.
 162 Ar. Eth. Eud. 1244 b 1 - 1 2 4 5 b 19 - Ar. Pol. 1254 a 1 3 - b 24

διέσπασται δέ καί χαλεπόν τό έφ' ένός γενέσθαι,

άλλα κατά μέν τήν φύσιν τό συγγενέστατου, κατά δέ τό σώμα όμοιος
ετερος, άλλος δέ κατά την ψυχήν, καί τούτων κατά μό-
ριον ετερος ετερον. άλλ' ούθέν γε ήττον βούλεται ώσπερ
s 35 αυτός διαιρετός είναι ό φίλος, τό ούν του φίλου αίσθάνεσθαι
τό αϋτοΟ πως άνάγκη αίσθάνεσθαι είναι καί τό (τον φίλον γνωρίζειν τό) αυτόν πως
γνωρίζειν. ώστε καί τά φορτικά μέν συνήδεσθαι καί συζήν
τω φίλω ηδύ ευλόγως (συμβαίνει γάρ έκείνου άμα αϊσθη-
σις άεί), μάλλον δέ τάς θειοτέρας ήδονάς. αίτιον δ' ότι
ίο 1245b άεΐ ήδιον έαυτόν θεωρείν έν τ φ βελτίονι άγαθώ. τούτο δ '
έστίν ότέ μέν πάθος, ότέ δέ πραξις, ότέ δέ έτερον τι. εί
δ' (ήδιστον τό) ευ ζην καί αύτόν καί τον φίλον, έν δέ τ φ συζήν (τό)
συνεργεΐν, ή κοινωνία των έν τέλει μάλιστά γε. διό (δε!) συν-
5 θεωρεϊν καί συνευωχεισθαι, ου τά δια τροφήν καί τά
is άναγκαϊα. αί τοιαϋται (γάρ ούχ) όμιλίαι δοκοϋσιν είναι αλλ' άπο-
λαύσεις. άλλ' έκαστος ού δύναται τυγχάνειν τέλους, έν
τούτω βούλεται συζήν. εί δέ μή, καί ποιεϊν ευ καί πά-
σχειν υττό τών φίλων αίροϋνται μάλιστα.
"Οτι μέν τοίνυν
20 ίο καί δεϊ συζήν, καί ότι μάλιστα βούλονται πάντες, καί ότι
ό εύδαιμονέστατος καί άριστος μάλιστα τοιούτος, φανερόν.
ότι δέ κατά τον λόγον ούκ έφαίνετο, καί τοΰτ' ευλόγως συνέ-
βαινε λέγοντος άληθή. κατά τήν σύνθεσιν γάρ τής παρα-
βολής άληθοϋς ούσης ή λύσις έστίν. ότι γάρ ό θεός ού τοιοϋ-
25 is τος οίος δεΐσθαι φίλου, καί τον όμοιον ήξίου. καίτοι κατά
τούτον τον λόγον ούδέ νοήσει (τι) ό σπουδαίος, ού γάρ ούτως ό
θεός εύ έχει, άλλα βέλτιον ή ώστε άλλο τι νοεϊν παρ '
αυτός αύτόν. αίτιον δ ' ότι ήμϊν μέν τό εύ καθ' ετερον,
έκείνω δέ αύτός αύτοΟ τό εύ έστίν.

7. Politica 1254a 13—b24

35 1254 a Τίς μέν oúv ή φύσις του δούλου

καί τίς ή δύναμις, έκ τούτων δήλον. ό γάρ μή αύτοΟ φύ-
15 σει αλλ' άλλου άνθρωπος ών, ούτος φύσει δούλος έστιν,
άλλου δ' έστίν άνθρωπος, ός αν κτήμα ή άνθρωπος ών, κτήμα δέ
όργανον πρακτικόν καί χωριστόν.
40 Πότερον δ ' έστί τις φύσει
τοιούτος ή ou, καί πότερον βέλτιον καί δίκαιον τινι δουλεύειν
ή ού, άλλα πδσα δουλεία παρά φύσιν έστί, μετά ταϋτα
20 σκετττέον. ού χαλεπόν δέ καί τω λόγω θεωρήσαι καί έκ
τών γινομένων καταμαθεϊν. τό γάρ άρχειν καί άρχεσθαι
45 ού μόνον τών άναγκαίων άλλα καί τών συμφερόντων έστί.
καί εύθύς έκ γενετής ένια διέστηκε τά μέν έπί τό άρχεσθαι
¿5 τά δ ' έπί τό άρχειν. καί είδη πολλά καί αρχόντων καί
 Ar. Pol. 1254 a 1 3 - b 24; 1278 b 17-1279 a 21 163

άρχομένων έστίν (καΐ del βελτίων ή άρχή ή των βελτιόνων

άρχομένων, οίον άνθρώπου ή θηρίου, τό γαρ αποτελούμε νον
άπό των βελτιόνων βέλτιον έργον, όττου δέ το μέν άρχει
το δ ' άρχεται, εστί τι τούτων έργον (κοινόν)). όσα γαρ εκ πλειόνων
s συνέστηκε καΐ γίνεται εν τι κοινόν, είτε έκ συνεχών είτε έκ
so διηρημένων, έν άπασιν έμφαίνεται τό άρχον και τό άρχό-
μενον, καΐ τοϋτο έκ της άπάσης φύσεως ένυπάρχει τοις
έμψύχοις. καΐ γαρ έν τοις μή μετέχουσι ζωής εστί τις
άρχή, οίον αρμονίας, άλλα ταΟτα μέν ίσως έξωτερικωτέ-
ιο pas έστί σκέψεως, τό δέ ζώον ττρώτον συνέστηκεν έκ ψυχής
καί σώματος, ών τό μέν άρχον έστί φύσει τό δ ' άρχό-
μενον. (δεϊ δέ σκοπεϊν έν τοις κατά φύσιν Ιχουσι μάλλον
τό φύσει, καί μή έν τοις διεφθαρμένοις. διό καΐ τόν βέλ-
τιστα διακείμενον καί κατά σώμα καί κατά ψυχήν άν-
ΐ5 Θρωπον θεωρητέον, έν φ τοϋτο δήλον. των γάρ μοχθηρών ή
1254b μοχθηρώς έχόντων δόξειεν άν άρχειν πολλάκις τό σώμα
τής ψυχής δια τό φαύλως καί παρά φύσιν έχειν). Ιστι
δ ' ούν, ώσπερ λέγομεν, πρώτον έν ζφω Θεωρήσαι καί δε-
σποτική ν άρχή ν καί πολιτική ν. ή μέν γάρ ψυχή του σώ-
20 s ματος άρχει δεσποτικήν άρχήν, ό δέ νους τής όρέξεως πο-
λιτικήν καί βασιλικήν. έν οίς φανερόν έστιν δτι κατά φύ-
σιν καί συμφέρον τό άρχεσθαι τ ω σώματι Οπό τής ψυ-
χής καί τω παθητικώ μορίω υπό του νου καί του μορίου του
λόγον έχοντος, τό δ ' έξ ϊσου ή άνάπαλιν βλαβερόν πδσιν.
25 ίο πάλιν έν άνθρώπω καί τοις άλλοις ζφοις ωσαύτως, τά
μέν γάρ ήμερα τών άγρίων βελτίω τήν φύσιν, τούτοις δέ
πάσι βέλτιον άρχεσθαι ύ π ' άνθρώπου. τυγχάνει γάρ σω-
τηρίας ούτως. Ιτι δέ τό άρρεν πρός τό θήλυ φύσει τό μέν
κρείττον τό δέ χείρον καί τό μέν άρχον τό δ ' άρχόμενον. τόν
30 ΐ5 αυτόν δέ τρόπον άναγκαΐον είναι καί έπΐ πάντων άνθρώ-
πων. όσοι μέν ούν τοσούτον διεστδσιν όσον ψυχή σώματος
καί άνθρωπος θηρίου (διάκεινται τούτον τόν τρόπον, όσων
έστίν έργον ή του σώματος χρήσις, καί τοϋτ' Ιστιν (τό) ά π ' αυτών
βέλτιστον), ούτοι μέν είσι φύσει δούλοι, οίς βέλτιον έστιν
35 20 άρχεσθαι ταύτην τήν άρχήν, είπερ καί τοις είρημένοις. έστι
γάρ φύσει δούλος ó δυνάμενος άλλου είναι (διό καί άλλου
έστίν) καί ó κοινωνών λόγου τοσούτον δσον αίσθάνεσθαι άλλά
μή έχειν. τά γάρ άλλα ζφα ού λόγω αίσθανόμενα, άλλά
παθήμασιν ύπηρετεΐ.

8. Politica 1278 b 17-1279 a 21
Εϊρηται δή κατά τούς πρώτους λόγους, έν
οις περί οικονομίας διωρίσθη καί δεσποτείας,
και οτι φύσει μέν έστιν άνθρωπος ζφον πολιτι-
20 κόν. διό καί μηδέν δεόμενοι τής παρά άλλήλων
βοηθείας ούκ ελαττον ορέγονται τού συζήν ού
μήν άλλα καί τό κοινή συμφέρον συνάγει, καθ'
οσον έπιβάλλει μέρος έκάστψ τού ζην καλώς.
45 μάλιστα μέν ούν τοΰτ έστί τέλος, καί κοινή
 164 Ar. Pol. 1278 b 17-1279 a 21; 1323 a 14-1324 a 4

πάσι και χωρίς- συνέρχονται δέ καί τοϋ ζην
ενεκεν αύτοϋ καί συνέχουσι τήν πολιτικήν
25 κοινωνίαν. ϊσως γαρ ενεστί τι τοϋ καλού μόριον
και κατά τό ζην αύτό μόνον, αν μή τοις χα-
λεποϊς κατά τον βίον ύπερβάλη λίαν. δήλον δ'
ώς καρτεροϋσι πολλήν κακοπάθειαν οί πολλοί
των άνθρώπων γλιχόμενοι τοϋ ζην, ώς ένούσης
τινός εύημερίας έν αύτφ καί γλυκύτητος φυσι-
30 κής.
Άλλα μήν καί της άρχής γε τούς λεγομέ-
νους τρόπους ράδιο ν διελεϊν καί γαρ έν τοις
έξωτερικοϊς λόγοις διοριζόμεθα περί αύτών
πολλάκις, ή μεν γαρ δεσποτεία, καίπερ οντος
κατ' άλήθειαν τφ τε φύσει δούλψ καί τφ φύσει
δεσπότη ταύτοϋ συμφέροντος, όμως άρχει
προς τό τοϋ δεσπότου συμφέρον ούδέν ήττον,
35 προς δέ τό τοϋ δούλου κατά συμβεβηκός (ού
γάρ ένδέχεται φθειρομένου τοϋ δούλου σφζε-
σθαι τήν δεσποτείαν)· ή δέ τέκνων άρχή καί
γυναικός καί της οικίας πάσης, ην δή καλοϋμεν
οίκονομικήν, ήτοι τών άρχομένων χάριν έστίν
ή κοινού τινός άμφοίν, καθ' αύτό μέν τών
άρχομένων, ώσπερ όρώμεν καί τάς άλλας
1279ai τέχνας, οίον ίατρικήν καί γυμναστικήν, κατά
συμβεβηκός δέ κάν αύτών ειεν. ούδέν γάρ
κωλύει τόν παιδοτρίβην ενα τών γυμναζομένων
ένίοτ' είναι καί αύτόν, ώσπερ ό κυβερνήτης εις
έστιν άεί τών πλωτή ρων- ó μέν ου ν παιδοτρίβης
s ή κυβερνήτης σκοπεί τό τών άρχομένων
s άγαθόν, οταν δέ τούτων εις γένηται καί αύτός,
κατά συμβεβηκός μετέχει της ώφελείας. ó μέν
γάρ πλωτήρ, ó δέ τών γυμναζομένων εις γίνεται,
παιδοτρίβης ών. διό καί τάς πολιτικός άρχάς,
όταν ή κατ' ισότητα τών πολιτών συνεστηκυϊα
ίο ίο καί καθ' ομοιότητα, κατά μέρος άξιοϋσιν
άρχειν, πρότερον μέν, ή πέφυκεν, άξιοΰντες έν
μέρει λειτουργείν, καί σκοπείν τινα πάλιν τό
αύτοϋ άγαθόν, ώσπερ πρότερον αύτός άρχων
έσκόπει τό έκείνου συμφέρον νύν δέ δια τάς
is ώφελείας τάς άπό τών κοινών καί τάς έκ τής
άρχής βούλονται συνεχώς άρχειν, οίον εί
ΐ5 συνέβαινεν ύγιαίνειν άεί τοις άρχουσι νοσακε-
ροϊς ούσιν. καί γάρ άν ούτως ϊσως έδίωκον τάς
άρχάς. φανερόν τοίνυν ώς άσαι μέν πολιτεΐαι
20 τό κοινή συμφέρον σκοποϋσιν, αύται μέν όρθαΐ
τυγχάνουσιν ούσαι κατά τό άπλώς δίκαιον,
οσαι δέ τό σφέτερον μόνον τών άρχόντων,
20 ήμαρτημέναι πάσαι καί παρεκβάσεις τών όρθών
πολιτειών· δεσποτικοί γάρ, ή δέ πόλις κοινωνία
25 τών έλευθέρων έστίν.

9. Politica 1323al4—1324a4

1323a Περί πολιτείας αρίστης τόν μέλλοντα ποιήσασθαι τήν

is προσήκουσαν ζήτησιν ανάγκη διορίσασθαι πρώτον τίς αίρε-
τώτατος βίος. άδήλου γάρ δντος τούτου καί τήν αρίστη ν
30 άναγκαΐον άδηλον είναι πολιτείαν. άριστα γάρ πράττειν
προσήκει τούς άριστα πολιτευομένους έκ τών υπαρχόντων
αύτοίς, εάν μή τι γίγνηται παράλογον. διό δε! πρώτον
20 όμολογεϊσθαι τίς ό ττδσιν ώς είπεΐν αίρετώτατος βίος, μετά
δέ τούτο πότερον κοινή καί χωρίς ό αύτός ή ετερος.
Νομί-
σαντας ούν ίκανώς πολλά λέγεσθαι καί τών έν τοις έξωτε-
ρικοϊς λόγοις περί τής άρίστης ζωής, καί νϋν χρηστέον αύτοϊς.
ώς άληθώς γάρ πρός γε μίαν διαίρεσιν ούδείς άμφισβητή-
26 σειεν άν ώς ού τριών ούσών μερίδων, τών τε εκτός καί τών έν
τώ σώματι καί τών έν τή ψυχή, πάντα ταύτα ύπάρχειν
τοις μακαρίοις χρή. ούδείς γάρ άν φαίη μακάριον τόν μηθέν
μόριον έχοντα άνδρείας μηδέ σωφροσύνης μηδέ δικαιοσύνης
μηδέ φρονήσεως, άλλά δεδιότα μέν τάς παραπετομένας
 Ar. Pol. 1323 a 14-1324 a 4

μυίας, άπεχόμενον δέ μηθευός, άυ έπιθυμήση τοϋ φαγεΐν ή

πιει ν, των έσχάτων, ένεκα δέ τεταρτημορίου διαφθείροντα
τους φιλτάτους φίλους, όμοίως δέ καΐ [τά] περί τήν διάνοιαν
ούτως άφρονα καΐ διεψευσμένον ώσπερ τι παιδίον ή μαινό-
μενον. άλλα ταϋτα μέν λεγόμενα ώσπερ πάντες αν συγ-
χωρήσειαν, διαφέρονται δ ' έν τ ω ττοσω και ταϊς ύπεροχαϊς.
της μέν γαρ άρετής έχειν ίκανόν είναι νομίζουσιν όποσονοϋν,
πλούτου δέ καΐ χρημάτων καί δυνάμεως καΐ δόξης καΐ πάν-
των των τοιούτων είς άπειρον ζητοϋσι τήν υπερβολή ν. ημείς
δέ αύτοις έροΟμεν ότι φφδιον μέν περί τούτων καί δια των
έργων λαμβάνειν τήν πίστιυ, δρώντας δτι κτώνται καί
φυλάττουσιν ού τάς άρετάς τοίς έκτός άλλ' έκεϊνα ταύταις,
καί τό ζην εύδαιμόνως, εΐτ' έν τ ω χαίρειν Ιστίν εϊτ' έν άρετή
τοις άνθρώποις εΐτ' έν άμφοΐν, δτι μάλλον υπάρχει τοις τό
ήθος μέν καί τήν διάνοιαν κεκοσμημένοις είς ύπερβολήν,
περί δέ τήν έξω κτησιν των άγαθών μετριάζουσιν, ή τοις
έκεϊνα μέν κεκτημένοις πλε(ω των χρησίμων, έν δέ τούτοις
έλλείπουσιν. où μήν άλλά καί κατά τόν λόγον σκοπουμένοις
ευσύνοπτο ν έστιν. τά μέν γάρ έκτός έχει πέρας, ώσπερ όρ-
γανον τι (πάν δέ τό χρήσιμο ν είς τι), ών τήν ύπερβολήν ή
βλάπτειν άναγκαιον ή μηθέν όφελος είναι αυτών τοις
έχουσιν, των δέ περί ψυχή υ εκαστον άγαθών, όσω περ άν
ύπερβάλλη, τοσούτψ μάλλον χρήσιμον είναι, εΐ δε! καί τού-
τοις έπιλέγειν μή μόνον τό καλόν άλλά καί τό χρήσιμον.
όλως τε δήλον ώς άκολουθεΐν φήσομεν τήν διάθεσιν τήν άρί-
στην έκάστου πράγματος πρός άλληλα κατά τήν υπεροχή ν,
ήνπερ είληχε διάστασιν ών φαμεν αϋτάς είναι διαθέσεις
[ταύτας], ώ σ τ ' εϊπερ έστίν ή ψυχή καί της κτήσεως καί του
σώματος τιμιώτερον καί άπλώς καί ήμΐν, άνάγκη καί τήν
διάθεσιν τήν άρίστην έκάστου άνάλογον τούτων έχειν. έτι δέ
της ψυχής ένεκεν ταύτα πέφυκεν αίρετά καί δει πάντας
αίρεϊσθαι τούς ευ φρονοϋντας, άλλ' ούκ έκείνων ένεκεν τήν ψυ-

χήν·
'Οτι μέν ούν έκάστω της εύδαιμονίας έπιβάλλει τοσούτον
όσον περ άρετης καί φρονήσεως καί του πράττειν κατά ταύ-
τας, έστω συνωμολογημένον ήμϊν, μάρτυρι τ ώ θεώ χρωμέ-
νοις, δς ευδαίμων μέν έστι καί μακάριος, δ ι ' ούθέν δέ τών
έξωτερικών άγαθών άλλά δ ι ' αύτόν αύτός καί τ ώ ποιός τις
είναι τήν φύσιν, έπεί καί τήν εύτυχίαν της ευδαιμονίας διά
ταΰτ' άναγκαιον έτέραν είναι (τών μέν γάρ έκτός άγαθών
της ψυχής αίτιον ταύτόματον καί ή τύχη, δίκαιος δ ' ουδείς
ούδέ σώφρων άπό τύχης ούδέ διά τήν τύχην έστίν). έχόμενον
δ ' έστί καί τών αύτών λόγων δεόμενον καί πόλιν εύδαίμονα
τήν άρίστην είναι καί πράττουσαν καλώς, άδύνατον δέ καλώς
πράττειν τοις μή τά καλά πράττουσιν. ούθέν δέ καλόν έργον
ούτ' άνδρός ούτε πόλεως χωρίς άρετής καί φρονήσεως. άνδρεία
δέ πόλεως καί δικαιοσύνη καί φρόνησις τήν αύτήν έχει δύ-
 Ar. Pol. 1323 a 14-1324 a 4 - Ar. Phys. 217 b 2 9 - 2 1 8 a 30

ναμιν καί μορφήν, ών μετάσχων έκαστος των άνθρώπων

λέγεται δίκαιος καί φρόνιμος καί σώφρων.
'Αλλά γάρ
ταΰτσ μεν έπί τοσούτον εστω πεφροιμιασμένα τ ω λόγω. οΰτε
γάρ μή Θιγγάνειν αυτών δυνατόν, ούτε πάντας τους οίκείους
έπεξελθεΐν ενδέχεται λόγους, έτέρας γάρ έστιν έργον σχολής
ταΟτα. νυν δέ ύποκείσθω τοσούτον, ότι βίος μεν άριστος, καί
χωρίς έκάστου καί κοινή ταΐς πόλεσιν, ό μετ' άρετής κεχο-
ρηγημένης έπί τοσούτον ώστε μετέχειν των κατ' άρετήν πρά-
ξεων. ιτρός δέ τούς άμφισβητοΟντας, έάσαντας έπί της νϋν
μεθόδου, διασκεπτέον ύστερον, εϊ τις τοις είρημένοις τυγχά-
νει μή πειθόμενος.

10. Physica 217 b 29-218 a 30 cum paraphrasi

Themistii et commentariis Simplicii et Iohannis
Philoponi

Έχόμενον δέ των είρημένων έστίν έπελθεϊν περί χρόνου,

πρώτον δέ καλώς Ιχει διαπορήσαι περί αύτοΰ καί δια τών
έξωτερικών λόγων, πότερον τών όντων έστΙν ή τών μή όντων,
είτα τίς ή φύσις αύτοΟ.
ότι μέν ούν ή όλως ούκ εστίν ή μό-
λις καί άμυδρώς, έκ τώνδέ τις άν ύποπτεύσειεν. τό μέν
γάρ αύτου γέγονε καί ουκ έστιν, τό δέ μέλλει καί οΰττω εστίν,
έκ δέ τούτων καί ó άπειρος καί ó άεί λαμβανόμενος χρό-
νος σύγκειται, τό δ ' έκ μή όντων συγκείμενου αδύνατον άν
είναι δόξειε μετέχειν ουσίας.
προς δέ τούτοις παντός μερι-
στοϋ, άνπερ ή, άνάγκη, ότε έστιν, ήτοι πάντα τά μέρη
είναι ή Ινια. του δέ χρόνου τά μέν γέγονε τά δέ μέλλει,
Ιστι δ' ούδέν, όντος μεριστοϋ. τό δέ vüv ού μέρος, μετρεϊ τε
γάρ τό μέρος, καί συγκεϊσθαι δει τό όλον έκ τών μερών,
ό δέ χρόνος ου δοκεΐ συγκεϊσθαι έκ τών νυν.
Ιτι δέ τό νυν,
δ φαίνεται διορίζειν τό παρελθόν καί τό μέλλον, πότερον
έν καί ταύτόν άεί διαμένει ή άλλο καί άλλο, où φφδιον
Ιδείν. εϊ μέν γάρ αΐεΐ έτερον καί ετερον, μηδέν δ ' έστί τών
έν τω χρόνω άλλο καί άλλο μέρος άμα (δ μή περιέχει,
τό δέ περιέχεται, ώσπερ ό έλάττων χρόνος ύπό τοϋ πλείο-
νος), τό δέ vüv μή δ ν πρότερο ν δέ δ ν άνάγκη έφθάρθαι ποτέ,
καί τά νυν άμα μέν άλλήλοις ούκ έσται, έφθάρθαι δέ
άνάγκη άεί τό πρότερον. έν αΰτώ μέν ούν έφθάρθαι ούχ
οΐόν τε διά τό είναι τότε, έν αλλω δέ νυν έφθάρθαι τό
πρότερον νυν ούκ ένδέχεται. εστω γάρ άδύνατον έχόμενα
είναι άλλήλων τά νυν, ώσπερ στιγμήν στιγμής, εϊπερ ούν έν
 Ar. Phys. 217 b 29-218 a 30 cum Paraphrasi Themistii CAG 5, 2 p. 140,8-142, 5 167

2o τ φ εφεξής ουκ έφθαρται άλλ' εν άλλω, έν τοις μεταξύ

[τοις] νυν άπείροις ούσιν άμα αν είη. τούτο δέ άδύνατον. αλλά
μήν ούδ' αΐεί τό αυτό διαμένει ν δυνατόν, ούδενός γάρ διαι-
ρετού πεπερασμένου εν πέρας εστίν, ούτε αν έφ' έν ή συνεχές
s ούτε άν έπί πλείω. τό δέ νυν πέρας έστίν, και χρόνον εστι
25 λαβείν πεπερασμένον.
Έτι εί τό αμα είναι κατά χρόνον καί
μήτε πρότερον μήτε ύστερον τό έν τ ω αύτφ είναι καί ένί [τφ]
νυν έστίν, εί τά τε πρότερον καί τά ύστερον έν τ ω νυν τωδί
ίο έστιν, άμα άν είη τά έτος γενόμενα μυριοστόν τοις γε-
νομένοις τήμερον, καί ούτε πρότερον ούτε ύστερον ουδέν άλλο
30 άλλου.

Themistii paraphrasis physicorum
ed. Η. Schenkl: Commentarla in Aristotelem Graeca, vol. V
pars II Berolini 1900 p. 140,8—142,5
Έχόμενον δέ των εϊρημένων έστί σκέψασθαι
περί χρόνου, πρώτον δέ καλώς έχει διαπορήσαι
περί αύτοΰ καί διά τών έξωθεν λόγων, πρότερον
εί έστιν, είτα τί έστιν έφεξής. ότι μέν ούν ή όλως
ούκ έστιν ή μόλις έστί καί άμυδρώς, έκ τώνδε άν τις
ύποπτεύσειεν. σύγκειται έκ μή όντων, τό μέν γάρ
αύτοΰ γέγονε καί ούκ έστιν, τό δέ μέλλει καί ούπω
έστιν, έκ δέ τούτων καί μήν καί ένιαυτός καί ό άπει-
ρος καί ό ατελεύτητος χρόνος, τό δέ έξ ούκ όντων
συγκείμενον ούκ δν έξ ανάγκης άν είη. ούδέ γάρ
τό νυν μέρος τοϋ χρόνου, άλλά πέρας έστίν. έτι παν
μεριστόν, έστ' άν ύφεστήκη, πάντως αύτοΰ καί
τών μερών ή τινα ύφέστηκεν ή καί σύμπαντα, σύμ-
παντα μέν ώς έπί της πηχυαίας γραμμής, ένια
δέ ώς έπί πολέμου καί πομπής καί αγώνος.
μεριστοΟ δέ όντος του χρόνου καί συνεχούς μόριον
ούδέν έστιν όλως, άλλα τά μέν γέγονε τά δέ μέλλει,
τό δέ νυν προέφην είναι μή μέρος, ήν γάρ άν καί
αύτό μεριστόν καί κατεμέτρει τό όλον καί είχεν αν
τι διάστημα (τοιαύτα γάρ τά μέρη τών μεριστών),
άλλ' ούδέ σύγκειται ό χρόνος έκ τών νυν, άλλ' έκ
τού παρελθόντος καί μέλλοντος, ούκ άρα μέρος τό
νυν του χρόνου, όλως γάρ καί καθ' αύτό ζητητέον
περί τού νυν, ό διορίζει τό παρελθόν καί τό μέλλον,
πώς ποτε ύφέστηκεν, πότερον διαμένον τό νυν έν
καί ταύτόν γίνεται ή άλλο καί άλλο, ώς τό μέν
φθείρεσθαι τό δέ γίνεσθαι. άμα γάρ είναι πλείω τά
νύν παντελώς άμηχανώτατον, ούδέ άλλα μέρη
τινά τού χρόνου δυνατόν άμα πλείω συνυπάρχειν
άλλήλοις, εί μή τό μέν αύτών ώς περιέχον τό δέ πε-
15 ριεχόμενον ύπολαμβάνοιμεν, ώς φαμέν ένεστάναι
τόν μήνα καί τήν νουμηνίαν. έπί δέ του ακριβώς νύν
κυρίως τοΰθ' ύπονοεΐν ούκ έστιν. ού γάρ έστι τό
μέν περιεχόμενον νύν τό δέ περιέχον νύν, ούδέ τό
μέν πλέον τό δέ έλαττον, ώστε άνάγκη φθείρεσθαι
τό πρότερον νύν, ίνα γένηται τό έφεξής. έπεί τοίνυν
20 παν τό φθειρόμενον έν χρόνω φθείρεται, καί τό νυν
ή έν αύτφ φθείροιτ* άν ή έν άλλω χρόνω. άλλ' εί
μέν έν έαυτφ, άμα ταύτόν είναί τε καί μή είναι καί
γίνεσθαί τε καί φθείρεσθαι συμβήσεται, ώσπερ εί
καί τούτο τό ξύλον έν αύτφ τις φθείρεσθαι λέγοι καί
25 είς έαυτό μεταβάλλειν. εί δέ έν άλλω χρόνω, πότε-
ρον κάκεινό έστιν νύν ή έτερον τού νυν; είτε γάρ,
δύο άμα γίνεται νύν, τό φθειρόμενον νύν καί έν φ
φθείρεται, εί δ ' έτερον, ή τό παρελθόν έσται ή τό
μέλλον, έν ούδετέρω δέ τούτων φθείρεσθαι δυνατόν.
30 τ ω μέν, ότι προλαμβάνει τήν γένεσιν του νύν
(έσται ούν έφθαρμένον πρίν γενέσθαι), τ φ μέλλοντι
δέ, ότι ούδέποτ' άν φθείροιτο τό νύν, άλλά μέλλει
άν άεί φθαρήσεσθαι, άεΐ γάρ έν φ φθείρεται μέλλει,
ή τοίνυν ούτως ή μάλλον ότι ό χρόνος ό παρελθών
35 καί ό μέλλων, έν χρόνω δέ φθείρεσθαι τό νυν ού
δυνατόν, συμπαρεκτείνοιτο γάρ άν τό άμερές
καί ελάχιστον αύτοΰ έχοντι ποσόν τι διάστημα, καί
τοιαύτα μέν άπλούστερον έτι λέγεται, εί δέ μή
έχεται τά νϋν έξ αλλήλων μηδέ σύγκειται ό χρόνος
40 έκ τών νύν, ώσπερ ούδέ έκ τών στιγμών ή γραμμή,
καί άλλο άτοπώτερον άπαντα, ού γάρ, εί έν άλλω
νϋν φθείρεται τό νϋν, πάντως μεταξύ έαυτού καί έν
φ φθείρεται χρόνος έστίν, ώσπερ έν τ φ μεταξύ
168 Themistius Paraphr. Phys., CAG 5, 2, p. 140, 8 - 1 4 2 , 5
των σημείων γραμμή ; τούτον δέ πάντα τον χρόνον
ύπάρξει τό νυν. αλλ' άπειρα έν τω μεταξύ χρόνω
τά νυν, είγε διότι συνεχής ó χρόνος και είς άπειρα
διαιρετέος. έσται άρα πλείω καΐ άπειρα, ε! μέν τοί-
VUV άλλο καί άλλο τό νυν, τοσαϋτα άτοπα άνα- s
φαίνεται, εΐ δέ ταύτόν άεί διαμένει, πρώτον μέν
πώς συνεχής ών καί διά παντός ό χρόνος ουκ είς
δύο πέρατα διαστίξει αλλ' είς εν; καί μάλιστα όταν
πεπερασμένος νοήται ώς ό μήν καί ένιαυτός. πώς
γάρ εν εσται και ταύτόν τό νυν, άφ' ου τε ήρξατο ίο
ò μήν καί είς δ έτελεύτησεν; ούδενός τε όλως διαιρε-
τού πεπερασμένου έπί θάτερον μέρος πέρας εστίν,
où γραμμής, ούκ έπιφανείας σώματος, δεύτερον δέ
εί ταύτόν και εν διαμένει τό νυν, άμα δέ λέγεται
καί είναι καί γεγονέναι τά κατά τον αυτόν χρόνον is
ή όντα ή γεγονότα, τά παλαιά τοις άρτι καί τά
νεώτατα τοις πρεσβυτάτοις εϊη άν άμα, ή Νηλέως
καί ή Καίσαρος βασιλεία, ουδέ γαρ όλως εσται τι
παρωχημένον, εί διαμένει τό νυν εν άκριβώς.
έξ ών μέν ούν έστιν κατασκευάσαι, ότι μή εστίν ό 20
χρόνος, είρήσθω τοσαϋτα.
Simplicii in physica commentarla
ed. H. Diels: Commentarla in Aristotelem Graeca, vol. IX
Berolini 1882 p. 695,30—700,8 25
p. 217b30 Π ρ ώ τ ο ν δέ καλώς εχει δ ι α π ο ρ ή -
σαι περί αύτοϋ, εως του: έ π ε ι τ α τίς ή φύσις
αύτοϋ.
"Ωσπερ επί τών άλλων ούτω καί έπί του χρό- 3ο
νου, εί έστι πρώτον ό χρόνος ή μή εστί, προθέμενος
ζητεϊν τούς άναιροϋντας αύτόν πρώτον συνίστησι
λόγους διά τών έξωτερικών. εξωτερικά δέ έστι τά
κοινά καί δι' ένδοξων περαινόμενα, άλλα μή απο-
δεικτικά μηδέ ακροαματικά, μετά δέ τήν τοιαύτην 35
διάσκεψιν, έφεξής φησι δεΐν έπισκέψασθαι, τίς ή
φύσις τοΟ χρόνου εστί. μετά γάρ τό εί εστι πρό-
βλημα τό τί εστι διαδέχεται, „σημειωτέον δέ, φη-
σίν 'Αλέξανδρος, δτι έπί μέν του κενοΰ δ έμελλε
δείξειν μή δν είπεν αρχόμενος του περί αύτοϋ λό- 4ο
γου, τί σημαίνει τούνομα, έπί δέ του χρόνου, δς
Ιστιν ομολογουμένως, τίς ή φύσις ζητεί, σημαίνε-
ται μέν γάρ ύπό όνομάτων τινών καί τά μή όντα
ώς τραγέλαφος, φύσιν δέ τά έχοντα οΐκείαν πάν-
τως καί εστι". ταύτα δή πώς εϊρηται σκοπεϊν 45
άξιον, καί γάρ έπί τοΟ χρόνου άπό τοΟ εί εστίν
ήρξατο καί ούκ άπό του τί έστιν. έπειτα καί έπί
Simplicius, Comm. in Ar. Phys. CAG 9, p. 695, 3 0 - 7 0 0 , 8
τών όμολογουμένως όντων, δταν ασαφέστερα ή τά
όνόματα, τό τί σημαίνει τούνομα προηγείται τοΰ
εί εστι, καί αύτήν τήν τάξιν τών προβλημάτων έν
τοις Άποδεικτικοϊς παρελάβομεν. άλλ' έπειδή τό
μέν του κενοΟ όνομα καί πολλαχώς έλέγετο καί
άδιάρθρωτον είχε τήν έννοιαν, τό δέ του χρόνου
έναργές πασιν ήν, καν ή φύσις του χρόνου ακατάλη-
πτος ύπήρχεν, εΐκότως έπί μέν τοΰ κενοΟ τό τί ση-
μαίνει τοϋνομα προύλαμβάνετο, έπί δέ του χρόνου
τό εί εστι. £>ητέον οϋν μάλλον, δτι τό μέν τί σημαί-
νει τούνομα καί έπί τών μή όντων καί έπί τών όντων,
δταν άσαφές ή τό λεγόμενον, προσήκει ζητεϊν,
ώσπερ καί τό εί έστιν ή μή έπ' άμφοΐν. τό δέ τί
έστι καί όποιον τι καί διά τί έπί τών όντων μόνων,
καί έπί τών μή όντων δέ, άν ή σαφές τό όνομα,
ώσπερ τό τραγέλαφος καί αύτό τό μή όν, ού δεό-
μεθα του τί σημαίνει τοϋνομα.
p. 217b32 "Οτι μέν οϋν ή δ λ ω ς ο ύ κ έ σ τ ι ν , έως
τοΰ: ό δέ χρόνος ού δ ο κ ε ϊ σ υ γ κ ε ί σ θ α ι έ κ τ ώ ν
νυν.
Τρία τίθησιν έπιχειρήματα δεικνύντα δτι ούκ
Ιστιν ό χρόνος, ών τό μέν πρώτον τοιούτον: ό
χρόνος έκ παρεληλυθότος καί μέλλοντος σύγκειται,
ών τό μέν ούκέτι Ιστι, τό δέ ούπω έστι. τό έκ μή
δντων συγκείμενον μή δν έστιν. ό χρόνος άρα μή
δν έστι. κάν γάρ τόν άπειρον κάν τον άεί λαμβα-
νόμενον λέγης, έκ τούτων έστί. τό δέ δεύτερον
επιχείρημα προηξιωμένου δεϊται τοιοϋδε. παντός
μεριστοΰ, έάνπερ ή αύτό, ήτοι ένια ή πάντα τά
μέρη αύτοϋ άνάγκη είναι, πάντα μέν ώς έπί γραμ-
μής καί έπιφανείας καί σώματος, ένια δέ ώς έπί τών
έν τω γίνεσθαι τό είναι έχόντων ώς έπί αγώνος καί
κινήσεως, έπεί ούν δ χρόνος, είπερ Ιστι, συνεχής ών
μεριστός έστιν, άνάγκη ή πάντα ή ένια τών μορίων
αύτοϋ είναι, άλλά μήν ούδέν εστι τοΰ χρόνου μό-
ριο ν, είπερ μέρη μέν αύτοϋ δ παρεληλυθώς καί ό
μέλλων, ούδέτερον δέ τούτων εστίν, άλλά τό μέν
ούκέτι, τό δέ ούπω. ούδέ ό χρόνος άρα έστι. δια-
φέρει δέ τοϋτο τό έπιχείρημα τοΟ προτέρου, κα-
θόσον εκείνο μέν κατηγορικώς πρόεισι, τοϋτο δέ
ύποθετικώς, καί τό μέν κατά τήν έκ τών μερών σύν-
θεσιν, τό δέ κατά τήν είς τά μέρη διαίρεσιν. διό καί
έκεϊνο μέν ώς συνθετον, τοϋτο δέ ώς μεριστόν λαμ-
βάνει τόν χρόνον. κοινόν δέ αύτοίς τό διά τήν τών
μερών άνυπαρξίαν μή είναι τό δλον. έπειδή δέ ού
 Simplicius, Comm. in Ar. Phys. CAG 9, p. 6 9 5 , 3 0 - 7 0 0 , 8
μόνον τό παρεληλυθός και μέλλον μέρη δοκεί του
χρόνου, άλλά καί τό ένεστώς όπερ έστί τό νϋν,
τοϋτο δέ ύφέστηκε, καί ούκέτι άληθείς oi προειρη-
μένοι δόξουσι συλλογισμοί, τρίτον είκότως δείκνυ-
σιν, ότι τό νυν ουκ έστι μέρος του χρόνου δύο συλ-
λογισμούς έν δευτέρω σχήματι συντόμως συνάγων
τοιούτους: τό μέρος καταμετρεί τό δλον. τό νυν
ού καταμετρεϊ τον χρόνον όλον. τό άρα νΟν ουκ
έστι μέρος του χρόνου, ϊδιον δέ των του ιτοσοϋ με-
ρών έστι τοϋτο τό καταμετρείσθαι τό δλον ùirrò του
μέρους, πάλιν δέ τό μέρος συντίθησι τό δλον, τό δέ
νυν ού συντίθησιν. ού γαρ έκ των νυν σύγκειται ό
χρόνος, ώσττερ ούδέ έκ στιγμών ή γραμμή ούδέ
όλως έν τών άδιαστάτων τό διαστατόν.
Ό δέ 'Αλέξανδρος γράψας τό μετρείται ιτα-
θητικώς έν τ φ μετρείται γ ά ρ τ ό μέρος περι-
σκελέστερον Iξηγείται λέγων ότι „διάστημα εχει.
του γαρ έν διαστάσει καί συνεχούς καί τα μέρη έν
διαστάσει, τό δέ νυν ούκ έστι μετρητόν, ότι μηδέ
διαστατόν". άλλ' ούχ ως παθητικόν τό μετρείται
ληπτέον, άλλ' ώς ^>ήμα τό μετρεϊ καί σύνδεσμον
τόν τέ. τό γάρ μέρος έπί του ποσοΰ μετρείν λέγε-
ται τό δλον, άλλ' ούχΐ αύτό μετρείσθαι. καί οίδε
καί ταύτην τήν γραφήν ó 'Αλέξανδρος. ού δοκεΐ
δέ, είπε, σ υ γ κ ε ί σ θ α ι ό χρόνος έκ τ ώ ν νυν, ότι
μηδέπω δέδεικται τοϋτο, δειχθήσεται δέ έν τοις
έφεξής. έπειδή δέ τό νϋν έστι μέν τι τοΰ χρόνου έν
ύποστάσει όν, ού μέντοι μόριον αύτοϋ, δια τοϋτο
άρχόμενος της ρήσεως είπε περί τοΰ χρόνου δτι ή
δ λ ω ς ο ύ κ έ σ τ ι ν ή μόλιςκαΐ άμυδρώς. έστι γάρ,
εϊπερ άρα, ό χρόνος κατά τό νϋν, όπερ ούτε χρόνος
εστίν, είπερ διαιρετός ό χρόνος, ούτε μέρος χρόνου,
εϊπερ μή μετρεϊ τό δλον. λέγοι δέ άν τό ή μόλις
καί άμυδρώς καί δτι τό μέν γέγονεν αύτοϋ τό δέ
μέλλει, τοΰ δέ μηδέ δλως δντος ·έν υπάρξει ή τοΰ
τελείως δντος ούχ οϊόν τε τό μέν γεγονέναι τό δέ
μέλλειν.
p. 218a8 "Ετι δ έ τ ό νυν ô φ α ί ν ε τ α ι διορίζειν,
εως τοϋ: άμα άν εϊη· τ ο ϋ τ ο δέ ά δ ύ ν α τ ο ν .
Πρότερον μέν ώς όν τό νϋν λαβών εδειξεν, δτι
μέρος ούκ έστι τοΰ χρόνου, νυν δέ διά τοΰ τρίτου
τοϋδε έπιχειρήματος πειράται δεικνύναι, δτι ούδέ
αύτό τό νϋν τό δοκούν είναι καί διορίζειν τό πα- 45
ρεληλυθός και τό μέλλον έστι τι. άνάγκη γάρ, εί
έστι τό νϋν, ήτοι τό αύτό είναι ή άλλο καί
169
άλλο, δπερ ταύτόν έστι τ φ ού τό αύτό. εί ούν
μήτε τό αύτό έστι μήτε άλλο και άλλο, δήλον δτι
ούδέ έστι. πρώτον ούν δείκνυσιν δτι άλλο καί
άλλο ούκ εστίν, ούτως: εί άλλο καί άλλο εστί τό
s νϋν, δεί τό πρότερον έφθάρθαι. άλλά μήν έφθάρθαι
τό νυν άδύνατον. ούκ άρα άλλο καί άλλο τό νϋν.
καί τό μέν συνημμένον δείκνυσιν έκ τοΰ μή είναι
άμα τό πρότερον νϋν καί τό ύστερον, ού γάρ οϊόν τε
δύο χρόνους άμα είναι, εί μή ó μέν πλείων εϊη ό
ίο δέ έλάττων, καί ό μέν περιέχοι ό δέ περιέχοιτο, ώς
ό ένιαυτός έχει πρός τόν έν αύτώ μήνα καί ό μήν
πρός τήν έν αύτώ ήμέραν. τω γάρ ένεστάναι τήνδε
τοΰ μηνός τήν ήμέραν λέγεται καί ό μήν ένεστάναι.
καί ούτως άμα είναι δοκοΰσι. τών δέ νϋν ούχ οϊόν
is τε τό μέν περιέχειν τό δέ περιέχεσθαι, ή τό μέν μέρος
τό δέ δλον είναι, άμφω γάρ άμερή καί ούδέτερον
ούδετέρου πλέον, ούδέ γάρ ποσά, άλλ' άρχαί πο-
σών. τό δέ πλέον έν ποσοϊς, ώστε άμα εϊναι ού δύ-
ναται, άλλ' άνάγκη, εϊπερ έστίν άλλο καί άλλο, τό
2ο πρότερον έφθάρθαι. δ γάρ πρότερον δν ύστερον
ούκ έστιν, εφθαρται. εϊτα καί τήν πρόσληψιν δεί-
κνυσι τήν λέγουσαν, δτι έφθάρθαι τό νϋν άδύνατον,
έκ διαιρέσεως καί ταύτην. εί γάρ εφθαρται, έπειδή
τό φθειρόμενον έν χρόνω φθείρεται, ήτοι έν αύτώ
25 εφθαρται ή έν άλλω νϋν. άλλ' έν αύτώ μέν άδύνα-
τον. τότε γάρ έστιν. εί ούν έν άλλω, έπειδή ούκ
έστιν έχόμενα άλλήλων τά νϋν (ού γάρ σύγκειται ό
χρόνος έκ τών νϋν, δπερ νϋν μέν ύττέθετο, δείξει δέ
ύστερον), εφθαρται δέ έν άλλω νϋν, δήλον δτι έν τ ώ
3ο μεταξύ αύτοϋ τε καί τοϋ έν φ εφθαρται ή ν. τών δέ
νϋν μεταξύ χρόνος, ώσπερ καί τών σημείων γραμ-
μή. ήν άρα έν τ φ μεταξύ χρόνω. άλλ' έν τ φ με-
ταξύ χρόνω άπειρα έστι νϋν, εϊ γε πδς χρόνος έ π '
άπειρον διαιρετός, ώς δειχθήσεται, καί διαιρείται
35 κατά τά νϋν. Ισται άρα άμα νϋν αύτό τε καί τά έν
οϊς έστιν άπείροις ούσιν, εϊπερ έν τ φ μεταξύ χρόνω
ήν. άλλά μήν ούδέ έν τ φ μεταξύ χρόνω παντί φθεί-
ρεται τό νϋν. εί γάρ τούτο, δεήσει έν έκάστω μέρει
αύτοϋ μέρος τι τοΰ νΰν φθείρεσθαι. άλλ' έστιν
άμερές. ώστε ούτε έν τ φ νϋν ούτε έν τ φ μεταξύ
40
χρόνω εφθαρται τό νϋν. καί άλλως δέ, εί έν χρόνω
τινί φθείρεται τό νϋν έτέρω π α ρ ' έαυτό, ή καί
έκεϊνο νϋν έστι καί γίνεται δύο άμα νΰν τό τε φθει-
ρόμενον καί έν φ νΰν φθείρεται, ή έτερος, καί ήτοι
παρελθών έστιν ή μέλλων, άλλ' εί μέν παρελθών,
πρό τοΰ εϊναι έφθαρται. εί δέ μέλλων, ούδέποτε άν
φθείροιτο τό νΰν, άλλα μέλλει άεΐ φθαρήσεσθαι.
170 loh. Philop. Comm. in Ar. Phys. CAG 17, p. 705, 1 8 - 7 0 8 , 17
άεί yàp έν φ φθείρεται μέλλει, καΐ όλως χρόνος ό
παρελθών καί ό μέλλων, εί δέ έν χρόνω φθείροιτο
τό νυν, συμπαρεκτείνοιτο άν τό άμερές τω μεριστώ,
εί τοίνυν μήτε έστι τό πρότερον νυν, δτι ου δύναται
δύο άμα είναι, μήτε έφθαρται, δήλο ν δτι ούδέ πρό-
τερον ήν. εί δέ μήτε ήν μήτε εστί τό πρότερον νϋν,
δήλον ότι άλλο καί άλλο αδύνατον είναι τό νυν.
p. 218a21 'Αλλά μήν ούδέ άεί τ ό α ύ τ ό δια-
μένειν δυνατόν, έως του: τ ο σ α υ τ α έ σ τ ω
διηπορημένα.
Δείξας δτι άλλο καί άλλο τό νυν άδύνατον είναι,
έφεξής δείκνυσι διά δυοϊν έπιχειρημάτων δτι ούδέ
άεί τ ό α ύ τ ό κατ' αριθμόν διαμένειν δ υ ν α τ ό ν ,
ών τό πρώτον τοιούτον: εί μηδενός συνεχούς πε-
περασμένου έν πέρας έστί ν, είτε έφ' ένί ή συνεχές ώς ή
γραμμή, είτε έπί δύο ώς τό έπίπεδον, είτε έπ\ τρία
ώς τό σώμα (άλλ' ή μέν γραμμή δύο σημείοις
ώρισται, τό δέ έπίπεδον τοσούτοις, δσαι είσίν αϊ
περιέχουσαι γραμμαί, τό δέ στερεόν τοσούτοις δσα
έστί τά περιέχοντα έπίπεδα), δήλον δτι καί τό νυν
πέρας δν του πεπερασμένου χρόνου ούκ άν εΐη έν
καί τό αύτό. άλλα μήν τό πρώτον, τό άρα δεύτερον,
δν γάρ άν λάβωμεν χρόνον κάν τόν έλάχιστον πε-
περασμένον, άλλο μέν έχει τό έν άρχή νυν, άλλο δέ
τό έν τω πέρατι. έφ' έκάτερα γαρ ύπό τοΟ νυν πε-
ραίνεται. ώστε ούχ έν καί ταύτόν άεί διαμένει τό
νυν. πεπερασμένον δέ δει λαβείν χρόνον ώς τό έπ'
εύθείας συνεχές, όποιος έστι και ό χρόνος, τά γάρ
τοιαύτα ούχ εν πέρας έχει. έπεί της γε σφαίρας καί
του κύκλου έν δοκεϊ πέρας είναι, ύπό μιας γάρ έπι-
φανείας καί μιας γραμμής περιέχονται.
Κατά δεύτερον δέ τρόπον δείκνυσιν, δτι ού τό
αύτό άεί νϋν έπιμένει. εί γάρ τό αύτό άεί νυν έστι,
πάντα έν τω αύτω νυν έσται, καί ούτε πρότερον
ούτε ύστερον, τά δέ ούτως όντα άμα έστί, καί τά
ούτω γεγονότα άμα γέγονε, καί έσται τά πρεσβύ-
τατα καί παλαιότατα άμα τοις άρτι γεγονόσι
καί ούσιν. έν γάρ τω αύτω vöv έστιν άμφότερα.
τούτου δέ τί άν άτοπώτερον εϊη του κατά τόν κα-
τακλυσμόν νυν είναι ή γεγονέναι ; έσται δέ καί ίσή-
λικα τά πρό πολλοΰ καί άρτι γεγονότα, εϊπερ είσίν
ίσήλικα τά έν τ φ αύτω νυν. πάνυ δέ άσφαλώς
εΤπεν δτι τά πρότερον καί ύστερον έν τω νυν τωδΐ
γινόμενα έστι. τό γάρ γεγονέναι έχει έν τω νυν,
άλλ' ούχΐ τό είναι, τούτο γάρ έν χρόνω. εί ούν
άνάγκη μέν εϊπερ έστι τό νυν, ή τό αύτό είναι ή
άλλο καί άλλο, μήτε δέ τό αύτό έστι μήτε άλλο καί
άλλο, δήλον δτι ούκ έστι τών όντων τό νυν.
ταύτα ούν συμπεραινόμενος έπάγει δτι περί τ ώ ν
5 ύ π α ρ χ ό ν τ ω ν τ φ χρόνω, έξ ών δηλονότι δείκνυ-
ται δτι μή έστιν, είρηται. δλως δέ, εί άνάγκη μέν
εϊπερ έστιν ό χρόνος συνεχή αύτόν είναι, τό δέ νυν
ούτε τ φ παρελθόντι συνάπτει ούτε τ φ μέλλοντι διά
τό μηδέτερον αύτών έν ύποστάσει είναι, δήλον
δτι ούδ' άν συνεχής εΐη.
Iohannis Philoponi in physica commentarla
ed. H. Vitelli: Commentarla in Aristotelem Graeca vol XVII
Berolini 1888 p. 705,18-708,17.
p. 217b30 Π ρ ώ τ ο ν δέ καλώς έχει δ ι α π ο ρ ή -
15
σαι π ε ρ ί α ύ τ ο ϋ καί δ ι ' α ύ τ ώ ν τ ώ ν έξωτερι-
κών λ ό γ ω ν .
'Εξωτερικούς λ ό γ ο υ ς φησί πρός άντιδια-
στολήν τών άκροαματικών καί άποδεικτικών τούς
20 έξ ένδόξων καί πιθανών ώρμημένους. είρηται δέ
καί έν Κατηγορίαις, δτι έξωτερικοί είσι λόγοι οί μή
άποδεικτικοί μηδέ πρός τούς γνησίους τών άκροα-
τών είρημένοι, άλλα πρός τούς πολλούς καί έκ
πιθανών ώρμημένοι.
25
p. 218a2 Τό δέ έκ μή ό ν τ ω ν συγκείμενον
είναι δόξειε μή μετέχειν ούσίας.
30 Ούσίας φησί, τουτέστιν ύπάρξεως καί του
είναι, πώς γάρ άν τό δν έκ τών μή όντων συγ-
κέοιτο ;
35
p. 218a3 Πρός δέ τ ο ύ τ ο ι ς π α ν τ ό ς μεριστοΟ,
ά ν π ε ρ ή, ά ν ά γ κ η , δτε έστιν, ή π ά ν τ α τ ά
μέρη είναι (ή ένια).
"Αλλο έπιχείρημα δτι ούκ έστιν ό χρόνος, πάν, φησί,
40 τό μεριστόν, δτε έστιν, ή πάντα άμα τά μέρη Ιχει
ύφεστηκότα, ώσπερ τά ζφα καί τά φυτά, ή ένια,
ώς ό άγών, του δέ χρόνου μεριστοΟ όντος ούτε
δλα τά μέρη ύφέστηκεν ούτε τινά (τό τε γάρ παρ-
εληλυθός ούκ έστι, καί τό μέλλον ούπω έστίν) ούκ
άρα έστίν ό χρόνος.
 loh. Philop., Comm. in Ar. Phys. CAG 17, p. 7 0 5 , 1 8 - 7 0 8 , 1 7
p. 218a6 Tò δέ νυν oú μέρος. μετρεΐ τε y à p
τ ο μέρος, καΐ σ υ γ κ ε ΐ σ θ α ι δεϊ τ ο δ λ ό ν έκ
τ ω ν μερών
' Επειδή είπεν ότι ούχ ύφέστηκεν ό χρόνος κατά
μόρια, ύφέστηκε δέ του χρόνου μόνον τό νυν, ίνα
μή τις εϊττη ότι 'καί μην ύφέστηκε κατά τό νυν ó
χρόνος', διά τούτο ττρότερον μέν δείκνυσιν ότι ούκ
εστι μέρος χρόνου τό νυν (τό y à p μέρος, φησί, και
τό όλον μετρεΐ καί συντίθησι τά μέρη τό όλον, τον
δέ χρόνον ούτε μετρεΐ τό νυν ούτε σύγκειται έκ των
νυν ό χρόνος), είτα δείξει εφεξής ότι ούδ' όλως έστί
τό νυν, κεχρημένος τ ή είρημένη διαιρέσει.
p. 2 1 8 a l l Μηδέν δέ έ σ τ ι τ ω ν εν τ φ χ ρ ό ν φ
ά λ λ ο καί ά λ λ ο (μέρος ά μ α ) , δ μή π ε ρ ι έ χ ε ι ,
τ ό δέ π ε ρ ι έ χ ε τ α ι .
To Ιν των άξιωμάτων, ότι άδύνατον δύο άμα
είναι χρόνους ή χρόνου μέρη, εί μή τό μέν περιέχει,
τό δέ περιέχεται.
p. 2 1 8 a l 4 Τό τε μή όν π ρ ό τ ε ρ ο ν δέ δν ά ν ά γ -
κη έ φ θ ά ρ θ α ι π ο τ έ .
Τουτέστι δει εΤναί τι του χρόνου, έν φ είς τό μή
δν έχώρησεν, είτε διά φθοράς είτε μή. ούδέν yáp
μοι διαφέρει, τό y à p έ φ θ ά ρ θ α ι νυν άντί του μή
είναι εϊρηκε.
p. 2 1 8 a l 5 Kai τ ά νυν ά μ α μέν ά λ λ ή λ ο ι ς ούκ
Ι σ τ α ι , έ φ θ ά ρ θ α ι δέ ά ν ά γ κ η άεί τ ό π ρ ό τ ε ρ ο ν .
Είπών τ ά άξιώματα λοιπόν έπάγει τήν κα- 3ο
τασκευήν, εστι δέ ή άκολουθία της λέξεως τοιαύτη :
εί μέν yàp άεΐ τό νυν έτερον έστι καί ετερον, ώμολόγη-
ται δέ καί τό μή ένδέχεσθαι δύο είναι άμα του χρό-
νου μέρη, εί μή τό μέν περιέχοι τό δέ περιέχοιτο,
κάκεΐνο δέ ώμολόγηται δτι τό πρότερον μέν δν νυν 35
δέ μή δν άνάγκη έφθάρθαι ποτέ, εύδηλον δήπου
ότι καί τά νυν ταύτα άμα μέν ά λ λ ή λ ο ι ς είναι ούκ
ένδέχεται διά τό πρώτον άξίωμα, έ φ θ ά ρ θ α ι δέ
ά ν ά γ κ η άεί τ ό π ρ ό τ ε ρ ο ν διά τό δεύτερον
άξίωμα. έπεί ούν έφθαρται, πότε έφθαρται καί έν
π ο ί φ νυν; ή y à p έν αύτώ ή έν άλλω, καί εί έν άλλφ,
ή έν τ ω έφεξής ή έν άλλω κεχωρισμένω. έκαστον 4ο
δέ άδύνατον.
171
p. 2 1 8 a l 7 Έ ν ά λ λ φ δέ νυν έ φ θ ά ρ θ α ι τ ό π ρ ό -
τ ε ρ ο ν νυν ούκ έ ν δ έ χ ε τ α ι .
'Εν ά λ λ φ φησί ν έν τ φ έφεξής καί έχομένφ. ώς
yàp περί τούτου λέγων έπήγαγεν ε σ τ ω γ ά ρ
5 ά δ ύ ν α τ ο ν έ χ ό μ ε ν α ε ί ν α ι ά λ λ ή λ ω ν τ ά vöv.
δύναται καί τό έν ά λ λ φ δέ νυν έ φ θ ά ρ θ α ι περί
του κοινοτέρου είρήσθαι, δτι ούτε έν τ φ έφεξής
ούτε έν τ φ χωριστφ, είτα λοιπόν τ ά κατά μέρος
διεξιέναι, καί πρώτον περί του έφεξής διά του λέ-
ίο γειν έ σ τ ω γ ά ρ ά δ ύ ν α τ ο ν έ χ ό μ ε ν α είναι ά λ λ ή -
λ ω ν τ ά νυν. διά τοϋτο δέ ουκ είπεν δτι άδύνατον
έχόμενα είναι άλλήλων, άλλ' έ σ τ ω , έπειδή μήπω
τοϋτο άπέδειξεν, άλλ' ώς άποδείξων άξιοι τέως
λαβείν.
«
p. 2 1 8 a l 9 Ε ϊ π ε ρ ούν έν τ φ έφεξής ούκ Ιφ-
θ α ρ τ α ι , ά λ λ ' έν ά λ λ ω .
"Οτι ού μόνον έν τ φ έφεξής ούκ ένδέχεται
φθαρήναι τό vöv διά τ ό μηδέν είναι τό έφεξής, άλλ'
ούδέ έν άλλφ ούδενί μή δντι έφεξής. άνάγκη γάρ,
20
φησί, τών δύο νυν μεταξύ είναι χρόνον, έν παντί δέ
χρόνφ άπειρά έστι τά σημεία, εί ούν έν μηδενί τού-
των έφθαρται, σύνεστι πάσι τούτοις, τοϋτο δέ
άδύνατον. εϊρηται γάρ δτι δύο χρόνου μέρη άμα
είναι άδύνατον, εί μή τό μέν περιέχοι τό δέ περι-
25
έχοιτο, ούδέν δέ νυν περιεκτικόν έστι του έτέρου.
p. 218a21 ' Α λ λ ά μήν ο ύ δ έ άεί τ ό αύτό
διαμένειν δ υ ν α τ ό ν
'Ελέγξας τό ετερον τμήμα της διαιρέσεως διά
τών πρότερον, δτι ούκ ένδέχεται άλλο καί άλλο
νϋν είναι, έντευθεν καί τό λοιπόν έλέγξαι βούλεται,
δτι ούδέ εν καί τό αύτό ένδέχεται είναι τό νυν. ού-
δενός γ ά ρ διαιρετού πεπερασμένου εν πέρας έστίν.
εί τοίνυν πέρας έστί του χρόνου τό νυν, διαιρετός
δέ ό χρόνος, έπειδή καί συνεχής, ούκ άν εϊη εν τό
νυν.
p. 218a23 Ο ύ τ ε άν έφ' έν ή σ υ ν ε χ έ ς ο ύ τ ε
άν έ π ί π λ ε ί ω
Σ υ ν ε χ έ ς είπεν είπών άνω "διαιρετόν", έπειδή
τ ό συνεχές έστι τό διαιρετόν. καί τό διαιρετόν ούν
172 loh. Philop, Comm. in Ar. Phys. CAG 17, p. 7 0 5 , 1 8 - 7 0 8 , 1 7 - Ar. De Coelo 278 b 2 1 - 2 7 9 b 3

πάντως καί συνεχές, καί t ò συνεχές πάντως και p. 218a25 "Ετι εΐ τ ό άμα είναι κατά
διαιρετό ν. έφ' εν δε συνεχές ή γραμμή επί μήκος, χρόνον
ταύτη δέ μόνως καί διαιρετόν, έπί πλείω δέ ή έπι-
φάνεια καί τό σώμα, ή έττιφάνεια μέν έττί δύο, τό Τό ετερον έπιχείρημα, δτι εΐ εν τό νυν, όμόχρονα
σώμα δέ έπί τρία. ώς δ ' αν εκαστον εχη τό συνεχές, 5 άν είη τά Τρωικά τοις νυν ουσίν. έν τω αύτφ γάρ
ταύτη καί τό διαιρετόν έχει. νυν άμφω, τοιαύτα δέ τά όμόχρονα. άναιρεθήσεται
ουν τό πρεσβύτερον καί νεώτερον.

11. De coelo 278b 21—279b3 cum commentario

Simplicii ad 279 a 11—b 3

io 278b Τριχώς δή λεγομένου του ουρανού, τό όλον τό ύττό

τής έσχάτης περιεχόμενον περιφοράς έξ άπαντος άνάγκη
συνεστάναι του φυσικοΟ καί [του] αίσθητοΰ σώματος διά τό μήτ'
είναι μηδέν εξω σώμα του ούρανοϋ μήτ' ένδέχεσθαι γενέσθαι.
26 εί γάρ εστίν εξω τής εσχάτης περιφοράς σώμα φυσικόν,
15 άνάγκη αυτό ήτοι τών όπλων είναι σωμάτων ή τών συνθέ-
των, καί ή κατά φύσιν ή παρά φύσιν έχειν. τών μέν ουν
απλών ούθέν άν είη. τό μέν γάρ κύκλω φερόμενον δέδεικται
δτι οΰκ ένδέχεται μεταλλάξαι τόν αΰτοΟ τόπον, άλλά μήν
so ούδέ τό άπό τοΰ μέσου δυνατόν, ουδέ τό Οφιστάμενον. κατά
20 φύσιν μέν γάρ ούκ άν είησαν (άλλοι γάρ αύτών οίκείοι τό-
ποι), παρά φύσιν δ ' είπερ είσίν, σλλω τινί έσται κατά φύ-
σιν ό έξω τόπος, τόν γάρ τούτω παρά φύσιν άναγκαϊον
άλλψ είναι κατά φύσιν. άλλ' ούκ ήν άλλο σώμα παρά
35 ταΟτα. ούκ άρ' έστί δυνατόν ούθέν τών άπλών εξω είναι του
25 279a ούρανοϋ σώμα. εί δέ μή τών άπλών, ούδέ τών μικτών, άνάγκη
γάρ είναι καί τά άπλα τοΟ μικτού όντος. άλλά μήν ούδέ
γενέσθαι δυνατόν, ήτοι γάρ κατά φύσιν έσται ή παρά φύ-
σιν, καί ή άπλουν ή μικτό ν. ώστε πάλιν ò αύτός ήξει λόγος,
β ούδέν γάρ διαφέρει σκοπεΐν εί εστίν ή εί γενέσθαι δυνατόν.
30 φανερόν τοίνυν έκ τών είρημένων δτι ούτ' εστίν εξω οΰτ' έγ-
χωρεϊ γενέσθαι σώματος δγκον ούθενός. έξ άπάσης γάρ έστι
τής οίκείας ύλης ό πας κόσμος, ύλη γάρ ήν αύτω τό φυ-
σικόν σώμα καί αίσθητόν. ώστ' ούτε νυν είσΐ πλείους ούρανοί
ίο ούτ' έγένοντο, ούτ' ένδέχεται γενέσθαι πλείους. άλλ' είς καί
35 μόνος καί τέλειος ούτος ούρανός έστιυ.
άμα δέ δήλον δτι ούδέ
τόπος ούδέ κενόν ούδέ χρόνος έστίν έξω του ούρανοϋ. έν άπαντι
γάρ τόπω δυνατόν υπάρξαι σώμα. κενόν δ ' εΤναί φασιν έν
φ μή ένύπάρχει σώμα, δυνατόν δ ' έστί γενέσθαι, χρόνος
40 ΐ6 δέ άριθμός κινήσεως, κίνησις δ ' άνευ φυσικού σώματος ούκ
Ιστιν. έξω δέ τοΰ ούρανοϋ δέδεικται δτι οΰτ' εστίν οΰτ' ένδέχεται
γενέσθαι σώμα. φανερόν άρα δτι ούτε τόπος ούτε κενόν ούτε
χρόνος έστίν έξωθεν.
 Ar., De coelo 278 b 21-279 b 3 - Simplicius, Comm. in Ar. De coelo CAG 7, p. 284,15-292, 7 173

Διόπερ οΰτ' έν τόπω τάκε! πέφυκεν, ούτε χρόνος αυτά ποιεί

γηράσκειν, ούδ ' έστίν ούδενός ουδεμία μετα-
20 βολή των ύπέρτήν έξωτάτω τεταγμένων φοράν, άλλ' άναλ-
λοίωτα καί άπαθή τήν άρίστην έχοντα ζωήν καί τήν αύταρ-
κεστάτην διατελεί τόν άπαντα αΙώνα. (καί γάρ τοΰτο τούνομα
Θείως έφθεγκται παρά των αρχαίων, τό yàp τέλος τό περι-
έχον τόν της έκάστου ζωής χρόνον, ου μηθέν έξω Kcrrà φύσιν,
26 αΙών έκάστου κέκληται. κατά τόν αυτόν δέ λόγον Kai τό τοΰ
παντός ουρανού τέλος καί τό τόν πάντα χρόνον καί τήν άπει-
ρίαν περιέχον τέλος αίών έστιν, άπό του αίεί είναι είληφώς
τήν έπωνυμίαν, άθάνατος καί θείος.) δθεν καί τοϊς άλλοις
έξήρτηται, τοις μέν άκριβέστερον τοις δ ' άμαυρώς, τό είναί
30 τε καί ζην. καί γάρ, καθόπτερ έν τοις έγκυκλίοις φιλοσοφή-
μασι περί τά θεία πολλάκις προφαίνεται [τοις λόγοις] ότι
τό θείον άμετάβλητον άναγκαϊον είναι παν τό πρώτον καί
άκρότατον δ ούτως έχον μαρτυρεί τοις είρημένοις. οΰτε γάρ άλλο
κρείττόν έστιν δ τι κινήσει (έκεΐνο γάρ άν είη θειότερον) ούτ'
ss έχει φαϋλον ούδέν, οΰτ' ένδεές των αύτοϋ καλών ούδενός έστιν.
279b καί άπαυστον δή κίνησιν κινείται εύλόγως. πάντα γάρ παύ-
εται κινούμενα δταν έλθη είς τόν οίκεϊον τόπον, του δε κύκλω
σώματος ό αύτός τόπος δθεν ήρξατο καί είς δν τελευτφ.

Simplicii in libros de coelo commentarla
ed. I. L. Heiberg: Commentarla in Aristotelem Graeca vol.
VII Berolini 1894. p. 284, 15—292,7.
p. 279all "Αμα δέ δ ή λ ο ν , ότι ούδέ τ ό π ο ς ,
έως του: ούτε τ ό π ο ς ούτε κενόν οΰτε χ ρ ό -
νος έστίν έξω
Δείξας, ότι ουκ Ιστι σώμα ουδέν έξω του ούρα-
νοϋ, έκ τούτου δείκνυσιν, δτι ούδέ τόπος ούδέ κενόν
ούδέ χρόνος έστιν έκεϊ, έν δευτέρφ σχήματι συνά-
γων τά συμπεράσματα, έν παντί τόπω δυνατόν
ύπάρξαι σώμα, έξω του ούρανοϋ άδύνατον ύπάρξαι
σώμα, Ιξω άρα του ούρανοϋ ουκ έστι τόπος, καί πά-
λιν: εί κενόν έστιν, έν φ μή ύπάρχει σώμα, δυνατόν
δέ γενέσθαι, έξω δέ του ούρανοϋ ού μόνον ούκ
έστι σώμα, άλλ' ούδέ δυνατόν γενέσθαι, έξω
άρα τοϋ ούρανοϋ ούκ έστι κενόν, κάκ τρίτου
πάλιν: ό χρόνος κινήσεως ών άριθμός έκεΐ πάντως
έστιν, δπου κίνησις, κίνησις δέ, δπου κινούμενον
σώμα. εί ούν χρόνος μέν δπου καί σώμα, εξω δέ τοΰ
ούρανοϋ ούδέν έστι σώμα ούδέ γενέσθαι δύναται,
έξω άρα τοΰ ούρανοϋ ούκ έστι χρόνος ούδέ γε-
νέσθαι δύναται.
Οί δέ άπό της Στοάς έξω τοΰ ούρανοϋ κενόν είναι
25 βουλόμενοι δια τοιαύτης αύτό κατασκευάζουσιν
υποθέσεως, έστω, φασίν, έν τώ εσχάτω της απλα-
νούς έστώτά τινα έκτείνειν πρός τό άνω τήν χείρα,
καί εί μέν έκτείνει, λαμβάνουσιν, δτι έστι τι έκτός
τοΰ ούρανοϋ, είς δ έξέτεινεν, εί δέ μή δύναιτο έκτεί-
30 ναι, έσται τι καί ούτως έκτός τό κωλΰσαν τήν της
χειρός έκτασιν. καν πρός τω πέρατι πάλιν έκείνου
στάς έκτείνη, όμοία ή έρώτησις. είναι γάρ δειχθή-
σεται κάκείνου τι έκτός όν. "δτι δέ, φησίν 'Αλέξαν-
δρος, μή ύγιές τοΰτο, ούτως αν δειχθείη. εί έστιν ό
35 κόσμος τό παν, καί μηδέν έστι τοΰ παντός έκτός,
ούδ' άν τοΰ κόσμου τι έκτός είη. ού γάρ à ν έτι παν
είη, εϊ τι είη έκτος άλλο αύτοΰ. ώστε ούδ' άν δύ-
ναιτό τις έκτείναι τήν χείρα γενόμενος έπί τω
έσχάτω τοΰ σύρανοΰ. καί γάρ τό δλως έκεϊ γε-
40 νέσθαι τινά άδύνατον καί πρός ύπόθεσιν. τό γάρ
σώμα τό κύκλω κινούμενον τό θείον απαθές καί μη-
δέν τοιούτον έν αύτώ δέξασθαι δυνάμενο ν." άλλ'
αύτη μέν ίσως ούκ άναγκαία ή ένστασις. πολλάκις
γάρ ύποτιθέμεθα τά αδύνατα δια τήν έφεξής άκο-
174 Simplicius, Comm. in Ar. De coelo CAG 7, p. 284,15-292, 7
λουθίαν τοϋ λόγου, και ό Πλάτων γοϋν ύπέθετό
τίνα έν τ ω ύπεκκαύματι έστώτα, καθ' ô ή του πυ-
ρός μάλιστα φύσις, και πρός τ η γ ή νεύουσαν
έχοντα τήν κεφαλήν καΐ δύναμιν λαβόντα ώστε
τοϋ πυρός άφαιρούμενον ίστάναι εις πλάστιγγας
και ελκειν τόν ζυγόν ârri τον αέρα. καίτοι καί τοΟτο
αδύνατον, άλλ' ίνα δείξη μή φύσει δν το κάτω καί
τό άνω καί τό βαρύ καί τό κοΟφον επί της σφαίρας,
τοΟτο ϋπέθετο. έπάγει γοΟν τ η υποθέσει : "ρώμη
γαρ μιφ δυοϊν άμα μετεωριζομένοιν τό μέν ελαττον
μάλλον, τό δέ πλέον ήττον ανάγκη π ο υ κατατεινό-
μενον ξυνέπεσθαι τ ή βία, καί τό μέν βαρύ καί
κάτω φερόμενον κληθήναι, τό δέ σμικρόν έλαφρόν
καί άνω", καί ό 'Αριστοτέλης δέ έν τ ω τετάρτω
βιβλίω μετατιθεμένην τήν γήν elç τόν του πυρός
τόπον ύποθήσεται. άλλ 1 εκείνο μάλλον ρητέον,
όπερ καί αύτός ò 'Αλέξανδρος ένεδείξατο, δτι, εί
έστιν ò κόσμος τό παν, καί μηδέν εστίν έκτος τοϋ
παντός, όμοία ή ύπόθεσις, ώς ει τις είς τό μή δν
έκτείνειν έπιχείροίη τήν χείρα, εϊτε γαρ έκτείνοι,
έστι τις τόπος ό δεχόμενος καί ούκέτι τό μή όν,
είτε μή δύναιτο έκτείνεν, εστί τό κωλϋον. άτοπος
οΰν ή ύπόθεσις καί τό ζητούμενον προλαμβάνουσα
τ ή φαντασία, ότι έστι τι τοϋ παντός έκτος ή κενόν
ή στερέμνιον. ,,καί έξ αύτοϋ δέ, φησίν Άλέξαν-
δρος, οΟ ύποτίθενται κενοϋ, άναιροϋσι τό είναι κε-
νόν. έστω γάρ, εί δυνατόν, έκτος τοϋ κόσμου κε-
νόν. τοϋτο δή ήτοι πεπερασμένον έστίν ή άπει-
ρον. άλλ' εί μέν πεπερασμένον, ίπτό τίνος περα-
τοϋται, καί πάλιν έπί τοϋ πέρατος τοϋ κενοϋ ό
αυτός έρωτηθήσεται λόγος, καί έκτενεΐ τις τήν
χείρα ή ουκ έκτενεί. τί γάρ φήσουσιν ; εί δέ άπειρον
είη, ώσπερ Χρυσίππω δοκεϊ, κενόν δέ τοϋτό φασι
διάστημα, ό οϊόν τε δν σώμα δέξασθαι μή δέδεκται,
των δέ πρός τι άναγκαίον, εί θάτερον εστι, καί
Θάτερον είναι, εί εστι τό οΐόν τε δέξασθαι, είη αν καί
τό δεχθήναι δυνάμενον ή ένδέχεται είναι, σώμα
δέ ούτε αυτοί λέγουσιν ούτε Ιστιν άπειρον, δ
οΐόν τέ έστι δεχθήναι ϋπό τοϋ άπείρου κενοϋ. ούδ'
άρα τό οϊόν τε δέξασθαι εστίν αύτό. Ιέναρχος δέ
τό οϊόν τε δέξασθαι μετέβαλεν είς τό δεκτικόν, ώς
ούτως λύσων τήν έκ τοϋ πρός τι έπιφερομένην
άτοπίαν τ ή θέσει, où μήν πλέον τι ή μετάληψις
έποίησε. τό γάρ δεκτικόν ούδέν άλλο έστίν ή τό
οϊόν τε δέξασθαι, τοιούτον δέ δν μένει πρός τι δν.
,,έτι, φησίν, εί έν κενω άπείρω ό κόσμος, τίς ή
αΙτία τοϋ μένειν αϋτω, ενθα εστίν ; ούδέν γάρ σώμα
ροπήν εχον οίόν τέ έστι μένειν μή κωλύοντός τίνος
έκτός, εί μή έν οίκείω είη τόπω. τ ω δέ κενω ούδεμία
διαφορά, ώς είναι αύτοϋ τόδε μέν οικείο ν τ ω έν
αύτω σώματι, τόδε δέ μή. εί δέ μή μένει ό κόσμος,
5 άλλα φέρεται, τί μάλλον έπί τάδε ή τάδε οίσθήσεται
άδιαφόρου δντος τοϋ κενοϋ; εί δέ πάντη φέροιτο,
διασπασθείη αν. ούδέ γάρ ό θεός αύτοΐς εύλόγως
(αν) άνθιστάς έαυτόν είη. πϋρ γάρ ών φέροιτο αν
καί αύτός τήν κίνησιν τοϋ πυρός." ή "ού τοιούτον
ίο λέγομεν αύτόν πϋρ άφθαρτον αύτόν υποτιθέμενοι"
φαΐεν άν πρός τόν Άλέξανδρον; "τό δέ λέγειν",
φησίν, " υ π ό πνεύματος συνεχόμενον τόν κόσμον
τεταμένου διά παντός αύτοϋ κατέχεσθαι, ενθα εστι
τοϋ κενοϋ, κενολογεΐν έστιν. εδει γάρ καί τών άλ-
is λων έκαστο ν σωμάτων ύπό πνεύματος καί αύτό
συνεχόμενον μή κινεΐσθαι κατά τόπον, ετι τό
πνεϋμα πρός μέν τό μή διασπασθαι τά μόρια τοϋ
έν ώ έστι συνεργοί άν συνέχον αύτό, ούκέτι μέντοι
καί πρός τό μή φέρεσθαι, καί αύτό κινητόν δν καί
2ο ούδενί σώματι πρός τήν κατά φύσιν ροπήν έμπο-
δίζον, πρός τ ω καί τό λέγειν εκαστον τών σωμά-
των ύπό πνεύματος τίνος συνέχεσθαι ψεϋδος είναι,
ώς έν άλλοις, φησίν, ήμΐν δέδεικται." διαβάλλει δέ
ό 'Αλέξανδρος καί τό τ ή φαντασία της χειρός άκο-
25 λουθοϋντας άληθές ήγεΐσθαι τό λεγόμενον. "πολ-
λών γάρ, φησί, καί αδυνάτων φαντασίας ίσχομεν.
καί γάρ έκαστος έαυτόν έξω τοϋ άστεος φαντασθείη
άν καί τό μέγεθος πολλαπλάσιον ή βραχύτατον
καί κεγχριαϊον."
3ο Ταϋτα καί περί τούτων, τοϋ δέ Πλάτωνος δύο
αίτιας άποδεδωκότος τοϋ ενα μόνον είναι τόν
κόσμον, μίαν μέν τήν άπό τοϋ παραδείγματος:
"ίνα γάρ", φησί, ,,κατά τήν μόνωσιν δμοιον ή τ ώ
παντελεϊ ζφω, διά ταϋτα ούτε δύο ουτε άπειρους
35 έποίησεν ό ποιών κόσμους, άλλ' είς δδε μονογενής
ούρανός έστί τε καί εσται". εί γάρ μετ' άλλων ήν,
ούκ άν ή ν παντέλειος ούτος έν τοις αίσθητοϊς,
ώσπερ έν τοις νοητοϊς τό παράδειγμα, ούδέ εν άν
ήν τό τοϋ κόσμου παράδειγμα, ειπερ, ώς προ
4ο ολίγου δεικνύειν έπειράθην, ένός άεί παραδείγμα-
τος μία έστίν είκών, πρός δ προσεχώς τε καί προη-
γουμένως άφομοιοϋται. έτέραν δέ αίτίαν ό Πλάτων
άποδίδωσι τοϋ Ινα τόν κόσμον είναι ταύτην, ήν
καί 'Αριστοτέλης ήσπάσατο, τό έκ πάσης αύτόν
45 είναι τής σωματικής συστάσεως. Ινα δέ κάν τούτοις
ή συμφωνία φανή τοϋ 'Αριστοτέλους προς τόν δι-
δάσκαλον καί μέχρι τών όνομάτων αύτών άπα-
 Simplicius, Comm. in Ar. De coelo, CAG 7, p. 284,15-292, 7
ράλλακτος, καί ταύτα του Πλάτωνος τα βήματα
παραθήσομαι: "των δέ δή τεττάρων εν όλον έκα-
στον είληφεν ή του κόσμου σύστασις. έκ yàp πυ-
pòs παντός Οδατός τε καί άέρος καί γης ξυνέστησεν
αυτόν ό ξυνιστάς μέρος ουδέν ούδενός ουδέ δύναμιν
έξωθεν ύπολιπών, τόδε διανοηθείς, πρώτον μέν,
ίνα δλον ö τι μάλιστα ζωον τέλεον έκ τελέων των
μερών είη, ττρός δέ τούτω εν, άτε ούχ ϋπολελειμ-
μένων, έξ ών άλλο τοιοΰτο γένοιτο αν, έτι δέ ίνα
άγήρων καί άνοσον." είτα όλίγα προσθείς έπάγει:
"δια δή τήν αΐτίαν καί τον λογισμόν τόνδε εν όλον
έξ όλων απάντων τέλεον καί άγήρων καί άνοσον
αυτό έτεκτήνατο." ταύτα καί ό 'Αριστοτέλης αύ-
τοϊς λέγει τοις ρήμασιν, ότι έξ άπάσης της οίκείας
Ολης ών ό κόσμος είς καί μόνος καί τέλειος ό ούρα-
νός έστιν ούτος.
p. 2 7 9 a l 8 Δ ι ό π ε ρ ούτε έν τ ό π φ τάκεΐ πέ-
φυκεν, έως του: όθεν ή ρ ξ α τ ο καί είς δν
τελευτοί
Ό 'Αλέξανδρος τα ένταϋθα λεγόμενα ήτοι περί
του πρώτου κινουντος λέγεσθαί φησιν, όπερ έξω
δοκεϊ είναι παντός του σώματος τω έν μηδενί είναι,
ουκ έν τόπψ (άσώματον γάρ), ή περί της των
άττλανών σφαίρας, καί μάλλον περί ταύτης ακούει
πάντα εως του τ ο ϋ δέ κύκλω σώματος ό αύτός
τ ό π ο ς , όθεν ή ρ ξ α τ ο καί είς δν τ ε λ ε υ τ δ . δέ-
δειχε γάρ, φησίν, έν τ η Φυσική άκροάσει, ότι ουκ
έστιν έν τόπω, δια τό τόπον μέν είναι τό πέρας του
περιέχοντος, μή περιέχεσθαι δέ ταύτη ν υ π ' άλλου
σώματος, καί έν χρόνω δέ ταύτα, â περιέχει ό
χρόνος, ώς έν μέρει χρόνου ύφεστάναι. εί ούν μήτε
τι σώμά έστιν έκτος αυτής μήτε χρόνος περιέχων
αύτής τό είναι, ούτε έν τόπω αν είη ούτε ύπό χρό-
νου αν γηράσκοι. καί έστι καί τούτο τ φ ύπό του
Πλάτωνος είρημένω οίκείον: "τέλειον, γάρ φησι,
καί άγήρων καί άνοσον αύτό έτεκτήνατο". ύ π έ ρ
δέ τ ή ν έ ξ ω τ ά τ ω φοράν εί μέν λέγοι, φησί,
περί του πρώτου αίτίου, είη αν λέγων τό ύπέρ τήν
περιφοράν της άπλανοΟς σφαίρας, εί δέ λέγοι περί
τοΟ Θείου σώματος ταύτα, έξωτάτω φοράν άν λέγοι
τήν ύστάτην των έπ' εύθείας κινήσεων, τήν γάρ
των έπ' εύθείας κίνησιν εϊωθε λέγειν φοράν, τήν δέ
έγκύκλιον περιφοράν. ύπέρ ούν τήν έξωτάτω φο-
ράν τό κυκλοφορητικόν Ιστι πδν σώμα, δπερ μήτε
έν τόπω μήτε έν χρόνω δν άίδιον καί άγήρων φησί.
175
καί γάρ σύμπαν μέν τό θείον σώμα ούκ έν τόπω,
μόρια δέ αύτοΟ έν τόπω, αί τών πλανήτων σφαϊραι
έν τόπω. είπών δέ τήν άρίστην καί αύταρκεστάτην
ζωήν έχοντα τά θεία διατελεϊν τον άπαντα αΐώνα
5 βούλεται καί άπό του ονόματος του αιώνος συστή-
σαι τήν άθανασίαν αύτών καί τήν άιδιότητα καί
πρώτον τήν ολοσχερή τοΟ αίώνος σημασίαν διαρ-
θρώσας άπό ταύτης έπί τήν κυρίως λεγομένην
άνεισιν. αιώνα γάρ έκάστου λέγομεν τήν περιεκτι-
κήν τελειότητα του χρόνου της έκάστου ζωής, ου
μηδέν έστιν έξω κατά φύσιν. "δνερ, άπ'
αΐώνος νέος ώλεο", φησίν "Ομηρος, τουτέστι πρό
τής τοΟ κατά φύσιν έπιβάλλοντός σοι χρόνου τε-
λειότητος. κυριώτερον δέ αίώνα λέγεσθαί φησιν
15 'Αριστοτέλης τήν ολότητα καί τελειότητα τήν
συναιρούσαν τον άπειρον χρόνον του παντός ού-
ρανοΟ. ούτος γάρ δικαίως άπό τ ο υ άεί είναι
τήν έπωνυμίαν λαβών αθάνατος καί θειός
έστιν καί τοΤς μέν προσεχώς καί κυρίως αύτοϋ με-
20 τέχουσιν άθανασίας καί άιδιότητός έστιν αίτιος,
έχων καί περιέχων έν έαυτψ τόν σύμπαντα χρόνον,
τοίς δέ άλλοις μερικήν τής ζωής παράτασιν χορη-
γεί. πδσι γάρ άπ' αύτοϋ χορηγείται τό εϊναί τε
καί ζην, τ ο ι ς μέν ά κ ρ ι β έ σ τ ε ρ ο ν , τ ο ι ς δέ
25 άμυδρότερον. οίδε δέ και πρό τούτου αίώνα ό
'Αριστοτέλης έν τ ή Μετά τά φυσικά δύναμιν όντα
τοΟ πρώτου παρ ' αύτω νου, δν ό Πλάτων "παρά-
δειγμα" φησι του χρόνου, τούτου γάρ έν ένΐ μένοντος
κατ ' άριθμόν ίοϋσαν αίώνιον εικόνα τόν χρόνον ύφίσ-
30
τασθαι. άπόδέτοϋ ούρανίου αίώνος έξηρτήσθαί φησι
τό είναι πασι, διότι ή έκείνου κίνησις τοις έν γενέσει
πδσιν αΙτία του είναι, δτι δέ άίδιον τό θείον, μαρ-
τυρεί, φησί, καί τά έν τ ο ί ς έ γ κ υ κ λ ί ο ι ς φιλο-
σοφήμασι πολλαχου προφαινόμενα έν τοις λό-
35
γοις, δτι τό θείον άμετάβλητον άναγκαίον είναι πδν
τό πρώτον καί άκρότατον. εί γάρ άμετάβλητον,
καί άίδιον. έγκύκλια δέ καλεί φιλοσοφήματα τά
κατά τάξιν έξ άρχής τοις πολλοίς προτιθέμενα,
άπερ καί έξωτερικά καλείν είώθαμεν, ώσπερ καί
40
άκροαματικά καί συνταγματικά τά σπουδαιότερα,
λέγει δέ περί τούτου έν τοις Περί φιλοσοφίας : «κα-
θόλου γάρ, έν οίς έστί τι βέλτιον, έν τούτοις έστί τι
καί άριστον, έπεί ούν έστιν έν τοις ούσιν άλλο άλλου
βέλτιον, εστίν άρα τι καί άριστον, δπερ είη άν τό
θείον, εί ούν τό μεταβάλλον ή ύπ' άλλου μεταβάλλει
ή ύφ ' έαυτού, καί εί ύπ ' άλλου, ή κρείττονος ή χεί-
ρονος, εί δέ ύφ' έαυτοΟ, ή ώς πρός τι χείρον ή ώς
176 Simplicius, Comm. in Ar. De coelo, CAG 7, p. 284,15-292,7
καλλίονός τίνος έφιέμενον, τό 5â θείον ούτε κρεϊττόν
τι έχει έαυτοϋ, ύφ' ou μεταβληθήσεται. έκεϊυο yàp
άν ήν Θειότερον. ούτε υπό χείρονος τό κρεϊττόν
ιτάσχειν θέμις έατίν. καί μέντοι, εΐ υπό χείρονος,
φαυλον άν τι προσελάμβανεν, ούδέν 5è εν έκείνω s
φαΟλον. άλλ' ούδέ έαυτό μεταβάλλει ώς καλλίονός
τίνος έφιέμενον. ούδέ yàp ένδεές έστι των αύτοΰ
καλών ούδενός. ού μέντοι ούδέ πρός τό χείρον,
ότε μηδέ άνθρωπος έκών έαυτόν χείρω ποιεί, μήτε
δέ έχει τι φαυλον μηδέν, όπερ άν έκ της είς τό χείρον ίο
μεταβολής προσέλαβε» καί ταύτην δέ darò του
δευτέρου της Πλάτωνος Πολιτείας 'Αριστοτέλης
μετέλαβε την άπόδειξιν. λέγει γαρ εν έκείνοις ό
Πλάτων: "Ούκ άνάγκη, είπερ τι έξίσταιτο τής αύ-
τοΰ Ιδέας, ή αυτό ύφ' έαυτοϋ μεθίστασθαι ή ύ π ' is
άλλου; Άνάγκη. Ούκοϋν ύττό μέν άλλου τά άριστα
έχοντα ήκιστα άλλοιοΰταί τε καί κινείται, οίον
σώμα ύπό σιτίων τε καί ποτών καί πόνων;" είτα
τοϋτο δείξας έπάγει: "'Αλλ' άρ' αύτός αυτόν με-
ταβάλλοι άν καί άλλοιοϊ; Δήλο ν, έφη, ότι είπερ 2ο
άλλοιοΰταί. Πότερον οΰν έπί τό βέλτιόν τε καί κάλ-
λιον μεταβάλλει έαυτόν ή έπί τό χείρον καί τό
αϊσχιον έαυτοΟ; Άνάγκη, έφη, επί τό χείρον, είπερ
άλλοιουταί. ού γάρ που ένδεδ γε φήσομεν τόν
θεόν κάλλους ή αρετής είναι." καί δείξας, δτι ούδείς 25
έκών έαυτόν χείρονα ποιεί, έπήγαγεν: "άλλ', ώς
έοικε, κάλλιστος καί άριστος ών είς τό δυνατόν έκα-
στος αύτών μένει απλώς έν τή έαυτοϋ μορφή",
εύλόγως δέ φησιν αύτοΰ καί τήν κίνησιν άίδιον
είναι, άπαντα γάρ παύεται κατά φύσιν κινούμενα, 3ο
όταν έλθη είς τόν οίκεΐον τόπον έξ άλλου, καί έστιν
ή μέν άρχή τής κινήσεως αύτοΐς έν άλλοτρίω τόπω
ούσι, τό δέ τέλος έν τω οίκείω γενομένοις, του δέ
κύκλω κινουμένου σώματος ó αύτός τόπος καί
άρχή καί τέλος έστί κινήσεως, καί διά μέν τό άεΐ έν ss
τέλει είναι άεΐ έν τ φ οίκείω τόπω καί έν τ ω οίκείφ
άγαθώ έστι, διά δέ τό άεί έν άρχή, άπαυστον έχει
τήν κίνησιν. ούδέν γάρ έν άρχή παύεται.
Ταύτα, όπερ είπον, πάντα ά π ' άρχής τής βή-
σεως μέχρι τέλους έπί τοΟ κυκλοφορητικου σώμα- 4ο
τος άκούειν μδλλον άξιοι ό Αλέξανδρος, ol δέ
νεώτεροι των έξηγητών πάντα ώς έπί τών άκινή-
των αΙτίων τών τα ούράνια κινούντων είρημένα
παραινοϋσιν άκούειν. άλλ' ότι μέν ού πάντα έπί
του ούρανίου σώματος άκούειν δυνατόν, φανερόν, 45
οΐμαι, έκ τών προσεχώς είρημένων. δείξας γάρ, ότι
ούδέν έστι σώμα έξω του ούρανου ούτε άπλοΰν
ούτε σύνθετον, έπήγαγεν: " ά μ α δέ δήλον, ότι
ούτε τ ό π ο ς ούτε κενόν ούτε χρόνος έστιν
έξω τ ο υ ο ύ ρ α ν ο υ " καί δείξας καΐταϋτα καί συμ-
περανάμενος έν τ φ ,,φανερόν άρα, ότι ούτε
τ ό π ο ς ούτε κενόν ούτε χρόνος εστίν έ ξ ω "
τότε ώσπερ πορίσματα έκ τών είρημένων έπάγει:
δ ι ό π ε ρ ούτε έν τ ό π ψ τάκεϊ πέφυκεν ούτε
χρόνος α ύ τ ά π ο ι ε ί γηράσκειν καί τά έξής,
δηλονότι τάκεϊ λίγων τά έξω του ούρανου. πώς
ούν άν ό ουρανός έξω του ούρανου λέγοιτο; πώς
δέ τών ουρανίων έλεγεν ούδενός ούδεμίαν είναι
μεταβολήν άπαυστον αύτών τήν κατά τόπον κί-
νησιν όρών; άλλ' ούδέ τά ύπέρ τήν έξωτάτω τε-
ταγμένα φοράν τά ούράνια αν είπε. καί γάρ τό "κύ-
κλω φερόμενον" λέγει πολλάκις καί ούκ άεί "περι-
φέρεσθαι". λέγει γοϋν έν τοις φθάσασιν " ά λ λ ο ς
δέ ό τ ο υ κύκλο) φερομένου, ό σ π ε ρ εστίν έσ-
χ α τ ο ς " . πώς δέ " τ ό π ρ ώ τ ο ν καί ά κ ρ ό τ α τ ο ν
θ ε ί ο ν " τόν ούρανόν Ιλεγεν; ή πώς ούκ άν ειη τι
κρεϊττόν άλλο του ούρανου, ό τι κινήσει αύτό, εί-
περ τό άκίνητον αίτιον κρεϊττόν έστιν τό τής άι-
δίου κινήσεως αύτω αίτιον; ότι δέ ούδέ πάντα περί
τών νοητών αίτίων άκούειν δυνατόν, δήλον έκ του
κ α τ ά τ ό ν α ύ τ ό ν δή λ ό γ ο ν καί τ ό του π α ν τ ό ς
ο ύ ρ α ν ο υ τέλος, καί έτι μδλλον τά έπί τέλει τά
δεικνύντα εύλόγως άπαυστον κίνησιν κινεΐσθαι τόν
ούρανόν.
Ά λ λ ' ότι μέν μεμέλανται τό ρητόν, πρόδη-
λον. ού γάρ άν άνδρες κλεινοί τοσαύτην έσχον
περί αύτό διαφωνίαν. μήποτε δέ περί μέν τών
νοητών είρηται ώς ύπέρ τήν σωματική ν όντων
φύσιν καί ούτως έξω λεγομένων αύτής. καί γάρ,
όταν έζήτει, εί έστι τι έξω του ούρανου, ούχ ώς
τόπον του έξω σημαίνοντος έλεγε, παραδούς δέ τό
του αιώνος σημαινόμενον τό προσεχές ήμϊν τό πε-
ριέχον τόν τής έκάστου ζωής χρόνον άνέβη ά π '
έκείνου έπί τόν ούράνιον αίώνα λέγων κ α τ ά τ ό ν
α ύ τ ό ν δέ λ ό γ ο ν καί τ ό τ ο υ π α ν τ ό ς ο ύ ρ α -
νου τέλος καί διά τοϋτο νυν του ούρανου έμνη-
μόνευσεν. είτα άπό τούτου έπί τόν ύπερκόσμιον
αίώνα, όταν λέγη: καί τ ό τ ό ν π ά ν τ α χ ρ ό ν ο ν
καί τ ή ν ά π ε ι ρ ί α ν π ε ρ ι έ χ ο ν τέλος α ΐ ώ ν
έ σ τ ι . καί ό γε κυριώτατος ούτος, άφ' ού καί τό
είναι καί τό ζήν άκριβέστερον μέν τοϊς ούρανίοις
έπεισιν, άμυδρότερον δέ τοις ύπό σελήνην. καί τό
άμετάβλητον δέ παντί τω θείω μαρτυρώ ν τ ω πρώ-
τ ω καί άκροτάτω περί τών νοητών καί άκινήτων
 Simplicius, Comm. in Ar. De coelo, CAG 7, p. 2 8 4 , 1 5 - 2 9 2 , 7 - Ar., De anima 407 b 2 7 - 4 0 8 a 30 177

άρχων ?οικε λέγειν των τάς ούρανίους σφαίρας κι-
νουσών. καί γαρ ότι μέν περί πολλών λέγει, δηλοϊ
τό ττδυ, δτι δέ άκίνητον τό ά μ ε τ ά β λ η τ ο ν , ότι
δέ ύπέρ τόν ούρανόν τό π ρ ώ τ ο ν καί ά κ ρ ό τ α -
τον. άλλά καί τό μηδέν είναι κρεΐττον, δ κινήσει
αύτό, έκείνω μάλλον ή τω ούρανώ ττροσήκει. τόν
γάρ ούρανόν κινεί τό άκίνητον αίτιον κρεΐττον
υπάρχον αύτοϋ. και εΐπερ έκεϊνο ττερί των νοητών
είρηται τ ό ούδέ έστιν ούδενός ουδεμία με-
ταβολή των υπέρ τήν έξωτάτω τ ε τ α γ -
μένων φοράν, έκείνοις μαρτυρεί ν φησι τό έν
τ ο ι ς έγκυκλίοις φ ι λ ο σ ο φ ή μ α σ ι πολλάκις
προφαινόμενον, δτι τό θείον άμετάβλητον(άναγ-
καίον) είναι παν τό πρώτον καί άκρότατον. τό δέ
καί ά π α υ σ τ ο ν δή κ ί ν η σ ι ν κινείται εύλό-
γ ω ς λέγεται μέν σαφώς περί του ουρανού, εΐπερ
ούτως γέγραπται, καί δοκεί συνήφθαι τοις προ
αύτοϋ ώς περί του αυτοϋ λεγόμενον, δτι μή πρόσ-
κειται, τί τό τήν άπαυστον κινούμενον κίνησιν.
περί του αύτου λέγεσθαι δοκεί, πώς δέ άν είη περί
του αύτου λεγόμενον, εΐπερ έκείνο μέν άμετάβλητον
δέδεικται καί μηδέ είναι άλλο κρεΐττον, δ τι κινήσει
αύτό, τοϋτο δέ άπαυστον κίνησιν κινεΐσθαι εύλό-
γως; εί δέ νομίζει τις ά μ ε τ ά β λ η τ ο ν έκεϊνο λέ-
γεσθαι κατά τάς άλλας μεταβολάς πλήν της κατά
τόπον, θαυμάζω, εί της 'Αριστοτέλους άκριβείας
ή ν είπεΐν περί τών κατά τόπον κινουμένων, δτι
ούδέ έστι ν ούδενός ούδεμία μεταβολή, άλλ' δτι μέν
τό ποίησαν καί τά πρότερα περί τών ούρανίων
ύπονοεΐσθαι τούτο μάλιστα τό £>ητόν έστι τό καί
ά π α υ σ τ ο ν δή κ ί ν η σ ι ν κινείται ε ύ λ ό γ ω ς
καί τά συνεχή αύτφ, πρόδηλον. εί μέντοι ούτως
εχοι ή γραφή, ώς εν τισιν ηύρον άντιγράφοις, καί
ά π α υ σ τ ο ν δή κ ί ν η σ ι ν κινεί ε ύ λ ό γ ω ς ,
άλλ' ούχΐ κ ι ν ε ί τ α ι , ώς Άλεξάνδρω δοκεί, καί
τοϋτο καί τά προ αύτοΰ πάντα δυνατόν άβιάστως
έπί τά νοητά καί άκίνητα αίτια καί εξω τοΰ
κόσμου λεγόμενα ώς ύπερκόσμια άνάγειν. διότι γάρ
άμετάβλητα καί άκίνητά έσπν έκεϊνα, διά τοϋτο
άπαυστον κίνησιν κινείται προσεχώς ύ π ' αύτών
κινούμενα τά ούράνια. του γάρ κινοΰντος άεί κατά
τά αύτά καί ώσαύτως έχοντος καί τό προσεχώς
ύ π ' αύτοϋ κινούμενον δι' άκρας έπιτηδειότητος
αύτω συνημμένον άπαύστως κινείται, συνεχής δέ
καί άίδιος ή κυκλική μόνη δέδεικται κίνησις έν τω
θ της Φυσικής άκροάσεως. άλλά καί διότι κύκλω
κινείται ό ούρανός είς νοϋν έστραμμένος καί της
έκείνου ταυτότητος έφιέμενος καί της άεί κατά τά
20 αύτά καί ώσαύτως έχούσης ένεργείας μετέχων, διά
τοϋτο άπαυστον κινείται κίνησιν. τά μέν γάρ έπ'
εύθείας κινούμενα άλλην άρχήν έχοντα της κινή-
σεως καί άλλην τελευτήν κινείται μέν άπό της
άρχής, παύεται δέ είς τό τέλος καί τόν οίκείον έλ-
25 θόντα τόπον, τοΰ δέ κύκλω κινουμένου σώματος,
έπειδή ό αύτός τόπος έστίν, δθεν τε άρχεται καί είς
δν τελευτα, διότι μέν άεί έν τέλει, άεί έν τω οίκείω
τόπω έστί, διότι δέ άεί έν άρχή άεί κινείται πρός
τό τέλος.

30 12. De anima 407 b 27-408 a 30 cum paraphrasi

Themistii et commentariis Simplicii et Iohannis
Philoponi

407b Καί άλλη δέ τις δόξα παραδέδοται περί ψυχής, πι-

θανή μέν πολλοίς ούδεμιάς ήττον τών λεγομένων, λόγον δ '
35 ώσπερ εύθύνας δεδωκυΐα κάν τοις έν κοινώ γινομένοις λόγοις.
30 άρμονίαν γάρ τινα αύτήν τίνες λέγουσι. καί γάρ τήν άρμο-
νίαν κρασιν καί σύνθεσιν έναντίων είναι, καί τό σώμα συγ-
κεΐσθαι έξ έναντίων. καίτοι γε ή μέν άρμονία λόγος τίς έστι
τών μιχθέντων ή σύνθεσις, τήν δέ ψυχή ν ούδέτερον οίόν τ '
40 είναι τούτων, ετι δέ τό κινεϊν ούκ έστιν άρμονίας, ψυχή δέ
408a πάντες άπονέμουσι τοϋτο μάλισθ' ώς είπεΐν. άρμόζει δέ μάλ-
λον καθ' ύγιείας λέγειν άρμονίαν, καί δλως τών σωματικών
178 Ar. De anima 407 b 2 7 - 4 0 8 a 30 - Themistius Paraphrasis libr. De an. CAG 5 , 3 p. 2 4 , 1 3 - 2 7 , 7

άρετών, ή κατά ψυχής, φανερώτατον δ ' εί τις άπο-

διδόναι ττειραθείη τά ιτάθη καί τά εργα της ψυχής άρμο-
6 νία τινί. χαλεπόν γάρ έφαρμόζειν. Ιτι δ ' ε ί λέγομεν τήν
άρμονίαν είς δύο αποβλέποντες, κυριώτατα μεν, των μεγε-
5 θών εν τοις εχουσι κίνησιν καί θέαιν την σύνθεσιν αύτών, έπει-
δάν ούτω συναρμόζωσιν ώστε μηδέν συγγενές παραδέχεσθαι,
έντεΟΘεν δέ καί τόν των μεμιγμένων λόγον, ούδετέρως μέν ούν
ίο εύλογον. ή δέ σύνθεσις των του σώματος μερών λίαν εύεξέ-
ταστος. πολλαί τε γαρ αί συνθέσεις τών μερών και πολλα-
ιο χώς. τίνος ου ν ή πώς ΰπολαβεΐν τόν νουν χρή σύνθεσιν είναι,
ή καί τό αίσθητικόν ή όρεκτικόν; όμοίως δέ άτοπον καί τό τόν
λόγον τής μίξεως είναι την ψυχήν. ου γάρ τόν αύτόν εχει
15 λόγον ή μίξις τών στοιχείων καθ' ην σαρξ καί καθ' ην όστοΟν.
σνμβήσεται ούν πολλάς τε ψυχάς εχειν καί κατά παν τό
is σώμα, εϊπερ πάντα μέν έκ τών στοιχείων μεμιγμένων, ό δέ
τής μίξεως λόγος αρμονία καί ψυχή. (άπαιτήσειε δ' αν τις
τοϋτό γε καί παρ ' ' Εμπεδοκλέους, έκαστο ν γαρ αυτών λόγω
20 τινί φησιν είναι, πότερον ούν ό λόγος έστίν ή ψυχή, ή μάλ-
λον ετερόν τι ούσα έγγίνεται τοις μέρεσιν ; ετι δέ πότερον ή
20 Φιλία τής τυχούσης αιτία μίξεως ή τής κατά τόν λόγον, καί
αύτη πότερον ό λόγος έστίν ή παρά τόν λόγον ετερόν τι;)
ταύτα μέν ούν εχει τοιαύτας άπορίας. εί δ ' έστίν ετερον ή
25 ψυχή τής μίξεως, τί δή ποτε άμα τό σαρκί είναι άναιρεί-
ται και τό τοις άλλοις μορίοις του ζφου ; προς δέ τούτοις εϊπερ
25 μη εκαστον τών μορίων ψυχήν Ιχει, εί μή έστιν ή ψυχή ό λόγος
τής μίξεως, τί έστιν δ φθείρεται τής ψυχής άπολιπούσης;
δτι μέν ούν ούθ' άρμονίαν οΐόν τ ' είναι την ψυχήν
30 ούτε κύκλω περιφέρεσθαι, δήλον έκ τών είρημένων.

Themistii paraphrasis librorum de anima
ed. R. Heinze: Commentarla in Aristotelem Graeca vol. V
pars III Berolini 1899 p. 24,13—27,7
Καί άλλη δέ τις δόξα παραδέδοται περί ψυχής
πιθανή μέν ουδεμίας ήσσον τών λεγομένων, δε-
δωκυϊα δέ εύθύνας καί έξητασμένη καί εν τοϊς 35
κοινοϊς λόγοις καί έν τοις Ιδίοις, λέγουσι γάρ τίνες
αύτήν άρμονίαν. καί γάρ τήν άρμονίαν κρδσιν καί
σύνθεσιν εναντίων είναι καί τό σώμα σνγκεΤσΘαι
έξ έναντίων. τήν ούν τάναντία ταϋτα είς συμ-
φωνίαν άγουσαν καί άρμό ζούσαν, θερμά λέγω καί 4ο
ψυχρά καί υγρά καί ξηρά καί σκληρά καί μαλακά
καί δσαι άλλαι έναντιώσεις τών πρώτων σωμά-
των, ούδέν άλλο είναι ή τήν ψυχήν, ώσπερ καί
ή τών φθόγγων αρμονία τό βαρύ καί τό όξύ
συναρμόζει, πιθανότητα μέν ούν ό λόγος εχει,
30 διελήλεγκται δέ πολλαχή καί ύπ' 'Αριστοτέλους
καί ύπό Πλάτωνος, και γάρ δτι τό μέν πρώτον
του σώματος, τουτέστιν ή ψυχή, άρμονία δέ
ύστερον, καί δτι τό μέν άρχει καί έπιστατεϊ τω
σώματι καί μάχεται πολλάκις (αύτώ), άρμονία δέ
ού μάχεται τοις ήρμοσμένοις, καί δτι τό μάλλον καί
ήττον άρμονία μέν δέχεται, ψυχή δέ ου, καί ώς
άρμονία μέν σωζομένη ού προσίεται άναρμοστίαν,
ψυχή δέ κακία ν προσίεται, καί δτι εϊπερ του
σώματος ή άναρμοστία νόσος έστίν ή αίσχος ή
άσθένεια, ή άρμονία του σώματος κάλλος άν είη
καί ύγίεια καί δύναμις άλλ' ού ψυχή, ταύτα μέν
άπαντα εΐρηται ύπό τών φιλοσόφων έν άλλοις,
δ δέ νϋν 'Αριστοτέλης φησί, τοιαύτά έστιν. ή άρ-
μονία λόγος έστί τών ήρμοσμένων καί σύνθεσις
 Themistius, Paraphrasis libr. De an. CAG 5, 3 p. 2 4 , 1 3 - 2 7 , 7
των μεμιγμέυωυ, ή ψυχή δ' ούτε σύυθεσις ούτε
λόγος, καΐ ή μέν ουσία ή δέ ού. και ή μέυ κινεί
τό σώμα, αρμονία δέ ού κινεί τά ήρμοσμένα, άλλ'
έπιγίγνεται μέν ήρμοσμένοις, αρμόζει δέ άλλος,
ώσπερ τάς χορδάς ό μουσικός, άλλης ούν δεήσει
τη ψυχή της ποιούσης αυτή τήν άρμονίαν.
φανερώς δ' (αν) άτοπος ό λόγος φανείη πειρω-
μένοις τά ιτάθη της ψυχής καί τά έργα έκαστου ε!ς
άρμονίαν τινά άναφέρειν. ποίας γάρ αρμονίας τό
αίσθάνεσθαι, καί ποίας τό φιλεΐν ή μισεί ν; έλήλυθε
δέ αύτη ή δόξα μάλιστα μέν έκ των μεγεθών, όσα
έχει θέσιν καί κίνησιν, έπειδή ταϋτα, όταν ούτως
άλλήλοις παρατεθή ώστε μηδέν συγγενές παρα-
δέχεσθαι, τότε λέγεται ήρμόσθαι καλώς, καί ή
σύνθεσις αύτών όνομάζεται αρμονία, ώσπερ ξύλα
καί λίθοι καί όσα άρμόζουσιν αϊ τέχναι φυσικά
σώματα, έντεϋθεν δέ καί τά μεμιγμένα κατά λόγον
τινά ή κεκραμένα πρός άλληλα ήρμόσθαι φαμέν,
ότι συμφώνως μέμικται καί ού διέστηκεν ούδέ
άπήρτηται ούδέ παραδέχεταί τινα Ιτερον μεταξύ
λόγον, δς μάλλον αύτά άρμόσει καί συγκεράσει,
ώσπερ καί τούς φθόγγους τούς μουσικούς ήρμόσθαι
τηνικαυτα οΐόμεθα, όταν μηδείς εύρίσκηται μεταξύ
λόγος δς ήδίω ποιήσει τών φθόγγων τήν συμφω-
νίαν. κατά τίνα ούν τούτων τών τρόπων άρμονίαν
καλεΐν ενεστι τήν ψυχή ν; ούτε γαρ ώς σύνθεσιν ή
παράθεσιν, οίον τών όστών πρός τά όστδ, ή τών
όστών πρός τά νεύρα, γελοϊον γάρ τοιούτων
μορίων ή τον νουν ή τήν αΐσθησιν σύνθεσιν λέγειν,
άλλ' ούτε ώς τόν λόγον της μίξεως ή της κράσεως.
άλλης γάρ ούσης της έκάστου μορίου κράσεως
άλλη &ν είη Καί ή ψυχή, ώστε πολλάς έκαστο ν
έχει ν ψυχάς. τούτο δέ καί παρ' 'Εμπεδοκλέους
άπαιτητέον. κίρνησι γάρ καί ούτος εκαστον τών
του σώματος μορίων τω Ιδίω λόγω, άλλως μέν
άστα, άλλως δέ σάρκας, πότερον ούν ό λόγος
ούτος Ισται κατ' αύτόν ή ψυχή, καί εί πολλοί ol
λόγοι, πολλαί καί αϊ ψυχαί; ή άλλο τι ούσα ή
ψυχή παρά τόν λόγον τ ω λόγω προβάλλοντι
έμφύεται ; Ιτι δέ πότερον ή Φιλία ταύτης αΙτία της
μίξεως ή της τυχούσης; καί αύτη πότερον ό λόγος
<ή> Ιτερόν τι παρά τόν λόγον;
"Οτι μέν ούν οί λέγοντες άρμονίαν τήν ψυχήν
ούτε έγγύς άγαν, ούτε πόρρω της άληθείας βάλ-
λειν άν δόξειαν, καί έκ τών νυν είρημένων καί έκ
τών έν άλλοις δήλόν έστι. πιθανότητα δέ πολλήν
ό λόγος έχει, καθάπερ καί πρότερο ν έφην. πάλιν
179
γάρ εί παντελώς Ιτερον ή ψυχή της μίξεως καί
της κράσεως, δια τί τούτων φθειρομένων φθείρεται
εύθύς ή ψυχή ; λυομένου γάρ τού λόγου της
σαρκός καί τών άλλων έκάστου τών τοιούτων
5 λύεται εύθύς καί ή ψυχή. άλλα καί εμπαλιν άπο-
ρητέον, διά τί της ψυχής άπολιπούσης τό σώμα
εύθύς φθείρεται καί ή κράσις καί ή μϊξις, ήν φασιν
άρμονίαν του σώματος, εί γάρ καί της κράσεως
φθειρομένης φθείρεται ή ψυχή, καί της ψυχής
ίο άπολιπούσης φθείρεται ή κράσις, ού πόρρω άν είη
ταϋτα άλλήλων. άλλ' ού φθείρεταί φησιν ή ψυχή
της κράσεως φθειρομένης, άλλ' ή έμψυχία, ήν ή
ψυχή τ ω σώματι έπιδίδωσιν, αύτή μέν ούσα
χωριστή, έλλάμπουσα δέ τήν ζωή ν, ώσπερ ό ήλιος
is τό φώς τω άέρι. εγώ δέ θαυμάζω τών ταύτα
λεγόντων, ότι πρώτον μέν άποδείξεις οϊονται τά
παραδείγματα, καίτοι τών πίστεων ασθενέστατου
τό παράδειγμα, επειθ' ότι μηδέ αύτοΐς τούτοις
άκολουθοϋσιυ. ό μέν γάρ ήλιος είς ώυ χορηγεί τό
20 φώς πδσι τοις σώμασι, τήν ψυχήν δέ ούκ άν
εΐποιεν μίαν τήν έλλάμπουσαν τήν ζωήν πδσι
τοίς ζώοις. διό καί ό ήλιος μέν είς, μεταλαμβάνει δέ
τού φωτός ούχ άπαντα παραπλησίως, άλλ' άλλως
μέν άήρ, άλλως δέ ύδωρ, άλλως δέ άργυρος, άλλως
25 δέ λίθος, άλλως δέ ξύλον, καί έτέρως μέν τοδί τό
χρώμα, έτέρως δέ τοδί. τήν ψυχήν δέ εί μίαν τις
λέγοι, δει τόν αύτόν τρόπον άπολαύειν αύτής
άλλως καί άλλως τά ζώα, καί ού ψυχαϊς ετι διοίσει
τά ζώα άλλ' έμψυχίαις. έπειτα έκείνη ή μία ψυχή
30 τίς Ισται; καί ήτις άν ή, τω γε 'Αριστοτέλους
λόγω ούδέν διοίσει. φησί γάρ έκεϊνος τήν μέν
ψυχήν έκείνην τήν μίαν ούτε έπιζητεϊν έν τ ω
παρόντι λόγω ούτε όρίζεσθαι, έπιζητεϊν δέ τήν
άνθρώπου καί τήν ίππου καί τήν βοός, ήν είτε
35 έμψυχίαν όνομάζειν έθέλουσιν είτε ψυχήν, συγ-
χωρήσει. άλλ' ώσπερ τό φώς όριζόμενος έντελέ-
χειαν του κατ' ένέργειαν διαφανούς ού τόν ήλιον
όρίζεσθαί φησιν, άλλα δ δίδωσιν ό ήλιος, καίτοι
γε τόν ήλιον άλλως έχων είπεϊν έντελέχειαν του
40 κατ' ένέργειαν διαφανούς, ούτω καί νυν τήν ψυχήν
όριζόμενος ού τήν έξωθεν καί μίαν όρίζεσθαί φησιν,
άλλά τήν παρ' εκείνης έγγιυομένην τοις σώμασι
τοις όργανικοΐς έντελέχειαν, δυνάμενος ίσως όρίσα-
σθαι κάκείνην τόν αύτόν τρόπου, ούδέν γάρ κωλύει
45 τών έντελεχειών τών δυεΐν του διαφανούς τήν μέυ
είναι τελειοτέραν, οίον τόν ήλιον, τήν δέ άτελεστέ-
ραυ, οίον τό φώς. ούτω τοίνυν καί της ψυχής τήν
180 Themistius, Paraphr. libr. De an. CAG 5, 3 - Simplicius, Comm. in Ar. D e an. CAG 11
μέυ είναι τελειοτέραν, οίον την έξωθεν, τήν δέ
άτελεστέραν, οίον τήυ έκάστου. ταύτην ουν την
έκάστου ψυχήν ην σν μέν έμψυχίαν ονομάζεις,
έγώ 5έ ψυχήν, αχώριστο ν φησι και φθαρτή ν,
φθαρτή ν δέ ούχ άπλώς άλλ' ώσττερ το εν τ ω ύδατι 5
φώς, καΐ σύ δέ ώς έοικε παραπλησίως. περί γάρ
του όνόματος αμφισβητών το πράγμα και λίαν
σαφώς ομολογείς, ότι δέ τήν του παντός ψυχήν
εΙκός έλλάμπειν τοις σώμασι τήν είτε ψυχήν είτε
έμψυχίαν δύναμίν τινα ύπάρχουσαν ζωτιτήν καί ίο
δια παντός τεταμένην, μάλιστα άν δόξειε δήλον
ποιείν τών ζώων τά αυτομάτως γινόμενα, à τη
τοιδδε κράσει του σώματος άμα ευθύς έμπνεί τε
καί ζή καί κινείται εξ έαυτών, ώσπερ τους μυς
φασίν έν ΑΙγύπτω, καί π α ρ ' ήμϊν εύλαί καί is
έμπίδες καί πολλά είδη ζφων τοιαύτα, αλλά τί
τοΟτο πρός τό χωριστός είναι τάς τοιαύτας ψυχάς ;
άλλ' ίσως του μέν παραδείγματος άμελήσουσι,
φήσουσι δέ έκάστω παρεΐναι ψυχήν Ιδίαν της
έμψυχίας της έκάστου ποιητική ν. λεγέτωσαν ούν 2ο
ήμϊν, δρ' έπί πάντων τούτο τών ζφων ή επί
μόνων άνθρώπων; επί πάντων μέν γαρ μή γελοι-
ότερον ή τών μύθων έφεστάναι τινά ψύλλης ψυχήν
έλλάμπουσαν τη ψύλλη τήν έμψυχίαν. εΐ δέ επί
μόνων τών άνθρώπων, τίς ή άποκλήρωσις καί 25
πόθεν ή διαφορά ταίς άνθρωπίναις ταύταις ψυχαϊς,
λέγω δέ ταϊς έξωθεν έφεστώσαις; ομοειδείς γάρ
πδσαι, τό δ ' ομοειδές άπαν τω της Ολης μερισμώ
τάς διαφοράς προσλαμβάνει, όλως τε ή τήν φυτικήν
ζωήν χορηγούσα πώς έξωθεν έφεστήξει τώ σώματι, 3ο
ή ή τόν θυμό ν, ή ή τήν έπιθυμίαν; ό νους μέν γάρ
ίσως οΐός τε καί έξωθεν έφεστώς έλλάμπειν δύν-
αμίν νοεράν τη ψυχή, ταύτας δέ ανάγκη τάς
φύσεις ένυπάρχειν καί έμπεπλέχθαι τοις σώμασιν,
εΐ μέλλουσι τά αυτών εργα παρέξεσθαι. άλλ1 ή 35
μέν τοιαύτη κομψεία καί καθ' έαυτήν ίσως τεύξεται
λόγου, δτι δέ ούτε άρμονίαν οΐόν τε είναι τήν
τοιαύτη ν ψυχήν, ούτε άνευ αρμονίας, παντάπασιν
δήλον έκ τών είρημένων.
Simplicii in libros de anima commentarla
ed. M. Hayduck: Commentarla in Aristotelem Graeca vol. XI
Berolini 1882 p. 53,1—56,32.
p. 407b29 έν κοινώ δέ γινομένους λόγους
τούς συμμέτρως καί τοϊς πολλοίς ήρωτημένους
καλεί, αΐνπτόμενος μέν ίσως καί τούς έν Φαίδωνι,
λέγων δέ καί τούς ύ π ' αύτου Ι ν τω διαλόγω τω
Εύδήμω γραφέντας έλεγκτικούς της άρμονίας.
ρ. 407b30 Καί γ ά ρ τ ή ν άρμονίαν κ ρ δ σ ί ν
τ ι ν α καί σύνθεσιν έ ν α ν τ ί ω ν είναι, καί τ ό
σ ώ μ α σ υ γ κ ε ϊ σ θ α ι έξ έ ν α ν τ ί ω ν .
Ου μόνον συγχωρών ήρμόσθαι τό σώμα τών
ζφων, άλλα καί συλλογιζόμενος αύτό. συγκεϊσθαι
μέν τό ζών σώμα καί κεκρδσθαι συμμέτρως έξ
έναντίων ώς έναργές λαμβάνων, πδν δέ τό έξ
έναντίων συμμέτρως κεκραμένον ή συγκείμενον
ήρμόσθαι. καί δήλον τό σνναγόμενον. τό μέν ούν
ήρμόσθαι τό ζών σώιια άληθέτ. ούκέτι δε τό τήν
άρμονίαν αύτου είναι τήν ψυχήν, ώς αύτίκα
έπάγων δείκνυσι.
p. 407b32 Καίτοι γ ε ή μέν άρμονία λ ό γ ο ς
τίς έστι τ ώ ν μ ι χ θ έ ν τ ω ν ή σύνθεσις.
Τί μέν ούν ή σύνθεσις καί τί ό λ ό γ ο ς ,
μικρόν ύποκατελθών αύτός σαφηνίζει. τοσούτον
δέ καί νϋν λαβών, ότι σχέσις τις καί ή σύνθεσις
καί ό λ ό γ ο ς προς άλληλα τ ώ ν μ ι χ θ έ ν τ ω ν , τήν
ψυχήν ούσίαν άλλ' ού σχέσιν δείκνυσι διά του
προκειμένου, έκ μέν ούν τούδε του λόγου ού μόνον
ή ώς όργάνω χρωμένη τ ω σώματι ζωή ούκ ούσα
άρμονία ύπέμνησται, άλλα [γάρ] καί ή αύτου
οριστική του όργάνου. πδσα γάρ ζωή ούσία,
επειδή καί τό ζώον, καί έπειδή τών έναντίων
δεκτική, τό δέ έφεξής έπί της χρωμένης ήρώτηται.
αύτη γάρ ή κινούσα, ή ού μόνον έστίν ούσία, άλλά
καί άρχική ούσία. ούτε δέ ούσία ούτ' ετι μάλλον
άρχική ή σχετική άρμονία. άφείσθω γάρ νϋν ή κα-
τά τούς Πυθαγορείους, καν μαθηματική ή άρμονία,
ούσία λεγομένη, ό δέ έκ της ύγείαςκαΐ όλως τών σω-
ματικών άρετών τή τούτων παραθέσει τόν έλεγχο ν
ποιείται τών τήν ψυχήν οίομένων άρμονίαν είναι
σωματική ν. εστι μέν γάρ ούτε ή ύγεία ή Ισχύς ή
40 κάλλος ή &ς κοινότερον σωματικάς καλεί άρετάς
σωματικός τελειότητας ούσας άρμονία, άλλ' έπί
μέν άρμονία καί συμμετρία έγγινόμεναι, ή μέν τών
ποιοτήτων, ή δέ τών όμοιομερών μορίων, ή δέ
τών άνομοιομερών. ού μήν αύται ούσαι αϊ συμ-
45 μετρίαι, άλλ' αϊ έπιγινόμεναι τελειότητες, πλήν
ταύταις άν δόξειε μάλλον προσήκειν ή άρμονία ή
τή ψυχή, ότι ύγεία μέν καί Ισχύς κάν τών ζώντων
 Simplicius, Comm. in Ar. De an. CAG 11, p. 5 3 , 1 - 5 6 , 32
ώσι σωμάτων, άλλ' ού κατά τήν ψυχή υ, κατά δέ
τό σωματοειδές καί τήν έκείνου έκφαίνονται εύ-
κρασίαν, ή δέ ζωή καΐ ή έσχάτη κατά τήν ψυχή υ.
p. 408a3 Φ α ν ε ρ ώ τ α τ ο ν δ' εΐ τις ά π ο δ ι δ ό -
ναι π ε ι ρ α θ ε ί η τα π ά θ η καί τα έ ρ γ α τ η ς
ψ υ χ ή ς άρμονίφ τ ι ν ί .
Έκ των ένεργειών ή έπιχείρησις. ών yàp διά-
φοροι al ένέργειαι, καΐ αϋτά διάφορα τά πράγ-
ματα. ψυχής μέν ουυ ένέργειαι α! τε παθητικαΐ λε-
γόμεναι, άς καί π ά θ η καλεί, όσαι καΐ του σώμα-
τος κοιναί, όργή πρςιότης, έπιθυμία άποστροφή,
αίσθήσεις φαντασίαι, καί al άπαθεΐς, άςέργαπροσ-
αγορεύει, οίαι α! τε ΘεωρητικαΙ έπιστημαι καί al
νοήσεις των χωριστών, χαλεπόν μέν ούν, μάλλον
δέ άδύνατον όποιαοΟν σωματική αρμονία τάς
τοιαύτας άποδουναι ένεργείας. τό yàp ζωτικόν
άπασαι έμφαίνουσι καί τό κατά τό ζφον χαρακτη-
ρίζεσθαι, άλλ' où κατά τήν σωματικήν σύστασιν,
κάν του συνθέτου ώσιν. έτέρα δέ παρά τα σώματα
ούσ(α ή ζωή. ή δέ αρμονία των μορίων ή των
ποιοτήτων των σωματικών σωματοειδής έστι διά-
Θεσις, καν ζώντων ή σωμάτων, καί où ζωή.
p. 408a5 " Ε τ ι δέ εΐ λ έ γ ο μ ε ν τ ή ν άρμονίαν
είς δύο ά π ο β λ έ π ο ν τ ε ς
Ή μέν θέσις αυτή ή πρός άλληλά έστι των συν-
εχών καί υπομενόντων μορίων σύνταξις. διό ουδέ
τά του άριθμου μόρια, ότι où συνεχή, ούδέ τά του
χρόνου δια τό μή ύπομένειν, ούδέ τά του λόγου δι '
άμφω. ή δέ σύνθεσις πλειόνων άν είη πραγμάτων
θέσιν έχόντων προς άλληλα, μηδενός συγγενούς
μέσου παρεμπίπτοντος, άρμονία γαρ καί σύνθεσις
πλείω τε άπαιτεϊ τά κείμενα καί συνάπτει πρός άλ-
ληλα. διό άπτεσθαι δει καί άκριβώς άπτεσθαι τά
κυρίως συγκεΐσθαι λεγόμενα, ώς μή τών συγγενών
τι ή άμφοτέροις, έάν όμοια, ή όποτέρω, όταν άνο-
μοειδή τυγχάνη, παρεμπίπτει ν μεταξύ δύνασθαι,
οίον εΐ ξύλα είη, μή ξύλον, εΐ δέ ξύλον καί λίθος, μή-
τε ξύλον μήτε λίθον. ύγρόν γάρ τι οίον άέρα ή
ύδωρ, ού θαυμαστών παρεμπίπτειν. σύνθεσις δέ
αύτη κ υ ρ ι ώ τ α τ α λέγεται, ότι κατά τήν θέσιν
έχει τό σύν άλλήλοις. έν γάρ τω κ υ ρ ι ώ τ α τ α μέν
τ ώ ν μεγεθών έν τοις έχουσι κ ί ν η σ ι ν καί
θέσιν τ ή ν σύνθεσιν α ύ τ ώ ν ού τήν άρμονίαν
181
έπΐ της συνθέσεως κυριώτατα λέγεσθαι άκουστέον,
άλλ' έπΐ τών έχόντων κίνησιν καί θέσιν τήν σύν-
θεσιν κυριώτατα έχειν. τά δέ φυσικά δηλών με-
γέθη, κίνησιν αύτά και θέσιν 2χειν 2φη. τά γάρ μα-
5 θηματικά θέσιν μέν έχει, ού μήν κίνησιν. έντεϋθεν
δέ καί τ ό ν τ ώ ν μ ε μ ι γ μ έ ν ω ν λ ό γ ο ν έκ της
κυρίως είρημένης συνθέσεως καί τήν κατά λόγον
μίξίν τε καί κρδσιν σύνθεσιν καλοΰμεν κοινότερον.
ού γάρ οίνος οίνω, άλλ' οίνος μίγνυται ύδατι, ώς
ίο άλλοιοΟσθαι μέν άμφω ύπ' άλλήλων καί μηδέτερον
μένειν είλικρινές, μή μήν παντελώς άπόλλυσθαι ή
θάτερον ΰπό του λοιπού έπικρατουντος άγαν, ώς
ό του οίνου χους είς θάλατταν έκχεόμενος, ή άμφω
είς έτέραν τινά φύσιν ύπό τίνος άλλου μεταβάλλον-
15 τα, ώς εΐ ύπό πυρός καί τό ύδωρ καί ό οίνος
έξαερωθείη. διό εΐ μέλλοι είναι μϊξις, κατά τινα
πάντως έσται (λόγον) καί τήν πρός άλληλα τών
μιγνυμένων συμμετρίαν, ίνα μή θάτερον άγαν ύπερ-
βάλλον μεταβάλλη είς έαυτό τό λοιπόν, ούκέτι γάρ
20 τούτο μϊξις. ώς εν γε τ η κατά παράθεσιν συνθέσει
δύναται καί τω πολύ ύπερέχοντι συνηρμόσθαι διά
τό μή πάσχει ν ύπ' άλλήλων τά ούτω συγκείμενα,
ούδετέρως μέν ούν ε ύ λ ο γ ο ν , ούτε τήν κατά
παράθεσιν άρμονίαν, ούτε τήν κατά μΐξιν είναι
25 ψυχήν, έπειδή ούδέτερον τό ζωτικόν έμφαίνει. ή δέ
κατά τήν τών μερών σύνθεσιν λ ί α ν εύεξέταστος
τουτέστιν εύέλεγκτος, διά τό έναργεστέραν εχειν
τήν άτοπίαν. ή μέν γάρ μΐξις έν τοις συνθέτοις σώ-
μασιν έκ τών αύτών πασι στοιχείων, καί εί μή
30 κατά τόν αύτόν έν πδσι λόγον. ή δέ κατά τά μέρη
ούδέ έξ ύποκειμένων τών αύτών, άλλά πή μέν
όστέων πρός όστέα ή πρός σάρκας, πή δέ νεύρων ή
άρτηριών, ή καί άνομοιομερών πρός ετερα άνο-
μοιομερή, ώς χειρός πρός ώμον. ούδέ ή αύτή σύνθεσις
35 πάντως, ού γάρ ή αύτή όστέου καί σαρκός, καί
όστέου πρός όστέον καί σαρκός πρός νεϋρον. πολ-
λαί ούν αί καθ' έκαστο ν ζώον έσονται ψυχαί, πολ-
λών τε τών συγκειμένων όντων μερών καί διαφό-
ρων καί πολλαχώς γινομένων τών συνθέσεων.
40
p. 4 0 8 a l 2 Τίνος ούν ή πώς ύ π ο λ α β ε ϊ ν χ ρ ή
τόν νουν σύνθεσιν ε ί ν α ι ;
Δύο λέγων επεσθαι άτοπα τ η νπτοθέσει, έν μέν
45 διά τό μή εύλόγως ήμδς άποδουναι δύνασθαι τήν
τώνδε ή έτέρων σύνθεσιν είναι νουν ή άλλη ν
τινά ψυχικήν δύναμιν. έτερον δέ διά τό άπεμφαί-
182 Simplicius, Comm. in Ar. De an. CAG 11 - Ioh. Philop., Comm. in Ar. De an. CAG 15
νειν παντελώς πάντα τρόπον εκ της συνθέσεως της
σωματικής τάς ζωτικός άναπλάττοντα ουσίας,
τούτο yàp τό π ώ ς δηλοϊ.
p. 408al3 'Ομοίως δέ ά τ ο π ο ν καί τ ο ν λό-
yov τ η ς μίξεως είναι τ ή ν ψ υ χ ή ν
'Ομοίως κατά τοσούτον, καθ' όσον πλείους
καί οί τών μίξεων λόγοι καί πλείους δια τούτο καί
αί ψυχαί έν έκάστω. τω δέ πάντα εκ τών αυτών
εϊναι στοιχείων ούκέτι όμοίως. έκεΐ γαρ καί δια τό
μή έκ τών αυτών είναι μερών τό άτοπον, συμ-
β ή σ ε τ α ι ούν π ο λ λ ά ς τε ψ υ χ ά ς εχειν, καί
κ α τ ά π α ν τ ό σώμα. έν έκάστφ γάρ τών όργα-
νικών μορίων φλέβες άρτηρίαι νεύρα όστέα σάρκες
υμένες, κατά διαφόρους μεμιγμένα λόγους, ώστε
καί πολλάς είναι ψυχάς, καί ουκ έν μόνω τ φ δλω,
άλλα καί έν έκάστω τών άνομοιομερών μορίων τό
πλήθος τών ψυχών είναι.
p. 408al8 Ά π α ι τ ή σ ε ι ε δ' άν τις τοΟτό γ ε
καί π α ρ ' 'Εμπεδοκλέους
'Επισημαίνεται καί Έμπεδοκλεϊ ώς μή σαφώς
διορίζοντι τό έπιγνόμενον τής ζωής είδος άπό του
ύπεστρωμένου αύτη τής μίξεως τών στοιχείων λό-
γου, καί ώς ουδέ αυτήν τήν Φιλίανδιαρθροϋντι, πό-
τερον μόνης έστί τής κατά λόγον μίξεως αιτία ή καί
τής τυχούσης (καν γάρ πδσα μΐξις κατά τινα γί-
νηται λόγον, άλλά καί τό παρά φύσιν έν αύτη
πολύ, καί τό κατά φύσιν δέ έν πλάτει), καί εί αύ-
τόν τόν τής μίξεως λόγον τήν τής Φιλίας τίθεται
ούσίαν, ή αίτίαν μέν του λόγου, έτέραν δέ π α ρ '
αύτόν. είτα άπορίαν έπιφέρει τοις μή όμολογοΰσιν
άρμονίαν είναι τήν ψυχήν καί μίαν ταύτην, πώς
καί μιας άναιρουμένης μίξεως, τής καθ' ην τό σαρ-
κΐ είναι, καί al τών άλλων άναιρούνται μίξεις μο-
ρίων, καθ' &ς αύτοϊς τό είναι ώς ζφου μορίοις, ώς
καί τήν ψυχήν έξ άνάγκης άφίστασθαι τού δεκτι-
κού γενομένου άνεπιτηδείου. τοϋτο μέν ούν τό
άπορον τείνει προς τούς μή ενα τόν τής μίξεως
οίομένους είναι λόγον, άλλά πλείους καθ' εκαστον.
καί άναπέμπει ή μας είς τό καί πλείους άμα τούς λό-
γους τίθεσθαι καθ' εκαστον τών όμοιομερών δια-
φορουμένους, καί ενα τόν του δλου ζφου έκ πάν-
των συμπληρούμενον, ώς τών ήγεμονικωτέρων
αύτοϋ φθειρομένων μορίων καί τόν δλον φθείρεσθαι.
τό δέ έφεξής αύτό τοΟτο κατασκευάζειν βούλεται
τό τήν ψυχήν τόν τής μίξεως είναι λόγον, διά τε
τό Ικαστον μόριον ψυχήν εχειν καί διά τό άπολει-
πούσης τής ψυχής φθείρεσθαι τά όργανα ώς άπολ-
5 λύντα τούς λόγους, εχει μέν ούν εκαστον τών μο-
ρίων ψυχήν, μίαν δέ καί τήν αύτήν άπαντα έκά-
στω παροϋσαν. καί συντελεί μέν ό λόγος τής
μίξεως προς τήν τής ψυχής παρουσίαν (έπιτη-
δείαν γάρ είναι δει τήν ύποδεξομένην φύσιν), ούκ
ίο αύτός δέ έστιν ή ψυχή. έπεί δέ άπό τής ψυχής καί ή
έν τή ύλη έπιτηδειότης, Ιμφασις ούσα έκείνης, καθ'
ην ό τής μίξεως λόγος, είκότως άπολειπούσης καί ή
έμφασις καί ό τής μίξεως φθείρεται λόγος, οί μέν
ούν τό άκίνητον αύτής δεικνύντες λόγοι τό άσώ-
15 ματον αύτής καί άμέριστον κατεσκεύαζον. οί δέ
τής άρμονίας έλεγκτικοί ούκ έώσιν ώς τι τών συμ-
βεβηκότων άσώματον αύτήν φαντάζεσθαι, άλλ'
ώς ούσίαν καί ώς άρχικήν ούσίαν. καί γάρ κινη-
τικήν τίθενται, καί ώς μίαν άπανταχοΟ του σώμα-
20 τος παροϋσαν πρεσβεύουσι, καί ώς συνεκτική ν
αύτου καί τής προς ζωήν έπιτηδειότητος αίτίαν.
Iohannis Philoponi in libros de anima commen-
25 taria
ed. M. Hayduck : Commentarla in Aristotelem Graeca vol. XV
Berolini 1897 p. 141,21—153,34
p. 407b27 Καί ά λ λ η δέ τις δόξα π α ρ α δ έ -
δ ο τ α ι περί ψ υ χ ή ς
Μεμψάμενος ό 'Αριστοτέλης κοινώς τούς περί ψυ-
χής άπαντας είπόντας ότι μηδέν περί του δεξομένου
αύτήν σώματος διελέχθησαν (έχρήν γάρ, έπεί μή ή
τυχούσα ψυχή είς τό τυχόν χωρεί σώμα, άλλά δει
35 έπιτηδειότητος τοιδσδε τ φ σώματι προς τήν
ύποδοχήν τής τοιδσδε ψυχής, άλλη γάρκαΐ κρδσις
καί σύνθεσις τών κατά τό θυμοειδές χαρακτηριζο-
μένων ζώων, άλλη τών κατά τό έπιθυμητικόν
[άλλη τών δειλών], καί άττλώς πρός τήν έπιτηδειό-
40 τητα τών τής ψυχής ένεργειών καί αί του σώματος
κράσεις τε τών στοιχείων καί αί διασκευαί τών όρ-
γάνων eteri), ταύτα ούν είπών οίκείως άκόλουθον
τούτοις περί ψυχής δόξαν συνάπτει, είς ταύτό γάρ
τίνες άποβλέψαντες ότι ούχ ώς έτνχεν έχον τό
45 σώμα ψυχής μετέχει, άλλά δεϊται τοιδσδε κράσεως,
ώσπερ καί ή άρμονία ούχ ώς έτυχε τών χορδών
έχουσών γίνεται, άλλά δει τοσήσδε τάσεως, ένόμι-
 loh. Philop., Comm. in Ar. De an. CAG 15, p. 141, 2 1 - 1 5 3 , 3 4
σαν καί τήν ψυχή υ άρμονίαν είναι του σώματος,
καί πρός τάς διαφόρους του σώματος αρμονίας τα
διάφορα είδη των ψυχών είναι, ταύτην ούν έκτί-
θεται τήν δόξαν καί διελέγχει. καί τέως μέν αύτήν
τήν δόξαν έν τούτοις Ιστορεί, μετ' όλίγα δέ καί
τούς λόγους δι' ών είς ταύτην έκεϊνοι τήν δόξαν
υπήχθησαν τίθησιν. ήδη δέ καί έν άλλοις πρός
ταύτην άντεΐπεν τήν δόξαν, λέγω δή έν τω Εύδή-
μω τω διαλόγω.
Καί προ αύτοϋ ό Πλάτων έν τω Φαίδωνι πέν-
τε τισΐ κέχρηται έπιχειρήμασι πρός ταύτην ένιστά-
μενος τήν δόξαν. πρώτω μέν τούτω: ή αρμονία
έπιγίνεται τοΙς ήρμοσμένοις. δει γάρ είναι τάς
χορδάς, είτα τοσώσδε ταθήναι, καί ούτως έπι-
γίνεσθαι τήν άρμονίαν. ώστε ή άρμονία υστέρα
των ήρμοσμένων. ή δέ ψυχή προϋπάρχει του ήρ-
μοσμένου σώματος, είπερ αί μαθήσεις άναμνή-
σεις είσίν. ή ψυχή άρα ουκ έστιν άρμονία. τοϋτο
δέ τό έπιχείρημα είρηται ώς προαποδεδειγμέ-
νου του τήν ψυχήν προϋπάρχειν δια του δειχ-
θήναι ότι αϊ μαθήσεις αναμνήσεις είσίν. ώς πρός
τήν λογικήν ούν μόνην ψυχήν τοϋτο τό έπι-
χείρημα. καί των άλλων δ' έπιχειρημάτωντά μέν
πρός πδσαν ψυχήν αρμόζει, τά δέ πρός μόνην
τήν λογικήν. είς μέν ούτος ό λόγος, δεύτερος δέ
ούτος: ή άρμονία, φησίν, ού μάχεται τοις ήρμοσμέ-
νοις, άλλ' έπεται ούτως έχουσα ώς αν εχη τά
ήρμοσμένα. ή δέ ψυχή μάχεται τω σώματι καί
άρχει αύτοϋ. ούκ άρα ή ψυχή άρμονία. ότι δέ τήν
μέν άρμονίαν ούχ οΐόν τε τοις ήρμοσμένοις μά-
χεσθαι, δήλον. έν αύτοις γάρ έχει τό είναι, άδύνα-
τον ούν αύτοΐς έναντιωθήναι. ούδέν γάρ έφίεται
του μή είναι, ή δέ ψυχή καταφρονεί του σώματος
καί έναντιοΰται ταϊς του σώματος όρμαις, καν
παντελώς έδει φθαρήναι, ώς δή μή έν αϋτω τό
είναι έχουσα, τρίτος: ή άρμονία τό μάλλον καί
ήττον έπιδέχεται. λέγομεν γάρ μάλλον ήρμόσθαι
τήνδε τήν λύραν τήσδε. ή δέ ψυχή ουκ έπιδέχεται
τό μάλλον καί τό ήττον, οΰ γάρ γίνεται έαυτής
ή ψυχή μάλλον ψυχή καί ήττον ψυχή. άλλ'
ουδ ' άλλη άλλης, ή ψυχή άρα ούκ έστιν άρμονία.
τέταρτος: ή ψυχή άρετήν καί κακίαν έπιδέχεται,
ών ή μέν άρετή άρμονία έστί (συμφωνία γάρ έστι
των της ψυχής δυνάμεων), ή δέ κακία άναρμοστία
(μάχη γάρ καί διάστασις των δυνάμεων της
ψυχής), ώστε ή ψυχή άρμονίαν καί άναρμοστίαν
έπιδέχεται. τοϋτο γάρ άρετή καί κακία, ή δέ
183
άρμονία άρμονίαν καί άναρμοστίαν ούκ έπιδέχεται.
καταγέλαστον γάρ τό λέγειν τήν άρμονίαν άρ-
μονίαν έπιδέχεσθαι ή πάλιν μένουσιν άρμονίαν
άναρμοστίαν έπιδέχεσθαι. ή άρα ψυχή ούκ έστιν
s άρμονία. πέμπτος: εί ή ψυχή άρμονία έστίν, ούκ
έπιδέχεται άναρμοστίαν, άναρμοστία δέ ψυχής ή
κακία, εί τοίνυν ού δέχεται κακίαν ή ψυχή, πάσαι
όμοίως έσονται άγαθαί. άλλά μήν τό δεύτερον
ψεϋδος, λέγω δή τό έπόμενον. καί τό ήγούμενον
ίο άρα. ούκ άρα ή ψυχή άρμονία. πρός τον τρίτον
λόγο ν τόν λέγοντα 'ή άρμονία μάλλον καί ήττόν
έστιν άρμονία, ή δέ ψυχή μάλλον καί ήττον ούκ
έστι ψυχή' (ούτω γάρ λαμβάνει τάς προτάσεις
ό Πλάτων) φέρεται παρ' 'Επικούρου λόγος δια
is των ομοίων πειρώμενος αύτόν έλέγχειν. τό γλυκύ,
φησί, τό μάλλον καί ήττον έπιδέχεται, τό μέλι τό
μάλλον καί ήττον ούκ έπιδέχεται. ούσία γάρ έστι.
τό μέλι άρα ούκ εστι γλυκύ, όπερ άτοπον, έκάτερος
δέ των συλλογισμών έν δευτέρω σχήματι όμοίως
20 δοκεΐ συμπεπλέχθαι ούκ άσυλλογίστως. ώστε
άνάγκη ή άμφοτέρους άληθεΐς είναι, ή εί ψευδής
έναργώς ό 'Επικούρου καί άσυλλόγιστος, τοι-
ούτον είναι καί τόν Πλάτωνος, όμοία γάρ κατά
πάντα ή παραβολή, δτι δέ άσυλλόγιστοι άμφότε-
25 poi μάθοις άν, εί λάβοις τόν έν έκατέρω συλλο-
γισμω μέσον δρον, καί τέως τόν Πλάτωνος, ού γάρ
εύρήσεις τόν αύτόν μέσον δρον έν άμφοτέραις ταΐς
προτάσεσιν. έχει γάρ ό συλλογισμός ούτως: ή
άρμονία μάλλον καί ήττόν έστιν άρμονία, ή ψυχή
30 ούκ έστι μάλλον καί ήττον ψυχή. ώστε έν μέν τ ή
μείζονι κατηγορούμενος έστι τό μάλλον καί ήττον
άρμονίαν είναι, έν δέ τ ή έλάττονι τό μάλλον καί
ήττον μή είναι ψυχήν. ώστε ούχ εϊς ό μέσος,
άσυλλόγιστος άρα. όμοίως καί έπί τοϋ άλλου
35 συλλογισμού όπου μέν εϊληπται κατηγορούμενον
μάλλον καί ήττον γλυκύ, όπου δέ μάλλον καί
ήττον μέλι. ώστε ούχ είς ό μέσος, εί γάρ καί
δοκεΐ λαμβάνειν ενα μέσον έν άμφοτέραις τ φ λίγε ι ν
τό μέλι τό μάλλον καί ήττον ούκ έπιδέχεται, τό
40 δέ γλυκύ τό μάλλον καί ήττον έπιδέχεται (δοκεΐ
γάρ έν άμφοτέροις εϊς είναι ό κατηγορούμενος τό
έπιδέχεσθαι (τό) μάλλον καί ήττον), άλλά τ ή γε
άληθεία ούκ έστιν είς. ού γάρ άπλώς τό γλυκύ τό
μάλλον καί ήττον έπιδέχεται, άλλά καθό γλυκύ.
45 ού γάρ δή καί καθό σώμα. όμοίως καί τό μέλι
ούχ άπλώς ούκ έπιδέχεται τό μάλλον καί ήττον,
άλλά καθό μέλι, καθό μέντοι γλυκύ έπιδέχεται.
184 loh. Philop., Comm. in Ar. De an. CAG 15, ρ. 1 4 1 , 2 1 - 1 5 3 , 3 4
δμοίως καί ή ψυχή καθό ψυχή ουκ έπιδέχεται τό
μάλλον καί ήττον, έπεί κατά γε τά πάθη έττιδέχε-
ται. δει ου ν έν ταϊξ προτάσεσι προσλαμβάνεσθαι
καθ' ô τό μέν αυτών έττιδέχεται το μάλλον καί
ήττον, τό δέ ουκ έττιδέχεται. τούτων δέ ττροστι-
θεμένων άλλος ó μέσος γίνεται, εΐ δέ άλλος ό μέσος,
άσυλλόγιστος ή συμπλοκή, έστι δέ Ιδεΐν μή όμοίαν
την παραβολή ν, άλλα Πλάτωνα μέν συλλογιζό-
μενον, Έπίκουρον δέ ού. λέγω γάρ ούτως: ή
άρμονία μάλλον καί ήττον έστιν άρμονία, ή ψυχή
ουκ Ιστι μδλλον καί ήττον άρμονία, καί ούτως
ένα ττοιώ τον μέσον δρον. έτι δέ σαφέστερος âv ειη
δ λόγος, έάν μή λάβωμεν τάς ιτροτάσεις, ώς
Ιλαβεν αύτάς δ Πλάτων, άλλά μικρόν μεθαρμόσω-
μεν. δ μέν γάρ Ιλαβεν 'ή άρμονία μάλλον καί ήττον
έστιν άρμονία', ήμεϊς δέ λάβωμεν ούτω 'πδσα
άρμονία τό μδλλον καί ήττον έττιδέχεται'. εάν γάρ
ούτως εϊττωμεν, οΰ δείται προσθήκης της καθό
άρμονία. où γάρ έστι συναμφότερον ή άρμονία
ουδέ μεθ' υποκειμένου ώσπερ τό γλυκύ. τοΟτο γάρ
τό έγλυκασμένον σώμα σημαίνει, ώσπερ καί τό
ήρμοσμένον, ή μέντοι άρμονία άπλοϋν τί έστιν
ώς καί ή γλυκύτης. αυτήν γάρ τήν ποιότητα
δηλοϊ μόνην. εί μέν γάρ τδ ήρμοσμένον λάβωμεν,
προσθήκης δεόμεθα. παν γάρ τό ήρμοσμένον έπι-
δέχεται τδ μδλλον καί τό ήττον, καθό ήρμοσται.
άν μέντοι τήν άρμονίαν, ούκέτι. ή άρμονία ουν
έπιδέχεται τδ μάλλον καί τδ ήττον, ή δέ ψυχή,
καθό ψυχή έστιν, ουκ έπιδέχεται τδ μδλλον καί
τδ ήττον, δει γάρ προσκεΐσθαι τή ψυχή τδ καθό
ψυχή, δι' όπερ είπομεν. ή ψυχή άρα, καθό ψυχή
έστιν, ουκ εστίν άρμονία. ούτω μέν ούν εστί δεΐξαι
Πλάτωνα συλλογιζόμενον. 'Επίκουρος δέ έπί
γλυκέος παραλαβών τδν λόγον, où γλυκύτητος.
οϋδέν γάρ αν ψευδός συνήγαγεν. άληθές γάρ ότι
τό μέλι ουκ έστι γλυκύτης. έπεί ούν τδ γλυκύ
συναμφότερον έστι, δείται προσθήκης, ού γάρ ή
καθόλου πρότασις αληθής εσται. πδν γάρ τό
γλυκύ καθό γλυκύ έπιδέχεται τό μάλλον καί τδ
ήττον, ούχ άπλώς, τδ δέ μέλι, καθό μέλι έστίν,
ούκ έπιδέχεται τό μδλλον καί τό ήττον, έξ ώυ
ούδέν συνάγεται, ού γάρ έστι κοινός ό μέσος, εί μέν
ούν τδ καθό τόδε τοις κατηγορουμένοις προστεθή-
σεται, ού ληψόμεθα κοινόν τδν μέσον, ώσπερ
εϊρηται. εί δέ τοις ύποκειμένοις, οίον καθό γλυκύ τό
γλυκύ έπιδέχεται τδ μδλλον και τό ήττον, καθό
μέλι τδ μέλι ούκ έπιδέχεται τδ μδλλον καί τδ ήττον,
συναχθήσεται: ούκ έστιν άρα τδ μέλι, καθό μέλι
έστί, γλυκύ καθό γλυκύ έστι. τούτο δέ άδιανόη-
τον. αύται μέν ούν ai πέντε έπιχειρήσεις ai Πλά-
τωνος.
5 Κέχρηται δέ καί αύτός δ 'Αριστοτέλης, ώς ήδη
είπον, έν τ φ Εύδήμω τω διαλόγω δύο έπιχει-
ρήσεσι ταύταις, μιδ μέν ούτως: τη άρμονία,
φησίν, Ιστι τι έναντίον ή άναρμοστία, τη δέ
ψυχή ούδέν έναντίον. ούκ άρα ή ψυχή άρμονία
ίο έστίν. ειποι δ ' άν τις προς τούτο ότι τή άρμονία
έναντίον ούκ έστιν κυρίως, άλλά μδλλον στέρησις
άόριστος. καί τή ψυχή δ ' ώς εΐδει τινί οΰση έστι
τι άντικείμενον άόριστον. καί ώσπερ έκεΐ φαμεν
τήν τοιάνδε άναρμοστίαν μεταβάλλειν είς τήν
is άρμονίαν, ούτω καί τήν τοιάνδε στέρησιν μετα-
βάλλειν είς ψυχήν. δεύτερον δέ: τή άρμονία, φησί,
του σώματος έναντίον έστίν ή άναρμοστία τοΟ
σώματος, άναρμοστία δέ του έμψύχου σώματος
νόσος καί άσθένεια καί αίσχος, ών τό μέν άσνμ-
2ο μετρία έστί των στοιχείων ή νόσος, τό δέ των
δμοιομερών ή άσθένεια, τδ δέ των όργανικών τό
αίσχος, εί τοίνυν ή άναρμοστία νόσος καί ασθένεια
καί αίσχος, ή άρμονία άρα ύγίεια καί Ισχύς καί
κάλλος, ψυχή δέ ούδέν έστι τούτων, ούτε ύγίεια
25 φημί ούτε Ισχύς ούτε κάλλος, ψυχήν γάρ είχεν
καί δ Θερσίτης αίσχιστος ών. ούκ άρα έστίν ή
ψυχή άρμονία. καί ταύτα μέν έν έκείνοις. ένταϋθα
δέ τέσσαρσι κέχρηται έπιχειρήσεσιν άνασκευαστι-
καϊς της δόξης ταύτης, ών τδ τρίτον έστί τό
3ο είρημένον έν τ φ Εύδήμω δεύτερον, τίνα δέ έστι
ταύτα, τό ^ητδν έπιόντες εΐσόμεθα.
p. 407b27 Πιθανή μέν π ο λ λ ο ί ς ούδέ μιδς
ή τ τ ω ν τ ω ν είρημένων.
35
"Οτι μέν ούν πιθανή ή δόξα ή λέγουσα τήν
ψυχήν άρμονίαν είναι του σώματος, νυν άπλώς
τίθησιν, ύστερον δέ μετά τάς προς αύτήν άντι-
λογίας καί διά <τί) πιθανή ή δόξα έκτίθησιν. καί δ
4ο έν τω Φαίδωνι δέ Σιμμίας φησίν ώς ούδέν ούτως
αύτω περί ψυχής πιθανός φαίνοιτο λόγος ώς δ
λέγων αύτήν άρμονίαν.
p. 407b28 Λόγους δέ ώ σ π ε ρ εύθύνας δεδω-
κυΤα τ ο ι ς έν κ ο ι ν φ λεγομένοις λ ό γ ο ι ς .
45
ΕΙ καί πιθανή, φησίν, ή δόξα, άλλ' ούν λόγους
δέδωκεν ώσπερ εύθύνας, τουτέστιν είς λόγους
 loh. Philop., Comm. in Ar. De an. CAG 15 p. 1 4 1 , 2 1 - 1 5 3 , 3 4
έλθούσα ηύθύνθη καΐ έξηλέγχθη ώς ψευδής ούσα.
είτα προστίθησι καΐ πού τάς εύθύνας έδωκεν, έν
Tols έν κ ο ι ν φ , φησί, λεγομένοις λ ό γ ο ι ς .
λέγοι δ ' ά ν ή τάς άγράφον/s αύτου συνουσίας πρός
τούς έταίρους ή τά έξωτερικά συγγράμματα,
ών είσι καΐ ol διάλογοι, ών ό Εύδημος, άπερ διά
τοΟτο έξωτερικά κέκληται, ότι ου πρός τούς
γνησίους άκροατάς έγράφη, άλλ' είς τήν κοινήν
καΐ τήν των πολλών ώφέλειαν.
ρ. 407b30 ΚαΙ γ ά ρ τ ή ν ά ρ μ ο ν ί α ν κ ρ δ σ ι ν
καί σύνθεσιν έ ν α ν τ ί ω ν είναι, καΐ τ ό σ ώ μ α
σ υ γ κ ε ΐ σ θ α ι έξ έ ν α ν τ ί ω ν .
Έκθέμενος τήν δόξαν αύτών δτι άρμονίαν
έλεγον τήν ψυχήν, τίθησι καί τόν λόγον δι' ού
τούτο κατασκευάζειν έπεχείρουν. έστι δ ' 6 συλλο-
γισμός τοιούτος: ή άρμονία έξ έναντίων σύγκειται,
καί τό έμψυχον δέ σώμα έξ έναντίων σύγκειται,
τών τεσσάρων στοιχείων δηλονότι, ξηροϋ, ύγρού,
ψυχρού, θερμού, τό δρα Ιμψυχον σώμα άρμονία
έστί. τό μέν ου ν έξ έναντίων συγκεΐσθαι τήν άρ-
μονίαν άληθές. έστι γάρ ή άρμονία κατά τους
Πυθαγορείους «πολυμιγέων καί διχδ φρονεόντων
ενωσις». τό μέντοι τό Ιμψυχον σώμα έξ έναντίων
συγκεΐσθαι où καθόλου άληθές. τά γάρ ούράνια
έμψυχα όντα ουκ έξ έναντίων σύγκειται, έστί γάρ
άττλδ. άλλως γε καί άσυλλόγιστός έστιν ή συμ-
πλοκή του συλλογισμού έν δευτέρω σχήματι έκ
δύο καταφατικών ούσα. προς δέ τούτοις καί εί
συλλογιστική ήν, ού συνάγει ότι ή ψυχή άρμονία
έστίν, άλλ' ότι τό σώμα. κ ρ δ σ ι ν δέ καί σύν-
θεσιν εΤπεν τήν άρμονίαν, κρδσιν μέν τών στοιχεί-
ων. λέγομεν γάρ καλώς ήρμόσθαι τήνδε του οϊνου
καί του ύδατος μΐξιν. λέγομεν δέ καί έπί παραθέ-
σεως τήν άρμονίαν. φαμέν γάρ καλώς ήρμόσθαι
τήν θύραν. ήν σύνθεσιν έκάλεσε, λέγω δέ τήν
παράθεσιν. όταν γάρ ούτω συγκέωνται αϊ σανίδες
ώς μηδέν συγγενές παρεκδέχεσθαι, καλώς ήρμόσθαι
φαμέν τήν θύραν.
p. 407b32 Καίτοι γ ε ή μέν άρμονία λ ό γ ο ς
τ ί ς έστι τ ώ ν μ ι χ θ έ ν τ ω ν ή σύνθεσις, τ ή ν
δέ ψ υ χ ή ν ούδέτερον οϊόν τε τ ο ύ τ ω ν είναι.
' Εντεύθεν οί έλεγχοι, καί τούτο τών τεσσάρων
έπιχειρημάτων τό πρώτον, έστι δέ ό συλλογισμός
185
τοιούτος: ή άρμονία λόγος έστίν ή σύνθεσις τών
μιχθέντων, ή δέ ψυχή ούτε λόγος έστίν ούτε
σύνθεσις, ή ψυχή ούκ έστιν άρα άρμονία. ότι δέ
μήτε λόγος μήτε σύνθεσίς έστιν ή ψυχή, νυν μέν
5 ώς έναργές έλαβεν (άτοπον γάρ τό σύνθεσιν ή
λόγον τήν ψυχήν λέγειν, οίον διπλασίονα ή
ήμιόλιον ή τινα άλλον, ή πάλιν σύνθεσιν, ήτις
έστί παράθεσις σωμάτων, ούσία γάρ έστιν ή ψυχή,
τούτων δέ ούδέτερον ούσία), ύστερον μέντοι αύτό
ίο καί δείκνυσι προελθών.
p. 407b34 "Ετι δέ τ ό κινειν ούκ έστιν άρ-
μονίας, ψ υ χ ή δέ π ά ν τ ε ς ά π ο ν έ μ ο υ σ ι τ ο ύ τ ο
μ ά λ ι σ τ α ώς είπεΐν.
Δεύτερος ούτος συλλογισμός καί αυτός έν
δευτέρω σχήματι. ή άρμονία, φησίν, ού κινεί τά
έξ ών έστιν. ού κινεί γάρ τάς χορδάς ή άρμονία.
20 ή ψυχή δέ κινεί τό σώμα ού έστι ψυχή. ούκ άρα
ή ψυχή άρμονία. ούδεμίαν γάρ κίνησιν κινεί τά
ών έστιν άρμονία ή άρμονία. ουτε γάρ κατά
τόπον κινεί τά ήρμοσμένα ή άρμονία (ό γάρ τεχνί-
της εξωθεν ταύτα κινεί) ούτε κατά τό ποσόν, άλλ'
25 ούδέ κατά άλλοίωσιν. ούδέ γάρ ή άρμονία άλλοιο!
τάς χορδάς, άλλ' αύτή μέν έπιγίνεται κινηθεισών
ή άλλοιωθεισών τών χορδών, ού μήν γενομένη
άλλοιοΐ τά έν οίς έστιν.
30
p. 408al Α ρ μ ό ζ ε ι δε μάλλον κ α τ ά ύ γ ι ε ί -
ας λ έ γ ε ι ν ά ρ μ ο ν ί α ν , καί δλως τ ώ ν σ ω μ α -
τ ι κ ώ ν α ρ ε τ ώ ν , ή κ α τ ά ψυχής.
Τούτο τρίτον έπιχείρημα. έστι δέ τό δεύτερον
τών έν τω Εύδήμω. δτι δέ άρμονία ή ύγίεια, εδειξεν
έν έκείνοις έκ του έναντίου της νόσου, είπομεν δέ
άνωτέρω τήν άγωγήν τοΰ συλλογισμού.
40
p. 408a3 Φ α ν ε ρ ώ τ α τ ο ν δ ' εΐ τις ά π ο δ ι δ ό -
ναι π ε ι ρ α θ ε ί η τ ά π ά θ η καί τ ά έ ρ γ α της
ψ υ χ ή ς άρμονία τ ι ν ί .
Φανερώς, φησίν, άτοπος ό λόγος φανεΐται ó λέ-
45 γων τήν ψυχήν άρμονίαν είναι, έάν πειραθώμεν εκα-
στον τών έργων ή παθημάτων της ψυχής άρμονία
τινί έπαναθεΐναι. ει γάρ ή ψυχή άρμονία, καί τά έργα
186 loh. Philop., Comm. in Ar. De an. CAG 15 p. 1 4 1 , 2 1 - 1 5 3 , 3 4
ή τ ά πάθη αυτής αρμονία εσται, ώσπερ ούν καί της
άπλώς αρμονίας τά μέρη ή τά είδη καί αΰτά άρμο-
νίαι είσί. ποία ούν άρμονία ό θυμός ή ή επιθυμία ή
ή αϊσθησις ή τά λοιπά ; πότερον Λύδιος ή Φρύγιος
ή ' Ιάστιος ή τις άλλη ; εί δε μηδέν τούτων άρμονία,
ούδέ ή ψυχή έξ ής ταύτα. τοΟτο ουν τέταρτον
επιχείρημα, εχει δε ò συλλογισμός ούτως: εί ή
ψυχή άρμονία, της δέ άρμονίας είδη Λύδιος, Φρύ-
γιος καί αί λοιπαί, τούτων άρα τις ή ψυχή. άλλα
μήν τοΟτο άτοπον, ούκ άρα άρμονία ή ψυχή. άλλά
πάλιν προς τοΟτο εΐποιεν αν δτι άρμονίαν ού τήν
εν ταϊς χορδαϊς φαμεν είναι τήν ψυχήν, άλλα λόγον
τινά τοιόνδε των συγκειμένων ή των κεκραμένων.
ούδέ γάρ ή του σώματος άρμονία ή των στοιχείων
κατά τάς δυνάμεις ή των οργανικών κατά τήν σύν-
Θεσιν ή Λύδιος ή Φρύγιός έστιν άρμονία. μήποτε
ούν ούδέ είς τούτο απάγει ό 'Αριστοτέλης τόν λό-
γον, άλλά τό ά ρ μ ο ν ί α τ ι ν ί τουτέστι τ η κατά
τόνδε ή τόνδε τόν λόγον των ήρμοσμένων, ού μήν
Λυδίω ή Φρυγίω, άλλά τούτο των έξηγουμένων
εστίν, ότι δ ' ούχ οΐόν τε άρμονία τινί των του σώ-
ματος άποδιδόναι τά της ψυχής ?ργα καί πάθη,
δήλον δΓ αύτής εξόδου, τό γάρ λέγειν τόν νουν
μέν διπλασίονα, εί τύχοι, των κεκραμένων είναι λό-
γον, τήν δέ αίσθησιν, εί τύχοι, τόν ήμιόλιον, άλλά
καί άλλον λόγον άλλη ν τινά δύναμιν, καταγέλα-
στον καί ούδέ πλάσασθαι τό τοιούτον εύχερές.
p. 408a5 "Ετι δέ έπεί λ έ γ ο μ ε ν τ ή ν άρμο-
ν ί α ν είς δ ύ ο β λ έ π ο ν τ ε ς
Έ ν τ ω π ρ ώ τ ω συλλογισμφ εΐπεν ότι ή άρμο-
νία λόγος εστί των μιχθέντων ή σύνθεσις, ή δέ
ψυχή ούδέτερον τούτων, πόθεν ούν δτι τούτων 35
ούδέν ή ψυχή; έκεϊ μέν άναποδείκτως έλαβεν, εν-
ταύθα δέ λοιπόν δείκνυσι. λέγομεν γάρ τήν άρμο-
νίαν, φησί, διχώς. καί κατά πρώτον μέν λόγον τήν
σύνθεσιν τών σωμάτων, δταν ούτω παρατεθή, ώς
μηδέν συγγενές αύτών σώμα δύνασθαι μεταξύ έμ- 4ο
βληθήναι, οίον δταν ούτως ακριβώς συντεθώσιν οί
λίθοι έξ ών ή οίκία, ώς μή δύνασθαι άλλον έμβλη-
θήναι μεταξύ λίθον ή ξύλον ή τι τών συγγενών καί
βαρέων σωμάτων, ήρμόσθαι λέγομεν τούς λίθους,
καί άρμονίαν τήν τούτων σύνθεσιν. προσέθηκε δέ 45
τών συγγενών, έπειδή άέρα δυνατόν μέν είναι με-
ταξύ τών ήρμοσμένων ή κόλλαν ή τι τοιούτον, έκ
δέ τούτων, φησί, μεταφέρομεν τό της άρμονίας όνο-
μα καί έπί τόν λόγον τών μεμιγμένων, οίον εν τε
τοις κεκραμένοις καί έν τοις κατά μουσικήν. τόν γάρ
λόγον τών μιχθέντων τόν ήμιόλιον ή τόν έπίτριτον
5 ή τινα άλλον λέγομεν έκ τών συνθέτων κατά μετα-
φοράν άρμονίαν. διά τί δέ είπών κ υ ρ ι ώ τ α τ α μέν
τ ώ ν μ ε γ ε θ ώ ν έπήγαγεν έν τ ο ι ς έ χ ο υ σ ι κίνη-
σ ι ν καί θ έ σ ι ν ; προς άντιδιαστολήν τών μαθη-
ματικών. μεγέθη γάρ καί ταϋτα, άλλ' ούτε κίνησιν
ίο έχοντα ούπε θέσιν, έπειδή μηδέ ύπόστασιν. έν γάρ
τ η έπινοία μόνη τό είναι εχει. καί κ ί ν η σ ι ν μέν,
ίνα άντιδιαστείλη τ ά φυσικά σώματα τών μαθημα-
τικών, θέσιν δέ, ίνα καί τάς γραμμάς καί τά έπί-
πεδα τά φυσικά προς τά μαθηματικά άντιδιαστείλη.
is θέσιν γάρ ταύτα, τά φυσικά λέγω, εί καί μή κίνησιν
έχει. διά τί δέ κατά πρώτον λόγον τήν άρμονίαν έπί
της παραθέσεώς φησι θεωρεΐσθαι ; λέγω ώς γνωρι-
μωτέρας ήμϊν ούσης, έπεί καί έν Κατηγορίαις κυ-
ριώτατα καί πρώτως καί μάλιστα τήν άτομόν φη-
2ο σιν είναι ούσίαν [ή] ώς μάλλον ήμϊν συνεγνωσμέ-
νην.
p. 408a9 Ο ύ δ έ τ ε ρ ο ν μέν ο ύ ν ε ύ λ ο γ ο ν , ή δέ
25 σ ύ ν θ ε σ ι ς τ ώ ν τ ο υ σ ώ μ α τ ο ς μερών λ ί α ν
εύεξέταστος.
Ούτε σύνθεσίν φησιν ούτε μϊξιν εύλογον ποιεΐν
τήν ψυχήν, ήκιστα δέ μάλλον σύνθεσιν. λίαν γάρ
εύέλεγκτος ό λόγος, εί γάρ ή τών όμοιομερών σύν-
θεσις ποιεί τήν ψυχήν, επειδή καθ* εκαστον μόριον
τών δργανικών σύνθεσίς έστι τών όμοιομερών (καί
γ ά ρ καί ή χεΙρ έξ όστών καί νεύρων καί σαρκών καί
τών λοιπών ομοίως, καί ó πούς και ή κεφαλή καί
τά λοιπά πάντα) καθ' εκαστον μόριον αν είη
ψυχή. εί γάρ ή σύνθεσις άπλώς ψυχή, εκαστον δέ
μόριον άλλο άλλως σύγκειται, καί ψυχήν αν έχοι.
καί εκαστον δέ πολλάς. άλλως γάρ ή πάσα χειρ
ήρμοσται καί άλλως τ ά της χειρός μόρια, δάκτυλοι
ή τι άλλο. καί έν έκάστω άρα μορίω πολλαί
ψυχαί, όπερ άλογον. ούκ άρα σύνθεσις ή ψυχή. εί
γάρ μόριον μηδέν της ψυχής έφαρμόζει συνθέσει τι-
νί του σώματος (έκ ποίας γάρ συνθέσεως ό νους ή
ή αϊσθησις;) ούδέ ή δλη άρα τ ή όλη συνθέσει, έκ
γάρ της τών καθ' έκαστα συνθέσεως ή δλη σύνθε-
σις. κατά ποίαν γούν σύνθεσιν καί ποίου μορίου
έκάστη δύναμις ψυχής γίνεται, χαλεπόν καί πλάσαι
ώς αύτός φησι. π ο λ λ α ί δέ αί συνθέσεις τ ώ ν
 loh. Philop., Comm. in Ar. De an. CAG 15, p. 1 4 1 , 2 1 - 1 5 3 , 3 4
μερών καί π ο λ λ α χ ώ ς , πολλαί μέυ έπειδή και
πολλά τα μέλη, πολλαχώς δέ έπειδή άλλο άλλως
τήν των όμοιομερών σύνθεσιν έχει.
p. 408al3 'Ομοίως δέ ά π ο ρ ο ν καί τ ό λό-
γ ο ν είναι τ ω ν μίξεων τ ή ν ψ υ χ ή ν .
Καί κατά τό Ιτερον, φησί, σημαινόμενον της αρ-
μονίας άτοπον τήν ψυχήν άρμονίαν λέγειν, έπεί
γάρ πολλοί λόγοι κράσεων έν τω σώματι κατά τά
όμοιομερή (τά μέν γάρ στοιχεία τά αύτά, λόγος
δέ της κράσεως τούτων άλλος μέν έστιν έπ' όστοΟ,
άλλος έπΐ σαρκός, έπί αίματος άλλος καί έπί των
λοιπών όμοιομερών) άνάγκη πολλάς εχειν κατά
τούτον τόν λόγον ψυχάς, εϊ γε ή μέν κρασις αρμο-
νία, ή αρμονία δέ ψυχή, πολλαΐ δέ αϊ κράσεις τών
μορίων του σώματος, εί δέ τις λέγοι ότι ούχ άπλώς
τήν τυχοΟσαν σύνθεσιν ήτοι άρμονίαν έλεγον
ψυχήν ουδέ τήν τούδε του μορίου, άλλά τήν του
παντός σύνθεσιν καί άρμονίαν τοϋτο είναι ψυχήν,
φαμέν ότι μάλιστα μέν ώς άπλώς λεγόντων αυτών
άρμονίαν καί μή προσδιοριζομένων ó λόγος εϊρηται,
έπειτα εί καί τουτόν τις τόν λόγον έλέγξει, οι γε άλ-
λοι άνέλεγκτοί είσιν. έπί πάσι δέ έρουμεν ότι εί
αρμονία ή ψυχή, τά άνω κάτω ποιήσουσιν. έσον-
ται γάρ τά άψυχα ψυχών αίτια, τά άλογα λό-
γου, τά άναίσθητα αίσθήσεως, όπερ άτοπον τά
χείρονα τών κρειττόνων λέγειν αίτια είναι.
p. 408al8 Ά π α ι τ ή σ ε ι ε δ ' άν τις τ ο ϋ τ ό γ ε
καί π α ρ ' 'Εμπεδοκλέους.
Έλέγξας τους άρμονίαν είναι τήν ψυχήν λέ-
γοντας τω δεΐξαι ότι οίον δή ποτε είδος της αρμο-
νίας ΟποΘώμεΘα, τό τε κατά κρδσιν καί τό κατά
σύνθεσιν, άτοπα πολλά έψεται, ώς έν παρεκβάσει
άπορε! προς Έμπεδοκλέα είκότως έκ τών είρημέ-
νων, έπειδή καί αύτός έκ της κράσεως τών στοι-
χείων έλεγε γίνεσθαι τά τών μορίων τών ζφων
είδη. έλεγε γάρ ότι όδε μέν ό λόγος τών στοιχείων
ποιεί σάρκα, όδε (δέ) όστοΟν, άλλος δέ άλλο τι.
καί παραθήσεται αύτοΟ έν τοις έξης χρήσιν αυτό
τοϋτο πειρωμένην λέγειν, τίς ό έν έκάστω μορίω της
κράσεως τών στοιχείων λόγος, έπεί ούν τά είδη τών
μορίων λόγον είναι έλεγε της κράσεως, εστι δέ καί ή
ψυχή είδος του όλου ζφου, εΐκότως ζητεί, πότερον
καί αυτή λόγος εστί τών μιχθέντων, έξ ών τό
187
όλον ζώον, ή ετερόν τι ούσα παρά τόν λόγον έγ-
γίνεται τοις μιχθεϊσιν. εί μέν γάρ ό λόγος τών με-
μιγμένων ή ψυχή, πώς φησι ,,γαίη μέν γάρ γαία ν
όπώπαμεν"; ού γάρ τά στοιχεία ό λόγος, έτι δέ,
5 ώσπερ ήδη είπεν, ττολλαί ψυχαί έν τω ζώω, μάλ-
λον δέ έν έκάστω μορίω, έπειδή καί πολλοί λόγοι,
εί δέ ετερόν τι ούσα παρά τόν λόγον έγγίνεται τοις
μιχθεϊσιν, τί ούσα καί πώς έγγίνεται; καί πάλιν
πώς φησι ,,γαίη μέν γάρ γαϊαν όπώπαμεν"; εί δέ
ίο τά στοιχεία ή ψυχή ,διά τί έπί μέν τών άλλων
είδών, όστου καί σαρκός καί τών όμοίων, ού τά
στοιχεία άλλά τόν λόγον ήτιάσατο, έπί δέ ψυχής
αύτά τά στοιχεία; εί γάρ κρεΐττον τό είδος της
ύλης, ύλη δέ τά στοιχεία τών μορίων τού ζώου,
is είδος δέ ό λόγος, κρείττων άρα τών στοιχείων ό λό-
γος της κράσεως αύτών. ώστε τά μέν χείρονα
είδη, όστοϋν λέγω καί σαρξ καί τά όμοια, έκ
τών κρειττόνων έσονται, λέγω δή του λόγου της
κράσεως, μάλλον δέ αύτός ό λόγος έσονται, τό δέ
20 κρεΐττον είδος ή ψυχή έκ τών χειρόνων, της ύλης
λέγω. ταύτα γάρ ήν ύλη τών άλλων είδών. τά
κρείττονα άρα έκ τών χειρόνων έσονται, όπερ άτο-
πον. είτα έπειδή καί τήν Φιλίαν ό 'Εμπεδοκλής αί-
τίαν είναι της συγκράσεως τών στοιχείων έλεγεν,
25 άκολούθως καί περί αύτής άπορεΐ. ή γάρ Φιλία ή ή
αύτή έστι τη μίξει, ώς τήν μϊξιν Φιλίαν είναι, ή
έτέρα. καί εί έτέρα, της τυχούσης εστίν αίτία
μίξεως ή της κατά λόγον. εί μέν ούν ή αύτή έστι τή
μίξει, τί τό της μίξεως αίτιον; πάντη γάρ άδύνα-
30 τον χωρίς αίτίου [τε] γένεσιν εχειν, ώς φησιν
ό Πλάτων, εί δέ έτέρα, όποιας έστι μίξεως αίτία; εί
μέν ούν της τυχούσης, συμβήσεται τά είδη έκ της
τυχούσης μίξεως γίνεσθαι, ού μόνον ταύτα τά γε-
νητά, άλλά καί τά θεία, όπερ άτοπον, ού γάρ
35 όρώμεν ότι ή τυχούσα μϊξις τό τυχόν ποιεί, άλλ'
ώρισται έκάστου είδους ό λόγος της μίξεως. εί δέ
της κατά λόγον, όπερ καί εύλογον, εί καί ούτε
είπεν ό 'Εμπεδοκλής τούτο ούτε εκ τών είρη-
μένων αύτω έστι συλλογίσασθαι, έδει αύτόν είπείν
40 τίς αύτη καί τίνα φύσιν έχουσα, ού γάρ άρκεί Φι-
λίαν είπεϊν, άλλά δει προσθεΐναι και τί ποτέ έστιν
ή Φιλία, ταύτα μέν ούν άρμόζει λέγειν προς Έμ-
πεδοκλέα. τήν δέ διαίρεσιν ούχ ούτω πεποίηται ό
'Αριστοτέλης, ώσπερ είρήκαμεν. κάλλιον δέ ούτως
45 εχει. ταύτα ούν έν παρεκβάσει ειπών προς τόν Έμ-
πεδοκλέα έπανέρχεται εις τόν περί της άρμονίας
λόγον.
188 loh. Philop., Comm. in Ar. De an. CAG 15 p. 141, 2 1 - 1 5 3 , 34
p. 408a24 Et δ ' ε σ τ ί ν έ τ ε ρ ο ν ή ψ υ χ ή τ η ς
μίξεως, τί δή π ο τ έ άμα τ ό σαρκί είναι
ά ν α ι ρ ε ΐ τ α ι καΐ τ ό τ ο ι ς ά λ λ ο ι ς μ ο ρ ί ο ι ς
του ζφου;
'Εκτιθέμενος τήν δόξαν των Αγόντων άρμο-
νίαν είναι τήν ψυχήν ελεγε πιθανόν είναι τούτον
τον λόγον. άντειπών ούν προς τοΰτον vöv τάς
αίτίας τίθησιν, δι ' ας πιθανή είναι δοκεϊ ή τοιαύτη
δόξα. καί ινα συντόμως εΐπω, τοϋτό φησιν. εΐ μή
εστίν ή ψυχή αρμονία ή κατά τόν λόγον της
μίξεως γινομένη, τί δή ποτε αναιρουμένης της αρ-
μονίας του σώματος αναιρείται καί ή ψυχή ; εί γάρ
ετερόν έστιν της αρμονίας ή ψυχή, ώς ό κιθαρωδός
της κιθάρας, ώσπερ της των χορδών αρμονίας χα-
λασθείσης έτι παρεΐναι τ ή κιθάρα τόν κιθαρωδόν
ουδέν κωλύει, έτερον δντα καί της κιθάρας καί της
αρμονίας, ούτω καί τήν ψυχήν, εΐπερ μή ταύτόν
ήν τ ή άρμονία, έδει ποτέ καί της άρμονίας άπολο-
μένης παρεΐναι τ ω σώματι, ό μέν ούν νους των
προκειμένων ούτος, τό δέ κατά τήν λέξιν ούτως
εχει. εί δέ ε τ ε ρ ο ν ή ψ υ χ ή τ η ς μίξεως, του-
τέστιν εί μή άρμονία τυγχάνει ούσα ή ψυχή, άρ-
μονία δέ ή κατά μϊξιν καί κρδσιν (εστι γάρ καί ή
κατά σύνθεσιν), τ ί δή π ο τ ε ά μ α τ ό σ α ρ κ ί
εΤναι ά ν α ι ρ ε ΐ τ α ι καί τ ό τ ο ι ς ά λ λ ο ι ς μο-
ρίοις τοΟ ζ ώ ο υ ; άντί του δια τί ένός μορίου
άρμονίας άναιρουμένης, αναιρείται καί των λοι-
π ώ ν μορίων ή άρμονία; ίνα έξωθεν ήμεϊς συλλο-
γισώμεθα ότι 'της δέ τών μορίων πάντων άρμο-
νίας αναιρεθείσης συναναιρεϊται καί ή ψυχή', έπί
της σαρκός δέ γυμνάζει τόν λόγον ώς σαφεστέρας,
εί γάρ τό της σαρκός είδος άναιρεθείη έκ του ζώου,
καί τά τών λοιπών μορίων είδη συνανήρηται, όστών
καί νεύρων καί τών λοιπών, άμα δέ τούτοις
καί ή ψυχή. έπεί ού μόνον της σαρκός αναιρεθείσης
έπεται ή τών λοιπών άναίρεσις, άλλά καί ένός τών
άλλων τών είρη μένων. ούτω δέ εξηγείται ό Αλέ-
ξανδρος πάνυ προσφυώς, ίνα ή άπορία αύτη άμα
έπίλυσις ή καί τών κατά της άρμονίας είρη μένων,
μάλλον δέ του ένός του λέγοντος έκ του τήν ψυχήν
άρμονίαν λέγειν συμβαίνειν πολλάς ψυχάς έχειν τό
ζφον. εί γάρ μή εΐη, φησίν, ή ψυχή άρμονία αλλ'
ετερόν τι της μίξεως, διά τί της μίξεως της σαρκός
φθειρομένης καί ή τών λοιπών μορίων συμφθείρεται
μίξις ; εί γάρ τοϋτο, δόξειεν αν μία μΐξις είναι πάν-
τ ω ν τών μορίων καί ού πολλαί. διά τί γάρ τ ή μιδ
πδσαι συμφθείρονται ; ούτω δέ καί ή ψυχή μία
έσται καί ού πολλαί, είς δ ' άτοπον άπάγεσθαι
έδόκει ό λόγος ό λέγων τήν ψυχήν άρμονίαν είναι,
ώστε ε! μιας μίξεως άναιρουμένης άναιρεΐται τό
5 ζώον, μία άρα καί ή ψυχή άρμονία ούσα. έξηγεΐται
δέ καί άλλως: εί μή έστιν άρμονία ή ψυχή, διά τί
άμα άναιρεΐται της σαρκός άναιρεθείσης ; είτα ώς
άπό άλλης άρχής όμοίως δέ καί τοις άλλοις μορίοις
ζφου άντί (του) καί. τοις άλλοις μορίοις συναναι-
ιο ρεΐται έκάστου άναιρουμένου. μόρια δέ λαμβάνει
τά όμοιομερή, όστοϋν, σάρκα, νεϋρον, φλέβας καί
τά λοιπά, τούτων γάρ ούτινος άναιρέθεντος
συναναιρεϊται τό ζώον, ού μέντοι ούτινοσοϋν τών
όργανικών. άναιρεΐσθαι δέ λέγει ού τό ύποκείμενον
is αύτό τών όμοιομερών, άλλά τό είδος, διό ούκ
είπεν άναιρουμένης σαρκός, άλλά τ ό σ α ρ κ ί ε ί ν α ι .
p. 408a26 ΤΤρός δέ τ ο ύ τ ο ι ς ε ΐ π ε ρ μή έκα-
σ τ ο ν τ ώ ν μ ο ρ ί ω ν ψ υ χ ή ν έχει, εί μή ε σ τ ι
20
ψ υ χ ή λ ό γ ο ς τ η ς μίξεως, τ ί έ σ τ ι ν δ φθεί-
ρεται της ψυχής ά π ο λ ε ι π ο ύ σ η ς ;
Έτέρως περί τό αύτό άπορεΐ, μάλλον δέ ού
πάντη έτέρα αύτη ή άπορία της προ αύτής, άλλ'
25 άντιστρόφως εχει προς έκείνην ή αύτη ούσα.
πρότερον μέν γάρ ήπόρησε, διά τί της συνθέσεως
καί άρμονίας του σώματος φθειρομένης συνοίχεται
ή ψυχή, εΐπερ μή έστιν άρμονία. νυν δέ άνάπαλιν,
διά τί της ψυχής άπολειπούσης τό σώμα ή άρ-
30 μονία συμφθείρεται. έκεΐ μέν άπό τής άρμονίας
άρξάμενος εληξεν είς τήν ψυχήν, έν τούτω δέ
άπό τής ψυχής είς τήν άρμονίαν του σώματος,
εί γάρ μή εστι, φησίν, ή άρμονία του σώματος
ψυχή, διά τί άπολειπούσης τό σώμα τής ψυχής
35 παραχρήμα φθείρεται ή άρμονία; ούκ άντικρυς δέ
ούτως είπεν, λέγω δή τό μή έστιν ή άρμονία του
σώματος ψυχή, άλλά τ ό έπόμενον άτοπον τής
τοιαύτης δόξης, ώς πρότερον έλαβεν. εΐπετο δέ
τ ω λέγειν άρμονίαν τήν ψυχήν τό λέγειν καθ'
40 εκαστον τών μορίων ψυχήν είναι, εί ούν μή εστι,
φησί, καθ' εκαστον τών μορίων ψυχή, τουτέστιν
εί μή άρμονία ψυχή έστιν. διό έπειδή ήσθετο τής
άσαφείας, άνέλαβε τόν λόγον λέγων εί μή ε σ τ ί ν
ψ υ χ ή ό λ ό γ ο ς τ ή ς μίξεως, είτα επάγει τ ί
45 έστιν ô φθείρεται τής ψ υ χ ή ς ά π ο λ ε ι π ο ύ σ η ς ;
άντί του φθειρομένου του ζώου έν τ ή άπολείψει
τής ψυχής ούδέν άλλο όρώμεν φθειρόμενον ή τήν
 loh. Philop., Comm. in Ar. De an. CAG 15, p. 141,21-153, 34 - Ar. Metaph. 1076 a 8 - 3 7 189

κρασί υ καί τήν άρμονίαν του σώματος, τά γαρ
κεκραμένα στοιχεία ου φθείρεται, άλλ' έτι έστιν.
ουκοϋν ή ψυχή έστιν αρμονία, εί γε ή φθορά της
ψυχής ουδέν άλλο ή της αρμονίας του σώματος
φθοράν είργάσατο. ό μέν ούν Αριστοτέλης άπο-
ρήσας ουκ έττήγαγε τήν λύσιν ώς καί δήλην ούσαυ
καί είρημένην πως έν τοις έμπροσθεν, λύσοι δ ' αν
αύτήν ούτως, ώς καί άλλοτε είπομεν, ότι τά γε
συγκείμενα καί ó λόγος τής μίξεως, ταϋτόν δέ
είπεϊν ή άρμονία, τον των ών ούκ άνευ λόγον
έχουσι ττρός τήν ψυχήν. où γαρ οΐόν τε μή τούτων
όντων όργανικόν είναι σώμα, μή όντος δέ όργανι-
κοΰ σώμαΓος άδύνατον είναι έν αύτω τήν ψυχήν,
où μέντοι γε έκείνα ψυχή έστιν, ώς ούκ άνευ μέν
λίθων καί ξύλων οίκία, ου μέντοι γε λίθοι καί ξύλα
ή οίκία. καί ώσπερ ούκ άνευ μέν της διαφανείας του
άέρος ένεργεϊ τό φως, où μήν ταύτόν έστι τ η δια-
φανεία τό φως, ούτω καί έπί ψυχής έχει καί της
αρμονίας του σώματος, δια τί μέν ούν τής αρμονίας
αναιρεθείσης αναιρείται 'καί ή ψυχή, μάλλον δέ
ή είς τό σώμα τής ψυχής ένέργεια, ώσπερ καί του
διαφανούς του άέρος άναιρεθέντος ου τό φώς
αναιρείται, άλλ' ή τούτου εις τό διαφανές ένέργεια;
δήλον δτι τον των ών ούκ άνευ λόγον επέχει ή
άρμονία προς τήν ένέργειαν τής ψυχής, πάλιν δ '
αύ καί τής ψυχής άπολειπούσης απολείψει εύθύς
s καί ή άρμονία, διότι τό συνέχον αυτήν καί προσ-
ανυφαϊνον άεί τό έλλιμπάνον των ήρμοσμένων
αύτής έστιν. ότι δέ ούκ εστίν άρμονία ή ψυχή
δέδεικται δια πλειόνων, τό δέ παρεϊναι τον
κιθαρωδού τ ή κιθάρα καί τής άρμονίας των
ίο χορδών λυθείσης δμοιόν έστιν ώς εί καί τόν
άμουσον παρεϊναι αύτη λέγοι τις ή καί δλως
άψυχόν τι. oú γάρ ώς κιθαρωδός καί σχέσιν έχων
προς αύτήν πάρεστιν, άλλ' ώς εί καί λίθος παρήν.
ουδέποτε γάρ κιθαρωδικώς είς αύτήν ενήργησε μή
is ήρμοσμένην, ώς ούδ' ή ψυχή είς τό σώμα μή
ήρμοσμένον. ώστε μάλλον τό υπόδειγμα έγγίζει
τ ω έπί ψυχής γινομένω ήπερ μάχεται, παρεϊναι
γάρ ίσως καί τήν ψυχήν τ ω σώματι ποτε καί
μετά τήν εξοδον ούδέν κωλύει, oú μήν καί ένεργεϊν
20 είς αύτό ένδέχεται, ώς ούδέ τον κιθαρωδόν είς τήν
άνάρμοστον κιθάραν.

13. Metaphysica 1076a 8—37 cum commentariis

Ps.-Alexandri et Syriani

25 1076 a Περί μέν ούν τής των αίσθητών ούσίας είρηται τις έστιν,
έν μέν τ ή μεθόδω τ ή τών φυσικών περί τής ύλης, ύστερον
ίο δέ περί τής κατ' ένέργειαν. έπεί δ ' ή σκέψις έστί πότερον
εστί τις παρά τάς αίσθητάς ούσίας άκίνητος καί άίδιος ή ούκ
έστι, καί εί έστι, τίς έστι, πρώτον τά παρά τών άλλων λεγό-
30 μενα θεωρητέον, δπως είτε τι μή καλώς λέγουσι, μή τοις
αύτοϊς ένοχοι ώμεν, καί εί τι δόγμα κοινόν ήμϊν κάκείνοις,
ib t o u t ' Ιδία μή καθ' ήμών δυσχεραίνωμεν. άγαπητόν γάρ εί
τις τά μέν κάλλιον λέγοι τά δέ μή χείρον, δύο δ ' είσί
δόξαι περί τούτων, τά τε γάρ μαθηματικά φασιν ούσίας
35 είναί τίνες, οίον άριθμούς καί γραμμάς καί τά συγγενή τού-
τοις, καί πάλιν τάς Ιδέας, έπεί δέ οί μέν δύο ταύτα γένη
20 ποιουσι, τάς τε Ιδέας και τούς μαθηματικούς άριθμούς, οί δέ
μίαν φύσιν άμφοτέρων, ετεροι δέ τίνες τάς μαθηματικός
μόνον ούσίας είναί φασι, σκεπτέον πρώτον μέν περί τών
40 μαθηματικών, μηδεμίαν προστιθέντας φύσιν άλλην αύτοίς,
οίον πότερον ίδέαι τυγχάνουσιν ούσαι ή oú, καί πότερον άρχαί
26 καί ούσίαι τών όντων ή oú, άλλ' ώς περί μαθηματικών μόνον
είτ' είσίν είτε μή είσί, καί εί είσί πώς είσίν. έπειτα μετά
190 Ar. Metaph. 1 0 7 6 a 8 - 3 7 - Ps. Alex. Aphr., Comm. in Metaph. CAG 1, p. 7 2 2 , 1 - 7 2 5 , 8

ταϋτα χωρίς περί των ιδεών αύτών άττλώς και όσον νόμου
χάριν, τεθρύληται γάρ τά πολλά καΐ ύπό των εξωτερι-
κών λόγων, ετι δέ πρός έκείνην δει την σκέψιν άπαντδν
30 τον πλείω λόγον, όταν έττισκοττώμεν εί αί ούσίσι και αί
s άρχοά τών όντων αριθμοί καΐ ίδέαι είσίν. μετά γάρ τάς
Ιδέας αύτη λείττεται τρίτη σκέψις. — ανάγκη δ', είπερ lern
τά μαθηματικά, ή εν τοις αίσθητοϊς είναι αυτά καθάπερ
λέγουσι τίνες, ή κεχωρισμένα τών αισθητών (λέγουσι δέ καί
35 ούτω τινές), ή εί μηδετέρως, ή οΰκ είσίν ή άλλον τρόπον είσίν.
ίο ώσθ' ή άμφισβήτησις ήμϊν εσται ου περί του είναι αλλά περί
του τρόπου.

Ps.-Alexandri Aphrodisiensis in metaphysica εί έ σ τ ι , τ ί ς έ σ τ ι ν, εϊρηται δέ ήμϊν τά δοκουντα

commentarla
ed. M. Hayduck: Commentarla in Aristotelem Graeca vol. I
Berolini 1891 p. 722,1—725,8
['Αλεξάνδρου Άφροδισιέως]
Σχόλια είς τό μ τών Μετά τά φυσικά
Έ ν τ φ Λ της προκειμένης πραγματείας, ην καί
Μετά τά Φυσικά επιγράφει, εΙπών περί της πρώ-
της καί θείας καί ακινήτου άρχής δτι νους έστι καί
ένέργεια πάντη πάντως άμοιροϋσα του δυνάμει,
εύρών δέ και άπό του πλήθους τών φερομένων
σφαιρών όπόσαι είσίν αί ύφειμέναι μέν της πρώτης
άρχής κινητικαί δέ του πλανωμένου παντός
σώματος, άσώματοι καί αύται καί ακίνητοι ούσαι,
έν τ ώ παρόντι βιβλίω, ö Μ έπιγράφεται, καί τ ώ
εφεξής τ ω Ν, ö τέλος έστί τής όλης πραγματείας,
έπισκέπτεται τάς τε τών Πυθαγορείων περί αρχών
δόξας καί τάς του Πλάτωνος, ζητών πάνυ έντρε-
χέστατα εί εστί τά μαθήματα καί πώς εστίν,
ει είσιν αί ΐδέαι καί ό τών ίδεών αριθμός, καί τρίτον
εί τών όντων άρχαί είσιν αϊ ίδέαι καί οί αριθμοί,
καί έν μέν τ ω Μ διαλέγεται περί τών προτέρων
δύο, έν δέ τ φ Ν περί του τρίτου.
Λέγει ούν ότι περί μέν τ ή ς τ ώ ν α ί σ θ η τ ώ ν
υλικής ο υ σ ί α ς ε ϊ ρ η τ α ι έν τ ω Α τής Φυσικής
ακροάσεως, ύ σ τ ε ρ ο ν δέ, τουτέστιν έν τ ώ Β τής
πραγματείας έκείνης, περί τ ή ς κ α τ ' ένέργειαν
καί ειδικής ουσίας, άλλα περί μέν ύλης καί είδους
εϊρηται έν έκείνοις. έπεί δέ, φησίν, ή σκέψις
ήμϊν έ σ τ ι ν έν τ ή παρούση πραγματεία ίδειν εί
? σ τ ι τ ι ς π α ρ ά τ ά ς α ί σ θ η τ ά ς ο ύ σ ί α ς ακίνη-
τ ο ς καί άίδιος καί ασώματος, ή οΰκ ε σ τ ι , καί
περί τής τοιαύτης ούσίας, μετά ταϋτα τ ά π α ρ ά
τ ώ ν ά λ λ ω ν λ ε γ ό μ ε ν α θ ε ω ρ η τ έ ο ν (ού γάρ
15 ένδεικτικόν έστι τό π ρ ώ τ ο ν τοϋ μετά τό τά παρά
τών άλλων έπισκέψασθαι έρεϊν αυτόν περί έκείνης.
εϊρηκε γάρ. ε! μη άρα τό π ρ ώ τ ο ν άντί του
προηγουμένως καί επιμελώς τά παρά τών άλλων
λεγόμενα θεωρητέον εϊληπται). καί τήν αΐτίαν,
2ο δι' ην τά παρά τών άλλων λεγόμενα τεθεωρηκέναι
βούλεται, έπήγαγεν εΙπών ό π ω ς είτε τ ι μη
κ α λ ώ ς λ έ γ ο υ σ ι , μή τ ο ϊ ς α ΰ τ ο ϊ ς ένοχοι
ώμεν. εΐη δ ' άν λέγων ότι τό άντιλέγειν τε τοϊς
νπτ' αύτών λεγομένοις, καί εύθύνειν εί τι μή καλώς
25 λέγουσιν, άμα τε δείξει ήμδς μή άρεσκομένους τοις
τούτων δόγμασι, καί συν αύτοΐς είς εύθύνας
ύποπεσεΤν ούκ έάσει. ώς γάρ ó μή προδούς πόλιν
ού συγκολασθησόμενος άγεται τ ω προδεδωκότι,
ούτως ούδέ ημείς σύν αύτοΐς εύθυνθησόμεθα ύπό
3ο τών έλέγχειυ αύτούς βουλομένων, δείξαντες έκ τοϋ
άντειπεϊν πρός αύτούς ότι ού συγκοινωνοί τοις
ύ π ' αύτών λεγομένοις έσμέν. εί τι ούν, φησίν, ύπό
τούτων λέγεται μή καλώς, ού σύν αύτοΐς καί ήμεϊς
ώς άρεσκόμενοι αύτώ κατακριθησόμεθα. έκ γάρ
35 τοΟ ένίστασθαι πρός αύτό δείκνυμεν ώς ούτε
άρεσκόμεθα τούτω καί έαυτούς έλευθεροΰμεν τών
έλέγχων, οίς ύποπεσεϊσθαι μέλλουσιν οί τούτοις
άρεσκόμενοι. εί δέ τ ι κοινόν ήμϊν τ ε καί έκεί-
νοις έ σ τ ί δ ό γ μ α , βουληθείη δέ τις κατ' αύτοΟ
του δόγματος καί δι' αύτοϋ καθ' ημών ένίστασθαι,
4ο
ού δυσχερανοΰμεν ώς καθ' ήμών μόνων ίδία
ένισταμένου. ώσπερ γάρ όταν τις μόνος ζημία
περιπέση άφορήτως λυπείται, όταν δέ καί άλλους
τό αύτό πάσχοντας όρα μετρίως φέρει διά τό
 Ps. Alex. Aphr., Comm. in Ar. Metaph. CAG 1, p. 722,1-725, 8
όρδν και άλλους αύτώ συμπάσχοντας, ούτω καί
περί τους λόγους, όταν γάρ τις μόνος έλέγχηται
περί τίνος δόγματος, δυσχεραίνει άμέτρως καί
έαυτόν πάνυ ταλανίζει ώς αύτός μόνος άπατηθείς.
εΐ δέ καί άλλους τούτω περιπεπτωκότας ίδη, où
δυσχεραίνει τοσούτον, όσον όταν μόνος αύτός
ηύθύνετο. ώστε εί τι, φησίν, έστί κοινόν ήμίν τε καί
έκείνοις, τ ο ΰ τ ' Ιδία μή κ α θ ' ήμών δυσχεραί-
νω με ν, τουτέστιν où δυσχεράνουμε ν ώς καθ' ήμών
μόνον δν το έγκλημα (άφορήτως γάρ άν ήμών
ήψατο τό πάθος), άλλ' εξομεν μετρίως δια τό καί
άλλους εχειν ήμίν του τοιούτου συγκοινωνούς.
τό δέ ά γ α π η τ ό ν γ ά ρ εϊ τ ι ς τ α μέν κ ά λ λ ι ο ν
λέγει τ ά δέ μή χείρον άντί του άγαπητόν γάρ
καί φίλιον ήμίν εσται, έάν τών ύφ' ήμών λεχθησο-
μένων τά μέν κάλλιον έσται τών ύ π ' έκείνων
λεγομένων, τά δέ μή χείρον, όσα γάρ άν προς
έλεγχον φηθείη της τών Πυθαγορείων καί Πλάτω-
νος δόξης, καλλίονα εσται τών του Πυθαγόρου καί
Πλάτωνος δογμάτων, δσα δέ τοις τούτων δόγμασι
συνφσεται, ού χείρονα.
p. 1076al6 Δύο δ ' eteri δόξαι περί τ ο ύ τ ω ν ,
τ ά τε γ ά ρ μ α θ η μ α τ ι κ ά φασιν ούσίας είναί
τίνες.
Δύο θείς αιτίας δι' άς τά Οπό τών Πυθαγορείων
καί Πλάτωνος λεγόμενα έπισκέψασθαι τήν πρό-
θεσιν ποιείται, πρώτον εκτίθεται τάς τούτων δόξας
καί ούτως έπισκέπτεται αύτάς. λέγει ούν ότι δύο
είσίν αϊ δόξαι περί τούτων, τουτέστι δύο είσίν αϊ
τούτων δόξαι, μία μέν ή τών αριθμών καί γραμ-
μών καί τών συγγενών τούτοις έπιπέδων καί
στιγμών, άλλη δέ ή τών Ιδεών, άμφότεροι δέ
ούσίας αύτά ελεγον, ήτοι ένεργεία καί καθ' αύτά,
οΐ μέν τάς γραμμάς καί τά επίπεδα καί τούς
άριθμούς, οί δέ τά είδη. καί έπεί ol μέν τών
Πυθαγορείων δύο γ έ ν η καί δύο φύσεις π ο ι ο ϋ σ ι
τά μαθηματικά καί τάς Ιδέας, άλλην μέν τήν τών
μαθηματικών καί άλλην τήν τών ίδεών, άλλοι δέ
τούς άριθμούς καί τάς Ιδέας της αύτής ποιοϋσι
φύσεως, μηδέν διαφέρειν αλλήλων λέγοντες, ετεροι
δέ καί αύτοί Πυθαγόρειοι τάς μέν ιδέας άποδοκιμά-
ζουσι καί ούδαμώς προσίενται, μόνας δέ τάς
μαθηματικός ούσίας είναί φασι, σ κ ε π τ έ ο ν ,
φησί, π ρ ώ τ ο ν περί τ ώ ν μ α θ η μ α τ ι κ ώ ν , μη-
δεμίαν π ρ ο σ τ ι θ έ ν τ α ς αύτοις φύσιν, μηδέ
191
θεωροΟντας ή όλως άναλογιζο μένους είτε ίδέαι τά
μαθηματικά τυγχάνουσι καί τά αύτά έστιν έκείναις
είτε μή. ούτε ούν τούτο σκοπητέον ούτε πολλφ
τέως τό νυν πολυπραγμονητέον εί είσιν άρχαί τά
5 μαθηματικά πάντων τών όντων, άλλα μόνον τούτο
έξεταστέον εί όλως είσίν εν ύπάρξει, καί άν ώσι,
π ώ ς είσι. πότερον ένεργεία καί καθ' αύτά, ώς οί
ταύτα τιθέμενοι βούλονται, ή έξ άφαιρέσεως π α ρ '
ήμών γεννώνται καί τοΰ είναι τυγχάνουσιν, ώς
ίο αύτώ τε τ φ Άριστοτέλει καί τη φίλη δοκεΐ άλη-
θεία. είτα μετά τήν μαθηματικών έπίσκεψιν ζητη-
τέον, φησί, καί περί τών ίδεών χ ά ρ ι ν νόμου,
έπεί γάρ νόμος και έθος έστίν, όταν τις περί τίνων
άποφαίνηται, έπισκέπτεσθαι καί τάς τών άλλων
is περί τών τοιούτων δόξας, ίνα μή μένουσαι άνεξέ-
ταστοι ταράττωσι τούς έντυγχάνοντας, είρηκε δέ
αύτός περί τών πρώτων καί άκινήτων άρχών τίνες
καί πόσαι είσί, δια τόν νόμον, φησί, τούτον καί τό
έθος έπισκέψασθαι τά περί τών Ιδεών βούλομαι.
20 έπεί ότι ούκ είσιν ίδέαι, δέδεικται μέν πολλαχοΰ,
τ ε θ ρ ύ λ η τ α ι δέ καί είς έξέτασιν τά περί αύτών
ήχθη καί έν τοϊς έξωτερικοϊς λόγοις, καί ούκ Ιδει
πάλιν τόν περί αύτών άνακινεΐν λόγον. άλλα δια
τόν νόμον καί τό έθος πάλιν έπισκεπτέον περί αύ-
25 τών μετά τά περί τών μαθηματικών σκέμματα.
έτι δέ, φησίν, ό τ α ν έ π ι σ κ ο π ώ μ ε ν τά περί τών
είδών, τούτο ζητεί ν ή μας ύποληπτέον, ώς άρα ού-
σίαι καί ά ρ χ α ί είσιν αί ίδέαι τ ώ ν όντων
ή ού. μετά γάρ τήν τών ίδεών ζήτησιν τούτο λοι-
30 πόν έστιν ίδεϊν ήμδς, είτε είσίν ά ρ χ α ί καί
ούσίαι τ ώ ν ό ν τ ω ν αί ίδέαι εϊτε μή. ή τό
μετά γ ά ρ τ ά ς ιδέας α ύ τ η λ ξ ί π ε τ α ι τ ρ ί τ η
σκέψις ίσον έστί τ φ μετά γάρ τό δεΐξαι ώς ούκ
είσιν αί ίδέαι, λοιπόν έστι λέγειν ότι όλως άνύπαρ-
35 κτοι ούσαι πώς αν εΐεν άρχαί τών όντων; τό
γάρ απλώς μή όν ούδενός έστιν άρχή. ταύτα εΙπών
καί ήδη χωρήσαι βουλόμενος πρός Ιλεγχον τών
μαθηματικών, διαιρέσει χρήται τοιαύτη, ανάγκη,
εϊπερ είσί τά μαθηματικά ούσίαι τινές καί φύσεις καί
40 ένεργεία άλλά μή δυνάμει, ή έν τοις αίσθητοίς είναι,
ώσπερ τινές τών Πυθαγορείων λέγουσι (λέγουσι
γάρ τίνες τούτων ότι ώσπερ ή λογική ψνχή>
οίον φέρε τοΰ Σωκράτους ή τοΰ ούρανοΰ, εί καί έν
ύπάρξει έστί καί όντότητος μετέχει καί καθ' αύ-
45 τήν έστιν, όμως έν σώματι έστιν, ή μέν ούρανία
τοΰ παντός, ή δέ τοΰ Σωκράτους έν τώ τοΰ
Σωκράτους σώματι, ούτω καί τά μαθηματικά
192 Ps. Alex. Aphr., Comm. in Ar. Metaph. CAG 1 - Syrianus, Comm. in Ar. Metaph. CAG 6
ένεργεία και καθ' αύτά όντα εν τοις αίσθητοίς εί-
σιν). ή ούν εν τοϊς αίσθητοϊς είσι τά μαθηματικά,
ή ούκ έν τούτοις αλλά καθ' αυτά, §ν τινι μή όντα,
ώσττερ ούδέ αϊ άσώματοι και ακίνητοι και Θεϊαι
ούσίαι. ή εί μήτε έν τοις αίσθητοϊς μήτε καθ' αύτά,
ή όλως ούκ είσι, καί έσονται αί μαθηματικαί ττερί
μή όντα, ή είσι μέν, αλλ' άλλον τρόπον, ώς ούτος
βούλεται, έξ αφαιρέσεως, ώ σ τ ε , φησίν. ή άμ-
φ ι σ β ή τ η σ ι ς ήμϊν έστιν οϋ περί τ ο υ είεστι
τά μαθηματικά (είναι γάρ καί ήμεϊς φαμεν), ά λ λ α
π ε ρ ί τ ο υ τ ρ ό π ο υ της ύπάρξεως πώς το είναι
έχουσι, πότερόν είσιν ένεργεία και καθ' αυτά ή έν
τοις αίσθητοϊς είσιν ή έξ άφαιρέσεως.
Syriani in Metaphysica commentarla
ed. G. Kroll: Commentarla in Aristotelem Graeca vol. VI
pars I Berolini 1902 p. 80,1—84,18
ΣυριανόΟ του Φιλο ξένου
'Επισκέψεις τών 'Αριστοτέλους άποριών προς τά
μαθήματα καί τους αριθμούς τών έν τώι μ καί ν
της Μετά τά φυσικά πραγματείας.
Ούκ είμι τών φιλαπεχθη μόνων, ού μήν ούδέ
τών έν όλίγοις ή τοις τυχουσι τον 'Αριστοτέλη δι-
δάσκαλον έπιγραφομένων, άλλά τών τάς τε λογι-
κός αυτού μεθόδους ώς έπί παν τεθαυμακότων καί
τών τάς ήθικάς τε καί φυσικάς πραγματείας ύπερ-
φυώς άποδεχομένων. καί ίνα μή νϋν πάντα δι-
αριθμούμενος, όσα κάλλιστα καί άριστα τω άνδρί
τωδε πεφιλοσόφηται, μακρός είναι δόξω, τί ού πδς
τών εύ φρονούντων τά έν τη τελεωτάτη πραγμα-
τεία ταύτη περί τε ένύλων είδών καί όρισμών εύ-
στόχως είρημένα περί τε τών θείων καί άκινήτων
έξηρημένων κόσμου του σύμπαντος αΙτίων σύν
άποδείξεσι ταΐς έγχωρούσαις παραδοθέντα, καί-
περ όντα πάσης συνθέσεως καί διεξόδου πυκνοτέ-
ρας ύπέρτερα, δικαίως αν άγασθείη καί τόν ήγε-
μόνα της τοιαύτης θεωρίας εύεργέτην του τών άν-
θρώπων βίου κατονομάσειε ; τούτων μέν ούν αύτω
πολλή χάρις παρά τε ήμών παρά τε πάντων τών
συνησθημένων αυτού της άγχινοίας όφείλεται.
έπειδή δέ συμβέβηκε δι' ας τινάς π ο τ ' αίτίας καί
έν άλλοις μέν μέρεσι της θεολογικής πραγματείας,
διαφερόντως δέ έν τοις τελευταίοις δύο βιβλίοις,
τω Μ καί τω Ν, πολλήν τινα καταδρομήν αυτόν
ποιήσασθαι κατά τών Πυθαγορείων καί Πλατωνι-
κών άρχών ούδέν μέν έχέγγυον ούδέ ίκανόν πρός
αύτάς λέγοντα, τά πολλά δέ ούδέ προς αύτάς, εΐ
χρή τάληθές άπροφασίστως είπεΐν, άπαντώντα,
s Ιδίαις δέ ύποθέσεσι τάς άντιλογίας προσάγοντα,
εύλογο ν ώφθη φειδοι τών άπλουστέρων άκροα-
τών, ώς αν μή τή δόξη τη δικαία κατεχόμενοι τάν-
δρός είς καταφρόνησιν ύπενεχθώσι τών θείων πραγ-
μάτων καί της ένθέου τών πρεσβυτέρων φιλοσο-
ιο φίας, βασανίσαι τά ^ηθέντα κριτικώς άμα καί άδε-
κάστως είς δύναμιν, καί έπιδεΐξαι τάς τε Πυθαγόρου
καί Πλάτωνος περί τών άρχών θεωρίας άνελέγκ-
τους καί άπτώτους διαμεμενηκυίας, (καί τάς)
'Αριστοτέλους κατά τούτων έπιχειρήσεις τά πολ-
15 λά μέν παρά θύρας άπαντώσας καί ούδέν τοις
θείοις άνδράσιν έκείνοις προσήκοντα σκέμματα διε-
ρευνωμένας, όλιγάκις δέ λέγειν μέν τι προς αύτάς
καί άποτείνεσθαι προθυμένας, ελεγχον δέ ούτε
έλάττονα ούτε μείζονα προσφέρειν δεδυνημένας. και
20 τοϋτο άναγκαίως συμβέβηκεν. ούτε γάρ τό άληθές
έλέγχεταί ποτε κατά τόν θείον έκεϊνον (άνδρα) καί
τούς περί τών άρχών λόγους έξομοιοϋντες τοις
πράγμασιν ol πατέρες αύτών μονίμους καί άμε-
ταπτώτους καθ' όσον προσήκει λόγοις είναι κατε-
25 στήσαντο. φροιμίων μέν ούν άλις.
'Επειδή δέ τήν προαίρεσιν καί τήν έπαγγελίαν
του συγγράμματος είπομεν, καιρός αύτών Ιχεσθαι
τών άγώνων. πάντως (γαρ) είτε άγωνιστάς τις
ή μας άποκαλεϊν θελήσειεν ώς άπολογουμένους
30 προς τά κατά της καλλίστης καί άρίστης τών φιλο-
σοφιών έγκλήματα, είτε διαιτητάς τών τε άπλου-
στέρων καί νοερωτέρων έπιβολών της εποπτικής
τών άπό Πυθαγόρου θεωρίας καί τών λογικωτέ-
ρως πρός αύτάς ήπορη μένων ύπό τοϋ δεινοτάτου
35 τών πώποτε ίστορηθέντων 'Αριστοτέλους, ού
φευξόμεθα τήν θέσιν του όνόματος. μόνον είη δι-
καίως καί έμφρόνως καί φιλαλήθως έν αύτοΐς δια-
γίγνεσθαι.
Άρκτέον δέ έντεΟθεν. προειπών ό Άριστοτέ-
40 λης, ώς χρή περί τών άρχών τών άκινήτων τά
έτέροις δεδογμένα βασανίσαι καί διερευνήσασθαι,
δύο μέν φησιν είναι δόξας περί άρχών, τήν τε τά
μαθήματα πρεσβεύουσαν καί χωριστή ν ούσίαν
αύτοΐς άπονέμουσαν, τήν τε τάς ίδέας έκτιμώσαν
45 καί πάντα κατ' έκείνας καί πρός έκείνας τήν
ύπόστασιν Ιχειν ύπολαμβάνουσαν. αύτω δέ τρία
προκεΐσθαι σκέμματα, πρώτον μέν εί εστι τά μαθη-
 Syrianus, Comm. in Ar. Metaph. CAG 6,1, p. 8 0 , 1 - 8 4 , 1 8
ματικά και πώς έστι. δεύτερον δέ εΐ είσίν αί ΐδέαι καί
ό είδητικός άριθμός. τρίτον εί άρχαί τώυ όντων
άριθμοί είσι καί Ιδέαι. έττί τούτοις άναλαβών λέγει
περί του πρώτου, διελέγχων μέν, ώς οίεται, τους
τοις μαθήμασιν (ουσία ν) απονέμοντας, κυρών δέ
τήν περί τούτων έαυτοΟ δόξαν, ή έξ άφαιρέσεως
τών αίσθητών διαστημάτων καί σχημάτων πα-
ρέχει τήν οίαν ποτέ τοις μαθήμασιν ΰπόστασιν.
πρίν δέ αυτών άψασθαι τών κατά της αληθεστέρας
αύτοϋ δόξης έπιχειρήσεων βέλτιον ίσως τήν άληθή
παραδοϋναι περί τούτων της άρχαίας φιλοσοφίας
διάνοιαν, ίνα καί σχώμεν σννιδεϊν, είτε πρός αύτήν
τήν θεωρίαν τών θείων ανδρών ό φιλεγκλήμων
διαμάχεται λόγος είτε προς οίκείας υποθέσεις ιστά-
μενος τά λεχθέντα μοχθηρώς άνατρέπειν έπιχειρεϊ.
Πυθαγόρας ό θείος καί πάντες οί γνησίως τάκεί-
νου δόγματα τοις καθαρωτάτοις κόλποις της έαυ-
τών διανοίας ϋποδεξάμενοι πολλάς μέν Ιλεγον
είναι τάξεις ουσιών καί νοητών καί νοερών (καί)
διανοητικών καί φυσικών ή όλως ζωτικών καί ?τι
σωματοειδών. ή γάρ τών πραγμάτων πρόοδος
καί ή συμφυής ταϊς προόδοις ΰφεσις κατά τινα
τάξιν έπιτελουμένη θείαν καί τό της έτερότητος έν
τοις γένεσι του όντος κράτος τό πλήθος τό τεταγ-
μένον καί συνεχές άμα καί διωρισμένον Οφίστησι
τών τε άσωμάτων καί τών τήν αίσθησιν πληττου-
σών ούσιών. τάς δ ' ούν ώς έν πλάτει τρεις ελεγον
τάξεις τών όντων, νοητήν διανοητήν αίσθητήν,
είναι δέ καθ' έκάστην τά είδη πάντα μέν, οίκείως δέ
απανταχού τ η της ύπάρξεως Ιδιότητι. καί τά μέν
νοητά παρά θεοϊς είναι καί αίτια τών έφεξής ποιη-
τικά τε καί παραδειγματικά καί τελικά, εΐ γάρ ποτε
τά τρία ταϋτα συντρέχει καί ένοϋται πρός άλληλα,
καθά φησι και 'Αριστοτέλης, ούκ έν τοις έσχάτοις
εργοις της φύσεως τοϋτ' &ν όφθείη γιγνόμενον,
άλλ' έν τοις πρωτίστοις καί καλλίστοις καί άρί-
στοις αίτίοις τών πάντων, ά διά μέν τό γόνιμον καί
δημιουργικό ν τών πάντων έστί γεννητικά, διά δέ
τό ( τ ά ) γεννηθέντα πρός έαυτά έπιστρέφειν καί
έαυτοϊς έξομοιοϋν πάντων έστί παραδείματα, δι'
έαυτά δέ ποιοϋντα καί τήν έαυτών άγαθότητα, κα-
θά φησιν ό θείος Πλάτων, πώς ουχί τήν τελικήν
αίτίαν έπιδείκνυται ; τά μέν ούν νοητά είδη
τοιαύτα όντα καί τοσούτων άγαθών έξηγούμενα
τοις όλοις τάς θείας συμπληροΐ διακοσμήσεις,
θεωρείται δέ τά πολλά περί τήν δημιουργικήν
τάξιν τήν νοεράν. τά δέ διανοητά μιμείται μέν τά
193
πρό έαυτών και έξομοιοϊ τον ψυχικό ν διάκο-
σμον τ ω νοητώ, περιέχει δέ πάντα δευτέρως καί
δημιουργεί μέν καί αύτά παρά ταϊς θείαις ψυχαίς
καί δαιμονίαις θεωρούμενα, γνωστικά δέ μόνον εστί
5 παρ' ήμϊν τοις τάς θεωρίας ούκέτι δημιουργικός
έχουσι διά τήν πτερορρύησιν. έπεί ότι καί τό
ήμέτερον τελεωθέν καί έπτερωμένον μετεωροπολεϊ
τε καί πάντα τόν κόσμον συνδιοικεΐ τοις θείοις,
μαρτυρεί καί ό έν Φαίδρφ Σωκράτης, ταϋτα δή τά
ίο διανοητά είδη έν μέν Τιμαίω σαφώς ό Πλάτων έντι-
θέναι φησί τον δημιουργόν ταίς ψυχαϊς, δι' αναλο-
γιών γεωμετρικών τε καί άριθμητικών καί αρμονι-
κών αυτάς διακοσμοϋντα. έν δέ τ η κατατομή της
έν Πολιτεία γραμμής εΐκόνας μέν είναι τών νοητών
is (καί διά τοϋτό ποτε νοητά καλεϊν ούκ άπηξίωσε),
προεστάναι ( δ έ ) παραδειγματικώς τών αίσθητών,
έν δέ Φαίδωνι της άναμνήσεως ήμϊν αίτια γίνεσθαι.
ού γάρ άλλων τινών αί μαθήσεις άναμνήσεις ή τών
μέσων είδών, ταύτόν δέ είπείν τών έστώτων καθό-
2ο λου λόγων, ού τών ύστερογενών άλλα τών κατ'
ούσίαν προϋπαρχόντων ταΐς ψυχαϊς, ΰφ' ών καί
οί της φύσεως έμπνεόμενοι λόγοι καί ποδηγετού-
μενοι τά καθ' έκαστα δημιουργεϊν δύνανται, έν μέν
γάρ τ ή ούρανία φέρε ψυχή τό πάντας τους έν
25 σφαίρα μεγίστους κύκλους διχοτομείν άλλήλους
προϋπάρχει δραοτηρίως καί δημιουργικώς, ώσπερ
έν ήμϊν γνωστικώς μόνον, έν αϋτώ δέ τ ω ούρανω ό
ζωδιακός καί ό Ισημερινός καί è μεσημβρινός εΐ
τύχοι καί οί όρίζοντες διχοτομοΰσιν άλλήλους, της
3ο μέν ψυχής ένιαίως τά πάντα καί περιλαβούσης ταϊς
έαυτής διανοήσεσι και δημιουργούσης, τοΰ δέ ου-
ρανίου σώματος μεμερισμένως ών δεΐται μόνον
ύποδεξαμένου. διό καί (αί) άποδείξεις τοις άστρο-
νόμοις έκ καθόλου καί μερικών προτάσεων γίνον-
35 ται, της μέν καθόλου τήν αίτίαν έχούσης διά τό έν
ψυχή τ ή τό πδν ύφιστανούση προϋπάρχειν, τής
δέ μερικής έκ τών αίσθητών είλημμένης. άπέθετο
γάρ δή καί έν τοις αίσθητοϊς τά πάντα, ώς ένήν, ό
μέγας "Ηφαιστος κατασκευάσας, ώς φησιν ή θεία
4ο ποίησις,
,,πόρπας τε γναπτάς θ ' έλικας κάλυκάς τε καί
όρμους έν σπήι γλαφυρώ."
καί ταΰτά έστι τά τριττά είδη, α οί Πυθαγόρειοι
τών αίσθητών άχώριστα αίτια ώοντο είναι, τελευ-
45 ταίας εΙκόνας όντα τών χωριστών είδών, καί διά
τοϋτο τοις αύτοϊς όνόμασιν ούκ άπαξιοΰντες αύτά
προσαγορεύειν. ύπό δή τούτων ή πεσοϋσα είς γέ-
194 Syrianus, Comm. in Ar. Metaph. C A G 6 , 1, ρ. 80,1-84,18 - Ar. Poet. 1454 b 8-18

νεσιν ψυχή διεγειρομένη και άνακινουμένη eïç
άνάμνησιν μέν άρχεται των [έκ των] μέσων είδών,
άνάγει δε τούς οίκείους λόγους έπί τά νοητά καΐ
πρώτα παραδείγματα, και ούτως οψις καΐ άκοή
συντελοΰσιν εις φιλοσοφίαν καί την περιαγωγήν
της ψυχής.
Τούτων ούτω προειλημμένων ού διαφωνοΰσι
Πλάτων καί Πυθαγόρας καί οί άπ' αυτών προς
άλλήλους περί τήν των είδών ΰπόθεσιν, ώς φησιν
'Αριστοτέλης, άλλ' oi μέν Πυθαγόρειοι περί τών
αισθητών πρώτον διαλεγόμενοι τοις αϋτοϊς όνό-
μασιν έχρώντο κατ' άναλογίαν αυτά μεταφέροντες
έπί τε τά μέσα καί τά πρώτιστα τών πραγμάτων,
όθεν καί εδοξαν, οΰκ Άριστοτέλει φαίην (αν), άλλά
τοις έπιπολαιότερον τάκείνων ίστορήσασι, περί
μόνων τών άχωρίστων είδών διαλέγεσθαι. τινές δέ
περί τους μέσους λόγους τής ψυχής διατρίψαντες
άπ' αυτών ώς εΙκόνων μέν περί τών νοητών ένε-
δείκνυντο, ώς δέ παραδειγμάτων περί τών έν
αίσθήσει φερομένων είδών. οί καί δοκοϋσι τοις πολ-
λοίς μόνην πρεσβεύειν τήν μαθηματικήν ούσίαν,
έπειδή μαθηματικοϊς όνόμασι τά πρώτα καί μέσα
καί τελευταία τών ειδών παρεδίδοσαν. άλλοις δέ
διαστροφωτέροις εδοξάν τίνες τούτων καί συγχεΐν
είς ταύτό καί συμφύρειν τά νοητά καί διανοήτά τών
είδών, ούδέν μέν τών διδασκάλων τής τοιαύτης
θεωρίας τοιούτο πεπονθότων, ύπολήψεως δέ ψευ-
δούς τισιν έγγενομένης δια τήν τών ονομάτων κοι-
νότητα. Πλάτων δέ κάν τούτοις τήν έαυτού φι-
λανθρωπίαν έπιδεικνύμενος καί τοϊς όνόμασι διέ-
κρινε τήν τε νοητήν καί τήν διανοητήν ούσίαν, ινα
μηδέ οί καθεύδοντες αύτοΟ παρακοϋσαι δυνηθώσι.
διό καί ό 'Αριστοτέλης ώς δύο χωριστός αύτόν
ούσίας ύποτιθέμενον εύθύνει. πότερον δέ δικαίως ή
ού, σαφές μέν ήδη πασι τοις εμφροσι, δείξει δέ οΐμαι
σαφέστερον ό λόγος τά μέτρια βασανισθείς.
Τοσούτον ούν προειπόντες, δτι ούδέ περί τάς
υποθέσεις τών είδών διαφωνοϋσιν οί άνδρες, εί καί
άλλοι άλλως περί αυτών ένεδείξαντο, καί δτι ò
πρός όντιναοΰν αυτών Ινα διαμαχόμενος προς
άπαντας τούς τών είδών άντιλέγει φίλους, κατα-
κολουθήσωμεν λοιπόν τή τε διαιρέσει καί τή τάξει
τής 'Αριστοτέλους άντιλογίας. καί προκείσθω μέν
s αύτώ τά τρία προβλήματα, εί εστι τά μαθήματα
καί πώς έστιν, εί είσίν αϊ ίδέαι καί ó τών ίδεών
αριθμός, εί άρχαί ταΟτα τών όντων, διαλεγέσθω
δέ έν μέν τφ Μ περί τών προτέρων δύο, έν δέ τ φ
Ν περί του τρίτου, τών δέ δύο τό περί τής ύπάρ-
ιο ξεως ή ανυπαρξίας τών μαθημάτων ήγείσθω.
σκεψώμεθα δέ εί προς τό χωριστόν τής τών μαθη-
μάτων ούσίας ίκανώς ΐσταται, μέρους μέν ούσης
τών καθόλου λόγων καί τών μέσων είδών τής
ψυχής, είς ενδειξιν δέ τής νοητής πάσης φύσεως
is είωθυίας υπό τών θείων άνδρών παραλαμβάνεσθαι.
χρήται τοίνυν 'Αριστοτέλης έλέγχων αύτών τήν
ΰπόστασιν διαιρετικώ μέν τοιφδε : εί γαρ ε σ τ ι ,
φησί, τ ά μαθήματα, ή έν τοις αίσθητοϊς
άνάγκη αύτά είναι, καθάπερ λέγουσί τ ι -
20 νες, ή κεχωρισμένα τ ώ ν α ι σ θ η τ ώ ν (λέγου-
σί δέ καί ο ύ τ ω τινές), εί δέ μηδετέρως, ή
ούκ είσίν ή άλλω τ ρ ό π ω είσί. τ φ τε
διαιρετικώ χρησάμενος όρθώς, πλήν όσον ύπέ-
θετό τινας καί έν τοις αίσθητοΐς άπολείπειν αύτά,
25 τό τε έπόμενον τή ύποθέσει άριστα καί συνεωρα-
κώς καί είπών. εί γαρ μήτε άχώριστα μήτε χω-
ριστά τών αίσθητών έστιν, άνάγκη ή μηδαμή
μηδαμώς είναι, άλλω τρόπω τήν οία ν ποτέ ύπό-
στασιν αύτά λαμβάνειν, τουτέστιν έξ άφαιρέσεως
30 έν ήμΐν γεννδσθαι, καθάπερ αύτώ καί δοκεΤ. μά-
χεται δέ τω τε άχώριστα αύτά είναι τών αίσθητών
καί τ φ χωριστήν εχειν ούσίαν. ινα ή μηδαμή μη-
δαμώς ή ώς ό πολυθρύλλητος σκινδαψός ή τό αύ-
τοΟ δή τούτο κρατή τό έξ άφαιρέσεως αύτά τών
35 αίσθητών λαμβάνεσθαι. συμπλέκεται δέ πρώτοις
τοις μή χωρίζουσιν αύτά τών αίσθητών ,ταύτα
προς αύτούς γράφων, (sequ. 1076 a 38 cum
comm.)

14. Poetica 1454Ò8-18

1454b 'Επεί δέ μίμησίς έστιν ή τραγω-

δία βελτιόνων ή ήμεϊς, δει μιμεϊσθαι τούς αγαθούς είκονο-
ιο γράφους, καί γάρ εκείνοι άποδιδόντες τήν ιδίαν μορφήν ομοίους
 Ar. Poet. 1454 b 8 - 1 8 - Cicero, D e fin. 5 , 1 2 - ep. Att. 4 , 1 6 , 2/3 195

ποιούντες καλλίους γράφουσιυ. ούτω και τον ποιητήν μιμού-

μενον καί όργίλους καί ράθυμους καΐ τάλλα τά τοιαύτα
έχοντας επί των ηθών τοιούτους όντας έπιεικεϊς ποιεϊν
οίον τον 'Αχιλλέα αγαθόν και παράδειγμα σκληρότητος
s is "Ομηρος, ταΰτα δή διατηρείν, καί προς τούτοις τά παρά
τάς έξ ανάγκης ακολουθούσας αισθήσεις τη ποιητική,
καί γάρ κατ' αύτάς εστίν άμαρτάνειν πολλάκις, είρηται
δέ περί αυτών έν τοίς εκδεδομένοις λόγοις ίκανώς.

23. CETERORUM AUCTORUM LOCI, QUI
AD ARISTOTELIS εξωτερικά PERTINENT,
GRAVISSIMI.
2. Ad Atticum Epistulae IV, 16, 2|3
10
(scr. Romae ex. m. Iun. aut in. m. Quint, a. DCC a. u. c. =
54 a. Chr. n.) ex editione W. S. Watt, Oxonii 1969 (Scr. class,
bibl. Ox.)

1. M. Tulli Ciceronis De finibus bonorum et 16 2 Nunc pergam ad cetera. Varrò, de

malorum libri quinqué V, 12
(vide 18.3)
De summo autem bono, quia duo genera libro-
rum sunt, unum populariter scriptum, quod έξω-
τερικόν appellabant, alteram limatius, quod in
commentariis reliquerunt, non semper idem di-
cere videntur, nec in summa tarnen ipsa aut va-
rietas est ulla apud hos quidem, quos nominavi,
aut inter ipsos dissensio. sed cum beata vita
quaeratur idque sit unum, quod philosophia spec-
tare et sequi debeat, sitae ea tota sita in po-
testate sapientis an possit aut labefactari aut
eripi rebus adversis, in eo non numquam variari
inter eos et dubitari videtur. quod maxime efficit
Theophrasti de beata vita liber, in quo multum
admodum fortunae datur. quod si ita se habeat,
non possit beatam praestare vitam sapientia.
Haec mihi videtur delicatior, ut ita dicam, mol-
liorque ratio, quam virtutis vis gravitasque po-
stulat. quare teneamus Aristotelem et eius fi-
lium Nicomachum, cuius accurate scripti de mo-
ribus libri dicuntur illi quidem esse Aristoteli, sed
non video, cur non potuerit patri similis esse fi-
lius. Theophrastum tamen adhibeamus ad plera-
que, dum modo plus in virtute teneamus, quam
ille tenuit, firmitatis et roboris. Simus igitur con-
tenti his:
quo ad me scribis, includetur in aliquem locum,
si modo erit locus. Sed nosti genus dialogorum
meorum. Ut in oratoriis, quos tu in caelum fers,
non potuit mentio fieri cuiusquam ab iis, qui
is disputant, nisi eius, qui illis notus aut auditus
esset, (ita) hanc ego de re publica quam instituí
disputationem in Africani personam et Phili et
Laeli et Manili contuli. Adiunxi adulescentes Q.
Tuberonem, P. Rutilium, duo Laeli generös,
20 Scaevolam et Fannium. Itaque cogitabam, quo-
ndam in singulis libris utor prooemiis ut Aristo-
teles in iis, quos έξωτερικούς vocat, aliquid effi-
cere, ut non sine causa istum appellarem; id
quod intellego tibi piacere. Utinam modo co-
25 nata efficere possimi Rem enim, quod te non
fugit, magnam complexus sum et gravem et plu-
rimi otii, quo ego maxime egeo.
3 Quod in iis libris, quos laudas, personam
desideras Scaevolae, non eam temere dimovi: sed
30 fecit idem in Πολιτείφ deus ille noster Plato. Cum
in Piraeum Socrates venisset ad Cephalum, lo-
cupletem et festivum senem, quoad primus ille
sermo habetur, adest in disputando senex, dein-
de, cum ipse quoque commodissime locutus esset,
35 ad rem divinam dicit se velie discedere neque
postea revertitur. Credo. Platonem vix putasse
satis consonum fore, si hominem id aetatis in tam
longo sermone diutius retinuisset. Multo ego ma-
gis hoc mihi cavendum putavi in Scaevola, qui
196 Cicero, ep. Att. 4, 16,2/3 - Plut. Adv. Col. 1 1 1 4 F - 1 1 1 5 C - Gellius Ν. Att. 2 0 , 5
et aetate et valetudine erat ea, qua eum esse me-
ministi, et iis honoribus, ut vix satis decorum
videretur eum plures dies esse in Crassi Tuscu-
lano. Et erat primi libri sermo non alienus a Scae-
volae studiis, reliqui libri τεχνολογίαν habent, ut
scis. Huic ioculatorem senem illum, ut noras, in-
teresse sane nolui.
3. Plutarchus, Adversus Colotem 1114F—1115C
sec. editionem a M. Pohlenz et R. Westman confectam
(BT Lipsiae 1959)
Διό καί τά πρός τούτον είρημένα δοκεΐ μοι λα-
βείν έφεξής. καί πρώτον γε την έπιμέλειαν καΐ πο-
λυμάθειαν του φιλοσόφου σκεψώμεθα, λέγοντος
δτι τούτοις τοις δόγμασι του Πλάτωνος έπηκολου-
Θήκασιν 'Αριστοτέλης καί Ξενοκράτης καί Θεόφρα-
στος καί πάντες οί Περιπατητικοί, που γαρ ών της
άοικήτου τό βιβλίον εγραφες, ίνα ταϋτα συντιθείς
τά έγκλήματα μή τοΤς έκείνων συντάγμασιν έν-
τύχης μηδ' άναλάβης είς χείρας 'Αριστοτέλους τά
περί ΟύρανοΟ καί τά περί Ψυχής, Θεοφράστου δέ
τά προς τούς Φυσικούς, Ήρακλείδου δέ τόν Ζω-
ροάστρην, τό περί των εν "Αιδου, τό περί των
Φυσικώς άπορουμένων, Δικαιάρχου δέ τά περί
Ψυχής, εν οίς τά κυριώτατα καί μέγιστα των φυσι-
κών ύπεναντιούμενοι τ ω Πλάτωνι καί μαχόμενοι
διατελοϋσι; καί μην τών άλλων Περιπατητικών
ó κορυφαιότατος Στράτων ουτ' Άριστοτέλει κατά
πολλά συμφέρεται καί Πλάτωνι τάς έναντίας εσχη-
κε δόξας περί κινήσεως, περί νου καί περί ψυχής
καί περί γενέσεως, τελευτών (τε) τόν κόσμον αυ-
τόν οΰ ζωον είναί φησι, τό δέ κατά φύσιν επεσθαι
τω κατά τύχην, αρχήν γαρ ένδιδόναι τό αυτόμα-
το ν, είθ' ούτως περαίνεσθαι τών φυσικών παθών
εκαστον. τάς γε μην Ιδέας, περί ών έγκαλεΤ τω
Πλάτωνι, πανταχού κινών 'Αριστοτέλης καί πδ-
σαν επάγων άπορίαν αύταΐς έν τοις ήθικοΐς ύπο-
μνήμασιν έν τοις <λογικοϊς έν τοις) φυσικοΐς, διά
τών έξωτερικών διαλόγων φιλονεικότερον ένίοις
εδοξεν ή φιλοσοφώτερον έκ (ποιεί ν έαυτόν) τών
δογμάτων τούτων, ώς προθέμενος τήν Πλάτωνος
ύπερείπειν φιλοσοφίαυ. ούτω μακράν ήν του άκο-
λουθεϊν. τίνος ούν εύχερείας έστί τά δοκοΟντα τοΤς
άνδράσι μή μαΟόντα καταψεύδεσθαι τά μή δο-
κοΟντα; καί πεπεισμένον έλέγχειν έτέρους αύτό-
γραφον έξενεγκεΐν άμαθίας ελεγχον καθ' αύτοϋ
καί θρασύτητος, όμολογεϊν Πλάτωνι φάσκοντα
τούς διαφερομένους καί άκολουθεϊν τούς άντιλέγον-
τας;
5
4. Α. Gellius Noctes Atticae XX, 5
sec. editionem a. P. K. Marshall confectam, Oxonii 1958
(Scr. class, bibl. Ox.)
10
Exempla epistularum Alexandri regis et Aristo-
telis philosophi ita uti sunt edita; eaque in
linguam Latinam versa.
Commentationum suarum artiumque, quas
is discipulis tradebat, Aristoteles philosophus, regis
Alexandri magister, duas species habuisse dicitur.
Alia erant, quae nominabat έξωτερικά, alia, quae
appellabat άκροατικά. Έξωτερικά diceban tur,
quae ad rhetoricas meditationes facultatemque
20 argutiarum civiliumque rerum notitiam conduce-
bant, άκροατικά autem vocabantur, in quibus
philosophia remotior subtiliorque agitabatur
quaeque ad naturae contemplationes discepta-
tionesve dialécticas pertinebant. Huic disciplinae,
25 quam dixi, άκροατική tempus exercendae dabat
in Lycio matutinum nec ad eam quemquam
temere admittebat, nisi quorum ante ingenium
et eruditionis elementa atque in discendo Stu-
dium laboremque explorasset. Illas vero exoteri-
30 cas auditiones exercitiumque dicendi eodem in
loco vesperi faciebat easque vulgo iuvenibus sine
dilectu praebebat, atque eum δειλινόν περίπατον
appellabat, illum alteram supra έωθινόν; utroque
enim tempore ambulans disserebat. Libros quo-
35 que suos, earum omnium rerum conmentarios,
seorsum divisit, ut alii exoterici dicerentur,
partim acroatici.
Eos libros generis acroatici cum in vulgus ab
eo editos rex Alexander cognovisset atque ea
40 tempestate armis exercitum omnem prope Asiam
teneret regemque ipsum Darium proeliis et
victoriis urgeret, in illis tamen tantis negotiis
litteras ad Aristotelem misit non eum recte
fecisse, quod disciplinas acroaticas, quibus ab eo
45 ipse eruditus foret, libris foras editis involgasset:
'Nam qua' inquit 'alia re praestare ceteris
poterimus, si ea, quae ex te accepimus, omnium
 Gellius Ν. Att. 20,5 — Galenus, De subst. facult. nat. 4, p. 758 — Lucianus, Vit. auct. cum schol.
prorsus fient communia? quippe ego doctrina
anteire malim quam copiis atque opulentiis.'
Rescripsit ei Aristoteles ad hanc sententiam:
'Acroaticos libros, quos editos quereris et non
proinde ut arcana absconditos, neque editos scito
esse neque non editos, quoniam his solis cogno-
biles erunt (, qui nos audiverunt). '
Exempla utrarumque litterarum sumpta ex
Andronici philosophi libro subdidi. An autem
prorsus in utriusque epistula brevitatis elegan-
tissimae filum tenuissimum (verbis Latinis reti-
nere potuerim, haud scio) :
'Αλέξανδρος Άριστοτέλει ευ πράττειν.
Ούκ όρθώς έποίησας έκδούς τούς άκροατικούς
των λόγων, τίνι yàp δή διοίσομεν ήμεϊς των
άλλων, εΐ καθ' οΰς έπαιδεύθημεν λόγους, ούτοι
πάντων έσονται κοινοί; - 'Εγώ δέ βουλοίμην άυ
ταΐς περί τα άριστα έμπειρίαις ή ταϊς (πολεμι-
καΐς) δυνάμεσιν διαφέρειν. "Ερρωσο.
'Αριστοτέλης βασιλεϊ 'Αλεξάνδρω ευ πράττειν.
"Εγραψάς μοι ιτερί των άκροατικών λόγων
οΐόμενος δεϊν αύτούς φυλάττειν έν άπορρήτοις.
"Ισθι ούν αυτούς καΐ έκδεδομένους καί μή έκδεδο-
μένους. ξυνετοί γάρ είσιν μόνοις τοις ήμών άκούσα-
σιν. "Ερρωσο, "Αλέξανδρε βασιλεΟ.
Hoc ego verbum ξυνετοί γάρ είσιν quaerens
uno itidem verbo dicere aliud non repperi, quam
quod est scriptum a M. Catone in sexta origine:
Itaque ego, inquit, cognobiliorem cognitionem
esse arbitror.
5. Claudius Galenus, Fragmentum de subst.
facult. nat.
ex. editione a C. G. Ktihn confecta vol. IV p. 758
(Lipsiae 1821—33)
Πλάτων γοϋν αύτός έμψυχα μέν άεΐ λέγει τά
ζώα, τούς λίθους δέ καί τάς πόας και τά ξύλα καί
(καθόλου φάναι) τά φυτά πάντα των άψύχων
σωμάτων είναί φησιν.
'Αλλ' όταν έν Τιμαίω τήν φυσικήν θεωρίαν
όλιγίστοις άκροαταΐς, κατακολουθεϊν έπιστημονι-
κοϊς λόγοις δυναμένοις (διδάσκων) άποχωρήσας
των τοις πολλοίς δοκούντων, είς δλον τον κόσμον
197
έκτενάσθαι λέγη τήν ψυχήν αΰτοΟ, διαφωνίαν ού
χρή τούτο νομίζειν είναι, τάνδρός έαυτω τάναντία
λέγοντος, ώσπερ ούδ' 'Αριστοτέλους ή Θεοφρά-
στου, τά μέν (έξωτερικά) τοις πολλοίς γεγραφό-
5 των, τάς δέ ακροάσεις τοις έταίροις. όταν γάρ
τι των έκφευγόντων άπασαν αϊσθησιν δόγμα πολ-
λών λόγων δεόμενον είς άπόδειξιν άκαίρως λέγη-
ται, προσκρούει τοϊς άκούουσιν.
6. Lucianus, Vitarum auctio
sec. ed. a M. D. Macleod confectam, Oxonii 1974 (Scr. class,
bibl. Ox.), cum Scholio ex ed. H. Rabei descripto
15
ΖΕΥΣ. Μή διάτριβε ! άλλον κάλει.
ΕΡΜΗΣ. Τον Περιπατητικόν, σέ φημι, τόν κα-
λόν, τον πλούσιο ν. άγε δή, ώνήσασθε τόν συνε-
τώτατον, τόν άπαντα δλως έπιστάμενον.
20
ΑΓΟΡΑΣΤΗΣ. Ποιος δέ τις έστί ;
ΕΡΜ. Μέτριος, επιεικής, αρμόδιος τω βίω, τό
δέ μέγιστον, διπλούς.
ΑΓΟ. Πώς λέγεις;
ΕΡΜ. "Αλλος μέν ó εκτοσθεν φαινόμενος, άλλος
25
δέ ó έντοσθεν είναι δοκεΐ. ώστε ήν πρίη αύτόν,
μέμνησο τόν μέν έξωτερικόν, τόν δέ έσωτερικόν
καλεΐν.
ΑΓΟ. Τί δέ γιγνώσκει μάλιστα;
ΕΡΜ. Τρία είναι τάγαθά, έν ψυχή, έν σώματι,
30
έν τοις έκτός.
ΑΓΟ. 'Ανθρώπινα φρονεί, πόσου δέ έστιν;
ΕΡΜ. Είκοσι μνών.
ΑΓΟ. Πολύ λέγεις.
ΕΡΜ. Ούκ, ώ μακάριε, καί γάρ αύτός έχει ν τι
35
άργύριον δοκεΐ, ώστε ούκ αν φθάνοις ώνησάμενος.
ετι δέ εΐση αΰτίκα μάλα παρ' αύτοϋ πόσον μέν ó
κώνωψ βίοι τόν χρόνον, έφ' όπόσον δέ βάθος ή
θάλαττα ύπό του ήλίου καταλάμπεται, καί όποία
τίς έστιν ή ψυχή τών όστρέων.
40
ΑΓΟ. Ήράκλεις της άκριβολογίας.
ΕΡΜ. Τί δέ εί άκούσειας άλλα πολλω τούτων
όξυδερκέστερα, γονής τε πέρι καί γενέσεως καί της
έν ταϊς μήτραις τών έμβρύων πλαστικής, καί ώς
άνθρωπος μέν γελαστικόν, όνος δέ ού γελαστικόν
45
ούδέ τεκταινόμενον ούδέ πλωιζόμενον.
ΑΓΟ. Πάνσεμνα φής καί όνησιφόρα τά μαθή-
ματα ώστε ώνοΰμαι αύτόν (τών) εϊκοσιν.
198 Lucianus, Vit. auct. schol. — Clem. Alex. Strom. 5, 58,1—3 — Orígenes c. Cels. 1,7 — Themistius or. 26
Scholia, ed. Rabe, p. 131.
Tòv μέυ έξωτερικόν: διά τούς λόγους φησίν,
ους 'Αριστοτέλης ούτως καλεί, εσωτερικούς τούς
διαλεκτικούς, έξωτερικούς τούς ρητορικούς, τά δέ
έτη τούτοις . . . ταύτα πάντα διασύρων εΐρηκε τάς
πραγματείας 'Αριστοτέλους τάς ζωολογικός, τάς
ανατομικός, τάς μετεωρολογικός καΐ ει τις άλλη
ταύταις έξης.
7. Clemens Alexandrinus, Strom. V, 58, 1—3
ed. O. Stählin (Gr. Chr. Schriftst. Bd. 16, 1939)
1. Ού μόνοι άρα oi Πυθαγόρειοι καί Πλάτων
τά πολλά έπεκρύπτοντο, άλλα καί οί ' Επικούρειοί
φασί τινα καί π α ρ ' αύτού απόρρητα είναι καί μη
πδσιν έπιτρέπειν έντυγχάνειν τούτοις τοις γράμ-
μασιν.
2. Άλλα καί οί Στωικοί λέγουσι Ζήνωνι τφ
πρώτω (σχολάρχη) γεγράφθαι τινά, à μη ραδίως
έπιτρέπουσι τοις μαθηταϊς άναγινώσκειν, μη ούχί
πεϊραν δεδωκόσι πρότερον εί γνησίως φιλοσοφοϊεν.
3. Λέγουσι δέ καί οί 'Αριστοτέλους τά μέν
έσωτερικά είναι των συγγραμμάτων αύτοΰ, τ ά
δέ κοινά τε καί έξωτερικά. άλλά καί οί τά μυστήρια
Θέμενοι κτλ.
8. Orígenes, Contra Celsum I, 7
ed. M. Boret (Sources Chrét. vol 132, 1967)
Εϊτ' έπεί πολλάκις όνομάζει κρύφιον τό δόγμα,
καί έν τούτω αύτόν έλεγκτέον, σχεδόν παντός του
κόσμου έγνωκότος τό κήρυγμα Χριστιανών μάλ-
λον ή τά τοΤς φιλοσόφοις άρέσκοντα. τίνα γάρ
λανθάνει ή έκ παρθένου γέννησις Ίησοϋ καί ό
¿σταυρωμένος καί ή παρά πολλοίς πεπιστευμένη
άνάστασις αύτοΰ καί ή καταγγελλομένη κρίσις Θε-
ού, κολάζουσα μέν κατ' άξίαν τούς άμαρτάνον-
τας γέρως δ ' άξιοΟσα τούς δικαίους; άλλάκαΐμή
νοηθέν τό περί της άναστάσεως μυστήριον θρυλεί-
ται γελώμενον ύπό των άπίστων. έπί τούτοις ούν
λέγειν κρύφιον είναι τό δόγμα πάνυ έστίν άτοπον,
τό 5 ' είναί τινα οίον μετά τά έξωτερικά, μή είς
τούς πολλούς φθάνοντα, ού μόνου ίδιον του
Χριστιανών λόγου άλλά γάρ καί του φιλοσόφων,
π α ρ ' οίς τίνες μέν ήσαν έξωτερικοί λόγοι έτεροι δέ
έσωτερικοί. καί τίνες μέν άκούοντες Πυθαγόρου,
ώς ,,αύτός εφα," άλλοι δ ' έν άπορρήτω διδασκό-
5 μενοι τά μή άξια φθάνειν είς άκοάς βέβηλους καί
μηδέπω κεκαθαρμένας. καί πάντα δέ τά πανταχού
μυστήρια κατά τήν 'Ελλάδα καί τήν βάρβαρον
κρύφια όντα ού διαβέβληται. διόπερ μάτην μηδέ
νοήσας άκριβώς τό κρύφιον του χριστιανισμού
ίο διαβάλλει αύτό.
9. Themistius, Or. 26
is ed. G. Downey et A. F. Norman BT 1970 vol II p. 131/2
Αύτός δέ δή έφ' άπασιν 'Αριστοτέλης δρα
άπορος τε καί άμήχανος έφάνη του καινόν τι
προσαυτουργήσαι, καί ού πρώτος μέν διέταξε
20 χωρίς τούς λόγους κατά φΟλα έκάστους είναι,
δσοι τε πρός Ί Ινα| άγώνα όρώσι καί όσοι πρός
έπιστήμην των όντων καί όσοι πρός άρετήν
έξηγοϋνται; πρίν γάρ άναμίξ άπαντα ή ν συμ-
πεφυρμένα, ώσπερ ή Μήδων στρατιά, πρίν ή
25 Κυαξάρην διατάξαι τόν Δηιόκεω. ΐδΛν δέ 'Αριστο-
τέλους καί τό μή τούς αύτούς οίηθήναι λόγους
τοις τε πολλοίς ώφελίμους είναι καί τοίς φιλοσό-
φοις, ώσπερ ούδέ φάρμακα ούδέ σιτία τοις τε είς
άκρον ύγιαίνουσι καί τοΤς άκροσφαλώς διακειμέ-
30 νοις, άλλά τοις μέν τά όντίος υγιεινά, τοις δέ τά
άρμόζοντα τ η προσούση έξει του σώματος, διό
καί τούς μέν θυραίους ώνόμασε καί άνέτους έποι-
ήσοττο, τούς δέ εΐσω τε άπέκλεισε καί μετεδίδου
όλίγοις σύν άσφαλείς*. τ ά κλείθρα δέ τά άναπεταν-
35 νύντα καί άποκλείοντα σαφηνείας έστί καί άσαφεί-
ας, αϊς έπιτέτραπται πρός τούς άκροωμένους, ώς
"Ωραις, άνοίγειν τε τήν νεφέλην καί αύ πάλιν έπι-
τιθέναι. καί δήτα αύτών οί μέν δημωφελεΐς καί πρός
τό πλήθος έσκευασμένοι φωτός τέ είσιν άνάπλεω
40 καί διαυγείς καί τό ώφέλιμον αύτών ού παντάπα-
σιν άτερπές καί άνήδονον, άλλ' έπικέχυται 'Αφρο-
δίτη καί Χάριτες έπανθοϋσι του έφολκόν είναι,
τό δέ αύ μυστικόν τε καί Ιν ώ τά τέλεια ίερά. τού-
το δέ έμηχανήσατο, όπως καί εχοντες μή εχωσιν
45 οί άμύητοι. διά τούτο έν ποσί κυλινδούμενοι ούτοι
οί λόγοι πλείοσι πεφραγμένοι είσί περιβόλοις ή τά
έν Έκβατάνοις βασίλεια.
 Syrianus Schol. Hermog. — Basileios, ep. 135- Proclus ap. loh. Philop. De aet. mundi
10. Syrianus, Scholia in Hermogenem
Ed. H. Rabe (BT. Lipsiae 1893) II, 59,21 — 60.7
"Οθεν και 'Αριστοτέλης έν ταΐς δείλι ναϊς προς-
όδοις των έταίρων Ρητορικά προβλήματα μελετδν
αύτούς παρεσκεύαζε δύο τέχνας φάσκων είναι τοϋ
πείθειν έν λόγοις, ρητορικήν καΐ διαλεκτικήν, την
μέν έν τω λέγειν άποτάδην, τήν δ ' έν τ ω δια-
λέγεσθαι. καί συνεχώς έπεβόα τοις έταίροις κινώ ν
αυτούς πρός τήν του λέγειν μελέτην
αίσχρόν σιωπδν, 'Ισοκράτην δ ' έδν λέγειν,
οί μέν ούν των δειλινών άκροώμενοι συνόδων, ai
πρός τούς πολιτικούς έγύμναζον (λόγους), έξω-
τερικοί έκαλοϋντο, οί δέ των έωθινών. περί φιλο-
σοφίας λόγων άκροαματικοί.
11. Basileios ep. 135 (ser. 373 ad Diodorum)
Ed. Y. Courtonne (Belles Lettres Paris 1961), II, 49/60
- - τω μέν δευτέρω (sc. βιβλίφ) ύπερήσθην,
ού διά τήν βραχύτητα μόνον - -
Τό δέ πρότερον τήν μεν δύναμιν εχον τήν αύτήν
έν τοις πράγμασι, λέξει δέ πολυτελεστέρα καί
σχήμασι ποικίλοις καί διαλογικαϊς χάρισι κεκομ-
ψευμένον, πολλού μοι έφάνη καί χρόνου πρός τό
έπελθεΐν καί πόνου διανοίας προς τό καί συλλέξαι
τάς έννοίας καί παρακατασχεΐν αύτάς τη μνήμη
δεόμενον. αϊ γάρ έν τω μεταξύ παρεμβαλλόμενοι
διαβολαί τών ύπεναντίων καί συστάσεις, εΐ καί
γλυκύτητάς τινας έπεισάγειν δοκοΰσι διαλεκτικός
τώ σνγγράμματι, άλλ' οΰν τ ω σχολήν καί δια-
τριβή ν έμποιεΐν διασπώσι μέν τό συνεχές της
έννοίας καί του έναγωνίου λόγου τον τόνον ύπο-
χαυνουσιν.
'Εκείνο γαρ παντελώς συνεϊδέ σου ή άγχίνοια
δτι καί τών έξωθεν φιλοσόφων οί τούς διάλογους
συγγράψαντες, 'Αριστοτέλης μέν καί Θεόφραστος
εύθύς αύτών ήψαντο τών πραγμάτων, διά τό
συνειδέναι έαυτοϊς τών Πλατωνικών χαρίτων τήν
ενδειαν, Πλάτων δέ τη έξουσία του λόγου όμοϋ
μέν τοις δόγμασι μάχεται, όμοϋ δέ καί παρα-
κωμωδεί τά πρόσωπα, Θρασυμάχου μέν τό θρασύ
καί ΐταμόν διαβάλλων, Μππίου δέ τό κοϋφον της
διανοίας καί χαϋνον, Πρωταγόρου τό άλαζονικόν
καί ύπέρογκον. όπου δέ αόριστα πρόσωπα έπ-
199
εισάγει τοις διαλόγοις, της μέν ευκρίνειας ενεκεν
τών πραγμάτων κέχρηται τοις προσδιαλεγομέ-
νοις, ούδέν δέ έτερον εκ τών προσώπων έπεισκυκλεΐ
ταϊς ΰποθέσεσιν. δπερ έποίησεν έν τοις Νόμοις.
5 ΔεΙ ούν καί ήμάς τούς ού κατά φιλοτιμίαν
έρχομένους έπί τό γράφει ν, αλλ' ύποθήκας κατα-
λιμπάνειν ωφελίμων λόγων τη άδελφότητι προ-
ελομένους, εάν μέν τι πδσι προκεκηρυγμένον έπί
αύθαδεία τρόπου πρόσωπον ύποβαλλώμεθα, χρή
10 τινα καί άπό προσώπου πεποιημένα παραπλέκειν
τω λόγω, ειπερ δλως έπιβάλλει ήμϊν διαβάλλειν
ανθρώπους τών πραγμάτων άφεμένοις. έάν δέ
άόριστον ή τό διαλεγόμενον, αί προς τά πρόσωπα
διαστάσεις τήν μέν συνάφειαν διακόπτουσι, προς
15 ούδέν δέ πέρας χρήσιμον άπαντώσι.
12. Proclus apud Iohannem Philoponum
De aeternitate mundi
20 Ed. H. Rabe (BT. Lipsiae 1891) p. 31,7—32,13
Καί αύτός δέ ό Πρόκλος έν πολλοίς τε άλλοις
τήν τών φιλοσόφων διαφωνίαν διαφερόντως τή
περί τών Ιδεών ύποθέσει φιλαλήθως ώμολόγηκεν.
25 έν γοϋν τ ώ λόγω, δν έπέγραψεν 'επίσκεψις τών
προς τον Πλάτωνος Τίμαιον ύπ' 'Αριστοτέλους
άντειρημένων', έν τώ πρώτω κεφαλαίω ταϋτά φη-
σιν έπί λέξεως 'ό δέ 'Αριστοτέλης καί προς αύτό τό
όνομα δυσχεραίνει του παραδείγματος μεταφο-
3ο ρικόν αύτό λέγων καί πολλώ μάλλον προς τό
δόγμα μάχεται καί άπλώς τό τάς ιδέας είσάγον καί
διαφερόντως πρός τό αύτοζώον, ώς έν τή Μετά τά
φυσικά γέγραφεν. καί κινδυνεύει μηδέν ούτως ό
άνήρ έκεϊνος όατοποιήσασθαι τών Πλάτωνος ώς
35 τήν τών ΐδεών ύπόθεσιν, ού μόνον έν λογικοΐς τε-
ρετίσματα τά είδη καλών άλλα καί· έν ήθικοΐς προς
τό αύτοαγαθόν διαμαχόμενος καί έν φυσικοΐς ούκ
άξιών τάς γενέσεις είς τάς Ιδέας άναφέρειν, ώς έν
τω Περί γενέσεως λέγει καί φθοράς, καί έν τή Μετά
4ο τά φυσικά πολλώ πλέον στε περί τών αρχών
πραγματευόμενος καί κατατείνων μακράς κατη-
γορίας τών ίδεών έν τοις πρώτοις, έν τοϊς μέσοις,
έν τοις τελευταίοις της πραγματείας έκείνης καί έν
τοις διαλόγοις σαφέστατα κεκραγώς μή δύνασθαι
45 τ ω δόγματι τούτω συμπαθείν, καν τις αύτόν οίηται
διά φιλονεικίαν αντιλέγει ν', ούτω καί ό Πρόκλος
λαμπρά τή φωνή τήν διαφωνίαν τών φιλοσόφων
200 Proclus ap. loh. Philop. D e aet. mundi - Prolegomena zu d. Fragmenten I
ώμολόγηκεν, μάλλον δέ έξ α υ τ ώ ν τ ω ν 'Αριστοτέ-
λους οπτοδέδειχεν. έξ ώ ν θαυμάσειέ τις ΰττερβολήν
της αναίδειας τ ω ν συμφώνους κάν τ ο ύ τ ω δεικνύναι
πειραθέντων 'Αριστοτέλη και Π λ ά τ ω ν α .
13
Addantur his ea quae in indicibus librorum Aristotelis a com-
mentatoribus antiquis laudantur:
16.1 (Ammonius) 6 2 b 4 1 - 6 3 a l 3 ( = CAG IV.4, p. 4 . 1 4 - 2 7 )
16.2 (SimpUcius) 6 5 b 4 - 5 ( = CAG VIII, p. 4 . 2 1 - 2 2 )
16.3 (Olympiodorus) 7 1 a 6 - 3 7 ( = CAG XII,1 p. 7 , 3 - 2 3 )
16.4 (Philoponus) 7 6 b l 3 - 1 5 et 7 7 a 2 - 2 0 ( = CAG XIII,1,
p. 3 , 1 4 - 1 6 et 4 , 1 0 - 2 2 )
16.5 (Elias) 8 3 a 3 1 - b 3 0 ( = CAG XVIII,1, p. 1 1 4 , 1 5 - 1 1 5 , 1 3 )
PROLEGOMENA ZU DEN FRAGMENTEN
DES ARISTOTELES
Wie schwierig die Probleme sind, die sich aus
den uns erhaltenen Fragmenten des Aristoteles
ergeben, zeigt am eindrücklichsten die Tatsache,
daß der Herausgeber der grundlegenden und bis
auf den heutigen Tag einzigen umfassenden
Sammlung dieser Fragmente, Valentin Rose,
durch Jahrzehnte hindurch unbeirrt die These
vertreten hat, die Fragmente stammten nahezu
in ihrer Gesamtheit gar nicht von Aristoteles
selbst, sondern aus Werken des hellenistischen
Peripatos, die nachträglich auf den Namen des
Archegeten der Schule gestellt worden seien ; ver-
loren gegangen sei vom authentischen Oeuvre des
Aristoteles in Wahrheit nichts außer Teilen seiner
Problemsammlungen und Teilen einzelner Prag-
matien, die aber schon die vorhellenistische Zeit
nicht mehr zur Verfügung gehabt habe: der Me-
taphysik, der Politik und der Poetik. Überzeugt
hat Rose mit seiner radikalen These niemanden.
Doch darf an dieser Stelle nachdrücklich in Er-
innerung gerufen werden, daß er sie keineswegs
unbedacht und leichtfertig vorgebracht hat. Es
sind höchst substanzielle Schwierigkeiten, die er
auf diesem Wege überwänden zu können hoffte.
Der Weg erwies sich als ungangbar, doch die
Schwierigkeiten sind geblieben. Auch die Gegner
seiner These sind mit der Tatsache konfrontiert,
daß der schriftliche Nachlaß des Aristoteles in der
Antike ein singuläres Schicksal erlitten hat. Die
Frage, wie dieses Schicksal erklärt werden kann,
5 hat Rose als erster mit aller Schärfe gestellt ; sie
hat bis heute noch keine allseitig befriedigende
Antwort gefunden.
Eine Fragmentsammlung muß es sich ver-
bieten, ihrerseits dem Benutzer eine Antwort auf-
io drängen zu wollen. Umgekehrt kann sich eine
moderne Sammlung nicht damit begnügen, le-
diglich die Fragmente als solche in der besten er-
reichbaren Textform aufzureihen. Sie darf und
soll vielmehr auch die möglichen Erklärungen
is dafür anbieten, wie der Zerfall eines bedeuten-
den Teiles des schriftlichen Nachlasses des Aris-
toteles überlieferungsgeschichtlich zustande ge-
kommen ist und wie sich die erhaltenen oder fass-
baren Reste ihrem Gehalte nach in die uns ander-
20 weitig bekannte Aktivität des Aristoteles ein-
ordnen lassen.
Auszugehen ist von vier Momenten
I. Die uns unter dem Namen des Aristoteles
25 erhaltene umfangreiche Schriftensammlung ist
diejenige, die etwa von der Mitte des 2. Jhd. n.
Chr. als das philosophische Oeuvre des Aristo-
teles schlechthin zur Verfügung stand, gelesen,
benutzt und kommentiert wurde. Hergestellt
30 wurde diese Sammlung in der Mitte des 1. Jhd.
v. Chr. Ausdrücklich genannt wird uns der Peri-
patetiker Andronikos von Rhodos als derjenige,
der die von seiner Zeit an maßgebende Ausgabe
des Aristoteles veranstaltet- und ihr ein umfang-
35 reiches Einführungswerk, das über Anlaß, Prin-
zipien und Absichten seiner Edition Auskunft
gab, vorausgeschickt, hat. Dazu stimmt als ein
einzelnes wichtiges Indiz (um nur dies heraus-
zugreifen), daß Cicero für uns der erste ist, der
40 die Nikomachische Ethik wenigstens dem Titel
nach kennt (De fin. 5,12); der nächste ist rund
200 Jahre später der Platoniker Attikos, der als
der erste alle drei unter dem Namen des Aristo-
teles erhaltenen Ethiken mit ihren heute noch
45 gebräuchlichen (und bis heute unerklärten)
Titeln anführt: die Eudemische Ethik, die Niko-
machische Ethik und die Große Ethik (Euseb.
 Prolegomena zu d. Fragmenten I
Praep. Εν. 15, 4, 9). Vor Cicero und Attikos ist
kein einziger dieser Titel bezeugt.
Entscheidend kommt dazu, daß wir drei
Gesamtverzeichnisse der Schriften des Aristo-
teles besitzen, die in ihrem Hauptteil mit der
Sammlung, die wir besitzen, nichts zu tun haben.
Es sind (a) das Verzeichnis, das der Aristoteles-
biographie des Diog. Laert beigegeben ist (5,
22—27), (b) ein auf dieselbe Vorlage zurückge-
hendes Verzeichnis als Anhang der Aristoteles-
biographie des Hesychios, (c) ein teilweise zer-
störtes und umgearbeitetes Verzeichnis in der
arabischen Tradition des Ibn Abi Usaibia, die in-
direkt auf den Platoniker Ptolemaios (3. Jhd. n.
Chr.) zurückgeht.
Die Tatsache, daß Diog. Laert. etwa zu Be-
ginn des 3. Jhd. n. Chr., Ptolemaios im 4. Jhd.
n. Chr. und Hesychios im 6. Jhd. n. Chr. lebte,
besagt nichts dagegen, daß das ursprüngliche
Verzeichnis, von dem alle drei erhaltenen Ver-
zeichnisse abhängen, auf eine Zusammenstellung
der Werke und Manuskripte des Aristoteles Be-
zug nimmt, die unter allen Umständen älter ist
als die uns erhaltene Edition ; ob es sich dabei um
eine ältere, also hellenistische Gesamtedition
handelt, oder bloß um einen Gesamtkatalog der
in einer repräsentativen Bibliothek vorhandenen
aristotelischen Texte (faktisch kommt wohl nur
entweder die Bibliothek des Peripatos in Athen
oder die von den Ptolemäern systematisch aus-
gebaute königliche Bibliothek in Alexandrien in
Frage), ist für unser gegenwärtiges Problem ver-
hältnismäßig belanglos. Realistisch gesehen wird
man ohnehin weder mit einem reinen Katalog
(der nicht in irgendeiner Weise auf eine Edition
Bezug nahm) noch mit einer reinen Edition ohne
einen als Inhaltsverzeichnis fungierenden Ka-
talog rechnen können.
Auf den Charakter der Listen im einzelnen
wird nachher einzutreten sein. Hier ist nur als
signifikant hervorzuheben, daß in der Liste (a)
offensichtlich sekundär zwei Titel unserer Prag-
matienreihe nachgetragen worden sind: Nr. 142
(Kateg.) und 143 (De interpr.). In der Liste (b),
die im ganzen in einem schlechteren Zustand ist
als die Liste (a), haben wir ebenfalls als Nach-
trag eine ganze Reihe von Titeln aus der uns er-
201
haltenen Sammlung: Nr. 132 (Kateg.), 133 (De
interpr.), 134 (Anal, pr.), 148 (Phys.?), 149
(Gen. Corr.), 150 (Meteor.), 152 (De anima), 153
(Rhet.), 154 (Metaph. 155 (Hist, an.), 156 (Anim.
s mot.), 157 (Part, anim.), 158 (Gen. anim.). Noch
einmal anders steht es mit der Liste (c); sehen
wir ab von allen unsicheren Identifikationen, so
finden wir in Nr. 29—56 die Mehrzahl der Titel
aus der Edition des Andronikos eingeschaltet;
io einige Titel, die wir erwarten dürften, fehlen (so
wird zwar unter den Ethiken die Eth. Eud. und
die Magn. Mor. angeführt, nicht aber die Eth.
Nik.), während umgekehrt zwei Titel vorkom-
men, bei denen man sich fragen muß, ob sie nicht
is in der Tat der Edition des Andronikos zugehört
haben und erst in der Kaiserzeit verloren gingen :
Nr. 48 die Tieranatomie, Nr. 55 die echte Schrift
De plantis.
Der Gesamtbefund ist eindeutig. Gegeben war
20 zu Beginn der Kaiserzeit die umfangreiche hel-
lenistische Schriftenliste einerseits, die Edition
des Andronikos andererseits. Daß die Liste mit
dieser Edition nichts zu tun hatte, lag auf der
Hand. Sie wurde indessen weitertradiert, ge-
25 stützt teilweise durch eine systematische Ge-
samtübersicht über das Oeuvre des Aristoteles,
die uns in spätneuplatonischer Bearbeitung er-
halten ist, aber im Kern auf den Hellenismus
zurückgeht und die alte Schriftenliste voraus-
30 setzt. Gelesen wurde Aristoteles in der Kaiser-
zeit jedoch nur noch in der Ausgabe des Andro-
nikos. Da mußte der Augenblick kommen, in
dem man sich darüber wunderte, daß die Texte,
die man in der Hand hatte, in der Liste nicht fi-
35 gurierten. So trug man sie nach, zunächst ge-
wissermaßen zögernd und als Randnotiz (a); es
dürfte auch kein reiner Zufall sein, daß gerade
Kateg. und De interpr. als erste Pragmatien bei-
gefügt wurden. In der Liste (b) ist es möglich und
40 in (c) höchst wahrscheinlich, daß der Interpola-
tor ursprünglich ein vollständiges Verzeichnis der
von Andronikos herausgegebenen Texte einge-
legt hat, daß aber beim fortschreitenden Zerfall
der handschriftlichen Überlieferung sowohl aus
45 der hellenistischen Liste wie auch aus dem Ver-
zeichnis der Andronikos-edition eine erhebliche
Anzahl von Titeln untergegangen ist ; Listen ge-
202 Prolegomena zu d. Fragmenten I, II
hören, wie bekannt, nach Umfang des Ganzen wie
nach Anordnung des Einzelnen zu den verletz-
lichsten Teilen einer Überlieferung.
Das Problem beginnt demnach mit der Kon-
frontation einer Gesamtausgabe des Aristoteles,
die wir (nahezu) vollständig besitzen, die sich
aber nicht über die ciceronische Zeit zurück ver-
folgen läßt, und einer umfangreichen Schriften-
liste, die ein älteres Stadium in der Textge-
schichte des Aristoteles repräsentiert. Es resul-
tieren daraus drei Fragen :
a) In welchem Umfang gibt es Zitate, die
eindeutig nicht auf die Aristoteles-Edition des
Andronikos, sondern auf Titel, die in der älteren
Schriftenliste figurieren, zurückzuführen sind?
b) Welches sind die Gründe dafür, daß in
ciceronischer Zeit, die ältere Textsammlung, die
wir durch die Liste und Zitate kennen, aufge-
gèben und eine völlig neue Gesamtausgabe ver-
anstaltet wurde ?
c) Läßt sich erkennen, in welchem Verhält-
nis dem dargebotenen Stoffe nach die ältere
Sammlung und die Edition des Andronikos zu-
einander stehen ?
II. Ohne auf die Einzelheiten einzutreten,
stellt sich der Befund für die Zitate, die nicht auf
die Edition des Andronikos bezogen werden
können, folgendermaßen:
Gehen wir vom Verzeichnis DL 5, 22—-27 aus,
so sind zunächst von den ersten 20 Titeln 15
durch Zitate einwandfrei gedeckt; weitere vier
Titel sind immerhin gestützt durch gleichlau-
tende Titel bei anderen zeitlich nahestehenden
Philosophen, so daß nur ein einziger Titel
isoliert bleibt, Nr. 6. Die Einzelheiten dazu in
den Prolegomena zu den Fragmenten der Dia-
loge.
Von Nr. 21 an haben wir sichere oder doch
einigermaßen sichere Bezeugungen für die Titel
Nr. 22, 30, 54, 78, 83, 95, während der bei Da-
masc. Dubit. et sol. II. p. 172, 20|21 Ruelle an-
geführte Titel τά Άρχύτεια entweder auf Nr. 93
oder auf Nr. 95 gehen kann; Nr. 96, 99, 100
(wenn die alte Korrektur von Ξενοκράτους in
Ξενοφάνους richtig ist); keine sichere Abgrenzung
gestatten die Zitate bei Nr. 98 und 102; Nr.
103, 104, 105, 109, 113, 115, 119, 125, 130, 132
bzw. 135, 138, 144.
Es treten schematisch gesagt fünf Komplexe
5 hervor, in welchen erhebliches Material vorliegt.
Der erste ist auch äußerlich klar abgehoben.
Es sind die ersten 19 bzw. 20 Titel, die zur Haupt-
sache Dialoge bezeichnen, in jedem Falle Werke,
die nicht hochspezialisierte Untersuchungen für
io die Fachleute, sondern Darstellungen wichtiger
Probleme für ein weiteres philosophisch enga-
giertes Publikum boten.
Ein zweiter Komplex sind Auseinanderset-
zungen mit Vorgängern in der Philosophie, also
is kritische Doxographien. Dazu kann man schon
Nr. 20 zählen, diesem nahestehend Nr. 54, dann
aus der Reihe Nr. 93-102 die Titel Nr. 96-101.
Eine dritte, teilweise reich bezeugte Text-
gruppe umfaßt Zoologie und Botanik, vor allem
20 Nr. 103, 104, 109. Es darf hier schon angemerkt
werden, daß der Ruhm des Aristoteles im
3.|2. Jhd. v. Chr. zu einem bedeutenden Teil auf
seinen zoologischen Forschungen beruhte; das
Interesse beweisen u. a. ein teilweise erhaltener
25 Auszug des Aristophanes v. Byzanz (um 200
v. Chr.) aus den einschlägigen Werken wie
auch die Auszüge, die noch Aelian, De nat. anim.
benutzt hat.
Viertens sind zu nennen die Homererklärun-
30 gen, die aus dem umfangreichen Werk Nr. 119
vermutlich schon früh in die Homerkommentare
eingearbeitet worden sind.
Die letzte große Gruppe wird in der Liste
durch den einen Titel Nr. 144 vertreten. 158 Ver-
35 fassungen griechischer und niehtgriechischer
Staaten waren in Monographien (vermutlich sehr
verschiedenen Umfangs) historisch und syste-
matisch dargestellt; durch Zitate gesichert sind
davon ein knappes Drittel.
40 Allgemein formuliert ist es deutlich, daß, von
der ersten Gruppe abgesehen, diejenigen Texte
wichtig blieben, die in verschiedenen Richtungen
belehrende und interessante Informationen bo-
ten. Die Homerinterpretationen dienten der
45 Homerlektüre wie die Politien der Interpreta-
tion der klassischen Redner, aus den zoologischen
Texten konnte die wissenschaftliche Unterhai-
 Prolegomena zu d. Fragmenten II, III
tungsliteratur schöpfen, und die doxographischen
Schriften steuerten das ihrige zur Philosophie-
geschichte bei, zumal da in in diesen Dingen Ari-
stoteles als die älteste zuverlässige Autorität gel-
ten konnte.
Was nahezu völlig ausfällt, sind von der
Sache her diejenigen Texte, die in der Edition
des Andronikos mehr oder minder dem Organon
und der Metaphysik entsprechen, und von der
Form her alles, was im weiteren Sinne den Cha- 10
rakter von υπομνήματα hat, Sammlungen von
Problemata, Protaseis, Lyseis, Enstaseis, The-
seis, Epicheiremata, Horoi und Dihaireseis. Sie
waren von vornherein keine zu kontinuierlicher
Lektüre bestimmten Werke, sondern Diskus- 15
sionsmaterial für die Spezialisten, darum auch im
Textbestand beliebig variabel. Hier mehr als an-
derswo muß man damit rechnen, daß von vorne
herein mehrere Varianten einer unter einem be-
stimmten sachlichen und methodischen Ge- 20
sichtspunkt zusammengestellten Sammlung vor-
handen waren und dann an verschiedenen Stel-
len der Liste unter gleichen oder ähnlichen Titeln
eingeordnet wurden.
Daß in den meisten Fällen hier die Sicherung 25
durch Zitate fehlt, verwundert nicht ; denn solche
Dinge sind nicht nur ausschließlich für Spezia-
listen wichtig und in ihrem Bestand veränder-
lich, sondern versickern auch meist bald in der
Anonymität.
III. Über die Preisgabe der älteren Samm-
lung und die Gründe der Herstellung einer neuen
Edition gibt es eine in zwei einander ergänzenden
Texten faßbare antike Überlieferung etwa aus 35
der Mitte des 1. Jhd. v. Chr. :
(a) Strabon 13, 1. 54 berichtet, zu den be-
deutenden Männern von Skepsis in der Troas
habe Neleus, Sohn des Koriskos (vgl. Ps.-Plat.
Ep. VI ; DL 3, 46) gehört. Ihm habe Theophrast 40
bei seinem Tode seine und des Aristoteles Biblio-
thek vererbt. Die Erben des Neleus hätten die
Bücher in einem Keller versteckt, ohne sich
weiter um sie zu kümmern. Viel später hätten
deren Nachkommen die Bücher des Aristoteles 45
und Theophrast um viel Geld an Apellikon von
Teos (gest. wohl um 84 v. Chr.) verkauft. Dieser
203
habe von den durch die lange Lagerung schad-
haft gewordenen Manuskripten Abschriften ma-
chen lasseil, doch da er φιλόβιβλος μάλλον ή φι-
λόσοφος gewesen sei, habe er die vorhandenen
5 Lücken falsch ausgefüllt. So sei denn seine Aus-
gabe voll von Fehlern gewesen. Beigefügt wird,
die Peripatetiker nach Theophrast hätten von
jenen Büchern fast nichts besessen, sondern im
wesentlichen nur die έξωτερικά zur Verfügung
gehabt, weshalb sie denn auch als Philosophen
nichts getaugt hätten.
Endlich wird mitgeteilt, Sulla habe sich die
Bibliothek Apellikons nach der Eroberung Athens
(bei der Apellikon selber wohl den Tod fand Jange-
eignet und nach Rom transportiert. Dort fand
der Grammatiker und φιλαριστοτέλης Tyran-
nion Zugang zu ihr. An diesem Punkte bricht
Strabon ab.
(b) Die Ergänzung liefert Plut. Sulla 26,112.
Tyrannion habe in Rom den Nachlaß des Aristo-
teles und Theophrast geordnet und dem Androni-
kos von Rhodos gute Abschriften vermittelt. Die-
ser habe „die gegenwärtig geltenden Schriften-
verzeichnisse angefertigt".
Sinn und Implikationen beider Berichte sind
unzweideutig: 1. Von den philosophisch rele-
vanten Texten des Aristoteles und Theophrast
waren beim Tode Theophrasts (etwa 288 v. Chr.)
nur die Originalmanuskripte vorhanden, dage-
30 gen keine Abschriften. 2. Durch die testamen-
tarisch verfügte Überführung der Manuskripte
nach Skepsis wurden sie jeglichem Gebrauch in
der Schule entzogén, d. h. die Peripatetiker be-
saßen vom Scholarchat Stratons an zur Haupt-
sache nur die έξωτερικά, also die Werke, die Ari-
stoteles und Theophrast selbst schon publiziert
hatten, von denen also ohnehin schon Abschrif-
ten existierten. 3. Diese έξωτερικά gelten augen-
scheinlich für diese Berichte als philosophisch be-
deutungslos; darum habe auch der Peripätos von
Straton an bis auf die Zeit des Andronikos philo-
sophisch nichts mehr geleistet. Die Meinung ist,
daß eine ernsthafte philosophische Arbeit nur
auf der Basis der Manuskripte des Aristoteles
und Theophrast möglich gewesen wäre. 4. Erst
die Wiederentdeckung und sachgemäße Publika-
tion der Manuskripte hat dem Peripätos von der
204 Prolegomena zu d. Fragmenten III
Zeit des Tyrannion und Andronikos an den An-
schluß an die ursprüngliche und eigentliche Lehre
der beiden Archegeten der Schule erlaubt und
damit einen neuen Aufschwung der Schule ein-
geleitet.
Die zuverlässig historische Basis dieser Be-
richte ist die folgende:
1. Wir besitzen noch das Testament des Theo-
phrast bei DL 5, 51—57. Nachdem Ehrungen
zum Andenken an Aristoteles und dessen eben-
falls schon verstorbenen Sohn Nikomachos ver-
fügt sind, erklärt Theophrast in § 52: „Das
Grundstück, das ich in Stageira besitze, gebe ich
dem Kallinos ; die sämtlichen Bücher dem
Neleus". Dann ist vom Garten, von der Wandel-
halle und von den Wohnhäusern beim Garten
die Rede, die Theophrast denjenigen unter den
eingeschriebenen Mitgliedern der Schule (oí
yey ραμμένοι φίλοι) übergibt, die jeweils an die-
sem Orte zu gemeinsamer philosophischer Arbeit
zu leben wünschen. Es folgt eine Liste derer,
die nach Theophrasts Willen die Schule kon-
stituieren sollen; unter den zehn Namen ist der
zweite derjenige des Neleus.
Daß Neleus Bücher von Theophrast geerbt
hat, steht demnach fest. Die Frage ist nur, um
welche Bücher es sich handelt. Man wird kaum
annehmen wollen, daß es sich um Bücher han-
delte, die für den Fortgang des von Theophrast
selbst gewünschten und erwarteten συμφιλοσο-
φεΐν unentbehrlich waren. Daß er Neleus auf
Kosten der neun andern Mitglieder der philo-
sophischen κοινωνία hätte privilegieren wollen,
hätte höchstens dann einen Sinn gehabt, wenn
er damit gerechnet hätte, daß Neleus sein Nach-
folger im Scholarchat würde; dann wäre der
Besitz der für die Schule notwendigen Bücher
gewissermaßen ans Scholarchat gebunden ge-
wesen, und dann hätte allerdings Neleus dadurch,
daß er bei seiner Rückkehr in seine Heimatstadt
die Bücher mitnahm, einen groben Verstoß gegen
den Geist der κοινωνία begangen. Wie immer man
es nimmt, die einzig plausible Erklärung ist,
daß es sich um die Privatbibliothek Theophrasts
handelte. Sie muß unabhängig von der allge-
meinen Bibliothek, die die Texte des Aristoteles
und Theophrasts selbst enthielt und die allen
συμφιλοσοφοϋντες zugänglich gewesen sein muß,
bestanden haben.
Allerdings ist die Ausdrucksweise des Testa-
5 ments so unbestimmt, daß eine spätere tendenzi-
öse Interpretation darauf verfallen konnte, Ne-
leus überhaupt sämtliche bei Tode Theophrasts
im Räume der Schule verfügbaren Manuskripte
der Archegeten erben zu lassen,
io 2. Historisch ist sodann die Figur des Apelli-
kon. Die Zeugnisse über ihn konzentrieren sich
allerdings iii beachtenswerter Weise auf zwei
Autoren. Strabon 13, 1, 54 wurde schon genannt;
dazu kommt 14, 1, 30, wo Apellikon zwischen
is Anakreon und Hekataios unter den Berühmt-
heiten von Teos figuriert. Die chronologisch
falsche Eingliederung und ein ausdrücklicher
Hinweis auf die frühere Stelle zeigen, daß
Strabon die Notiz über ihn selbst eingelegt hat.
20 Neben Strabon steht nur Athenaios in einem
ausführlichen Bericht über die Zustände und
Ereignisse, die der Eroberung Athens durch
Sulla am 1. März 86 v. Chr. vorausgingen. Es
handelt sich dabei um eine Reihe von Auszügen
25 aus dem Geschichtswerk des Poseidonios (FGr-
Hist 87 F 36 = Poseidonios Frg. 247 Theiler).
Die allgemeine Tendenz ist, die Planlosigkeit
und Korruptheit der athenischen Politik jener
Zeit zu schildern und damit das nun aller-
30 dings überaus brutale Vorgehen Sullas zu ent-
schuldigen (ähnlich hatte schon Polybios das
Verhalten der Griechen vor der Eroberung Ko-
rinths 146 v. Chr. stilisiert). Der in einer be-
stimmten Phase maßgebende Politiker Athenion
35 wird mit bösartigem Spott charakterisiert. Apel-
likon ist ein Freund Athenions, und von ihm
hören wir nicht nur, daß er als Politiker und
Feldherr völlig unfähig war, sondern auch, daß
er als schwerreicher Mann alle möglichen Bücher
40 zusammenkaufte, darunter die Bibliothek des
Aristoteles und auf illegalen Wegen sogar alte
Originalurkunden aus dem Metroon.
Höchst wahrscheinlich stammen die Mitteilun-
gen bei Strabon, in denen Apellikon genau so
45 abschätzig behandelt wird wie bei Athen.
214 D—215 A, ebenfalls aus Poseidonios; daß
sie aus demselben Zusammenhang stammen,
 Prolegomena zu d. Fragmenten III
also aus der Geschichte der Jahre 88—86v.Chr.,
ist möglich, aber nicht sicher. Angesichts der
großen philosophischen Bedeutung, die Aristo-
teles für Poseidonios (wie schon zuvor für Panai-
tios) besaß, kann dieser sehr wohl auch in einem
sozusagen doxographischen Zusammenhang vom
Schicksal der Werke des Aristoteles gesprochen
haben.
3. Historisch ist endlich der Grammatiker
Tyrannion. Über ihn besitzen wir verhältnis-
mäßig zahlreiche Nachrichten, vor allem eine
Biographie bei Suidas (wo allerdings die Notizen
über einen älteren Tyrannion, der rund 100 bis
25 v. Chr. lebte, und einen nur wenig jüngeren
Namensvetter durcheinander geraten sind) und
mehrere Bemerkungen in der Korrespondenz
Ciceros, der ihn gut gekannt und seine Dienste
als Bibliothekar beansprucht hat. Von seinen
Verdiensten um die sachgerechte Bearbeitung
der Manuskripte des Aristoteles und Theophrast
sprechen freilich weder der bei Suidas exzerpierte
Biograph noch Cicero. Auffallend ist dies bei
Cicero De fin. 3, 7—10: Tyrannion war im
Mithridatischen Krieg in die Gefangenschaft des
Lucullus geraten, durch Intervention des L.
Licinius Murena freigelassen worden und dann
nach Rom gekommen (Plut. Luc. 19, 7), wo er
zweifellos mit dem einen wie mit dem anderen in
Kontakt blieb; und nun erzählt Cicero, er habe
einmal in Tusculum in der „bibliotheca pueri
Luculli" nach einigen „commentarli Aristotelii,
quos hic sciebam esse" geforscht. Daß diese
„commentarii" nicht ohne Zutun des Tyrannion,
der Cicero wohlbekannt war, in die Bibliothek
des Lucullus gekommen sein dürften, darüber
wird kein Wort gesagt. Das muß immerhin kon-
statiert werden, auch wenn wir aus dem Befund
keine zu weitreichenden Schlüsse ziehen dürfen.
Vorsichtigerweise werden wir vermuten, daß die
Rolle Tyrannions in der Aristotelestradition
weniger spektakulär war, als uns Strabon 13,1, 54
und Plut. Sulla 26, 1|2 glauben machen wollen.
Die für uns entscheidende Behauptung ist
nun, daß vom Tode Theophrasts an bis zur Zeit
Apellikons die Manuskripte der Archegeten des
Peripatos so gründlich verschollen waren, daß
die Schule und die Scholarchen dieser rund
205
200 Jahre überhaupt nur über die philosophisch
unbedeutenden εξωτερικά verfügten.
Ich habe schon betont, wie unwahrscheinlich
dies prinzipiell ist. Weder kann die Schule beim
5 Tode Theophrasts von jenen Manuskripten ledig-
lich ein einziges Exemplar besessen haben, noch
kann es die Absicht Theophrasts selbst wie auch
des Neleus gewesen sein, ein derartiges einziges
Exemplar nach Skepsis zu verlagern und damit
io der Benutzung durch die Schule zu entziehen.
Dazu kommen noch folgende Erwägungen.
Von nicht zu unterschätzendem Gewicht ist
zunächst Athen. 3 AB. Es ist ein Auszug aus
einer Geschichte der großen griechischen Bücher-
i5 Sammlungen. Genannt werden als erste eine
Reihe von Fürsten: Polykrates von Samos,
Peisistratos von Athen ; auf eine korrupte Notiz
folgt „Nikokrates der Kyprier", wohl identisch
mit dem König Nikokreon von Salamis auf
20 Kypros, schließlich die Könige von Pergamon.
Als büchersammelnder Dichter wird Euripides
aufgeführt, endlich als Philosophen 'Αριστοτέλην
τε τόν φιλόσοφον (και Θεόφραστου suppl. Wil.)
καί του τα τούτωυ διατηρήσαυτα βιβλία Νηλέα.
25 π α ρ ' ού πάντα πριάμευος ò ημεδαπός βασιλεύς
Πτολεμαίος, Φιλάδελφος δέ έπίκληυ, μετά τώυ
Άθήυηθευ καί τώυ άπό 'Ρόδου είς τήυ καλήυ
'Αλεξάυδρειαυ μετήγαγε.
Es ist schade, daß wir die Herkunft dieser
30 bemerkenswert nuancierten Information nicht
näher bestimmen können. Sie geht von der-
selben Grundannahme aus wie Strabon 13, 1, 54
und Plut. Sulla 26, 1|2, nämlich daß sämtliche
Manuskripte des Aristoteles und Theophrast in
35 die Hand des Neleus übergegangen seien. Dann
aber wird vermerkt, daß Ptolemaios Philadel-
phos (König 285—246 v. Chr.) das Ganze dem
Neleus abkaufte und sich ebenfalls die in Athen
und Rhodos befindlichen Manuskripte der beiden
40 Peripatetiker aneignete; impliziert ist darin ein-
mal, daß einiges an Manuskripten in Athen und
im Besitz der Schule verblieben war, anderes,
am ehesten doch wohl durch Eudemos (von dem
unten noch einmal zu sprechen sein wird), nach
45 Rhodos kam, sodann, daß Ptolemaios in diesen
beiden Fällen nicht anzukaufen brauchte, son-
dern sich durch politischen Druck in den Besitz
206 Prolegomena zu d. Fragmenten III
der Manuskripte setzen konnte. Vereinigt wurde
das Ganze in der Bibliothek in Alexandrien.
Augenscheinlich handelt es sich um eine be-
wußte Korrektur der von Strabon und Plut,
uns überlieferten Version (des Poseidonios ? ). 5
Der Ausgangspunkt, die in sich selbst nicht un-
bedenkliche extensive Auslegung des entschei-
denden Satzes im Testament Theophrasts, ist
derselbe. Dann aber wird erklärt, die in den
Besitz des Neleus gelangten Manuskripte seien 10
von diesem selbst an den ägyptischen König
verkauft worden, also keineswegs in Skepsis ver-
blieben und dort für 200 Jahre verschollen. Der
reale Hintergrund dieser Behauptung kann nur
der sein, daß festgestellt wurde, die These, die 15
Peripatetiker hätten von Straton an bis Androni-
kos bloß die εξωτερικά besessen, entspreche nicht
der Wahrheit; die Manuskripte der Archegeten
seien auch in jener Periode in Alexandrien selbst
(und natürlich durch die dort hergestellten und 20
von dort her verbreiteten Abschriften) der Öffent-
lichkeit zugänglich gewesen.
Natürlich kann man vermuten, daß diese
Version nebenbei die Absicht verfolgte, die
παιδεία der Ptolemäer im besonderen und den 25
Rang Alexandriens als Zentrum der griechischen
Kultur im allgemeinen ins Licht zu setzen.
Daß indessen die bei Strabon und Plut, vor-
liegende Gegenversion noch handgreiflicher ten-
denziös ist, lehrt der letzte in diesem Zusammen- 30
hang zu berücksichtigende Text, die bei Cicero
De fin. 5, 13114 skizzierte Geschichte des Peri-
patos. Hier wird in aller Schärfe festgestellt, daß
Aristoteles und Theophrast die einzigen Peri-
patetiker von Rang seien. Alle späteren von 35
Straton an ,,ita dégénérant, ut ipsi ex se nati esse
videantur". Vorgeworfen wird ihnen also in
höflicher Form, daß sie von den Archegeten ab-
gefallen seien oder doch, ohne in Verbindung mit
jenen zu bleiben, eigene Wege beschritten hätten. 40
In diesem Sinne werden denn auch die wich-
tigsten unter ihnen bis hinab auf Diodoros
charakterisiert. Ihnen allen stellt Cicero Antio-
chos gegenüber, der die Lehren der „antiqui"
sorgfältig festgehalten, aber auch erklärt habe, 45
die Lehre Polemons, des letzten Scholarchen der
Akademie vor Arkesilaos, decke sich mit derje-
nigen des Aristoteles; diese Bemerkung ist im
Zusammenhang von De fin. 5 darum unent-
behrlich, weil sie allein den Akademiker Anti-
ochos legitimiert, im Nachfolgenden über die
Doktrin des alten Peripatos zu· referieren. Anti-
ochos ist für seine Person wenig originell gewesen,
und auch die Deutung der Geschichte des Pe-
ripatos hat er von älteren und gewichtigeren
Philosophen übernommen. Am nächsten ver-
gleichbar sind einige Notizen aus der Geschich-
te der Stoa, in denen auf der einen Seite die
Treue des Kleanthes zu seinem Lehrer Zenon
betont und auf der andern Seite berichtet wird,
Chrysipp sei von Kleanthes schon zu dessen Leb-
zeiten abgefallen (DL 7, 179 und Orígenes c.
Cels. 2, 12); und wenn wir heute den Begriff der
„Mittleren Stoa" vorsichtiger verwenden als es
A. Schmekel getan hatte, so besteht doch kein
Zweifel darüber, daß eine neue Haltung sich mit
Diogenes v. Babylon angebahnt, mit Panaitios,
Hekaton und Poseidonios vollendet hat. Sieläßt
sich negativ umschreiben als eine Distanzierung
von Chrysipp, in dessen Oeuvre die hellenisti-
sche Stoa ihre reichste Entfaltung gefunden hatte ;
positiv bedeutet sie in einigen Gebieten eine
Rückkehr zu Zenon und Kleanthes, in ande-
ren eine Annäherung vor allem an den alten
Peripatos.
Auf was es in unserm Zusammenhang und
im Blick auf den Peripatos ankommt, ist die
Entstehung eines neuen Verhältnisses zu den
Archegeten der Schule. Für den hellenistischen
Peripatos dürften Aristoteles und Theophrast
diejenigen gewesen sein, die in Physik und Ethik
die Grundgedanken formuliert hatten, die von
da an das ίδιου der Schule ausmachten, die
weiterhin die Probleme skizziert hatten, an
denen weitergearbeitet werden sollte, und die
schließlich auch eine bestimmte Methode des
Forschens entwickelt hatten. Man wird sich an
ihren Texten orientiert haben durchaus im Be-
wußtsein, daß man in vielen Punkten weiterzu-
kommen in der Lage war. Diese Situation muß
sich etwa von der Mitte des 2. Jhd. v. Chr. an
völlig geändert haben. Die Texte der Archegeten
gelten nun als der vollkommene, endgültige Aus-
druck der Schuldoktrin, und die einzige Aufgabe der
 Prolegomena zu d. Fragmenten III
Späteren wird es, sie angemessen zu kommen-
tieren. Es ist kein reiner Zufall, daß (allerdings
auf wesentlich niedrigerem Niveau) in derselben
Epoche Schriften aufzutauchen beginnen mit
dem Anspruch, uralte autoritative Weisheits-
lehren vorzutragen: die Pseudopythagorea, die
Chaldäischen Orakel und die Offenbarungen des
Hermes Trismegistos.
Man wird von da her verstehen, daß ein
Bedürfnis bestand, sich der Doktrin des Aristo-
teles in einer zuverlässigen Ausgabe, die ebenso
umfassend wie übersichtlich war, zu versichern,
ebenso, daß diejenigen, die an dieser Ausgabe
arbeiteten, betonten, daß nun erst der wahre
Aristoteles ans Licht träte. Das neue Verhältnis
zu den αρχαίοι und das propagandistische Inter-
esse daran, die eigene editorische Leistung zu
betonen, liefen da zusammen.
In Rechnung zu stellen sind allerdings zwei
weitere Momente. Ohne schon auf das helleni-
stische Schriftenverzeichnis im einzelnen ein-
zutreten, sind doch zwei Eigentümlichkeiten
zu nennen, die dem Leser auf den ersten Blick
auffallen müssen.
A) Die erste ist, daß unter den 144 Titeln
bei DL höchstens 23 auf die εξωτερικά entfallen ;
während also bei Piaton die Dialoge nahezu voll-
ständig das Feld beherrschen (das wenige, was
wir aus den Auseinandersetzungen der Schüler
über seinen Vortrag περί τάγαθοϋ, den er selber
augenscheinlich nie niedergeschrieben hat, wissen,
orientiert zwar über einige fundamentale Ten-
denzen der platonischen Philosophie, kann aber
ernstlich nicht als Gegengewicht zu den Dialogen
gelten, — und ist in der Antike auch nie so
gewertet worden), sind sie bei Aristoteles nur
ein verhältnismäßig geringer Teil dessen, was er
geschrieben hat; und ohne vorzugreifen dürfen
wir hier schon konstatieren, daß den Titeln nach
zu urteilen nur wenige dieser Werke allgemeine
und grundlegende Probleme der Philosophie er-
örterten (vor allem Nr. 3 und in gewissem Sinne
Nr. 12, dann Nr. 1, 4, 13) ; die meisten scheinen
sich mit Sonderfragen befaßt zu haben, die
weniger unter spekulativem als vielmehr unter
praktischem Gesichtspunkt wichtig waren. Wer
sich über die aristotelische Philosophie in ihrer
207
Gesamtheit informieren wollte, für den reichten
die εξωτερικά nicht aus.
B) Die zweite Eigentümlichkeit ist der Cha-
rakter jener Texte, die nicht den εξωτερικά an-
5 gehören. Nicht nur wechseln Titel von bedeuten-
der, ζ. T. erstaunlich hoher Bücherzahl (etwa
Nr. 38, 42, 49, 52, 56, 66, 71, 76, 103, 104, 119,
121, 128, 129, 144) mit solchen, die Monographien
über ein eng begrenztes Problem anzeigen, wir haben
io auch den Eindruck, daß nur in wenigen Bereichen
echte Schwerpunkte vorhanden sind und daß
sich die Titel vielfach gegenseitig zu über-
schneiden scheinen.
Wie weit in einem älteren, dem unsrigen noch
is vorausgehenden Schriftenverzeichnis eine durch-
gehende Ordnung geherrscht haben mag, wird
später zu fragen sein ; hier können wir nur kon-
statieren, daß das Verzeichnis, über das wir ver-
fügen, eine Ordnung nur in Rudimenten er-
20 kennen läßt.
So mußte sich ein Bedürfnis nach einer über-
sichtlichen Gruppierung der Texte, die nicht
εξωτερικά waren und aus denen sich das System
des Aristoteles ablesen ließ, einstellen. Wir wissen
25 denn auch, daß Andronikos den Aufbau einer
geordneten Textfolge (die natürlich dem ent-
sprach, was er als die systematische Intention
des Aristoteles selbst erkennen zu können
glaubte) als seine wichtigste Leistung betrachtet
30 hat. Er hat (wie schon erwähnt) in einem beson-
deren Werk, das mindestens fünf Bücher umfaßt
zu haben scheint, das von ihm ausgearbeitete
Schriftenverzeichnis (ττίναξ) begründet und er-
läutert; ein wesentliches Moment daran dürfte
35 einerseits die Zusammenfassung kurzer Traktate
zu größeren Einheiten, anderseits eine Gesamt-
anordnung gewesen sein, die sich zweifellos an die
längst kanonisch gewordene Dreiteilung der
Philosophie in Logik, Physik, Ethik hielt und
40 als Anhang zur Ethik Werke brachte, die streng
genommen in den Bereich der τεχνικά bzw. der
ποιητική επιστήμη gehörten. Es versteht sich
dabei, daß er die in der Tradition gegebenen Hin-
weise ausnutzte, wobei unter der Tradition nicht
45 bloß die Texte des Aristoteles selbst zu verstehen
waren, sondern auch alle einschlägigen Äußerun-
gen des Theophrast und des Eudemos von Rho-
208 Prolegomena zu d. Fragmenten III
dos. Es scheint zwischen diesen beiden eine Kor-
respondenz existiert zu haben, in der (auch) der
philosophische Nachlass des Aristoteles zur Sprache
kam (vgl. Euderaos Frg. 6W.).
Soviel über die Gründe, die zu einer neuen
und endgültigen Gruppierung der aristotelischen
Texte führten.
In diese Gruppierung jedoch waren die
έξωτερικά auf der einen und das, was man die
historischen Werke (die Nr. 130, 131, 132, 135-
138, 141, 144) nennen kann auf der andern Seite,
nicht eingeschlossen, desgleichen einiges andere.
Was die historischen Werke betrifft, so darf man
vermuten, daß sie zurückgestellt wurden einmal,
weil die meisten ihrer Informationen obsolet ge-
worden waren, weiterhin, weil diejenigen In-
formationen, die wertvoll blieben, längst in mo-
dernere Werke der Geschichtsschreibung, der
Geographie und in die Klassikerkommentare
Eingang gefunden hatten, und endlich, weil der
spezifisch philosophische Ertrag solcher Werke
anerkanntermaßen gering war. Anders steht es
mit den έξωτερικά. Hier hat offenbar eine Ver-
änderung im literarischen Geschmack, wenn man
so sagen soll, eine Rolle gespielt, die im einzelnen
nicht zu fassen ist.
Der Dialog als eine Form philosophischer
Aussage hatte seine Probleme. Für Piaton war
diese Form im Wesen des Philosophierens selbst
begründet, doch schon für Aristoteles war sie
wohl nicht viel mehr als ein Instrument, das
geeignet war, philosophische Fragen dem Nicht-
fachmann nahezubringen. Wenn er Piatons Dia-
loge dahin charakterisierte, sie stünden in der
Mitte zwischen dichterischer und prosaischer
Diktion, so war dies in seinen Augen schwerlich
ein Kompliment; denn die Aufgabe, philoso-
phische Einsichten sachgerecht zu formulieren,
wurde durch eine dichterische Sprache nicht er-
leichtert, sondern gefährlich erschwert.
So verwundert es nicht, wenn in der Zeit nach
Aristoteles Dialoge nur noch sporadisch ge-
schrieben wurden, und wenn vor allem die
Stoiker, wie es scheint, diese Form grundsätzlich
gemieden, also sie wohl auch ausdrücklich im
Namen der philosophischen und wissenschaft-
lichen Exaktheit abgelehnt haben.
Im späten Hellenismus entsteht nun eine,
soweit wir sehen, höchst eigentümliche Kon-
stellation. Gegen den pedantisch spröden Stil
Chrysipps wie gegen die schwerfällige Wissen-
5 schaftlichkeit Epikurs wurde der Glanz der
Dialoge Piatons ausgespielt; diese wiederum zo-
gen die Dialoge des Aristoteles und Theophrast
nach sich. In diesen Dialogen wurde nicht pro-
fessoral doziert, sondern von der Philosophie ge-
lo sprachen als einer Sache, die den Menschen un-
mittelbar anging und den Leser zu ergreifen
fähig war. So kommt es zu den Stilurteilen, die
Cicero letzten Endes wohl aus Poseidonios über-
nommen und in seiner Weise immer wieder
is wiederholt hat. Es ist bemerkenswert, wie der
Grieche Plutarch (Cie. 24, 3) ausdrücklich die
glückliche Formel zitiert, die Cicero in seinem
Dialog Lucullus 119 geprägt (und dann natürlich
in den Academici wiederverwendet) hat, die
20 Sprache des Aristoteles sei „ein Strom von Gold".
Höher konnte er den Stil der aristotelischen Dia-
loge kaum rühmen.
Doch gleichzeitig muß, von Cicero noch kaum
beachtet, eine entgegengesetzte Tendenz heran-
25 gewachsen sein. Wer das Oeuvre Piatons mit
demjenigen des Aristoteles im ganzen verglich,
konnte nicht übersehen, daß, wie wir schon be-
merkten, bei Piaton alles Gewicht auf den Dia-
logen lag, bei Aristoteles hingegen die gründ-
30 lichste Information über seine philosophischen
Intentionen nicht in den Dialogen, sondern an-
derswo, in den wissenschaftlichen Untersuchun-
gen zu finden war. Es lag nahe, diesen Unter-
schied als einen grundsätzlichen zu verstehen und
35 so auszudeuten, wie man das Verhältnis des
Aristoteles zu Piaton überhaupt auffaßte. Cicero
war von der Annahme einer allgemeinen Über-
einstimmung zwischen den beiden Philosophen
ausgegangen. In den zwei nachfolgenden Jahr-
40 hunderten dagegen wurde der Gegensatz akzen-
tuiert, und da konnte es nicht ausbleiben, daß
die Peripatetiker die strenge nüchterne Wissen-
schaftlichkeit der Werke ihres Archegeten gegen
die unkontrollierbare Dialogkunst Piatons aus-
45 spielten. Die aristotelischen Dialoge wurden ent-
wertet zu bloßen Parerga, die mit dem eigent-
lichen Aristoteles und seiner Philosophie nichts
 Prolegomena zu d. Fragmenten III, IV
zu tun hatten. Erwägungen dieser Art dürften
schon Andronikos veranlaßt haben, aus seinem
ττίναξ die Dialoge auszuklammern; für das Ver-
ständnis des Aristoteles hatten sie wohl schon
nach seiner Meinung nichts beizutragen. 5 scheint, ist vor allem die stichometrische An-
So müssen sie im Verlauf der ersten zwei
Jahrhunderte der Kaiserzeit untergegangen sein,
und als mit dem Neuplatonismus eine neue
Epoche begann, in der man Aristoteles so nahe
als möglich an Piaton heranrückte und Piaton 10
durch Aristoteles und Aristoteles durch Piaton
zu erklären begann, waren die Dialoge schon
verloren. Was übrig blieb, waren die beiden
Blöcke der Dialoge Piatons und die wissenschaft-
lichen, von Andronikos redigierten Opera omnia 15
des Aristoteles.
IV. Damit können wir uns nun dem helle-
nistischen Schriftenverzeichnis im einzelnen zu-
wenden. Eine ganze Reihe von Fragen drängt 20
sich auf, zunächst diejenige, was das Verzeichnis
im ganzen darstellt, wer es verfaßt hat und in
welchem Zustande es uns heute vorliegt.
Auszugehen haben wir von der schon ver-
merkten Tatsache, daß die drei erhaltenen Ver- 25
zeichnisse des Diog. Laert., des Hesychios und
des Ptolemaios ein immer stärkeres Eindringen
von Titelgruppen unserer Sammlung, also im
Prinzip der Edition des Andronikos erkennen
lassen. In Diog. Laert. gehören mit Sicherheit 30
nur zwei Titel hierher (Nr. 142 und 143); daß
sonstige, über die Liste hin verstreute Titel mit
solchen unserer Sammlung identisch wären (Nr.
38, 50, 76, 79, 84, 103), ist teils im höchsten
Maße unwahrscheinlich, teils unbeweisbar. Was 35
über Hesychios und Ptolemaios oben gesagt
wurde, braucht hier nicht wiederholt zu werden.
ι
Der Befund zeigt, daß wir bei Diog. Laert. ganz
nahe an eine Liste herankommen, die einen
Zustand des Nachlasses des Aristoteles spiegelt, 40
der vor der Herstellung unserer Sammlung be-
stand und mit dieser unmittelbar nichts zu
schaffen hat.
Die Frage ist nun, wie diese Liste als solche
zu beurteilen ist. Ist sie so, wie wir sie besitzen, 45
das in allem wesentlichen intakte Verzeichnis der
in einer hellenistischen Edition vereinigten Opera
209
omnia des Aristoteles oder ist sie das Resultat
mannigfacher Denaturierungen einer noch älteren
Liste ?
Was für die Intaktheit der Liste zu sprechen
gabe am Schluß. Das Gesamtwerk des Aristo-
teles soll nach Diog. Laert. 5, 27 die Zahl von
445270 Zeilen erreicht haben. Prinzipiell setzt
eine solche Angabe voraus, daß das Verzeichnis,
auf das sie sich bezieht, vollständig ist und weder
Dubletten noch unechte Stücke enthält, die das
Endresultat verfälschen müßten.
Es ist beachtenswert, daß wir im ganzen
fünf Verzeichnisse bei Diog. Laert. besitzen,
die mit solchen Zahlen enden. Außer Aristoteles
sind es die Verzeichnisse des Theophrast mit
232808 Zeilen (5, 42—50) und des Straton von
Lampsakos mit 332420 Zeüen (5,59160; die
Zahl wahrscheinlich verderbt), dann des Speu-
sippos mit 43475 Zeilen (4, 4|5) und des Xeno-
krates mit 224239 Zeilen (4, 11—14).
In einem gewissen Umfang kann es natürlich
ein Zufall sein, daß sich nur diese Zahlenangaben
überhaupt erhalten haben ; immerhin könnte
auch vermutet werden, daß gerade diese Grup-
pierung einen Sinn hat. Von den Scholarchen der
Akademie nach Xenokrates, des Peripatos nach
Straton haben sich überhaupt keine Schriften-
listen, geschweige denn stichometrische Angaben
erhalten. Desgleichen ist von den Listen der
Epikureer und Stoiker keine einzige derartige
Angabe überliefert. So dürfen wir vielleicht
folgern, daß etwa in der Mitte des 3, Jhd. an
einer bestimmten Stelle die Werke "der zwei
Akademiker und drei Peripatetiker gesammelt
und nach einem einheitlichen Prinzip ediert
worden sind. Wo und für wen dies geschah und
ob mit dieser Edition eine bestimmte systema-
tische Absicht verbunden war, können wir
nicht wissen.
Und vor allem: Wer nun erwartet, daß die
nach einem einheitlichen Verfahren durchge-
zählten Werke auch ihren Gegenständen nach
einheitlich zusammengeordnet worden sind, sieht
sich enttäuscht. Für unseren Zweck genügt es,
die Verzeichnisse bei Aristoteles und Theophrast
mit einander zu vergleichen. Die Liste Theo-
210 Prolegomena zu d. Fragmenten IV
phrasts zerfällt in drei gut unterscheidbare
Teile. Die zwei ersten Teile (Nr. 1—109 und
110—175) sind von wenigen Störungen abge-
sehen alphabetisch angeordnet, während im
Schlußteil Nr. 176—225 keine Ordnung erkenn-
bar ist. Die beiden alphabetischen Reihen er-
gänzen einander auf eine Weise, die wir nicht
näher bestimmen können; der dritte Teil be-
steht aus Nachträgen.
Bei Aristoteles ist von einer alphabetischen
Anordnung überhaupt nirgends die Rede. Statt
dessen besteht der Eindruck, andere Ordnungs-
prinzipien seien noch rudimentär da und dort
erkennbar. Die Vereinigung aller έξωτερικά an
der Spitze der Liste könnte zu Folgerung führen,
es sei einmal eine Disposition nach der literari-
schen Form intendiert gewesen ; an die έξωτερικά
hätten sich die συντάγματα angeschlossen, also
die anspruchsvollen wissenschaftlichen Abhand-
lungen, die an die Spezialisten gerichtet waren
und von denen vor allem ein klarer Aufbau mit
Vorrede und Schlußwort gefordert wurde. Die
nächste Stelle hätten die ΰιτομνήματα besetzt,
formlose Sammlungen von Informationen, The-
sen und Problemen, Listen von Fragen, die zu
einer Sache gestellt werden können, und von
Argumenten, mit denen eine vorgelegte Be-
hauptung bewiesen, angefochten oder widerlegt
werden kann. Dergleichen υπομνήματα sind
ihrer Natur nach äußerst variabel; Sammlungen
solcher Art lassen sich fast beliebig erweitern,
verkürzen oder umgruppieren. Auf sie folgten,
wie es scheint, die beiden riesigen Blöcke, die
zuweilen als ίστορία charakterisiert werden, die
Zoologie hier, die 158 Politien dort. Einen letzten
Komplex bilden unter diesem Gesichtspunkt das,
was wir persönliche Dokumente nennen werden,
also Aktenstücke, Briefe und Gedichte; hier ist,
wie später noch einmal zu sagen sein wird, die
Gefahr, daß sich Echtes und Unechtes vermischt,
besonders groß.
Daß die Werke des Aristoteles einmal auf
diese Weise zusammengestellt worden sind, wird
man angesichts unserer Liste nicht für schlecht-
hin unmöglich halten.
Weiterhin müssen wir uns fragen, ob die
Dreiteilung der Philosophie, die bei Aristoteles
selbst angelegt war (Top. 105b 20—25) und
gleichzeitig bei Xenokrates entwickelt worden
sein muß (Frg. 1H. = Frg. 82 Isn.-Par.), irgend-
wann der Gruppierung der Texte zugrundegelegt
s wurde. Man kann jedenfalls in Nr. 25-74 ein
Übergewicht der Logik, in Nr. 91—116 ein Uber-
gewicht der Physik und in Nr. 117-139 ein
Übergewicht der Literaturgeschichte erkennen.
Ethik und Politik selbst (zu denen die Litera-
io turgeschichte ein Anhängsel ist) sind (von den
Politien abzusehen) verhältnismäßig schwach und
diffus vertreten. War freilich irgendwann einmal
dieses Schema das maßgebende, so muß es nach-
träglich schwere Störungen erlitten haben.
is Ein weiteres Ordnungsprinzip, dasjenige nach
dem Umfang der einzelnen Werke, ist nur am
Anfang zu beobachten, wo Nr. 1—5 einander
offenbar nach der sinkenden Bücherzahl folgen.
Einzuschalten ist hier ein doppelter Hinweis.
20 1. Es ist zunächst die unbestreitbare, schon
angedeutete Tatsache nochmals zu betonen, daß
in der handschriftlichen Überlieferung Listen
jeder Art besonders gefährdet sind. Wo sie um-
fangreich sind und keine straffe und zwingend
25 evidente Gliederung vorliegt, muß wohl so gut
wie immer mit Störungen verschiedenen Grades
gerechnet werden. Man darf sich da keine
Illusionen machen und keine raschen Schlüsse
ziehen. Titel werden bei der Abschrift vergessen
30 und verschwinden entweder überhaupt oder
werden hinterher bei der Kontrolle an einer
falschen Stelle wieder eingefügt ; ein informierter
Leser vermißt einen ihm anderweitig bekannten
Titel und schreibt ihn irgendwo bei. Es kommt
35 dazu die Gefahr, daß entweder mehrere Titel
zu einem einzigen zusammengeworfen werden
oder daß umgekehrt ein einziger längerer Titel
sich in mehrere selbständige Teile auflöst. Auf
diese Weise kann es geschehen, daß ein ur-
40 sprünglich sinnvoll angelegtes Verzeichnis im
Laufe der Zeit seine Konturen fast völlig verliert
und schließlich den Eindruck eines beliebigen
Durcheinander erweckt.
Es liegt nahe zu vermuten, daß das erhaltene
45 hellenistische Schriftenverzeichnis des Aristoteles
einen solchen Zersetzungsprozeß durchgemacht
hat. Man wird ungerne annehmen, daß die grund-
 Prolegomena zu d. Fragmenten IV
legende hellenistische Edition der Manuskripte
gerade eines Aristoteles, dessen Intention metho-
disch auf ein klar gegliedertes System der Philo-
sophie und Wissenschaften gerichtet war, nicht
bemüht gewesen wäre, dieser Intention (selbst
wenn sie beim Verfasser selber nirgends rein und
endgültig zutage trat), zu entsprechen. Wie eine
solche hellenistische Edition ausgesehen hat,
wissen wir nicht. Allerdings müssen wir dann
auch die Konsequenz ziehen und feststellen, daß
wir ebenso wenig wissen können, ob sich die
erhaltene stichometrische Angabe auf das uns
erhaltene Verzeichnis bezieht oder auf eine
ältere, besser geordnete Vorstufe. Nichts garan-
tiert uns, daß diese Angabe nicht autonom tra-
diert wurde und das Verzeichnis, hinter dem sie
figuriert, nur bedingt angeht. Im schlimmsten
Falle könnte es sogar so sein, daß die stichome-
trischen Angaben generell überhaupt nicht an
die Schriftenverzeichnisse gebunden wären, bei
denen sie heute stehen, sondern einer Zusammen-
stellung der πολυγραφότατοι unter den Philo-
sophen entstammen, wie sie in Spuren bei Diog.
Laert. 1, 16 faßbar ist; da folgen einander in
aufsteigender Reihe Zenon, Xenokrates (sicher
so zu lesen), Demokrit, Aristoteles, Epikur und
Chrysipp (vgl. Diog. Laert. 10, 26|27).
2. Endlich ist nicht zu übersehen, daß wir
noch Reste von zwei anderen Listen aristoteli-
scher Schriften besitzen, die als Listen mit den 30
drei Verzeichnissen, die wir haben (und die auf
eine gemeinsame Vorlage zurückgehen), un-
mittelbar nichts zu schaffen haben. Ein erstes
Fragment, wie man es wohl nennen muß, liegt
in den spätneuplatonischen Einleitungen in das 35
Gesamtwerk des Aristoteles vor (Texte unter
den Testimonia Abt. 16). Das Dispositions-
schema, wie es sich aus den fünf erhaltenen Va-
rianten ergibt, sieht folgendermaßen aus:
I. καθόλου
Α. συνταγματικά
α) διαλογικά = Ιξωτερικά
β) αυτοπρόσωπα = άκροαματικά
211
1. θεωρητικά: I. θεολογικά
II. μαθηματικά
III. φυσιολογικά
5 2. πρακτικά I. ηθικά
II. οίκονομικά
III. πολιτικά
3. όργανικά I. άρχαΐ μεθόδου
10 II. μέθοδος
III. τα αΚΚως είς τήν μέ-
θοδον σνντελουντα
Β. ύπομνηματικά
15 α) μονοειδή
β) ποικίλα
II. μεταξύ
20 III. μερικά
Dieses Schema stellt eine nicht ungewandte
Kombination mehrerer Einteilungsprinzipien dar.
Für uns wichtiger ist, daß es augenscheinlich zu-
25 nächst eine Textmasse zu ordnen hatte, die nicht
wesentlich geringer gewesen sein mag als die-
jenige, die uns bei Diog. Laert. vorliegt; sekundär
war es aber auch verwendbar für die Gruppierung
der in der Sammlung des Andronikos vereinigten
Texte, wobei sich freilich das mißliche ergab, daß
alle nunmehr als relevant geltenden Werke in
eine einzige Abteilung hineingerieten. Die Ab-
teilung I. Α. β ist die einzige, die bis ins einzelne
durchgegliedert ist, und zwar so, daß dreimal
drei Gruppen entstehen. Die Gruppen 2. πρακτικά
und 3. οργανικά bieten auch von unserem Text-
bestand her keine sonderlichen Probleme ; schwie-
riger ist die Gruppe 1. θεωρητικά, die auf den
ersten Anblick platonisierend und neuplatonisch
40 wirkt. Doch ist es methodisch höchst bedenküch,
die erste Gruppe auf diese Weise von den beiden
anderen abzusondern.
Die Abteilung I. Α. α wird in den neuplato-
nischen Aristoteleskommentaren fast ausschließ-
45 lich mit allgemeinen Bemerkungen bedacht, die
darauf hinzielen, ihr philosophisches Gewicht mög-
lichst herabzusetzen, — was mit ihrer Stellung
212 Prolegomena zu d. Fragmenten IV
an der Spitze des ganzen Werksystems nicht
ohne weiteres vereinbar ist. Noch mehr bleibt es
in I. B. bei Allgemeinheiten, während in der Ab-
teilung II. immerhin auf die zwei großen Blöcke
von ίστορίαι verwiesen wird, diejenigen περί ζφων
und περί φυτών auf der einen Seite, die Samm-
lung der Politien auf der anderen Seite. Die
Abteilung III endlich umfaßt die Briefe, wobei
in einer Variante die beiden Sammlungen er-
wähnt werden die es gab, diejenige des An-
dronikos in zwanzig Büchern (sie ist es auch,
die am Ende der Liste bei Diog. Laert. 5, 27
figuriert) und diejenige des Artemon in acht
Büchern (die im 2. Jhd. der Kaiserzeit von De-
metrios De interpr. ausgewertet worden ist).
Im ganzen ist es demnach ein Schema, das
zwar teilweise zur Aufgliederung der Sammlung,
die wir besitzen (und die mit derjenigen, die die
Neuplatoniker des 5. und 6. Jhd. zur Verfügung
hatten, identisch ist), brauchbar war, aber
sicherlich nicht für diese Sammlung geschaffen
wurde. Es ist nicht zu viel gesagt, wenn wir
feststellen, daß sich die Schriftenliste des Diog.
Laert. wesentlich glatter und gleichmäßiger in
diesem Schema unterbringen Heß. Weiter als bis
zu dieser Feststellung gelangen wir allerdings
nicht.
Ein zweites ungleich dürftigeres Fragment
einer Liste haben wir in Diog. Laert. 5, 28|29.
Hier ist das Schema das folgende :
πρακτικόν θεωρητικόν
/ \ / \
ηθικόν πολιτικόν φυσικόν λογικόν (ώς όργανον
/ \
πιθανόν αληθές
— - - ν / \
διαλεκτική ρητορική άναλυτική φιλοσοφία
Unvermittelt schließt sich daran eine anders-
artige Einteilung der Logik allein, und hier nun
mit ausdrücklicher Nennung einschlägiger Werk-
titel. In der Logik dienen :
1. der ευρεσις: die Topika, die Methodika, die
προτάσεις. Aus ihnen sind die έπιχειρήματα
zu den προβλήματα zu entnehmen
2. der κρίσις: Analytika I und II
3. der χρήσις: die Agonistika, τά περί έρωτήσεως,
die εριστικά, die σοφιστικοί ελεγχοι und
συλλογισμοί
5 Die Einzelheiten zu untersuchen ist hier nicht
der Ort. Das allgemeine Schema gibt sich als
eine Einteilung der Philosophie als solcher, doch
offenbar im Blick auf die gegebenen Texte. Die
Einteilung der Logik, deren Relation zum allge-
io meinen Schema unbestimmbar bleibt, hat einen
auffallend enkomiastischen Charakter, besitzt
aber ihre besondere Bedeutung durch die Titel,
die sich nur partiell mit den Titeln unseres
Organon decken (womit über die Identität der
is gemeinten Texte mit den erhaltenen freilich
nichts ausgesagt ist). In gewisser Weise steht
diese Liste dem Verzeichnis bei Diog. Laert.
besonders nahe.
Weiter kommen wir aber auch da nicht.
20 Es muß dabei bleiben, daß Diog. Laert. das
älteste uns verfügbare Schriftenverzeichnis bie-
tet, also dasjenige, an das wir uns praktisch
halten müssen. Diese Option darf weder ver-
gessen lassen, daß auch dieses Verzeichnis uns
25 schwerlich in seiner ursprünglichen Gestalt vor-
liegt, noch, daß neben diesem Verzeichnis noch
andere existierten; wir haben jedoch keine Mög-
lichkeit zuverlässig zu erkennen, ob sämtliche
mehr oder minder vollständig und intakt er-
30 haltenen Verzeichnisse von einem und demselben
Urverzeichnis abhängen oder nicht.
Darum ist auch die Frage, auf wen letzten
Endes das Verzeichnis des Diog. Laert. (und
dasjenige des Hesychios und Ptolemaios) zu-
35 rückgeht, nicht übermäßig wichtig. Es ist hier
nur an zwei Hypothesen zu erinnern.
a) Der erste uns bekannte Verfasser einer
ausführlichen Schrift Περί 'Αριστοτέλους im
Sinne einer Gesamtdarstellung des Lebens und
40 der Leistung des Mannes war Hermippos (um 200
v. Chr. Frgg. jetzt bei F. Wehrli, Die Schule des
Aristoteles 1974). Daß in diesem Werke, das min-
destens zwei Bücher umfaßte (Frgg. 44—49.), auch
ein Schriftenverzeichnis eingelegt war, ist denk-
45 bar wahrscheinlich. Anzunehmen, daß das Ver-
zeichnis bei Diog. Laert. von jenem Verzeichnis
deriviert ist, liegt nahe.
 Prolegomena zu d. Fragmenten IV, V
b) Vermutet wurde auch, daß das Verzeich-
nis auf den Peripatetiker Aristón von Keos zu-
rückgehe. Dagegen spricht, daß die Basis dieser
Hypothese überaus schmal ist. Sicher bezeugt
sind von Aristón nur ein Titel Περί 'Ηρακλείτου 5 Liste bezeugt sind, folgen in einem Anhang.
(Frg. 28 W.) und ein 'Επικούρου βίος (Frg. 32).
Beides mag mit zeitgenössischen Polemiken gegen
Stoiker und Epikureer zusammenhängen. Dazu
tritt nur noch die Notiz bei Diog. Laert. 5, 64,
Aristón habe irgendwo das Testament Stratons io
von Lampsakos veröffentlicht. Die Folgerung,
daß er auch die Testamente des Aristoteles,
Theophrast und Lykon zusammengestellt und
publiziert habe, ist zweifellos möglich, ebenso
die noch weitergehende, daß er im Rahmen von is
Biographien aller ihm vorausgehenden Scholar-
chen des Peripatos auch das Schriftenverzeichnis
des Aristoteles gebracht hätte. Man muß sich
aber klar darüber sein, wie hypothetisch dies
alles ist; man könnte sogar meinen, daß ein 20
Schulhaupt des Peripatos auch um 200 v. Chr.
sich schwerlich damit beschäftigt haben wird,
persönlich die Geschichte der von ihm verwal-
teten Schule zu schreiben. Anders gesagt kennen
wir die Diskussionen gerade jener Zeit viel zu 25
wenig, um die Möglichkeit auszuschließen, daß
Aristón im Rahmen einer bestimmten Polemik
auf das Testament Stratons (und dasjenige
Lykons?) zurückgriff; daß die Sukzession im
Scholarchat im Peripatos wie in der Akademie 30
mehrfach zu heftigen Auseinandersetzungen ge-
führt hat, ist bekannt.
Es bleibt bei der nächstliegenden Vermutung,
daß Schriftenliste und Testament des Aristoteles
bei Diog. Laert. direkt oder indirekt aus Her- 35
mipps Περί 'Αριστοτέλους entnommen sind (und
die entsprechenden Dokumente für Theophrast
aus Hermipps Περί Θεοφράστου).
V. Zu schließen ist mit einigen methodischen 40
Feststellungen im Blick auf die nachfolgende
Sammlung der Fragmente.
1. Zugrunde gelegt wird die Liste des Diog.
Laert. So unzulänglich und vermutlich von
allerlei Störungen durchzogen sie ist, so stellt 45
sie doch den einzigen praktisch brauchbaren
Fixpunkt dar, von dem aus wir eine Vorstellung
213
vom Charakter und Umfang der im Zeitalter des
Hellenismus vorhandenen und benutzten Texte
des Aristoteles gewinnen können. Die Titel, die
außerhalb dieser mit Abstand zuverlässigsten
2. Es war schon davon die Rede, daß die
Ordnung des Verzeichnisses sich höchstens ap-
proximativ erkennen läßt. Einzelne Titel stehen
offensichtlich in einer sachfremden Umgebung,
etwa Nr. 37|38, Nr. 67, Nr. 112. Demnach ist es
keineswegs immer möglich, den Sinn eines
Titels, der für sich allein verschiedener Deu-
tungen fähig ist, von seiner unmittelbaren Um-
gebung her zu determinieren.
3. Es ist weiterhin verlockend, gleich oder
ähnlich lautende Titel innerhalb einer und der-
selben Liste mit einander zu identifizieren und
damit zu konstatieren, daß bestimmte Texte aus
irgendwelchen Ursachen mehrfach aufgeführt
worden sind. Daß dergleichen vorgekommen
sein kann, wird niemand bestreiten (wer die
stichometrischen Angaben verfertigte, dürfte
allerdings schwerlich den Lapsus begangen haben,
denselben Text zweimal zu zählen). Erlaubt sind
solche Identifikationen aber nur, wo sie beweis-
bar sind. Zur Illustration sei darauf hingewiesen,
daß die Texte EN 7, 12-15 und 10, 1—5, falls
sie einmal als selbständige Monographien exi-
stiert haben sollten, zweifellos beide den Titel
Περί ηδονής geführt haben. Dies wird man sich
auch angesichts der Koinzidenz von Nr. 16 und
66 im Verzeichnis des Diog. Laert. vor Augen
halten müssen. Methodisch ist es richtiger, solche
Titel getrennt zu lassen als sie ohne zwingende
Gründe mit einander zu identifizieren.
4. Größte Zurückhaltung ist auch geboten in
der Frage, ob bestimmte Titel des Verzeichnisses
auf die uns erhaltenen Werke in der Edition des
Andronikos oder auf Teile von solchen zu be-
ziehen sind. Oben wurde nur im Falle von Nr.
142|143 eine solche Beziehung angenommen. In
allen anderen Fällen muß es bei der Maxime
bleiben, daß es ebenso falsch ist, jeden Zusam-
menhang zwischen den Titeln des Verzeichnisses
bei Diog. Laert. und sachlich entsprechenden Ab-
schnitten im uns erhaltenen, durch Andronikos
zurecht gemachten Oeuvre des Aristoteles zu
214 Prolegomena zu d. Fragmenten V
leugnen, wie umgekehrt aus der Ähnlichkeit oder
Gleichheit von Titeln die Identität der Texte
selbst zu erschließen. Die Wahrscheinlichkeit
liegt da in der Tat in der Mitte. Beziehungen
bestehen zweifellos immer wieder; es kann aber
sehr wohl sein, daß die Gewichte von Fall zu
Fall anders liegen.
Eine besondere Bedeutung gewinnt dieser Zu-
sammenhang, wie wir sehen werden, bei den
Dialogen und bei der Sammlung der Politien.
Er muß aber auch sonst stets beachtet wer-
den, wie folgende Beispiele zeigen: Nr. 44 ge-
hört in die Nähe von Top. 8, Nr. 45 zu Phys.
5 - 8 , Nr. 53 zu Top. 3 , 1 - 3 Nr. 69 zu NE 3, 1 - 7 .
Wie indessen die Relation im einzelnen zu ver-
stehen ist, davon kann nur die Analyse der
erhaltenen Texte einen Begriff geben; nur sie
vermag möglicherweise darüber zu entscheiden,
ob die erhaltenen Texte überarbeitete Fassungen
ursprünglich selbständiger Untersuchungen dar-
stellen ; wenn dies der Fall ist, dann mag man den
anzusetzenden ursprünglichen Text mehr oder
weniger mit dem entsprechenden Titel des Ver-
zeichnisses identifizieren.
5. Zu erinnern ist sodann daran, daß auch
die vereinigten Titel aller drei Verzeichnisse
nicht notwendig den gesamten Bestand an aristo-
telischen Texten, den der Hellenismus besaß, er-
faßt haben. Im Anhang finden sich mehrere Titel,
die in keinem der erhaltenen Verzeichnisse figu-
rieren, aber anderweitig ausreichend bezeugt
sind ; dazu werden endlich auch einige Titel no-
tiert, die bei Aristoteles selbst überhaupt nicht,
wohl aber in seiner nächsten historischen Um-
gebung bezeugt sind und zu denen sich aus den
von ihm erhaltenen Werken mühelos einschlägige
Texte beibringen ließen. Diese Liste soll lediglich
auf die Möglichkeit aufmerksam machen, daß
einzelne Titel vielleicht spurlos untergegangen
sind und einzelne ursprünglich selbständige Ab-
handlungen ihre Substanz restlos an größere
Einheiten abgegeben haben; ich denke etwa an
περί τύχης, περί ευδαιμονίας, περί θεών. Umge-
kehrt stellt sich natürlich die Frage nach der
Authentizität der durch die Titel angezeigten
Texte. Im Falle des Aristoteles haben wir dabei
mit drei Möglichkeiten zu rechnen.
Erstens hat schon die Antike konstatiert,
daß zwischen dem Oeuvre Theophrasts und dem-
jenigen des Aristoteles ein ungewöhnlich enges
Verhältnis bestanden hat (bei Eudemos dürfte
5 es ähnlich gewesen sein, doch hat dies auf das
Schriftenverzeichnis keinen sichtbaren Einfluß
ausgeübt). Was Theophrast geleistet hat, ist
allem Anscheine nach folgendes gewesen: ein
Weiterdenken von Problemen, die bei Aristoteles
10 selbst in der Schwebe geblieben waren (als Mo-
dellfall kann die erhaltene knappe Studie über
metaphysische Probleme gelten), sodann die
ergänzende Bearbeitung der von Aristoteles nur
partiell behandelten Sachgebiete (Modellfälle
15 sind die Botanik, die Hydrologie und bestimmte
Teile der Zoologie und der Staatsphilosophie),
endlich die Überarbeitung aristotelischer Texte
selbst. Allgemein ist vorauszusetzen, daß sich
der Stil und das Vokabular Theophrasts von
20 demjenigen des Aristoteles kaum unterschieden
haben dürfte. Dies erklärt hinreichend, daß einige
Titel schon in den antiken Zitaten und Listen
zwischen Aristoteles und Theophrast strittig
waren, gelegentlich sogar die Identität der Texte
25 behauptet wurde und schließlich in der Tat
öfters theophrastische Titel solchen des Aristo-
teles entsprechen, ohne daß wir sehen, in welcher
sachlichen Relation die durch die Titel bezeich-
neten Texte zu einander gestanden haben. In der
30 Liste des Diog. Laert. ist Nr. 76 das einzige, aber
gewichtige Beispiel dieser Konvergenz. An Zi-
taten ist περί μετάλλων zu nennen (Pollux 7, 99),
dann ein von demselben Pollux 10, 170 φυτικά
betitelter Text, weiterhin die υπομνήματα (Athen.
35 44C, 173E, 654D), anscheinend auch einige
von Galen benutzte προβλήματα φυσικά (De
simpl. med. II, 474; IV, 629, 653, 664 K.).
Eine klare Entscheidung ist nicht zu erzwingen;
methodisch wird man in der Regel dem weniger
40 spektakulären Namen Theophrasts den Vorzug
geben.
Zweitens muß man mit der Möglichkeit
rechnen, daß Werke späterer Peripatetiker mit
oder ohne besondere Absicht auf den Namen des
45 Archegeten der Schule gestellt worden sind. Daß
Doktrinen, die mehr oder weniger Gemeingut der
Schule waren, summarisch dem Schulgründer
 Prolegomena zu d. Fragmenten V
zugeschrieben wurden, ist ein Phänomen, das
etwa aus der Stoa wohlbekannt ist; daß Werke,
die aus der Schule stammen, aber unter irgend
welchen Umständen anonym geworden waren,
ebenfalls dem Archegeten gegeben wurden, dafür
liefern die pseudoplatonischen Dialoge einige
instruktive Beispiele.
Davon zu trennen sind drittens die Fälle, die
augenscheinliche Fälschungen sind; in der Regel
läßt sich da die Absicht erkennen, die die Unter-
schiebung veranlaßt hat.
Für unsern Zweck können wir den zweiten
und den dritten Fall zusammennehmen und das
Problem der unechten Stücke im ganzen an-
visieren.
Klammern wir die reinen Zufälle aus (Na-
mensverschreibungen und -Verwechslungen u.
dgl.), die im allgemeinen seltener sind als man
meinen möchte, so gelten folgende Gesichts-
punkte.
Zu unterscheiden ist zunächst zwischen Tex-
ten, die die Doktrin, und solchen, die die Bio-
graphie des Philosophen angehen.
Im zweiten Fallé, den wir vorwegnehmen, ist
die bei den Griechen schon früh feststellbare
Tendenz, das Porträt eines bedeutenden Men-
schen durch fiktive Reden, Briefe und Gespräche
zu beleben und auszubauen, in Rechnung zu
stellen. Die sokratischen Dialoge Piatons (wie
auch diejenigen des Aischines) haben auf die
historische Probabilität in einem bemerkens-
werten Umfang Rücksicht genommen. Piaton
und Lysias ( ? ) haben zum Prozeß von 399 v. Chr.
fiktive Verteidigungsreden des Sokrates, Poly-
krates eine ebenso fiktive Anklagerede des Any-
tos veröffentlicht. Nicht nur ist darin histori-
sches Material mehr oder weniger sorgfältig
verwendet, es konnte auch nicht ausbleiben, daß
die spätere Zeit die Grenzen zwischen dem Uber-
lieferten und dem Erfundenen nicht mehr sicher
zu ziehen wußte und schließlich die Fiktionen im
ganzen als authentische Dokumente nahm.
Was die Briefe angeht, so sind öffentliche
Sendschreiben, deren Adressat gleichzeitig eine
einzelne Person und das allgemeine Publikum
war, von Privat brief en zu unterscheiden. Send-
schreiben besitzen wir von Isokrates und sind von
215
Aristoteles bezeugt (an Themison von Kypros, an
Alexander von Makedonien). Wann und aus
welchen Gründen zum ersten Male Privatbriefe
veröffentlicht wurden, wissen wir nicht hin-
5 reichend. Daß sie tür die intime Biographie des
Verfassers und seiner Umgebung wesentlich er-
giebiger waren als die von vornherein die Wir-
kung auf die Öffentlichkeit einkalkulierenden
Sendschreiben, ist ebenso evident wie daß die
io Publikation solcher Dokumente erst von dem
Zeitpunkt an anlief, in dem auch das Privatleben
großer Persönlichkeiten das allgemeine Interesse
auf sich zog. Dann allerdings mußte es für be-
lesene und phantasiebegabte Literaten eine reiz-
i5 volle Aufgabe werden, Korrespondenzen be-
rühmter Figuren älterer Zeit zu erfinden, wobei
vielfach auf die geschichtliche Wahrscheinlich-
keit genau so strikte geachtet wurde wie beim
sokratischen Dialog. Konkret besagt dies: Im
20 Bereich der Privatkorrespondenzen stehen wir
auf sicherem Boden erst mit Epikur; wir haben
hier nicht darzulegen, daß seine Schätzung der
Freundschaft und seine Tätigkeit als Berater und
Tröster seiner Freunde die Publikation einer
25 Korrespondenz nahelegen mußte, die als Aus-
druck menschlicher Kommunikation einen para-
deigmatischen Rang besaß. Von den Briefen
Piatons ist der größere Teil sicher, der geringere
wahrscheinlich fingiert;, so ausgezeichnet das
30 historische Material ist, das die Verfasser ver-
wertet haben, so zeigt gerade die im siebenten
Brief sich ausbreitende larmoyante Eitelkeit, daß
die psychologische Kunst dem Material nicht
ganz gewachsen war. Von Briefen des Aristoteles
35 existierten in der Spätantike, wie schon bemerkt,
zwei Sammlungen, diejenige des Andronikos in
20, diejenige des Artemon in 8 Büchern; die
wenigen Reste gestatten kein einheitliches und
abschließendes Urteil. Der unvoreingenommene
40 Leser wird in den meisten Fällen den Eindruck
der Unechtheit haben. Nachweisbar unecht ist eini-
ges, nachweisbar echt nichts.
Dasselbe muß letzten Endes von den Ge-
dichten gelten. Ob von den 32 Epigrammen,
45 die unter dem Namen Piatons überliefert sind,
auch nur ein einziges Stück echt ist, könnte
man sehr wohl bezweifeln. Bei Aristoteles haben
216 Prolegomena zu d. Fragmenten V, VI
wir den bemerkenswerten Befund, daß das
Schriftenverzeichnis einen hexametrischen Hym-
nus an Apollon und eine Elegie, anscheinend an
Artemis, nennt, von denen im übrigen keine
Spur mehr vorhanden ist; umgekehrt sind im
Rahmen der Biographie erhalten sechs Zeilen
einer Elegie, ein Epigramm, das an einem Stand-
bild des Hermeias von Atarneus in Delphi ange-
bracht war, sowie ein lyrisches Gedicht, das als
Hymnus bzw. Paian an Hermeias betitelt ist
und sonderbarerweise dem Verfasser eine Ankla-
ge wegen άσεβε ία eingetragen haben soll; von
diesen drei Texten nimmt das Schriftenverzeich-
nis keine Notiz. Dabei spricht manches dafür,
daß gerade diese Texte, reine Gelegenheitsge-
dichte, echt sind, während das Urteil über die
beiden im Schriftenverzeichnis aufgeführten
Stücke offen bleiben muß.
Was die Texte betrifft, die es mit der Doktrin
zu tun haben, so hat die Antike (die schon seit
der Zeit des Theognis 19 ff. mit dem Problem
der literarischen Fälschungen vertraut war) in
zweifelhaften Fällen zunächst den Stil geprüft;
er konnte zwar nie stringent beweisen, daß ein
Text von Aristoteles sein müsse, wohl aber zu-
weilen, daß ein Text nicht von ihm stammen
könne. Freilich wird man die Fähigkeit des
antiken Gebildeten, einen beliebigen fremden
Stil nachzuahmen nicht unterschätzen dürfen
und ebenso hat man zu beachten, daß der über-
legene Schriftsteller verschiedene Stile beherrsch-
te und in der Lage war, den Stil dem jeweiligen
Adressaten anzupassen. Daß wir die Variations-
breite des Stiles, über den Aristoteles seinen Adres-
saten gegenüber verfügte, viel zu wenig kennen,
bildet in der Beurteilung mancher Fragmente einen
erheblichen Unsicherheitsfaktor.
Heikler ist jedoch die Prüfung der Doktrin.
Hier gilt einmal, daß für den antiken Literatur-
historiker das Urteil über Echtheit und Un-
echtheit davon abhängt, welches Bild er sich
vom philosophischen Charakter des fraglichen
Verfassers im ganzen macht. Der frühe Hellenis-
mus hat (summarisch gesagt) in Aristoteles vor
allem den ungeheuer vielseitigen Gelehrten ge-
sehen; für den späten Hellenismus war er eher
der Weltmann unter den Philosophen; von der
Kaiserzeit an bis zum Ende des Mittelalters war
er der einzigartig scharfsinnige Logiker. Dazu
kommt, daß (wie oben schon angedeutet) das
Verhältnis des Aristoteles zu Piaton im Laufe
5 der Jahrhunderte erstaunlich verschieden be-
urteilt worden ist. Zuweilen rückte man die
beiden einander so nahe als möglich, dann ver-
stand man sie als unversöhnliche Gegner, dann
wiederum bemühte man sich, die wesentliche
io Übereinstimmung zwischen den beiden Philo-
sophen nachzuweisen. Je nachdem verschoben
sich die Akzente und änderte sich das Urteil
darüber, welches die wichtigsten Texte waren
und diejenigen, in denen sich die eigentlichsten
is und tiefsten Intentionen des Aristoteles fanden.
Wo etwas augenscheinlich aus dem damit ge-
steckten Rahmen hinausfiel, konnte es nicht
ausbleiben, daß die Echtheit des Textes ange-
zweifelt wurde.
20 Dazu müssen noch die philosophischen Inter-
essiertheiten im allgemeinen einkalkuliert wer-
den, die zuweilen hinter der Zuschreibung oder
Aberkennung bestimmter Werke wirksam sind.
Es konnte ein Interesse daran bestehen, eine
25 spätere Doktrin, deren Orthodoxie bezweifelt
war, auf den Schulgründer selbst zurückzuführen
dadurch, daß man ihm eine einschlägige Schrift
unterschob. Umgekehrt konnte ein Interesse
daran entstehen, Thesen, die den Verfasser in
30 eine unerwünschte Nachbarschaft brachten, da-
durch unschädlich zu machen, daß man die
Bücher, in denen sie vorgetragen wurden, kurzer-
hand als unecht erklärte.
Antike Unechtheitserklärungen brauchen dar-
35 um nicht notwendigerweise nichtig zu sein. Sie
können aber auch umgekehrt nur in seltenen
Fällen als ausreichend gelten. Man wird sie
beachten, aber jedesmal die Tragfähigkeit ihrer
Argumente prüfen müssen.
40
VI. Zugrunde gelegt wird also, wie gesagt,
aus praktischen Gründen das Verzeichnis des
Diogenes Laert. Die Werktitel werden durch-
45 numeriert.
Ebenfalls durchnumeriert werden die Frag-
mente selbst, und zwar in folgender Anordnung.
 Prolegomena zu d. Fragmenten VI
Den Titeln zugeordnet werden nur diejenigen
Stücke, die entweder ausdrücklich den Verfasser
und den Buchtitel nennen oder die mit solchen
namentlich aufgeführten Zitaten in unmittel-
barer Beziehung stehen oder endlich solche, bei
denen die Zuweisung zu einem bestimmten Titel
sich aufdrängt, weil Alternativtitel kaum oder
garnicht zur Verfügung stehen. Diese Beziehung
selbst kann verschiedener Art sein. Ich nenne
kurz zwei Beispiele : (a) Frg. 1 ist zunächst Cie.
De rep. 3,12, das ausdrücklich die vier Bücher Πε-
ρί δικαιοσύνης nennt. Aus dem Text ist zu folgern,
daß die beiden Reden gegen und für die Gerech-
tigkeit, die Cicero in seinem Dialog halten läßt,
ihrer Doktrin nach auf Piatons Politela und auf
dem zitierten Dialog des Aristoteles aufgebaut
sind. Dies berechtigt prinzipiell dazu, alle Aus-
sagen, die (1) nicht von Piaton stammen kön-
nen und (2) mit der Lehre von der Gerechtig-
keit, die sich vor allem in NE 5 findet, überein-
stimmen, auf Περί δικαιοσύνης zurückzuführen.
Bestätigend und ergänzend treten in zwei Fällen
Äußerungen Chrysipps aus seiner Polemik gegen
den aristotelischen Dialog hinzu, (b) Frg. 3 stammt
aus Demetrios De elocutione § 28, im Kapitel über
die όμοιοτέλευτα. Derselbe Autor verwendet auch
sonst auffallend häufig Aristoteles, um bestimmte
Stileigentümlichkeiten zu illustrieren (was er an
theoretischen Äußerungen zitiert, läßt sich aus-
nahmslos auf die uns bekannte Rhetorik zu-
rückführen). Entscheidend ist nun, daß er § 223
zur Behandlung des επιστολικός χαρακτήρ über-
geht und dazu sofort auf Artemon und dessen
Ausgabe der Briefe des Aristoteles in 8 Büchern
verweist; das impliziert zwingend, daß die
Aristoteleszitate nach § 223 aus dieser Samm-
lung stammen, was sich auch an den Texten
selber zeigt. Genau so sehr bedeutet dies in-
dessen, daß die Zitate vor § 223 insgesamt nicht
aus den Briefen entnommen sind; man wird
besonders beachten, daß der Verfasser in § 2231
224 zwar die Meinung Artemons anführt, der
Briefstil unterscheide sich seinem Wesen nach
nicht vom Dialogstil, aber eben diese Meinung
kritisiert; die beiden Stile seien wohl ähnlich,
aber nicht einfach identisch. Wir haben also das
Recht, die Zitate vor diesem Einschnitt aristote-
217
lischen Dialogen zuzuweisen, weis durchaus mög-
lich ist, vor allem wenn man bedenkt, daß
Aristoteles sich anscheinend mehrfach selbst als
ersten Sprecher im Dialog eingeführt hat. In
s einem Falle (§ 28) wird ausdrücklich Περί δικαιο-
σύνης als Quelle genannt. Schon aus Gründen
der Ökonomie drängt sich die Vermutung auf,
daß alle anderen Zitate vor § 223 ebenfalls aus
diesem umfangreichsten unter den Dialogen
io stammen. In zwei Fällen liegt dies auch von der
Sache her nahe: § 97 (vgl. Cie. De rep. 2, 67)
und § 157, wo ein Mythos dazu dient, die Schänd-
lichkeit des άδικεΐν einem Gastfreund gegenüber
zu betonen. Daß Demetrios das erste Beispiel
is aus HA 497b28 bzw. 610a27|28, das zweite aus
HA 619a 16—20 herausgepflückt habe, ist höchst
unwahrscheinlich; die HA als Paradeigma eines
gepflegten literarischen Stiles heranzuziehen wäre
ein gar zu seltsamer Gedanke. So schien es ver-
20 antwortbar, diese Stellen an Frg. 3 ( = § 28) anzu-
schließen und sie insgesamt dem Dialog Περί
δικαιοσύνης zu geben.
Eine zweite ungleich größere Gruppe von
Fragmenten ist diejenige, in deren Texten zwar
25 der Name des Aristoteles erscheint und die Be-
ziehung auf die Dialoge oder sonstige Titel nahe-
liegt, ohne daß es möglich ist, sie einem bestimm-
ten Titel zuzuweisen. Mangels genauerer Informa-
tionen müssen wir in Rechnung stellen, daß in meh-
30 reren Fällen Überlagerungen in der Thematik ein-
zelner Texte vorgekommen sein werden. Dies
zwingt dazu, eine Anordnung zu wählen, die mög-
lichst wenig präjudiziell. Da bietet sich (wie in den
vergleichbaren Fällen der FGrHist) die alphabe-
35 tische Folge der zitierenden Autoren (und bei
anonymen Texten der gangbaren Titel) als die
einzig praktikable an.
Eine dritte Gruppe sind endlich diejenigen
Stücke, die den Namen des Aristoteles überhaupt
40 nicht nennen, aber aus inneren Gründen ihm
angehören müssen. Dazu gehören vor allem die
Auszüge bei Iamblich, Protr., De comm. math,
sci. und Proklos, Comm. in Eucl., daneben, wenn
auch mit aller Vorsicht zu verwerten, Texte, die
45 den Περιπατητικοί überhaupt zugeschrieben wer-
den. Während im Falle der Stoa das Lemma
Στωικοί in der Regel Chrysipp meint und nicht
218 Prolegomena zu d. Fragmenten VI - Prol. ζ. d. Fragmenten der Dialoge 1
etwa Zenon, ist es im Peripatos aus evidenten
Gründen anders. Da dürfte die Lehre, soweit sie
für die Schule schlechthin repräsentativ war,
in erster Linie durch Aristoteles, in zweiter Linie
durch Theophrast geschaffen worden sein.
Anzumerken ist, daß im Falle des Aristoteles,
anders als in den FGrHist die Distinktion zwi-
schen wörthchen Zitaten und sinngemäßen An-
führungen praktisch nicht ins Gewicht fällt.
Wörthehe Zitate sind aufs ganze gesehen so
selten, daß es sich nicht gelohnt hätte, sie zu
einer besonderen Gruppe zusammenzufassen.
Etwas wichtiger (und nicht immer genügend be-
achtet) ist die Unterscheidung zwischen An-
führungen, die eine bestimmte Stelle im Auge
haben, und solchen, die unter doxographischem
Gesichtspunkt über eine Doktrin berichten. Ich
greife ein Beispiel heraus: In Ciceros Tuse. disp.
haben wir es sowohl in der Reihe 1, 22; 1, 41;
1, 85|66 wie in derjenigen 5, 30; 5, 39|40; 5, 87
mit Doxographie zu tun, während umgekehrt
1, 80; 1, 94; 3, 69; 5, 101 sich auf bestimmte
einzelne Stellen in irgendeinem nicht sicher zu
identifizierenden Dialog beziehen.
Nachdrücklich hervorgehoben sei, daß auf
Probleme der Textgestaltung und der hand-
schriftlichen Überlieferung nur dort eingetreten
wird, wo das Verständnis des Textes an der Ent-
scheidung für bestimmte Lesarten bzw. Kon-
jekturen hängt. Wo die Überlieferung unproble-
matisch ist oder auch Verderbnisse einwandfrei
und endgültig behoben sind, wird auf Nachweise
verzichtet. Wer sich für sie interessiert, mag sich
in den jeweils angegebenen Editionen informieren.
Wo es unvermeidbar schien, habe ich immerhin
nicht gezögert, mit Konjekturen einzugreifen.
Unerläßlich dagegen ist ein Kommentar. Bei
Aristoteles noch mehr als in den FGrHist hat der
Benutzer einen Anspruch darauf, darüber orien-
tiert zu werden, welches die sachüche Relevanz
jedes einzelnen Fragments ist und welche Folge-
rungen aus ihm gezogen werden können oder
müssen oder auch nicht gezogen werden dürfen.
Ein solcher Kommentar wird (zunächst,
was die Dialoge angeht) neben der eigent-
liehen Fragmentsammlung zu stehen haben.
Die Fragmentsammlung selber kann schon aus
Raumgründen nur drei Dinge mitliefern : (1) Ein
Verzeichnis sämtlicher Paralleltitel bei anderen
Philosophen in der näheren und weiteren Um-
gebung des Aristoteles. Es ist für die geschicht-
5 liche Einordnung wichtig zu wissen, in welchem
Umfang es etwa neben und nach seinem eigenen
Titel Περί φιλοσοφίας Werke desselben Titels von
andern Verfassern gegeben hat. (2) Knappe Hin-
weise auf diejenigen Stellen im erhaltenen Cor-
10 pus Aristotelicum, die entweder in größerem Um-
fang mit den Dialogen in Beziehung zu stehen
scheinen oder die doch das im Dialogtitel genannte
Stichwort enthalten. (3) Dort wo es möglich ist im
Sinne einer Arbeitshypothese eine kurze Skizze
15 dessen, was als Inhalt des jeweiligen Dialoges ver-
mutet werden darf. Dies soll den Benutzer vor al-
lem darauf aufmerksam machen, wie wenig wir
faktisch vom Inhalt der Dialoge wissen (die in
der Regel dem Umfang eines durchschnittlichen
20 platonischen Dialoges gleichgekommen sein dürf-
ten) und wie notwendig es gerade darum ist, an-
hand des gesamten Materials, das uns zur Ver-
fügung steht, sozusagen experimentell ein Bild
davon zu entwerfen, was dieser und jener Dialog
25 im ganzen enthalten haben mag. Vielleicht kann
dies auch die weitere Forschung etwas stimulieren.
Wir haben bisher nur die Dialoge im Auge ge-
habt. Es versteht sich von selbst, daß derselbe
methodische Aufbau auch für die Masse der
30 übrigen Titel gilt. Hier ist allerdings von wenigen
Komplexen abgesehen (Doxographie, Zoologie
und Politiensammlung) die Zahl der ausdrück-
lich für einen bestimmten Text zitierten Einzel-
heiten außerordentlich gering ; auch der Umfang
35 des für Aristoteles überhaupt Bezeugten, aber
nicht sicher Zuzuweisenden ist nicht eben groß.
Einiger Gewinn kann nur aus den Parallelen im
erhaltenen Corpus gezogen werden.
40
PROLEGOMENA ZU DEN FRAGMENTEN
DER DIALOGE
45 1. Daß sich in den Schriftenverzeichnissen
des Diog. Laert., Hesychios und Ptolemaios
Dialoge finden, wird bewiesen (1) durch aus-
 Prolegomena zu den Fragmenten der Dialoge: 1,2
drückliche Zitierung eines Titels als desjenigen
eines Dialoges (Nr. 2, 4, 13), (2) durch den Titel
selbst, der nur einen Dialog bezeichnen kann;
von der Form her gilt dies für Nr. 5 und 17
(gleichartige Doppeltitel bei Piaton Diog. Laert.
3, 58—60, bei Xenokrates Diog. Laert. 4, 13, bei
[Kriton] Diog. Laert. 2, 121), vom Inhalt her
für Nr. 6, 8 (vgl. Piaton und Diog. Laert. 2, 124),
10 (vgl. Piaton, Xenophon und Diog. Laert. 10,
28), weiterhin (3) in einem Falle durch den dia-
logischen Charakter der Zitate selbst Nr. 15.
Subsidiär fallen ins Gewicht die Übereinstim-
mungen mit Haupt- oder Nebentiteln von Dia-
logen anderer Philosophen aus der Umgebung
des Aristoteles, vor allem mit Titeln Piatons (Diog.
Laert. 3,58—60), des Speusippos (Diog. Laert.
4,4—5), des Herakleides Pontikos (Diog. Laert.
5,86—88) und des Demetrios von Phaleron
(Diog. Laert. 5,80—81); mit der notwendigen
Vorsicht wird man auch die den ältesten Sokrati-
kern angehörenden bzw. diesen zugeschriebenen
Dialoge berücksichtigen dürfen. Für die Einzel-
nachweise sei auf die einzelnen Titel hingewiesen.
Hier genügt es, summarisch festzustellen, daß
durch diese Verknüpfung mit vergleichbaren Ti-
teln derselben Zeit gesichert sind die Nr. 1, 3, 4, 5,
7, 8, 9, 10, 11, 12, 13, 14, 16, 18.
Ohne Rückhalt unter einem dieser Gesichts-
punkte ist lediglich Nr. 19.
2. Es liegt auf der Hand, daß Nr. 21—22
keine Dialoge sein können. Da handelt es sich um
doxographisch zusammenfassende Inhaltsanga-
ben (zweifellos mit anschließender Kritik) zu
denjenigen zwei Dialogen Piatons, die thematisch
eng zusammengehörten und deren ungewöhn-
licher Umfang eine solche Straffung besonders
nahelegte. Auch im Schriftenverzeichnis Theo-
phrasts ist eine Epitome aus Piatons Politela
registriert (Nr. 40). Bei Aristoteles selbst steht
in der Nähe Nr. 95, ein Auszug aus dem Timaios
und aus τά Άρχύτεια also wohl eine umfassende
Konfrontation der Lehren des Timaios mit den-
jenigen des Archytas.
V. Rose hat aus diesem Befund zunächst
methodisch richtig gefolgert, daß die Reihe der
Dialoge mit Nr. 20 ende. Er hat, wie auch seine
219
Fragmentsammlung zeigt, Nr. 20 als Dialog
aufgefaßt. Die spätere Forschung, die sich dieses
Titels mit größtem Eifer angenommen hat, hat
widersprochen. Da Περί τάγαθοΟ eine Ausein-
5 andersetzung mit Piatons Akroasis Περί τάγαθοϋ
enthielt, von der Aristoxenos El. Harm. 2, 1 p. 30,
lOff. Meib. (und Themistios or. 21, vol. II p. 21,
9 - 1 6 ed. Downey/Norman - aus anderer Quelle?
vgl. Favorin Frg. 52 Mensch.) nach Aristoteles
io berichtet, verstand man Nr. 2 0 - 2 2 als eine ge-
schlossene Gruppe von Schulschriften, deren be-
sonderer Gegenstand die Philosophie Piatons war.
Damit wurde Nr. 19 zum letzten der Dialoge.
Dies ist möglich, wenn auch nicht beweisbar,
is Man hat zu beachten (a), daß schon ihrem Aus-
gangspunkte nach Nr. 21—22 nicht auf der-
selben Ebene liegen wie Nr. 20: jene setzen sich
mit publizierten Dialogen auseinander (die ver-
gleichbaren Texte in den Pragmatien sind zu den
20 beiden Titeln genannt), dieses mußte mit dem
Bericht über einen unpublizierten Vortrag Pia-
tons beginnen. Schriften Περί τάγαθοΟ sind be-
kanntlich auch von Speusippos, Xenokrates,
Herakleides vom Pontos, Hestiaios und Straton
25 bezeugt (Diog. Laert. 4, 13; 5, 59; 5, 87; Simpl.
Phys. p. 151, 8 - 1 1 ; 453, 2 8 - 3 0 ; 454, 2 0 - 2 1
Diels). Mit den Hörernachschriften der Vorlesun-
gen Hegels waren sie in keiner Weise vergleich-
bar; man muß vielmehr annehmen, daß jeder
30 Autor nicht nur seine eigene Version des von
Piaton Vorgetragenen, sondern auch seine eigene
Stellungnahme zu Piatons Thesen bot, und daß
überdies (wie in der griechischen Literatur dieser
Epoche immer vorauszusetzen) die späteren Ver-
35 fasser ausdrücklich oder unausdrücklich gegen die
Darlegungen der früheren polemisierten. Über die
chronologische Folge der Schriften Περί τάγαθοϋ
können wir nur das eine sagen, daß Straton
unter den Autoren, die wir kennen, der letzte
40 gewesen sein muß; bemerkenswert bleibt, daß
noch er, der Piatons Vortrag sicher nicht mehr
selbst gehört hat, etwa 60 Jahre nach Piatons
Tod in die Diskussion über Sinn und Tragweite
jenes Vortrags einzugreifen für nötig gehalten zu
45 haben scheint, (b) Neben den Referaten über
den Inhalt des aristotelischen Περί τάγαθοΟ die
keine Rückschlüsse auf die Form des Werkes
220 Prolegomena zu den Fragmenten der Dialoge: 2,3
erlauben, besitzen wir nur ein einziges möglicher-
weise wörtliches Fragment (Frg. 86). Sein Wort-
laut spricht nicht gegen eine dialogische Ge-
staltung des Ganzen. Die Frage muß offen bleiben.
Wir können auch nicht ausreichend beweisen,
daß Nr. 19 ein Dialog war. Allerdings eignete
sich der Titel Περί παιδείας besonders zu einer
das Publikum außerhalb der Schule ansprechen-
den Behandlung. Das im Titel angezeigte Thema
hat zwar in den Pragmatien deutliche Spuren
hinterlassen, muß te aber den an philosophischer
Bildung interessierten Leser näher angehen als
den spezialisierten philosophischen Forscher.
Man darf fragen, ob auch Nr. 23 und 24
Dialoge waren. Zu Nr. 23 wird man auf Xeno-
phons Oikonomikos verweisen, vielleicht auch
auf Xenokrates (Diog. Laert. 4, 12), zu Nr. 24
auf Piatons Lysis, Speusippos und Xenokrates.
Über eine allgemeine Möglichkeit hinaus gelangen
wir nicht.
Von späteren Titeln ist nur Nr. 37 vielleicht
ein Dialog. Der Text ist verstümmelt (Diog.
Laert. hat einfach kopiert, Hesychios notdürftig
die alte Verderbnis zu beheben versucht). Düring
hat ihn wohl mit Recht in zwei Titel zerlegt.
Nr. 37a Περί παθών bleibt unergiebig (auch wenn
man gerne einen Text fassen möchte, der thema-
tisch von den πάθη sprach und vielleicht sogar
die μετριοπάθεια diskutierte), Nr. 37b Περί όργής
dagegen könnte durchaus ein Dialog gewesen sein.
Was dafür spricht, sind die Aristoteleszitate bei
Seneca De ira, die durch die Pragmatien (bsd.
NE 4, 11) nicht gedeckt sind; doch zu einem
Beweis reicht dies natürlich nicht aus.
3. Es wurde schon erwähnt, daß die Schriften-
verzeichnisse nicht vollständig sind; das ist bei
Aristoteles nicht anders als anderswo (auffallend
bei Herakleides, wo auf das Verzeichnis Diog.
Laert. 5, 86—88 eine Notiz folgt, in der gleich
zwei Dialoge genannt sind, die im Verzeichnis
selbst fehlen). Was für das Verzeichnis im ganzen
gilt, gilt auch für die Reihe der Dialoge im be-
sonderen.
Grundsätzlich hat man sich zu hüten, Titel,
die in der anderweitigen Literatur auftreten und
im Verzeichnis des Diog. Laert. fehlen, nur aus
diesem Grunde als Pseudepigrapha abzuweisen
oder sie mit einem der Titel des Verzeichnisses
zu identifizieren. Ich nenne vier Fälle, bei denen
die Lage jedesmal eine andere ist.
a) Plut. mor. 1118 C ( = adv. Col. 20) zitiert
Aristoteles έν τοις ΠλατωνικοΤς. Daß damit der
Dialog Περί φιλοσοφίας gemeint ist, ist weder
beweisbar noch wahrscheinlich. Denn weder ist
sein Inhalt, soweit wir ihn überblicken, aus-
schließlich eine Auseinandersetzung mit Piaton,
noch kann angenommen werden, daß Piaton im
Dialoge der Protagonist war. Wenn Philop. De
aetern. mundi p. 32, 5—8 Rabe (vgl. Plut, mor
1115BC) auf Περί φιλοσοφίας bezogen werden
darf, ist dies geradezu ausgeschlossen; denn daß
15
Aristoteles sich selbst derart schroff gegen den
anwesenden Piaton hätte äußern lassen, ist un-
denkbar. Überdies wäre schwer zu begreifen, was
Plutarch (bzw. dessen Gewährsmann) hätte ver-
anlassen können, den fraglichen Dialog nicht mit
20
seinem bibliographisch fixierten Titel, sondern
anders zu benennen. Man wird es vorziehen,
unter τά Πλατωνικά eine Schrift zu verstehen, die
es ausschließlich mit dem Ursprung und dem
Gehalt der platonischen Philosophie zu tun hatte.
25
b) Themistios or. 23, vol. II p. 90/91 ed.
Downey-Norman) zitiert einen Κορίνθιος διά-
λογος, in dem von einem korinthischen Bauern
erzählt war, der durch die Lektüre des platoni-
30 sehen «Gorgias» für die Philosophie gewonnen
wurde. Er parallelisiert selbst diese Erzählung
mit derjenigen von Axiothea von Phleius, auf die
die «Politela» ähnlich gewirkt haben soll wie
der «Gorgias» auf den Bauern; von Axiothea
35 hatte Dikaiarch berichtet (Frg. 44 W.; auch in
einem Dialog?). Es besteht nicht der geringste
Grund, den Titel des Themistios, in dem der
allbekannte Name der Stadt Korinth festsitzt, mit
dem Titel Nr. 6 des Verzeichnisses zu identi-
40 fizieren, der einwandfrei überliefert ist; eine
Verderbnis von ΝήρινΘος zu Κόρινθος wäre denk-
bar, nicht aber das umgekehrte, und eine Kor-
rektur von ΝήρινΘος in anderer Richtung muß
vorläufig reine Spielerei bleiben. Allerdings ist
45 Nerinthos, soweit ich sehe, singulär und weder
unter den historischen noch unter den mytholo-
gischen Personennamen anderweitig belegt.
 Prolegomena zu den Fragmenten der Dialoge: 3
c) Diog. Laert. 1, 1 und 1, 8 zitiert einen
Μαγικός. Suidas s. v. Antisthenes bemerkt zu
dem Titel, er werde entweder dem Aristoteles
oder einem Antisthenes zugeschrieben, wobei es
fraglich sei, ob unter diesem der alte Sokratiker
oder der bedeutend jüngere Historiker Antisthe-
nes von Rhodos (FGrHist 508, um 200 v. Chr.
wirkend; hat sich selbst oder wurde von anderen
dem Peripatos zugezählt) verstanden werden
müsse. Im Verzeichnis des Hesychios erscheint
der Titel unter den Pseudepigrapha des Aristote-
les (Nr. 192).
Methodisch stehen die früher schon angedeu-
teten Möglichkeiten offen. Entweder ist ein Buch,
das herrenlos geworden war, auf einen berühmten
Namen, zu dem es nach Stil und Gehalt zu passen
schien, gestellt worden, oder man hat umgekehrt
ein echtes Werk, das nach Stil, Inhalt, Niveau
und Tendenz zum Verfasser, den es nannte, nicht
zu passen schien, seinem Autor abgesprochen.
In unserem Falle liegen die Dinge freilich un-
günstig. Was zunächst den Alternativnamen an-
geht, so mag man geneigt sein, dem alles in allem
selteneren Namen Antisthenes den Vorzug zu
geben; immerhin ist sogleich beizufügen, daß
sich der Sokratiker durch seine Kyros-Dialoge
(das Verzeichnis Diog. Laert. 6, 15—18 nennt
nicht weniger als vier Titel) empfehlen konnte,
der peripatetische Historiker dadurch, daß er
eine Philosophendiadochie verfaßt hat. An Moti-
vierungen einer sekundären Zuschreibung fehlte
es also nicht ganz. Man wird beifügen, daß nach
allem, was wir vermuten dürfen, der Dialogstil
des Sokratikers Antisthenes von demjenigen des
Aristoteles so stark abwich, daß eine Verwechs-
lung des einen mit dem anderen ernsthaft kaum
möglich gewesen sein kann. Weiterhin ist es nicht
recht einzusehen, was den um 200 v. Chr. schrei-
benden peripatetischen Historiker veranlaßt ha-
ben sollte, einen Dialog über die Magier zu publi-
zieren.
Umgekehrt fehlt es nicht an Ansatzpunkten
bei Aristoteles. In Metaph. 1091b 10 werden die
Magier ausdrücklich erwähnt ; der überaus knappe
Hinweis setzt zwingend voraus, daß der Verfasser
anderswo ausführlich über die Lehren der Magier
gehandelt hatte und darum an dieser Stelle mit
221
informierten Lesern rechnen durfte. Frg. 23 lehrt,
daß in Περί φιλοσοφίας von der Prinzipienlehre
sowohl der Ägypter wie auch der Magier die Rede
war. Endlich stellt sich die Frage, wohin die
s Zitate Diog. Laert. 2, 45 und Plin nat. hist. 30, 3
gehören, zu Περί φιλοσοφίας oder in den Μαγικός.
Außerdem wird man diesen Titel von der Sache
her in die Nähe des Ζωροάστρης des Herakleides
Pontikos (Frg. 68—70 W.) und des Άκίχαρος
io Theophrasts (Diog. Laert. 5, 50) rücken dürfen.
Grundsätzlich wird man einem Dialog, der
altorientalische Weisheit zu diskutieren ver-
spricht, mit einigem Mißtrauen gegenübertreten,
dann aber auch damit rechnen, daß wohl schon
is im nachtheophrastischen Peripatos die Neigung
bestand, an Aristoteles all das beiseite zu
schieben, weis ihn in eine allzu große Nähe zur
spekulativen Theologie der orthodoxen Piaton-
schüler Speusippos und Xenokrates zu bringen
20 drohte. Zu einem klaren Schluß gelangen wir
nicht. Den Μαγικός dem Aristoteles zu geben ist
bedenklich ; wir können aber auch nicht zwingend
beweisen, daß er nicht von ihm stammen kann,
d) Zitiert wird bei Athen., Plut, und Apollo-
25 nios mirab. eine Schrift Περί μέθης. Sie fehlt im
aristotelischen Schriftenverzeichnis, doch figu-
riert derselbe Titel in demjenigen Theophrasts
(Diog. Laert. 5, 44). Weiterhin zitieren Plut,
und Athen, ein Συμπόσιο ν des Aristoteles, also
30 unseren Titel Nr. 10. Auch hier sind voreilige
Identifikationen zu vermeiden. Es steht erstens
keineswegs fest, daß nur eine einzige Schrift
Περί μέθης existiert hätte und von Athen, u. a.
dem Aristoteles, im Verzeichnis aber Theophrast
35 zugeschoben worden wäre. Zweitens ist es auch
nicht wahrscheinlich, daß Περί μέθης nur der
Nebentitel des „Symposion" gewesen wäre. So-
weit die wenigen Fragmente ein Urteil gestatten,
wurde im „Symposion" hauptsächlich darüber
40 diskutiert, wie ein solches festliches Beisammen-
sein geziemend zu begehen sei ; von einschlägigen
Versreihen Homers war die Rede, und es kann
auch sein, daß zwischen diesen Erörterungen
(die Piatons „Nomoi" wohl näher gestanden
45 haben als Piatons „Symposion") und NE 4,
12—14 ein Zusammenhang bestanden hat. Περί
μέθης war dagegen vermutlich überhaupt kein
222 Prolegomena zu den Fragmenten der Dialoge: 3 , 4 , 5 , 6
Dialog, sondern eine gelehrte Untersuchung, die
das im Titel genannte physiologische Phänomen
zu erklären unternahm.
4. Bei der Liste Nr. 1—20 verbleibt noch ein
Sonderproblem. Wir dürfen zum mindesten für
Nr. 1—19 zuversichtlich annehmen, daß es alle-
samt Exoterika in dem von uns vorausgesetzten
Sinne, also für ein nicht-spezialistisches Publikum
publizierte Werke sind. Dies besagt aber noch
nicht, daß es sich durchwegs um Dialoge im
strengen Sinne des Wortes handeln muß. Für
Nr. 12 schließt das Zitat Frg. 54, das sich auf den
Eingang des Werkes bezieht, praktisch aus, daß
ein Dialog vorliegt. Der Titel Προτρεπτικός πρός
Θεμίσωνα (den der Stoiker Zenon in seinen
„Erinnerungen an Krates" angeführt hat, womit
er also ungewöhnlich gut bezeugt ist, SVF 1, 273)
zeigt, daß es eine der Form nach mit Isokrates
or. 2 vergleichbare Schrift gewesen sein muß,
also ein öffentliches Sendschreiben, in welchem
der Verfasser dem Adressaten darlegte, wie er
als Fürst mit der Philosophie umzugehen und
sie sich für seine Regententätigkeit nutzbar zu
machen habe.
Ein Text desselben Typus kann auch Nr. 18
gewesen sein. Cie. Ep. Att. 12, 40, 2 und 13, 28, 2
erwähnt ein Schreiben des Aristoteles an König
Alexander, als Συμβουλευτικός abgefaßt augen-
scheinlich bald nach dem Regierungsantritt des
jungen Königs (vgl. Vita Ar. Marc. Z. 94—98
ed. Gigon). Cicero hat es selber in der Hand ge-
habt. Daß Xenokrates Προς Άλέξανδρον περί
βασιλείας δ (Diog. Laert. 4, 14) und Theophrasts
TTpôç Κάσανδρον περί βασιλείας α (Diog. Laert.
5, 47) auf Schriften derselben Art zu beziehen
sind, ist möglich, aber nicht sicher. Ebenso
wenig wissen wir, ob der von Cicero benutzte
Συμβουλευτικός mit dem Titel Nr. 18 identisch
ist. Wir werden zwar ungerne annehmen, daß
ihn Cicero aus einer der beiden Sammlungen
von Briefen des Aristoteles herausgegriffen hat,
doch damit ist noch nicht viel gewonnen. Der
Συμβουλευτικός kann neben unserm Titel Nr. 18
und neben den Sammlungen der Briefe (die wahr-
scheinlich alle unecht waren) ein drittes Werk ge-
wesen sein. Abhandlungen Περί βασιλείας sind
auch von Theophrast und Straton, dann von den
Stoikern Persaios, Sphairos, Kleanthes bezeugt.
In allen diesen Fällen muß es sich um grund-
sätzliche Erörterungen gehandelt haben, bei den
Stoikern sicher in Traktatform, bei den beiden
5 Peripatetikern vielleicht als Dialoge. Auch bei
Aristoteles wird man nicht ganz ausschließen,
daß Nr. 18 ebenfalls ein Dialog war. Der aus ver-
schiedenen Komponenten zusammengearbeitete
Abschnitt περί βασιλείας in Pol. 3, 14—17 (zu
io dem noch einiges Andere dazuzunehmen ist)
kann schließlich sowohl mit Nr. 18 wie mit Nr. 4
(vgl. Piaton Πολιτικός ή Περί βασιλείας Diog.
Laert. 3, 58) in Beziehung stehen, wie auch mit
dem bei Cicero genannten Συμβουλευτικός,
is 5. Sind die Titel in Nr. 1—19 (—20) in einer
sinnvollen Ordnung aufgereiht? Feststellbar ist
dergleichen wie früher schon erwähnt, nur für
Nr. 1—5, insofern als die abnehmende Buchzahl
die Anordnung bestimmt hat. Weiter gelangen
20 wir nicht. Man möchte gern vermuten, daß ur-
sprünglich Nr. 11 und 15 nebeneinander standen
nicht bloß als Diskussion je eines charakteristi-
schen Aspektes der σωματικά und der εκτός άγαθά
sondern auch, weil πλοΰτος und ευγένεια zu den
25 vier in Arist. Pol. immer wieder vorausgesetzten
Gesichtspunkten gehören, unter denen sich in
einem Staate die Regimentsfähigkeit ausdiffe-
renziert (die zwei anderen sind, einander polar
gegenüber stehend, ελευθερία und άρετή). Sinn-
30 voll stehen Nr. 13 und 14 nebeneinander (beide
Dialoge haben es mit der Relation zwischen dem
Menschen und. der Gottheit zu tun), ebenso
natürlich Nr. 17 und 18, beide auf Probleme der
Staatsführung bezogen. Im Blick auf Piaton
35 möchte man gerne Nr. 4 und 7 nebeneinander
rücken und endlich fragen, ob die Nachbarschaft
von Nr. 9 und 10 in diesem Sinne ausgedeutet
werden darf, daß auch das aristotelische Sym-
posion wie das platonische eine Diskussion
40 περί έρωτος enthielt. In den wenigen Fragmenten
ist allerdings davon nicht die geringste Spur
wahrnehmbar, und allgemeine Erwägungen lassen
eher darauf schließen, daß Aristoteles sein Sym-
posion mit Absicht anders orientiert hat als
45 Piaton.
6. Die Bezeugung der Dialoge verteilt sich
auf viele Autoren vom 3. Jhd. v. Chr. an bis zum
 Prolegomena zu den Fragmenten der Dialoge: 6 , 7
Ende der Antike. Dabei ist sie quantitativ
außerordentlich gering. Die Zahl der durch
Autorennamen und Buchtitel einwandfrei ge-
sicherten Zitate erreicht nicht einmal vierzig;
dazu kommt ein knappes Dutzend mit dem Ver-
merk έν διαλόγω bzw. έν διαλόγοις. Wörtliche
Zitate, die mehr als nur einige Worte umfassen
liegen vor nur für Nr. 11 und 13.
Bei diesem Befund ist es auch nicht leicht
festzustellen, wann die Dialoge untergegangen
sind, bzw. welches die letzten Autoren sind, die
sie noch selbst in der Hand gehabt haben. Als
Rahmen sind gegeben: als terminus post quem
die Zeit des Andronikos, also die Mitte des
1. Jhd. v. Chr. und als terminus ante quem unter
allen Umständen die Erneuerung des Platonis-
mus durch Plotin und der mit Porphyrios an-
hebende Versuch einer endgültigen Synthese
zwischen Piaton und Aristoteles (2. Hälfte des
3. Jhd. n. Chr.). Wären um diese Zeit die Dialoge
des Aristoteles noch vorhanden gewesen, hätten
die Neuplatoniker nicht gezögert, ihre Synthese
in erheblichem Umfang auf die Dialoge abzu-
stützen ; die wenigen Zitate, die sich aus der Zeit
zwischen Porphyrios und Boethius finden, legen
die Annahme nahe, daß diese Zeit eben nur noch
Zitate besaß, also die Dialoge nur noch aus
zweiter und dritter Hand kannte. Mit der gebo-
tenen Vorsicht darf man den Verlust vielleicht
auf das Ende des 1. Jhd. n. Chr. festlegen. In der
Mitte des 2. Jhd. n. Chr. arbeiten sowohl der
Platoniker Attikos wie auch der Peripatetiket
Alexander v. Aphrodisias faktisch nur noch mit
derjenigen Edition der Pragmatien, die auch wir
noch besitzen. Attikos läßt überhaupt keine Spur
von direkter Benutzung der Dialoge erkennen;
die Informationen, die er über die Pragmatien
hinaus liefert, entnimmt er der Doxographie, die
ihrerseits allerdings die Dialoge sehr wohl be-
rücksichtigt hat. Alexander hat zwar vielleicht
Nr. 20 und Nr. 54, dazu Nr. 102 zur Verfügung,
doch seine allgemeine Charakterisierung der
Dialoge wird auf älterer Tradition beruhen und
zielt außerdem so gut wie ausschließlich auf
Nr. 13.
Was in der Zeit nach Alexander v. Aphrodi-
sias aus den Dialogen zitiert wird, dürfte aus-
223
nahmslos aus zweiter Hand stammen. Für die
etwas frühere Zeit bilden lediglich die Zitate bei
Cicero, Seneca und Plutarch ein Problem. Sie
scheinen teilweise übernommen, teilweise aus
5 eigener Lektüre der Originaltexte zu stammen.
Bei Cicero sind die ungewöhnlich wichtigen Frg.
56 aus Nr. 13 und Frg. 24 aus Nr. 3 zweifellos
aus zweiter Hand; wahrscheinlich ist nur, daß
er Nr. 1, 4, 12 selbst eingesehen hat. Bei Seneca,
io der in der Verarbeitung des gegebenen Materials
und im Verwischen der Spuren der von ihm be-
nutzten Autoren viel weiter gegangen ist als Cice-
ro, ist es praktisch fast unmöglich festzustellen,
woher er das streckenweise reichlich vorhandene
15 aristotelische Gedankengut bezogen hat. Wieder
anders steht es bei Plutarch, dem man die Kennt-
nis einiger aristotelischer Dialoge ebenso zutrauen
möchte wie die Fähigkeit, seine Exzerpte immer
wieder elegant zu einem leidlich homogenen Gan-
20 zen umzuformen.
Daß Athenaios ebenso wie Sextus Empiricus
alle Zitate aus zweiter Hand haben, bedarf keines
Beweises.
Über die Ursachen des Verschwindens der
25 Dialoge in der frühen Kaiserzeit brauchen wir
nach dem, was in den allgemeinen Prolegomena
über die Verdrängung der hellenistischen Aus-
gabe des Aristoteles durch diejenige des Androni-
kos bemerkt wurde, nichts weiter zu sagen. Die
30 Dialoge müssen obsolet geworden sein in dem
Augenblick, in welchem der Peripatos seine
betont nüchterne, auf der permanenten gegen-
seitigen Kontrolle von rationaler Spekulation und
Observation der Tatsachen beruhende univer-
35 sale Wissenschaftlichkeit gegen den Piatonismus
(und auch gegen wesentliche Aspekte der Stoa)
auszuspielen begann. Die peripatetische For-
schung verstand sich als Exegese der als das autori-
tative Modell einer an den Sachen selbst orien-
40 tierten wissenschaftlichen Arbeit bewunderten
Pragmatien. Für die Dialoge blieb da kein Platz
mehr übrig. Und mit überflüssig gewordener
Literatur ist die Antike nie zimperlich umge-
gangen.
45 7. Zu einem bis dahin nur am Rande be-
rührten, für uns aber entscheidenden Problem-
kreis gelangen wir mit der Frage, welche Mög-
224 Prolegomena zu den Fragmenten der Dialoge: 7
lichkeiten uns zur Verfügung stehen, um eine
Vorstellung vom Inhalt der einzelnen Dialoge zu
gewinnen.
Nur summarisch ist auf das Nächstliegende
hinzuweisen, die Dialogtitel und die Dialogzitate. s
Die 15 reinen Sachtitel und die zwei Titel,
die eine Sachangabe mit dem Namen einer Per-
son, die im Dialog eine Rolle gespielt haben muß,
kombinieren, geben einen allgemeinsten Begriff
vom verhandelten Gegenstand. Vor allem in zwei io
Richtungen läßt sich von den Titeln aus weiter-
kommen.
a) Legitim ist erstens, ob und wo dieselben
Titel sonst noch in der Antike bezeugt sind.
Grundsätzlich lassen sich (wie oben schon ange- is
deutet) Dialogtitel ähnlich auswerten wie die
Titel von Tragödien. Wo mehrere Dichter Tra-
gödien mit einem und demselben Titel verfaßt
haben, darf von vorne herein eine qualifizierte
Beziehung unter solchen Werken angenommen 20
werden. Der spätere Tragiker sucht durch Neu-
verteilung der Gewichte und Neugestaltung der
Charaktere und Handlungsabläufe den gegebenen
Mythos anders und besser zur Wirkung zu
bringen als sein Vorgänger. Bei Dialog wird es im 25
Prinzip nicht anders gewesen sein. Daß Aristo-
teles in Nr. 1 den Begriff der Gerechtigkeit, den
Piaton in seiner Politeia ή Περί δικαιοσύνης her-
ausgearbeitet hatte, bewußt korrigierte, läßt
sich noch aus den geringen Resten erschließen. 30
Auch die entsprechenden Titel des Speusippos
und Xenokrates müssen in einem Zusammenhang
mit Piatons Werk gestanden haben; wie ihre
Relation zum aristotelischen Dialog war, können
wir schon darum nicht wissen, weil uns die 35
Chronologie der Schriften der beiden Piaton-
schüler unbekannt ist ; daß eine Relation bestand,
ist in jedem Falle anzunehmen. Dasselbe gilt für
Aristoteles Nr. 4 und 7 und die korrespondie-
renden Titel Piatons ; die gelegentlichen An- 40
spielungen auf diese Dialoge, die wir in den
Pragmatien glauben konstatieren zu können,
lassen vielleicht gewisse Rückschlüsse auf die
Diskussionen bei Aristoteles zu. Als ein Sonder-
fall darf der häufig belegte Titel Symposion 45
erwähnt werden. Zweifellos sind alle im 4. und
3. Jhd. verfaßten Dialoge dieses Titels, ange-
fangen von Piaton und Xenophon miteinander
verflochten. Jeder Philosoph brachte seine eigene
Meinung darüber mit, wie ein Symposion zu
organisieren sei und welches die für einen solchen
Anlaß passenden Gesprächsgegenstände seien,
und verfocht diese Meinung gegen die entspre-
chenden Werke seiner Vorgänger. So wird es von
da her zuweilen möglich, eine etwas genauere
Vorstellung von den Dialogen des Aristoteles zu
gewinnen.
b) Weiterhin ist es sinnvoll und notwendig,
das in einem Dialogtitel genannte Stichwort in
den uns erhaltenen Pragmatien aufzusuchen. Je
nach dem Volumen, das es im Kontext der Prag-
matien besitzt, sind Folgerungen auf seine Be-
handlung im Dialog möglich.
c) Von den zwei Namentiteln ist der eine (Nr.
6) bisher unerklärt. Der andere (Nr. 8) kann sich
nur auf die Titelfigur des gleichnamigen platoni-
schen Dialogs beziehen (die ihrerseits vielleicht
von einem ausführlicheren Porträt in einem
älteren sokratischen Dialog ausgeht), oder dann
auf den bei Diog. Laert. 2, 26 erwähnten jüngsten
der drei Söhne des Sokrates. In jedem Falle war
die Szenerie dieses Dialogs sokratisch. Unbe-
stimmbar ist das Verhältnis zu dem im Schriften-
verzeichnis des Antisthenes (Diog. Laert. 6, 18)
aufgeführten Titel Μενέξενος ή Περί toü άρχειν,
dann zu dem „Menexenos", der in Diog. Laert.
2, 124 unter den Werken Glaukons figuriert und
endlich zum „Menexenos" des Megarikers Philon
(Clem. Alex. Str. 4, 121, 5).
d) Die Zitate aus dem Text der Dialoge betref-
fen niemals den Gesamtinhalt eines Dialoges, son-
dern nur Einzelheiten. Der Umfang solcher Ein-
zelheiten kann stark schwanken; Grammatiker
pflegen einzelne Worte und Sätze auszuheben,
während Doxographen über den Inhalt größerer
Abschnitte berichten ; sozusagen dazwischen ste-
hen Äußerungen bemerkenswerter Gedanken oder
Informationen über interessante und auffallende
Tatsachen. Verhältnismäßig ergiebig sind etwa
Frg. 56 und 65 aus Nr. 13, sowie Frg. 24, das,
wenn auch in tendenziös zusammengestellten
Stichworten, immerhin eine gewisse Vorstellung
von Inhalt des Hauptteils des dritten Buches
 Prolegomena zu den Fragmenten der Dialoge: 7 , 8
von Nr. 3 zu geben vermag. Paradox ist, daß die
einzigen Zitate, die etwas vom Stil der Dialog-
führung erkennen lassen, au3 dem philosophisch
wenig bedeutenden Nr. 15 stammen. Wie sehr
man sich im übrigen hüten muß, aus isolierten
Zitaten auf den Gesamtcharakter eines Dialoges
zu schließen, lehrt ein einfaches Experiment:
Man versuche, aus den vier Stellen, an denen
Aristoteles ausdrücklich den platonischen Phai-
don zitiert, zu entnehmen, was der Inhalt dieses
Dialoges gewesen sein könnte. Man gelangt nicht
weiter als bis zu der Vermutung, es sei da teils
von den είδη, teils von kosmologischen Problemen
die Rede gewesen.
8. Bei welchen Autoren im weiteren Umkreis
des Aristoteles ist damit zu rechnen, daß sie die
Dialoge gelesen haben und von ihnen beeinflußt
worden sind, bzw. positiv oder negativ zu ihnen
Stellung genommen haben? Ich unterscheide
dabei die Zeitgenossen und die zwei anschließen-
den Geilerationen etwa bis zum Tode Epikurs
(271 v. Chr.) von den späteren Autoren, soweit
sie die Dialoge selbst gelesen haben können, was
bis in das erste Jahrhundert der Kaiserzeit
hinabführt.
In der ersten Epoche sind prinzipiell vier
Gruppen zu unterscheiden.
a) Die Philosophen. Wir wissen nicht, wann
Aristoteles Dialoge zu schreiben begann und wie
sie sich über seine Lebenszeit verteilen (nur Nr. 5
muß zwischen 360 und 350 v. Chr. entstanden
sein; doch dies rechtfertigt in keiner Weise die
seit W. Jaeger immer wiederholte Behauptung, alle
Dialoge seien „Jugendwerke" gewesen), haben
aber mit der Möglichkeit zu rechnen, daß schon
Speusippos und Xenokrates gegen aristoteli-
sche Dialoge polemisierten, — und umgekehrt.
Bedauerlich ist, daß wir über die Relation der
Dialoge des Herakleides Pontikos, die ihrer ein-
fallsreichen und farbenprächtigen Gestaltung
wegen noch lange gelesen wurden, zu denje-
nigen des Aristoteles nichts wissen; dabei ha-
ben der eine wie der andere in den Dialogen
von Pythagoras und Empedokles gesprochen,
um nur dies zu erwähnen. Daß Dikaiarchos und
Aristoxenos aristotelische Dialoge berücksichtigt
haben, darf man zuversichtlich annehmen; die
225
Fragmente der Dialoge Dikaiarchs zeigen, daß
sowohl die Seelenlehre von Nr. 13 wie auch die
Lehre vom βίος θεωρητικοί (die in Nr. 3 und 13
eine bedeutende ' Rolle gespielt haben muß,
s dagegen schwerlich in Nr. 12) diskutiert war. Dies
zweite gilt, auch wenn nach Frg. 25 W. Theo-
phrast als der Hauptgegner Dikaiarchs erscheint
(wobei letztlich offen bleiben muß, ob Dikaiarch
Theophrasts Werk Περί ευδαιμονίας, das auch von
io Cicero De fin. 5, 24ff. benutzt ist, anvisiert oder
ob Theophrast etwa in einem Dialog dés Dikai-
archos als Gegenspieler eingeführt war). Daß
zwischen dem Oeuvre Theophrasts und demjeni-
gen des Aristoteles im ganzen wie im einzelnen
is denkbar enge Beziehungen bestanden, wird man
von vorne herein annehmen und ist in anderem
Zusammenhang schon notiert worden ; an Dialog-
titeln Theophrasts ist allerdings nur ein Mini-
mum greifbar (sein Kallisthenes ή Περί πένθους
2o dürfte teilweise Nr. 13 nahe gestanden haben).
Desgleichen wird Demetrios von Phaleron auf
aristotelische Dialoge Bezug genommen haben
(etwa auf Nr. 1 und 4), und bei Straton wird
man nicht übersehen, daß, von Περί τάγαθοϋ
25 abgesehen, nicht weniger als vier seiner Titel
mit Dialogtiteln des Aristoteles übereinstimmen
(Nr. 1, 3, 16, 18).
Epikur und Zenon haben sich selbstver-
ständlich mit den Dialogen des Aristoteles aus-
30 einandergesetzt, nicht zuletzt, um deren Ein-
fluß auf das athenische Publikum zu neutrali-
sieren. Methodisch ist es zulässig, bei allen
Polemiken dieser beiden Schulgründer, wo es der
Gegenstand erlaubt, zunächst an die Dialoge
35 als Zielpunkt zu denken, und erst in zweiter
Linie an die sonstigen, nur den Spezialisten zu-
gänglichen und für diese bestimmten Texte.
Ausdrücklich zu erwähnen sind sodann drei
Gegner des Aristoteles von denen zwei der Me-
40 garischen Schule zugerechnet werden, der dritte
sich selbst als Pythagoreer bezeichnet hat.
Eubulides von Milet hat eigens gegen Aristo-
teles geschrieben (Eus. Praep. ev. 15, 2, 5;
Diog. Laert. 2, 108/9) und Alexeinos von Elis in
45 seinen 'Απομνημονεύματα (zum Titel vgl. Xeno-
phon und Zenon) ebenfalls gegen ihn polemisiert
(Eus. a. O. 15, 2, 4; vgl. Diog. Laert. 2, 109/110).
226 Prolegomena zu den Fragmenten der Dialoge: 8
Wir kennen daraus nur noch Bemerkungen zur
Person, doch ist kaum anzunehmen, daß sich
die beiden Angriffe in persönlicher Invektive
erschöpft hätten; auch die Schriften, also von
allem die publizierten Dialoge werden attackiert
worden sein, und man darf fragen, ob Aristoteles
nicht nur in den Pragmatien, sondern auch in
bestimmten Dialogen auf eine Weise gegen die
Megariker diskutiert hat, die zum Widerspruch
reizte (vgl. Met. 1046b29ff.). Dasselbe gilt für
den Pythagoreer Lykon. Auch da wissen wir nur
von Anschuldigungen, die das Privatleben des
Aristoteles angehen (Eus. a. O. 15, 2, 8). Doch
dürfte gerade ein Pythagoreer, mit dessen Obser-
vanz sich Aristoteles gewiß nicht bloß in Nr. 98
und 102, sondern auch in den Dialogen befaßt
hat, mehrfachen Anlaß gehabt haben, zur aristo-
telischen Interpretation der pythagoreischen
Überlieferung Stellung zu nehmen.
Daß die erhaltenen spärlichen Notizen aus-
schließlich die Biographie angehen, darf nicht
zu unbedachten Verallgemeinerungen hinsicht-
lich des Gesamtcharakters der Schriften, aus
denen sie exzerpiert sind, verführen.
b) die Historiker. Ich erwähne hier nachdrück-
lieh nur Theopomp, Timaios und Philochoros,
die sich alle mit der Person des Aristoteles und
in einem gewissen Umfang auch mit seinem
Werke befaßt haben. Für Theopomp ist eines-
teils auf FGrHist 115 F 250 und 291 zu verweisen,
andernteils auf den höchst merkwürdigen Exkurs
über θαυμάσια im 8. Buch der Philippika (FGr-
Hist 115F 64—77; dazu F 277, 392, 394), wo
offensichtlich versucht wird, durch eigene Er-
zählungen die philosophischen Mythen Piatons,
wohl auch des Aristoteles und des Herakleides
zu übertrumpfen. Bei Timaios finden wir ziem-
lich massive Angriffe auf die Person des Aristo-
teles in FGrHist 566F156, 157 (aus Timaios
stammt auch Ael. var. hist. 3, 19) ; eine Polemik
gegen kulturgeschichtliche Angaben des Aristo-
teles, die aus den Politien oder aus einem Dialog
(Nr. 1, 4 oder 17 könnte in Frage kommen)
herausgegriffen sind, liegt in 566 F 12 vor. Aus
Philochoros endlich, haben wir, soweit ich sehe,
nur biographische Informationen (FGrHist 328 F
223/224), was natürlich die Benutzung der Dialo-
ge keineswegs ausschließt, auch wenn etwa die
Frage, ob Nr. 14 auf eine seiner kultgeschicht-
lichen Schriften (FGrHist 328 F 76—88) einge-
wirkt hat, mit unsern Mitteln nicht beantwortet
5 werden kann.
Am Rande ist zu beachten, daß wahrschein-
lich in der Mehrzahl der Dialoge Aristoteles an-
ders als Piaton von zeitgenössischen Situationen
ausging und sich selbst als Gesprächspartner ins
10 Spiel brachte; da ergaben sich denn echte oder
scheinbare Informationen, die die Historiker
(auch die Verfasser von Philosophenbiographien
und Sammler von Apophthegmata) aufzugreifen
geneigt sein konnten.
15 Von Interesse sind weiterhin die Alexander-
historiker, auf deren Schilderungen persischer
und indischer Lebensordnung, Religion und
„Philosophie* ' gelegentlich auch aristotelische Dia-
loge eingewirkt haben können. Wenn Onesikritos
20 (FGrHist 134) sich in seiner Beschreibung Indiens
anerkanntermaßen an kynischen Lehren orien-
tiert hat, so verwundert es nicht zu sehr, daß
Megasthenes (FGrHist 715) ein Gegenstück ge-
liefert hat, in welchem platonische und aristote-
25 lische Elemente herrschen; so registriert er bei
den indischen Philosophen die Lehre vom fünften
Element, aus dem der Himmel und die Gestirne
bestehen (715 F 33 § 59).
In anderer Richtung darf man sich endlich
30 fragen, ob zwischen der Ideologie der frühhelle-
nistischen Monarchie im allgemeinen und Nr. 18
(vor allem, wenn sich sein Inhalt mit Pol. 3,
14—17 berührte) und Nr. 4 eine nähere Bezie-
hung bestand. Man wird von vorne herein an-
35 nehmen, daß aus mehreren Gründen eine aristo-
telische Diskussion über das Wesen und die Auf-
gabe des vollkommenen, gottähnlichen Staats-
mannes und Fürsten den Historikern bedeutend
mehr zu bieten hatte als die entsprechenden
40 Texte der Platoniker und Stoiker.
c) die Redner. Hier sind zwei Problemkreise
zu notieren. EinnuJ. muß ein ausgeprägtes Kon-
kurrenzverhältnis zu Isokrates und dessen Schule
bestanden haben: begreiflicherweise, sofern zwar
45 Isokrates deutlich unter dem Einfluß der Sokra-
tik steht und vielleicht auch denjenigen einiger
aristotelischer Dialoge erfahren hat, im übrigen
 Prolegomena zu den Fragmenten der Dialoge: 8
jedoch ein Bildungsprogramm verkündete, das
mit dem, was Aristoteles unter Philosophie
(Nr. 3) und philosophisch fundierter παιδεία
(Nr. 19) verstand, kaum vereinbar war.
Der Gegensatz konkretisierte sich in einem
Werke des Isokrateers Kephisodoros Κατά 'Αρι-
στοτέλους in 4 Büchern, das sich nach den Zeug-
nissen (Eus. a. O. 15, 2, 7 und 14, 6, 9/10; Athen.
60 DE, 122 B) ausführlich mit der Biographie
und der Lehre des Aristoteles befaßt haben muß.
Die Lehre entnahm er zweifellos den Dialogen.
Wie er vorging, wissen wir nicht. Auch da ist
davor zu warnen, aus den wenigen, tendenziös
ausgewählten Zitaten zu weit reichende Schlüsse
auf das Niveau und die Stoßrichtung des Ganzen
zu ziehen.
Das zweite Problem ist Demosthenes und
sein Werk. Es ist wenig wahrscheinlich, daß
ein Redner und Politiker von seinem Format
von der Philosophie seiner Zeit völlig unberührt
geblieben wäre. Doch die dürftigen antiken
Notizen darüber, daß er Schüler Piatons oder des
Megariker's Eubulides gewesen sei, verraten nur,
daß man faktisch nichts wußte und sich mit
dünnen Vermutungen behalf. Vielleicht könnte
eine sorgfältige Prüfung der Texte weiterführen.
Daß der Peripatos der ciceronischen Zeit Demo-
sthenes als Schüler des Aristoteles in Anspruch
zu nehmen suchte, zeigt vor allem Test. 11
d) die Dichter. Daß die Dichter der Mittleren
und Neuen Komödie zuweilen die zeitgenössi-
schen Philosophen berücksichtigen und sich über
deren Person, Lehrbetrieb und Doktrin aus-
ließen, zeigt u. a. Diog. Laert. 3, 26—28 über
Piaton. Aristoteles, der mit seinen Schülern als
Ausländer zwar in der Gesellschaft, nicht aber
im politischen Leben Athens eine Rolle spielte
(man hat gerade angesichts der Dialoge zu be-
achten, daß er zur Polis, in der er lebte und
wirkte, eine prinzipiell andere Beziehimg hatte
als Piaton), bot der Komödie wohl wenige
brauchbare Ansatzpunkte. Dem steht gegenüber,
daß die Problemstellung mancher Dialoge (etwa
Nr. 9, 11, 15, 16) die Dramatiker interessieren
konnte; in den Reflexionen zur Lebensweisheit,
wie sie die Komödie jener Zeit liebte, mögen mehr
Anregungen durch aristotelische Texte stecken,
227
als wir nach dem gegenwärtigen Stand unserer
Kenntnisse wahrzunehmen vermögen.
Zum möglichen Einfluß der aristotelischen Dia-
loge auf spätere Generationen ist im wesentlichen
s folgendes zu bemerken.
e) Was nochmals die Philosophen angeht,
so ist es ebenso selbstverständlich, daß die
Bibliothek des Peripatos in Athen die Dialoge
des Aristoteles besaß wie daß die Akademie zu
io allen Zeiten über die Dialoge Piatons hat ver-
fügen können. Auch wenn die Probleme, die die
Schule erörterte, nicht mehr diejenigen der
Archegeten waren oder doch die Akzente anders
lagen, bewahrte man natürlich ihr Oeuvre auf.
i5 Bei den Stoikern lassen manche Titel, aber
auch die Stoßrichtung mancher Polemiken gegen
den Peripatos darauf schließen, daß die aristo-
telischen Dialoge anvisiert waren. Wenn umge-
kehrt Panaitios und noch mehr Poseidonios in
20 einem erstaunlichen Umfang aristotelische Po-
sitionen übernehmen und sie gegen Chrysippos
in ihr stoisches System einarbeiten, so werden
sie ebenfalls in entscheidender Weise durch die
Dialoge beeinflußt worden sein; die Aristoteles-
25 Zitate etwa bei Cicero, De nat. deor. 2 dürfen
ausnahmslos durch Poseidonios vermittelt sein;
bei diesem wird man wohl noch eine umfassende
Kenntnis aller Dialoge voraussetzen dürfen.
Auch die epikureische Schule wird sich
30 zur Hauptsache an die Dialoge gehalten haben.
Auf sie werden die Aristoteleszitate zurückgehen,
die in den Texten Philodems zutagegetreten
sind. Von Cicero selbst sei im übrigen nur noch
einmal notiert, daß er mit ziemlicher Wahr-
35 scheinlichkeit Nr. 1, 4, 12 selbst in der Hand
gehabt hat. Äußerst unübersichtlich ist dagegen
die Lage bei Philon von Alexandrien. An An-
spielungen auf Doktrinen, die in den Dialogen
diskutiert worden sein müssen, fehlt es nicht;
40 doch Philon verarbeitet alles mit einer solchen
Gewandtheit, daß man nur in seltenen Fällen sei-
ne Quelle fassen und umgrenzen kann. Dringend
zu warnen ist vor einer Überschätzung des Anteils
der Stoa an Philons Philosophica; vieles ist in
45 Wahrheit peripatetisch, nur zuweilen leicht
stoisch überfärbt (dasselbe gilt übrigens auch
für Clemens von Alexandrien).
228 Prolegomena zu den Fragmenten der Dialoge: 8
f) An die Philosophen ist zweckmäßig die
philosophische Doxographie und Gnomologik an-
zuschließen. Das Problem ist, woraus die Doxo-
graphien bei Diog. Laert. 5, 28-34, dann beim
sogen. Aetius und in den seinem Handbuch
nahestehenden Texten (darunter auch die Doxo-
graphica bei Cicero, die von den Buchzitaten
unterschieden werden müssen) ihr Material be-
zogen haben. Methodisch wäre zuerst zu fragen,
ob schon in den ersten zwei Generationen nach
Aristoteles zusammenfassende und dogmatisch
fixierende Darstellungen seiner Lehre zur In-
formation der Liebhaber der Philosophie wie
auch der Spezialisten hergestellt worden sind
(wie man dies für Piaton anzunehmen hat)
und wie weit nun diese Darstellungen den spä-
teren Doxographen als Grundlage dienten und
ihrerseits auf den Dialogen und auf bestimmten
Pragmatien beruhten. Da in den Dialogen nur
eine begrenzte Auswahl von Problemen zur
Sprache gekommen sein kann, war man für
manche Bereiche der Philosophie unter allen
Umständen auf die Pragmatien ' angewiesen (so
für die Logik, die Meteorologie und die Biologie).
Umgekehrt muß man damit rechnen, daß für die
Grundlagen der Kosmologie, der Ethik und der
Politik bestimmte Dialoge herangezogen worden
sind.
Auch im Felde der Gnomologik sind einfache
Entscheidungen nicht möglich. Grundsätzlich
stehen für die Provenienz in jedem einzelnen Fal-
le drei Erklärungen zur Verfügung : 1. Die Gnome
bzw. das Apophthegma oder die Anekdote sind
aus einem Dialog des Aristoteles exzerpiert
(Beispiele für diesen Vorgang bietet das Gnomol.
Vatic. Nr. 425, 430, 438, 443, 444, wo Dialog-
stellen Piatons die Quelle sind) 2. Die Quelle
kann eine Schrift über Aristoteles sein ; Klearchos
war kaum der einzige, der in einem Dialog
Aristoteles hat auftreten lassen (Frg. 9—10 W.).
3. Endlich ist mit der Existenz primärer Samm-
lungen zu rechnen, in denen Aussprüche be-
rühmter Männer in unterhaltender ebenso wie in
erzieherischer Absicht aufgereiht waren. Der-
artiges gab es von Sokrates (Reste einer Samm-
lung von Apophthegmata aus der ersten Hälfte
des 3. Jhd. v. Chr. sind im Hibehpapyrus Nr. 182
aufgetaucht), von Aristippos und Diogenes, dann
von Zenon von Kition und dann wohl auch von
anderen.
Festzustellen, welcher der drei Gruppen ein
s bestimmtes Apophthegma angehört, ist nur
selten möglich. Es kommt dazu, daß öfters der-
selbe Ausspruch mehreren Autoren zugeschrieben
wird; da tut man gut daran, nicht zu früh von
„Wanderanekdote" zu sprechen, sondern vor-
io erst zu prüfen, ob die mehrfache Zuschreibung
einen faßbaren Sinn hat.
g) Bei den Historikern des Hellenismus stellt
sich die Frage, wie weit die individualpsycholo-
gischen und ethischen Kategorien und die ge-
i5 legentlich sich äußernden Anschauungen von
guten und schlechten, stabilen und labilen
Stäatsformen, vom Wandel der Staatsformen und
von den Ursachen dieses Wandels durch den
Peripatos im allgemeinen und durch die Dialoge
20 des Aristoteles im besonderen beeinflußt sind.
Prinzipiell ist es nicht zu bestreiten, daß der
Peripatos die einzige Philosophenschule war, die
einem Historiker substanzielle Anregungen zu
geben vermochte; beizufügen wären nur noch
25 Piatons „Staat" und „Gesetze". Methodisch
sind wir im ganzen gesehen also berechtigt, dort,
wo nicht Piaton einwirkt, den Einfluß des Peri-
patos einzukalkulieren. Die Komplikationen be-
ginnen mit der Tatsache, daß gerade in diesem
30 Felde die Bedeutung Theophrasts derjenigen des
Aristoteles selbst nahezu ebenbürtig gewesen
sein muß; wir haben aber zu wenig Möglich-
keiten, den Anteil Theophrasts von demjenigen
der aristotelischen Dialoge zu sondern. Dies gilt
35 vorzugsweise von den beiden wichtigsten Histo-
rikern der Zeit, Polybios und Poseidonios.
Daß der Begriff der „tragischen Geschichts-
schreibung", für die etwa Phylarchos (FGrHist
81) und Hieronymos von Kardia (FGrHist 154)
40 als Paradefälle gelten und die durch den Peripa-
tos angeregt worden sein soll, einem Mißver-
ständnis polybianischer Polemiken entsprungen
ist, sei nur nebenher notiert. Das schließt nicht
aus, daß die genannten Historiker, zu denen noch
45 Duris von Samos tritt (FGrHist 76), der als
Schüler Theophrasts bezeichnet wird und sich
vielleicht selbst als solchen vorgestellt hat, in der
 Prolegomena zu den Fragmenten der Dialoge: 8
Auffassung der historischen Handlungsabläufe
und in der Analyse der Charaktere durch Aristo-
teles und Theophrast erheblich beeinflußt wor-
den sein können.
Anzuschließen ist ein Hinweis auf die Litera-
tur der θαυμάσια. Wenn wir vermuten dürfen,
daß die Dialoge des Aristoteles weit mehr als die-
jenigen Pia tons ihre Thesen durch Exempla aus
Geschichte und Natur unterstützt haben (vgl.
Diog. Laert. 10, 27), so könnte man folgern, daß
die Sammler von Θαυμάσια dort verhältnismäßig
viel Material zu finden vermochten. Was wir
feststellen können, entspricht allerdings nur teil-
weise dieser Erwartung. Die großen uns erhal-
tenen Sammlungen (Antigonos, Ps.-Aristoteles,
Aelian, Val. Max., Apollonios) enthalten nicht all-
zuviel, was mit einiger Sicherheit Aristoteles zu-
gewiesen werden kann. Die Möglichkeit, daß
anonyme Notizen irgendwann einmal auf irgend-
einem Wege als aristotelisch identifiziert werden
können, ist indessen nicht auszuschließen. Bei
den θαυμάσια-Sammlungen ist wie bei den Klas-
sikerkommentaren die Gefahr, daß die Angabe
des Fundortes einer bestimmten Information
verloren geht, besonders groß.
h) Wenig zu erwarten ist von den Dichtern,
zum mindesten für die Dialoge. Daß Kallimachos
für seine Aitia, Apollonios v. Rhodos für sein
Epos die Sammlung der Politien beigezogen
haben, ist denkbar bis wahrscheinlich, ebenso
daß die Verfasser naturwissenschaftlicher Lehr-
gedichte die entsprechenden Pragmatien aus-
gewertet haben.
Anders steht es natürlich mit den Biographien
von Dichtern der voraristotelischen Zeit. Da
darf man von vornherein vermuten, daß der
umfangreiche Dialog Nr. 2, der die Dichtung von
den Personen, dem Charakter, dem Lebensgang
und dem Arbeitsstil der Dichter her diskutierte,
eine Rolle gespielt hat. Allerdings standen den
Literaturhistorikern und Klassikereditoren des
Hellenismus noch genügend andere Werke zur
Verfügimg, die Informationen liefern konnten.
Dennoch dürfen die kärglichen Reste von Nr. 2
nicht über die Möglichkeit hinwegtäuschen, daß
daraus ziemlich viel Material in die Vulgatbio-
229
graphien der Epiker, Tragiker u. a. eingegangen
sein kann und damit anonym geworden ist.
i) Mit manchen Autoren bis ins 4. Jhd. haben
sich Grammatiker und Lexikographen befaßt und
5
sie auf seltene und altertümliche Worte oder auf
kühne Neologismen hin exzerpiert. Was sich
dabei an Fragmenten ergibt, hat erfahrungsge-
mäß den Nachteil, inhaltlich meist wenig ergiebig
zu sein, und den Vorzug, ein zuverlässig wört-
10
liches Zitat zu sein. Nachweisbare Zitate solchen
Typs aus aristotelischen Dialogen sind allerdings
bei den Lexikographen selten. Dies kann damit
zusammenhängen, daß Aristoteles im Gegensatz
zu Piaton, von dessen Dialogstil er (sicherlich
15
nicht ohne Tadel) bemerkte, er stehe zwischen
Poesie und Prosa in der Mitte (Diog. Laert. 3, 37)
in seinen eigenen Dialogen bemüht gewesen sein
dürfte, eine stilreine Prosa zu schreiben, womit
Poetizismen und glossenartige Ausdrücke (außer
20
in Fällen besonderer Absicht) ausgeschlossen
waren.
Endlich ist die mit dem Hellenismus ein-
setzende Literatur der gelehrten Klassikerkom-
25 mentare zu erwähnen. Aristoteles hat selbst um-
fangreiche Interpretationen zu Homer hinter-
lassen (Nr. 119); daß die nur bei Hesychios
Nr. 143/144 verzeichneten άπορήματα zu Hesiod,
Archilochos, Euripides und Choirilos echt sind,
ist höchst zweifelhaft, wenn auch nicht völlig
30
unmöglich. Es mag wohl sein, daß in den er-
haltenen Homerscholien anonym erheblich mehr
von Aristoteles steckt, als wir heute festzu-
stellen vermögen. Im übrigen werden seine mate-
rialreichen Politien und die Gesamtheit der na-
35 turwissenschaftlichen Pragmatien ebenfalls viel
häufiger, als es uns heute noch faßbar ist, zur
Erklärung schwieriger Klassikerstellen nicht nur
der Dichter, sondern auch der attischen Redner
herangezogen worden sein. Daneben konnten
40 auch die Dialoge gelegentlich eine Rolle spielen.
Generell ist die Vermutung erlaubt, daß sich in
der griechischen und lateinischen Scholienlitera-
tur noch einiges an Aristotelica aus den Dia-
logen versteckt (bei den lateinischen Texten in
45 der Regel indirekt überliefert, mit Cicero oder
Varrò als Vermittler).
230 Prolegomena zu den Fragmenten der Dialoge: 9
9. Bei jedem Versuch, eine Vorstellung vom
Inhalt der Dialoge zu gewinnen, sind die erhal-
tenen Pragmatien von überragender Bedeutung.
Es ist eine der tragenden Voraussetzungen der
nachfolgenden Textsammlung, daß das Oeuvre
des Aristoteles letzten Endes eine Einheit ge-
wesen ist, und dies in einem doppelten Sinne.
Selbst wenn alle Dialoge „Jugendwerke" ge-
wesen sein sollten (was weder beweisbar noch
wahrscheinlich ist), darf vorausgesetzt werden,
daß Aristoteles noch im Alter und unmittelbar
vor seinem Tode sich zu seinen Dialogen be-
kannt und ihre Darlegungen als einen ange-
messenen Ausdruck seines Philosophierens ver-
standen hat. Man sollte nicht vergessen, daß
die Antike festgestellt hat, Aristoteles habe nur
in einem einzigen Falle eine frühere These später
zurückgenommen und korrigiert (Plut. mor.
447 F/448 A, zusammenzunehmen mit 442 A—C).
Man darf sich außerdem nicht durch den moder-
nen Entwicklungsbegriff dazu verführen lassen,
den Anspruch des antiken Menschen auf innere
Homogenität seines Lebens und seiner Leistung
zu unterschätzen; wenn Cicero im Alter immer
wieder betont hat, er nehme mit seiner philoso-
phischen Arbeit nur auf, was er schon in seiner
Jugend begonnen habe, so entspricht er damit
einer Erwartung, die in der ganzen vorchristlichen
Antike mehr oder minder dieselbe gewesen ist.
Wichtiger noch ist die Einheit des aristoteli-
sehen Werkes in der Sache selbst. Die Dialoge, die
zuhanden des Liebhaberpublikums teils einige
Grundfragen der Philosophie überhaupt, teils
begrenzte, die Praxis des Lebens interessierende
Einzelprobleme durchdiskutierten, sind natürlich
von den Texten, die an den mitforschenden
Spezialisten gerichtet waren, methodisch grund-
sätzlich und stofflich insofern verschieden, als die
Texte für Spezialisten auch und gerade solche
Problemkreise erfaßten, die das weitere Publi-
kum weder interessieren konnten noch zu inter-
essieren brauchten. Aus dieser Verschiedenheit
darf man aber nicht folgern, daß die beiden
Werkgruppen, die Dialoge und Pragmatien nichts
mit einander zu tun gehabt hätten und nicht in
einer artikulierbaren Weise auf einander bezogen
gewesen wären. Daß bei Aristoteles in der Sache
der Philosophie die rechte Hand nicht gewußt
oder nicht zur Kenntnis genommen hätte, was
die linke tat, ist eine abenteuerliche Vorstellung.
Zwei Dinge sind festzuhalten :
5
a) So wenig vom Leser der Dialoge erwartet
werden durfte, daß er subsidiär die nicht für ihn
bestimmten Pragmatien studierte, so selbstver-
ständlich ist es umgekehrt, daß die Leser der
Pragmatien auch die Dialoge gekannt haben.
io
Aristoteles selbst muß bei der Niederschrift der
Pragmatien (die er wohl bis zu seinem Tode
immer wieder revidiert hat) berücksichtigt haben,
was er in den sachlich einschlägigen Dialogen
ausgeführt hatte; er muß auch mit Lesern der
is
Pragmatien gerechnet haben, die zur Ergänzung
des dort Gesagten die Dialoge heranzuziehen in
der Lage waren. Wir dürfen also erwarten, daß
er in den Pragmatien bestimmte Probleme ver-
hältnismäßig knapp und bloß andeutend behandelt
20
hat, weil von ihnen in den Dialogen ausführlich
die Rede war.
b) Es gab auch Fragen, von denen notwendi-
gerweise nicht nur in den Dialogen, sondern auch
25 in den Pragmatien gesprochen werden mußte.
Da ist es klar, daß sich der Verfasser die Formu-
lierungen in den Dialogen zunutze gemacht hat;
das Gegenteil wäre befremdlich gewesen. Die
Pragmatien haben im Prinzip den Charakter von
30 υπομνήματα. Damit ist ein einheitlicher, sachlich
präziser wissenschaftlicher Stil gefordert. Der
Autor wird sich aber dort Ausnahmen erlauben,
wo er ganze Abschnitte oder auch nur einzelne
Wendungen aus einem anderen Stile, demjenigen
35 der Dialoge übernimmt. Daß in den Pragmatien
gelegentlich solche stilistischen Fremdkörper auf-
treten, ist in einzelnen Fällen längst beobachtet.
Diese Beobachtungen sind jedoch noch nie syste-
matisch im Blick auf die mögliche Rekonstruk-
40 tion des Inhalts der Dialoge ausgewertet worden.
Es blieb bei isolierten Vermutungen, wie sie von
J. Bernays, W. Jaeger und anderen ausgesprochen
worden sind. Auch die nachfolgende Textsamm-
lung ist weit davon entfernt, den Bestand an
45 derartigen Selbstzitaten des Aristoteles vollstän-
dig registriert zu haben; immerhin wurde ver-
sucht, in dieser Richtung weiter zu gelangen.
 Prolegomena zu den Fragmenten der Dialoge: 9
Was der Untersuchung derartiger Relationen
zwischen den Dialogen und den Pragmatien bis-
her besonders hinderlich war, sind drei Punkte,
die hier kurz zu berühren sind.
Das erste ist die schon erwähnte Meinung,
die Dialoge seien insgesamt Jugendwerke des
Aristoteles. Man stellte sich gerne vor, daß
Aristoteles, während zwanzig Jahren (368—347
v. Chr.) treu dem verehrten Lehrer anhängend,
zunächst Dialoge geschrieben habe wie Piaton
selber und später erst zu der von der ionischen
Wissenschaft vorbereiteten Form der wissen-
schaftlichen Untersuchung übergangen sei.
In Wirklichkeit ist jedoch nur ein einziger
Dialog auf die Jugendzeit des Aristoteles datier-
bar. Es ist Nr. 5, wo das Gespräch mit großer
Wahrscheinlichkeit von den zahlreichen Enkomia
auf Gryllos, den 362 gefallenen Sohn Xenophons
ausging; sinnvoll war dies nur so lange, als die
Enkomia und die Person, der sie galten, einem
aktuellen Interesse begegneten, also schwerlich
später als etwa 355 v. Chr. Bei Nr. 13, das an den
Tod des Eudemos v. Kypros in den Kämpfen um
Syrakus 354 v. Chr. anknüpfte, liegen die Dinge
anders. Der Zusammenhang zwischen diesem
Tode und dem Traume, den Eudemos fünf Jahre
zuvor gehabt hatte, blieb noch Jahrzehnte nach
den Ereignissen selbst bedeutungsvoll. Die Fol-
gerung, Nr.. 13 müsse kurz nach 354 geschrieben
worden sein, ist genau so wenig schlüssig wie
etwa die Folgerung, Piaton müsse seinen Phai-
don kurz nach 399 verfaßt haben, was anerkann-
termaßen unmöglich ist.
Chronologische Anhaltspunkte besitzen wir
nur noch für Nr. 17 und 18. Falls Nr. 18 mit dem
von Cicero benutzten Συμβουλευτικός für Alexan-
der identisch sein sollte, müßte es aus den Jahren
336—334 stammen. Nr. 17 ist unter allen Um-
ständen nach 336 verfaßt. Eine genauere Datie-
rung wäre nur möglich, wenn wir wüßten, mit
welchen von Alexander .geplanten oder durch-
geführten αποικία« der Dialog sich beschäftigt
hat.
Im übrigen hindert nichts die Annahme, daß
sich die Dialoge chronologisch über die ganze
Schaffenszeit des Aristoteles hin verteilen. Sie
sind nur insofern generell älter als die Pragma-
231
tien, als wir diese (von späteren redaktionellen
Arrangements abgesehen) in derjenigen Fassung
besitzen, in der sie beim Tode ihres Verfassers
vorhanden waren; wobei Aristoteles zweifellos
5 bis in sein letztes Lebens jähr hinein in zahlreichen
Fällen Ergänzungen und Modifikationen ange-
bracht hat.
Zum zweiten behauptet die antike Uber liefe-
rung gelegentlich, zwischen den Dialogen und den
io Pragmatien bestünden tiefgehende Lehrdifferen-
zen, ja, Aristoteles würde in den Dialogen über-
haupt nicht seine eigene wirkliche Überzeugung
vortragen.
Zunächst kommen wir damit in die Nähe
is einer in der Tat etwas heiklen Frage. Die Ge-
spräche in den Dialogen bestanden sicherlich
nicht immer in der Konfrontation eines Lehren-
den mit einem bloß fragenden und zustimmenden
Lernenden. Vielfach (wenn nicht in der Regel)
20 müssen wohlbegründete gegensätzliche Behaup-
tungen gegeneinander angetreten sein, — auch
wenn die Abfolge geschlossener Lehrvorträge,
wie wir sie aus Cicero kennen, vielleicht nur
einen Extremfall darstellte. Wo Aristoteles sich
25 nicht selbst als Gesprächspartner oder gar Ge-
sprächsführer (wie in Nr. 4) einschaltete, konnten
gelegentlich Zweifel darüber entstehen, mit wel-
cher der vorgetragenen und einander gegenüber-
stehenden Meinungen sich der Verfasser selbst
30 identifizierte. Dies eröffnet also die Möglichkeit,
daß die Autoren, die Aristoteles zitiert haben,
zuweilen Thesen als aristotelisch anführen, die
im Kontext des Dialoges gerade nicht demje-
nigen Partner gehörten, der die Doktrin des
35 Verfassers zu repräsentieren hatte, sondern
einem anderen Gesprächsteilnehmer. Zu hoffen
ist, daß diese Fälle selten sind. Eine genauere
Untersuchung darüber, wie die Antike (Schüler,
Gegner, Doxographen) die Dialoge Piatons aus-
40 gewertet hat, würde uns eine genauere Vorstel-
lung davon vermitteln, was in diesem Sektor
möglich war; doch eine solche Untersuchung
fehlt bis heute.
Etwas Greifbares haben wir in den ausdrück-
45 liehen Mitteilungen, Aristoteles trage in den Dia-
logen tatsächlich nicht seine eigene Überzeugung
vor. Da zeigt indessen die Textanalyse, daß
232 Prolegomena zu den Fragmenten der Dialoge: 9
immer wieder nur ein einziger Fall anvisiert
wird: die Lehrdifferenz zwischen der Pragmatie
De anima und dem Dialog Nr. 13. Zwischen dem
Begriff der Seele, mit dem der Dialog arbeitete,
und demjenigen, der in der Definition De an.
412 b 4—6 vorliegt, scheint keine Vermittlung
möglich zu sein. Ob dieser Eindruck richtig ist,
haben wir hier nicht zu untersuchen (auch in Pia-
tons 'Phaidon' besteht eine harte Spannung zwi-
schen der Seele als Prinzip des organischen Lebens,
als Trägerin ethischer Verantwortung und als We-
sen, das zur Erkenntnis des Ewigen und Unverän-
derlichen befähigt und insofern selbst ewig ist).
Als ein untragbarer Widerspruch galt dies jeden-
falls für diejenige Zeit, in der der Piatonismus
sich wieder einer dogmatischen Ontologie und
der Flucht aus dieser Welt zuwandte, der Peri-
patos dagegen eine entschieden antiplatonische,
betont wissenschaftliche und biologisch orien-
tierte Psychologie entwickelte, Da mußte denn
der „platonisierende" Dialog Nr. 13 um jeden
Preis unschädlich gemacht werden; dies geschah,
indem man seine Anschauungen als unverbind-
liche Gedankenspiele interpretierte.
Auf Grund ähnlicher Erwägungen scheint
Panaitios sogar den platonischen Phaidon für
unecht erklärt zu haben (Frg. 127—129 v. Str.);
es mußte eben derjenige Dialog eliminiert werden,
der seiner Substanz nach sich am stärksten einer
Harmonisierung der Systeme in der bei Cicero
De fin. 4, 79 angedeuteten Richtung (also Theo-
phrast und Dikaiarch eingeschlossen!) wider-
setzte. Abermals auf vergleichbare Überlegungen
scheint die vor Plutarch berichtete Athetese
von Herakleides Περί των èv Άίδου zurückzugehen
(Frg. 72 W.).
Eine Belastung der Frage nach den Beziehun-
gen zwischen Dialogen und Pragmatien stellt
endlich drittens der vielverhandelte Begriff der
έξωτερικοί λόγοι dar. Ohne auf alle Einzelheiten
und ohne auf Polemik einzutreten, sei hier
nur folgendes festgehalten.
Während in den Pragmatien das Wort διά-
λογος nur an einer einzigen Stelle erscheint
(Anal. post. 78a 10—13) finden wir achtmal den
Begriff der έξωτερικοί λόγοι (NE 1102 a 26,
1140a3; E E 1217b22, 1218b34; Pol. 1278b31,
1323a22; Met. 1076a28; Phys. 217b30) und
einmal έξωτερικώτερα σκέψις (Pol. 1254a 33).
Aus den Zitaten ergibt sich zunächst nur die
Banalität, daß die zitierten έξωτερικοί λόγοι von
5 den λόγοι, die jene zitieren, verschieden sind.
Eine Stelle konfrontiert die έξωτερικοί λόγοι
ausdrücklich mit den (λόγοι) κατά φιλοσοφίαν
(EE 1217b 22). Doch auch dies führt noch nicht
viel weiter.
io Dies ist um so auffallender, als der Begriff
έξωτερικός vor Aristoteles nirgends belegt ist,
weder in der Verbindung mit philosophischer
Schriftstellerei noch in anderen Kombinationen
(äußere Körperglieder Gen.anim. 786a 26; Macht-
i5 bereich außerhalb des Stammlandes Pol. 1272b
19; äußere Güter und Aktivitäten im Gegensatz
zum Inneren des Menschen Pol. 1323b 25, 1325b
22). Falls nicht neue Textfunde die Situation än-
dern, müssen wir folgern, daß Aristoteles den
20 Begriff selbst gebildet und das achtmal wieder-
holte έξωτερικοί λόγοι als term, techn. selbst ge-
prägt hat. Da er ihn in den Pragmatien nirgends
erklärt, setzt er voraus, daß ihn die Leser schon
kennen; und dies führt zu der nahezu zwingen-
25 den Folgerung, daß er ihn in einem uns verlore-
nen und den von ihm anvisierten Lesern der Prag-
matien zugänglichen Texte selbst erläutert hat.
Die eigentümliche Lage wird auch dadurch
beleuchtet, daß die komplementäre Ableitung
30 von Ισω, also έσωτερικός für unser Wissen erst
im 2. Jhd. n. Chr. auftaucht. Lukian Vit. auct. 26
nennt den Peripatetiker διπλούς, weil er nach
außen anders ist als im Inneren; er ist eben teils
έξωτερικός, teils έσωτερικός. Dem karikierenden
35 Spiel liegt ein doxographisches Handbuch zu-
grunde, für das die Distinktion der beiden Be-
griffe typisch peripatetisch war. Ich nenne noch
Galen, De plac. Hipp, et Plat. p. 313, 13—314, 6
Κ. Da wird eine bestimmte Interpretation des
40 Wortes σττλάγχνον von einigen Stoikern abge-
lehnt, ohne daß sie eine Alternative formulieren :
où δηλουσι δέ αύτό, τώυ έσωτερικών ύπάρχον
δηλονότι. Galen bemerkt also spöttisch, diese
Stoiker betrachten ihre Deutung als eine schul-
45 interne Angelegenheit, die der Öffentlichkeit
nicht mitgeteilt werde. Für ihn ist έσωτερικός die
geläufige Bezeichnung für eine These, die dem
 Prolegomena zu den Fragmenten der Dialoge: 9
Außenstehenden nicht bekannt gemacht wird.
Es ist nur ein kleiner Schritt zu der Anschauung,
es handle sich dabei um höhere Weisheit, die vor
den Laien geheim gehalten werden müsse. Bei
Lukian fehlt diese Nuance noch, bei Galen
scheint sie anzuklingen, doch erst im Neuplato-
nismus dringt sie durch und wirkt weiter, mit
bedenklichen Folgen für die Aristotelesinterpre-
tation, bis auf unsere Zeit.
Von den Belegstellen für έξωτερικοί λόγοι
können fünf als Dihäresen bezeichnet werden:
Aufbau der Seele (NE 1102a26), Dreiteilung
der Güter (EE 1218b34, Pol. 1323a22), Arten
der Herrschaft (Pol. 1278b 31) und Distinktion
von ποίησις und πρδξις (NE 1140a3). Zwei
Stellen beziehen sich auf eine Diskussion der
platonischen Ideenlehre (EE 1217b 22, Met.
1076a28), eine exponiert Aponen zum Problem
der Zeit (Phys. 217b30),und Pol. 1254a33 ver-
weist für die These, daß in jedem mehrteiligen
Ganzen ein Herrschendes und ein Beherrschtes
zu unterscheiden seien auf eine ,,mehr exoterische
Untersuchung".
Man könnte nun fürs erste versucht sein, den
in EE 1217b 22 angedeuteten Gegensatz zwischen
έξωτερικοί λόγοι und (λόγοι) κατά φιλοσοφία ν
auszuwerten. Die Frage wäre etwa, in welchem
Sinne die έξωτερικοί λόγοι nicht φιλοσοφία sind
und umgekehrt. Die Differenz kann nicht im
Gegenstand als solchem liegen; denn Aristoteles
zieht ja gerade bei der Behandlung bestimmter
Gegenstände κατά φιλοσοφίαν die Äußerungen
der έξωτερικοί λόγοι ergänzend dazu. Also muß
der Unterschied ein methodischer sein. Da stehen
mehrere Möglichkeiten offen. Undurchführbar ist
die simplistische Interpretation, die die φιλοσοφία
schlechthin an die άλήθεια bindet, und alles, was
nicht φιλοσοφία ist, der unverbindlichen δόξα
zuweist. Dies scheitert an den Texten selber.
Denn die έξωτερικοί λόγοι werden keineswegs für
Randprobleme in Anspruch genommen, sondern
für grundlegende Doktrinen. Für die Drei-Güter-
Lehre braucht dies nicht nachgewiesen zu wer-
den, ebensowenig für die Seelenlehre, die eine
Basis der aristotelischen Ethik bildet. Wie wich-
tig Aristoteles die verschiedenen Herrschafts-
formen und deren klare Distinktion genommen
233
hat (Pol. 1278b31; auch 1254a33), zeigt die
Tatsache, daß er schon in den ersten Zeilen der
Politik auf sie hinweist (1252a7—18). Die An-
nahme, daß er gerade bei solchen Dingen den
s Leser mit unmaßgeblichen δόξαι habe abfertigen
wollen, ist absurd.
Man könnte versuchen (und hat versucht)
von der Tatsache auszugehen, daß, wie erwähnt,
fünf der Zitate als Dihäresen verstanden werden
10
können. Sollten also die έξωτερικοί λόγοι Dihäre-
sensammlungen sein, wie wir eine solche be-
kanntlich in zwei Brechungen (Frg. 82 und 83)
besitzen?
Gegen diese Hypothese sprechen vor allem
15
zwei Momente.
Zunächst ist es klar, daß die Dihärese im
weitern Sinne des Begriffs eine Fundamental-
struktur jedes systematischen Philosophierens
20 überhaupt darstellt. Es ist möglich, die gesamte
Philosophie Piatons und des Aristoteles (von der
Stoa zu schweigen) ihrem systematischen Aspekt
nach auf eine Reihe von Dihäresen zu reduzieren.
Bei Aristoteles sind die drei άρχαί, die vier αΐτίαι,
25 die Schemata der κίνησις ebenso wie die Dreiheit
von καλόν, συμφέρον, ηδύ (NE 1104b 31) oder
die fünf Wege zur Tugend und Eudaimonie
(EE 1214a 15ff.) genau so sehr Dihäresen wie die
Texte der έξωτερικοί λόγοι. Dann müßte eine
30 derartige Dihäresensammlung geradezu ein zen-
traler Text im Oeuvre des Aristoteles gewesen
sein. Doch die Sammlungen, die wir kennen,
sind augenscheinlich anspruchslose υπομνήματα,
etwa von der Art der Problemata- Sammlungen
35 oder der Sammlung von πολλαχώς λεγόμενα,
wie sie in einem ziemlich verwahrlosten Zustand
in Met. Δ erhalten ist. Und selbst wenn man zu-
gestehen wollte, daß dergleichen gemeint sein
könnte, bliebe es zweitens völlig unbegreiflich, wie
40 ein derartiges υπόμνημα als έξωτερικοί λόγοι
bezeichnet werden konnte. Darauf kommt es
schließlich an.
Wir müssen also noch etwas genauer abzu-
klären suchen, wie die Antike diesen allem An-
45 scheine nach von Aristoteles geprägten und für
den Peripatos charakteristischen term, techn.
aufgefaßt hat. Wir sind verpflichtet, die antike
234 Prolegomena zu den Fragmenten der Dialoge: 9
Exegese anzunehmen, wenn nicht zwingende
Gründe dagegen sprechen.
Es ist nun unbestreitbar, daß die Antike
unter den εξωτερικοί λόγοι die Dialoge verstan-
den hat. Ich führe nur folgende besonders ge-
wichtige Zeugnisse an.
Cicero Ep. Att. 4, 16, 2 und De fin. 5, 12 teilt
mit, Aristoteles habe selbst die für ein weiteres
Publikum (populariter)verfaßten Werke bzw.
die Dialoge als εξωτερικοί (λόγοι) bezeichnet.
Dies so zu interpretieren, daß Cicero lediglich
eine vom spätem Peripatos vorgenommene und
gar nicht von Aristoteles selbst stammende
Deutung des Begriffs übernommen hätte, wider-
spricht dem Wortlaut: „Aristoteles . . . vocat"
in Ep. Att. 4, 16, 2 und: „(Aristoteles et Theo-
phrastus) . . . appellabant" in De fin. 5, 12.
Ernsthafte Gründe, bei Cicero an diesen beiden
Stellen ein Mißverständnis zu vermuten, gibt es
nicht, wie es auch nicht angeht, für jeden cicero-
nischen Text, der bestimmten philosophiehistori-
scheii Vorurteilen in die Quere kommt, summa-
risch Antiochos von Askalon verantwortlich zu
machen.
Und wenn Aristoteles, wie aus Cicero Ep. Att.
4, 16, 2 hervorgeht, jedem seiner Dialoge ein
Autorenprooemium vorausgeschickt hat (aus der
Mitteilung, er habe bei Dialogen mit mehreren
Büchern - Cicero denkt an Nr. 1 und 4 - jedem
Buch ein eigenes Prooemium vorgesetzt, darf
man dies ohne weiteres erschließen), so liegt
nichts näher als die Hypothese, daß er in einem
solchen Prooemium gerade den term, techn. der
έξωτερικοί λόγοι eingeführt, erklärt und be-
gründet hat. Beinahe könnte man fragen, wovon
denn sonst in einem solchen Autorenprooemium
die Rede gewesen sein kann ? Zu den Texten
Ciceros tritt Plut. adv. Col. 1115BC. Plutarch
will gegen den Epikureer betonen, daß Aristoteles
in allen Teilen seines Oeuvre gegen Piatons
Ideenlehre polemisiert habe. Aufgezählt werden
die ήθικά ύπομνήματα, die (λογικά?), die φυσικά
und die έξωτερικοί διάλογοι. Die Sachdistinktion
zwischen Ethik und Physik wird dabei ebenso be-
rücksichtigt wie die methodische Distinktion
zwischen υπομνήματα und διάλογοι. Plutarch
gibt dies natürlich nicht aus eigenem. Sein Text
ist nichts anderes als eine summarische Conclu-
sio eines umfassend angelegten Beweisganges,
in welchem die gegen Piaton gerichteten Tex-
te einzeln aufgeführt waren. Wir haben da-
5 zu, wie längst gesehen, eine Parallelstelle in ei-
nem Zitat aus Proklos bei Philop. De aet.
mundi p. 31, 12—32, 8 Rabe. Hier ist der Text
gegenüber Plutarch stark erweitert. Er nennt
zuerst die Logika (mit Hinweis auf Anal."post.
10 83a33), dann die Ethika (mit Hinweis wohl
auf NE 1096a 11 ff.), dann die Physika (mit
Hinweis vermutlich auf Gen. corr. 335b 10).
dann die μετά τά φυσικά mit einer allgemeinen
Erklärung, in dieser Pragmatie werde überall
15 gegen die Ideenlehre gestritten, endlich die διά-
λογοι. Da fehlt das Wort έξωτερικοί, und in
der Sache ergibt sich zum-Schluß eine sonder-
bare Differenz. Denn während Plutarch global
erklärt, ενιοι hätten gemeint, Aristoteles kämpfe
20 eher aus φιλονεικία als aus φιλοσοφία gegen Pia-
ton, behauptet Proklos, Aristoteles selbst habe
sich in den Dialogen eindeutig dazu bekannt, er
könne nicht mit dieser Lehre sympathisieren,
auch wenn man ihm unterstelle, er widerspreche
25 Piaton δια φιλονεικίαν. Wie so oft, kommt man
mit der einfachen Unterscheidung einer besseren
und einer schlechteren Variante eines und des-
selben Grundtextes nicht aus. Auf der einen
Seite sind bei Proklos die Einführung der Text-
30 gruppen λογικά und μετά τά φυσικά ebenso wie
die Verweise auf einschlägige Aristotelesstellen
sekundäre Beigaben auf der Basis der Pragmatien-
edition des Andronikos bzw. der kaiserzeitlichen
Aristoteleskommentare. Auf der andern Seite ist
35 seine Notiz über eine Äußerung des Aristoteles
selbst keine sekundäre Erfindung. Es ist auch
möglich, sie mit der dürftigen Bemerkung
Plutarchs in der Weise auszugleichen, daß der
Grundtext nicht bloß wie Proklos κάν τις αυτόν
40 οίηται (p. 32, 7 Rabe) bot, sondern präzis von
bestimmten (beim Gespräch anwesenden oder
abwesenden) Freunden oder Gegnern des Aristo-
teles redete, die ihm φιλονεικία vorwarfen, wo-
rauf er replizierte, er müsse eben diesen Vorwurf
45 riskieren. Daraus hat Plutarch seine Ivioi ent-
nommen, ohne beizufügen, daß Aristoteles selbst
in einem Dialog den Vorwurf erwähnt hatte.
 Prolegomena zu den Fragmenten der Dialoge: 9
Für uns ist wesentlich, daß er gestützt auf
eine Quelle, die das Oeuvre des Aristoteles so
aufgliederte, wie wir es für die ältere Zeit er-
warten müssen (die Metaphysik noch nicht von
der Physik getrennt), έξωτερικά und διάλογοι
ohne Umschweife einander gleichsetzt ; daß Pro-
klos nur die eine, einfachere Bezeichnung stehen
läßt, verwundert nicht.
Im übrigen beherrscht die Gleichung von
έξωτερικοί λόγοι und Dialogen auch jene Inhalts-
Übersichten über das Gesamtwerk des Aristoteles,
die in den uns erhaltenen Fassungen zwar aus
dem 5./6. Jhd. n. Chr. stammen, ihrem Kern
nach aber in die späthellenistische Zeit gehören
dürften.
Nur ein einziger Einwand ist noch zu berüh-
ren. Die in Phys. 217 b 31-218 a 30 entwickelten
Aporien περί χρόνου haben einen unbestreitbar
technischen Charakter, jedenfalls in der Form,
in der wir sie lesen. Man kann behaupten (und
hat behauptet), daß für einen solchen Text in
einem Dialog kein Platz sei.
Demgegenüber ist an Piatons Spätdialoge zu
erinnern, in denen es an Abschnitten von ver-
gleichbarer Kompliziertheit nicht fehlt ; und
wenn schon Piaton, für den der Dialog als der
einzige zuverlässige Weg, um sich der Wahrheit
zu versichern, einen grundsätzlich anderen Rang
hatte als für Aristoteles, es sich gestattet hat,
derartige (gegen eine Transformation ins Ge-
spräch denkbar spröde) Abschnitte einzurücken,
dann wird Aristoteles in einzelnen Dialogen gewiß
noch weiter gegangen sein. Konkreter formuliert
kennen wir die Spannweite - etwa des Dialoges Nr.
3 viel zu wenig, um apodiktisch behaupten zu
können, in diesem Dialog, der u. a. die Ewigkeit
des Kosmos nachgewiesen haben muß und damit
auch auf das Problem der Zeit geführt wurde,
ließen sich die Gedankengänge von Phys.
217b31—218a30 nirgends einordnen; um ein
strikte wörtliches Zitat handelt es sich ja ohnehin
nicht.
So besteht kein zwingender Anlaß, der anti-
ken Tradition über die έξωτερικοί λόγοι zu miß-
trauen. Es handelt sich um die Dialoge und
έξωτερικός besagt dann dreierlei (um schon Be-
merktes zusammenzufassen): es meint (a) all-
235
gemeine Werke für ein Publikum „außerhalb"
der Spezialisten, die επί τέχνη Philosophie be-
treiben (vgl. Plat. Protag. 312 AB), also für
πεπαιδευμένοι, die an der Philosophie interessiert
5 sind oder interessiert werden sollen. Zwangsläufig
werden sich (b) solche Werke auf Probleme konzen-
trieren die entweder Fundamentalprobleme der
Philosophie überhaupt sind (Nr. 1, 3, 5, 13) oder
dann Sonderprobleme, die vorzugsweise den in
io der Praxis des Lebens stehenden Menschen an-
gehen (Nr. 11, 14, 15 u. a.). Der Form nach
werden sie (c) um eine Darbietung bemüht sein,
die dem außenstehenden Leser zugänglich ist,
also nicht bloß ausführlich genug ist, sondern
15 auch einen gepflegten und lebhaften Stil, Me-
taphern und Gleichnisse, Anekdoten, Dichter-
zitate und historische Exempla, auch Mythen des
platonischen Typs einsetzt.
Natürlich waren die κατά φιλοσοφίαν λόγοι
20 in der Lage, dieselben Gedanken knapper und
präziser, eben technischer zu formulieren. Da
sie sich an Spezialisten wandten, konnten sie
sich mit der Stilhöhe und Terminologie der
wissenschaftlichen Fachsprache begnügen und
25 ihre Thesen mit Distinktionen und Argumentatio-
nen anreichern, die für den Zweck der έξωτερικοί
λόγοι überflüssig waren und deren Leser un-
nötig überfordert hätten. Umgekehrt waren in
diesen wesentliche Einsichten so endgültig aus-
30 formuliert, daß Aristoteles es für sinnvoll hielt,
sei es, auf die einschlägigen Abschnitte der
έξωτερικά einfach zu verweisen oder aus ihnen
einen Auszug zu bringen, in dem verständlicher-
weise alles eliminiert war, was unmittelbar mit
35 der Dialogszenerie zusammenhing.
Man könnte allerdings zum Schluß fragen,
warum die έξωτερικοί λόγοι gemessen am Umfang
der Pragmatien nur so selten ausdrücklich zi-
tiert werden. Denn auch wenn wir das Organon
40 und die biologischen Untersuchungen ausklam-
mern, die von der Sache her höchstens am Ran-
de mit den Dialogen zu tun hatten, bleibt den-
noch der Eindruck bestehen, daß die faktische
Benutzung der Dialoge weit über die wenigen
45 genannten Stellen hinausgeht.
Dazu kann man nur allgemein an die Zitier-
weise des Aristoteles erinnern, die von einer für
236 Prolegomena zu den Fragmenten der Dialoge: 9,10,11
unsere Begriffe exorbitanten Läßlichkeit und
Inkonsequenz ist. Den Modellfall bildet auch da
Piaton ; eine Untersuchung sämtlicher Zitate auf
die Art hin, wie sie eingeführt sind, würde den
Eindruck kapriziösester Willkür erwecken. Man
kann mit Schlußfolgerungen aus der Zitierweise
nicht vorsichtig genug sein. So müssen wir auch
auf die Beantwortung der Frage verzichten, war-
um Aristoteles bloß in einzelnen Fällen die Dialo-
ge als Ιξωτερικοί λόγοι ausdrücklich zitiert, wäh-
rend er in anderen Fällen, in denen die Benut-
zung der Dialoge genau so feststeht, auf einen ent-
sprechenden Hinweis keinen Wert gelegt zu haben
scheint.
10. Ausgangspunkt jeden Bemühens, über die
έξωτερικά hinaus den verlorenen Aristoteles der
Dialoge im erhaltenen Aristoteles der Pragmatien
wiederzufinden, müssen die überlieferten Dialog-
titel sein, von denen in etwas anderem Zusam-
menhang schon die Rede war. Wir haben keinen
Grund zu bezweifeln, daß sie vom Verfasser
selbst stammen.
Diese Titel gestatten Rückschlüsse verschie-
denen Umfangs auf den Inhalt der Dialoge.
Schwierig bis praktisch unmöglich wird der
Rückschluß dort, wo der Sachtitel einer ganzen
Pragmatie entspricht (Nr. 5, 13) ; nur um ein
weniges leichter ist er im entgegengesetzten Falle,
also, wo der Sachtitel in den Pragmatien insge-
samt so selten belegt ist, daß die paar Stellen
nur einen außerordentlich begrenzten Beitrag
zur Sache selbst zu leisten vermögen (Nr. 10, 12,
17). Günstiger liegen die Dinge in denjenigen
Fällen, in denen dem Sachtitel entweder kom-
pakte, aber überschaubare Monographien inner-
halb einer Pragmatie zugeordnet sind (Nr. 1, 11,
16, 18, ζ. T. Nr. 3) oder dann gerade so viele
Einzelstellen, daß sich aus ihnen der Umriß
einer kohärenten Doktrin rekonstruieren läßt
(Nr. 7, 9, 14, 15, 19). Eine besondere Situation
besteht für Nr. 2 und 4. Von Dichtern und ihren
Werken ist (auch und gerade abgesehen von der
Poetik) nicht selten die Rede, und an interessan-
ten Zitaten etwa Homers, Hesiods und der
Tragiker bis hinab auf die eigene Zeit des Aristo-
teles fehlt es nicht. Eine bestimmte Doktrin über
das Wesen des Dichters, die Bedingungen und
Absichten seines Schaffens und über seine Stel-
lung in der Gesellschaft läßt sich jedoch aus den
weit verstreuten Texten kaum gewinnen. Wir
möchten vermuten, daß Aristoteles entschieden
s und ausführlich gegen Piatons einschlägige The-
sen polemisiert hat, doch über vage Vermutungen
gelangen wir nicht hinaus. Was endlich Nr. 4
angeht, so ist in den Pragmatien von πολιτικός,
πολιτικοί und πολιτική Κτιστή μη sehr häufig die
io Rede, aber auch, da ist kein hinreichend profi-
liertes Bild zu erreichen. Dies hängt u. a. damit
zusammen, daß die Grenze des πολιτικός zum
νομοθέτης auf der einen, zum βασιλεύς auf der
anderen Seite (wie schon in Piatons entsprechen-
15 dem Dialog) fließend bleibt. Sonderfälle sind
natürlich auch die beiden reinen Namentitel.
Solange wir nicht wissen,' wer mit Νήρινθος ge-
meint ist bzw. in welcher Richtung der über-
lieferte Name korrigiert werden darf, ist mit
20 Nr. 6 nichts anzufangen. Daß die Titelfigur von
Nr. 8 in den Umkreis des Sokrates gehört, dürfen
wir, wie schon bemerkt, annehmen. Dennoch
müssen alle Hypothesen über den Inhalt eines
Dialoges, bei dem ein Menexenos entweder die
25 Ausgangssituation lieferte (vgl. Nr. 5, 13) oder
Gesprächspartner war (dann hätte Aristoteles
den Dialog rund 50 Jahre vor seiner eigenen Zeit
spielen lassen), eine bloße Spielerei bleiben.
11. Ein zweiter Weg, zum möglichen Inhalt
30 der Dialoge vorzustoßen, geht von Beobachtun-
gen an den Pragmatien selbst aus.
Ich beginne mit dem interessantesten Befund.
Jedem Leser der Pragmatien muß es auf-
fallen, daß bestimmte Thesen von unbestreitbar
35 erheblicher Relevanz nur sehr knapp und zu-
weilen in dürftigsten Andeutungen behandelt
werden, während andere Dinge, die ebenso un-
bestreitbar eine geringere Bedeutung besitzen,
in der breitesten Ausführlichkeit expliziert sind.
40 Man kann sehr wohl behaupten, daß geradezu
die Mehrzahl der Probleme, die wir für die wich-
tigsten zu halten geneigt sind, sich in dem uns
erhaltenen Corpus Aristotelicum mit wenigen
Seiten und Sätzen begnügen müssen. Es sei gleich
45 eine Reihe von Beispielen aufgeführt.
1.) In Phys. 1, 7 wird die Dreizahl der άρχαί
entwickelt, aber auf eine derart diffuse Weise,
 Prolegomena zu den Fragmenten der Dialoge: 11 237

daß es schwer begreiflich wird, wie sie in der Attikos b. Eus. Praep. Ev. 15, 5, 1 und 8; Clem.
Doxographie über Aristoteles jenen zentralen Alex. Protr. 66, 4; Strom. 5, 90, 3 u. a.) wie auch
Platz einnehmen konnte, den sie etwa bei Aet. 1, das überbrückende Wirken der Sonne herausge-
3, 22 hat. Als Anmerkung darf die benachbarte arbeitet worden sein.
Frage notiert werden, was es besagt, daß bei 5 3.) Man wird sodann an das Problem der
demselben Aet. 1, 2, 1 von Aristoteles behauptet Theologie im ganzen denken. In den ethisch-
wird, er habe άρχή und στοιχεία von einander politischen Texten bleibt es bei isolierten Er-
unterschieden, was in 1, 2, 2 zum Lemma wähnungen von Gott und Göttern, wobei aber
„Thaies" erläutert und in 1, 3, 22 konkretisiert immerhin eine gewisse unausgesprochene Kon-
wird, während die uns erhaltenen Pragmatien 10 vergenz zu erkennen ist, (man darf etwa an die
keinen Unterschied zwischen den beiden Be- drei „Epiloge" der Nik. Eth. denken: I, 12, VI,
griffen zu machen scheinen. Die Folgerung ist 13 ; X, 9) ; in den naturphilosophischen Pragma-
legitim, daß sich Aetius, bzw. seine Vorlage, tien stoßen wir auf größere Komplexe, in denen
nicht auf unser Corpus Aristotelicum, sondern nun wiederum physikalisch gegenständliche und
auf einen anderen, in diesen Dingen expliziteren 15 theologisch personale Kategorien auf eine zu-
Text stützt; dies müßte der Dialog Nr. 3 ge- weilen absonderliche Weise durcheinander lau-
wesen sein. fen (De coel. 2 7 9 a l l - b 3 , 292al4-b25, Me-
2.) Höchst auffallend ist es, daß im Bau des taph. 1072a26- 1073 a 13). Man darf vorausset-
aristotelischen Kosmos die zwei wichtigsten zen, daß anderswo diese Dinge nicht nur kohä-
Nahtstellen denkbar flüchtig skizziert werden. 20 rent dargestellt, sondern auch mit der nötigen
Ich meine einmal die Relation des außerhalb von Sorgfalt distinguiert worden sind.
Raum und Zeit befindlichen Unbewegten Be-
4.) Ein Extremfall einer knappen Andeutung
wegers zu dem äußersten Himmel, der eine ewige
eines mit weitreichenden Implikationen belaste-
und gleichförmige Kreisbewegimg vollzieht; die
ten Theorems ist Pol. 1256b 15—22. Es ist die
wenigen stichwortartigen Sätze in Metaph. 1072 a 25
universale Teleologie, nach der die Pflanzen für
27—bl4 sind sicherlich nicht alles gewesen, was
die Tiere bestimmt sind und die Tiere wie auch
Aristoteles zu diesem Punkte zu sagen hatte;
die Pflanzen für den Menschen. Da sind stoische
sie resümieren vielmehr etwas, was anderswo
Gedanken vorweggenommen, wie sie dann in
ausführlicher und möglicherweise in einer gerade-
Ciceros De nat. deor. II breit (und ihrerseits
zu mythosartigen Gestalt vorgetragen war (vgl. 30
wiederum aristotelisierend) entwickelt worden
von weitem Plat. Phaidr. 247 Α—E). Das zweite
sind.
ist die Relation der Zone der ewigen und gleich-
förmigen Kreisbewegung zu unserer Zone der 5.) Auch die in mehreren Richtungen wich-
begrenzten, unaufhörlich wechselnden und im tige Relation zwischen φύσις und τέχνη ist in den
Prinzip linearen Bewegung. Daß an dieser Stelle 35 Pragmatien auf derart summarische Feststel-
die Sonne und die Neigung ihrer Bahn eine ent- lungen reduziert, daß wir zur Annahme beinahe
scheidende Rolle spielen, kommt nur an über- gezwungen sind, es sei anderswo ausführlicher
raschend wenigen Stellen zum Ausdruck (Gen. über sie gesprochen worden. Ich denke dabei
corr. 2, 10; Meteor. 346b 20—23, 354b 26—28; sowohl an die μίμησΐξ-Relation (Phys. 194a 21,
eigentümlich ist die Kurzformel Phys. 194b 13 40 199al6/17, Meteor. 381b6 u.a.), wie an die
und Metaph. 1071 a 15—16). Sicherlich ist auch komplementäre These, daß die τέχνη zu ergänzen
dieser Punkt in einem Dialog genauer behandelt hat, was die φύσις nicht zu vollenden- vermag
worden ; da muß sowohl der Gegensatz zwischen (Phys. 199al5, Pol. 1337al—3, vgl. 1256b2/3).
der supralunaren und der sublunaren Zone (der 6.) Ein höchst unübersichtlicher Komplex ist
in einer wohl schon späthellenistischen Polemik 45 mit dem Stichwort vouç verbunden. In unserm
dahin ausgedeutet wurde, daß Aristoteles die Zusammenhang genügt die Feststellung, daß
πρόνοια nur bis zum Monde reichen ließ vgl. zum mindesten drei Momente in den Pragmatien
238 Prolegomena zu den Fragmenten der Dialoge: 11
viel zu schwach entwickelt sind. Das erste ist
natürlich die Beziehung zwischen dem mensch-
lichen voüs und demjenigen, der physikalisch der
Unbewegte Beweger ist. Daß die Verwendung
desselben Begriffes hier und dort der Intention
nach eine Zusammengehörigkeit der gemeinten
Sachen anzeigt, ist nicht zu bestreiten; doch in
unserem Corpus wird diese Zusammenhang
bestenfalls in der Andeutung NE 1177a 13—21
einigermaßen thematisiert. Das zweite Moment
ist die Herkunft des voös im Menschen, also die
These, daß er bei der Geburt von außen „zur
Tür hereinkomme" (Part. an. 736b28, 737al0,
744b22, vgl. De an. 430a22-25, 4 1 0 b 2 7 -
411a23). Was dies besagt, erfahren wir nirgends,
Das dritte endlich ist die eigentümliche Aktivität
des menschlichen νοΰς. Er ist sinnvollerweise die-
jenige Instanz, die zur Erkenntnis der obersten
und einfachsten άρχαί befähigt ist. Dies ist aber
eine Erkenntnis singulärer Art, als Vorgang
analog zur Wahrnehmung, darum metaphorisch
entweder als ein ,,Sehen" oder als ein „Berühren"
zu beschreiben (θεωρεϊν bzw. θιγγάνειν). Doch
auch darüber gibt uns selbst das grundlegende
Kapitel Anal. post. 2,19 nur eine wenig befriedi-
gende Auskunft.
7.) Merkwürdig ist ferner die Rolle, die in
den erhaltenen Texten der Begriff des ορθός
λόγος spielt. Er ist, um dies vorwegzuneh-
men, von der Stoa rezipiert worden, hat wei-
ter gewirkt und figuriert bei den Römern Ci-
cero und Seneca als „recta ratio". Bei Aristo-
teles kommt er an einigen wichtigen Stellen vor,
in NE 1103b 31—34, 1114b 29/30, 1138b 18—34,
1144b 26—28 u. a. Er wird als ein feststehender
term, techn. behandelt, ohné daß wir erfahren,
wie er zustande gekommen ist und was er eigent-
lich besagt. Historisch verständlich wird die Be-
deutung, die er in der Stoa erhalten hat, erst,
wenn wir voraussetzen dürfen, daß Aristoteles
ihn in einem uns verlorenen Text ausführlich
begründet und erläutert hat.
8.) Ebenfalls in die Nähe der Stoa gelangen
wir mit den zwei kurzen Texten, die das ver-
treten, was später die Antakoluthie der Tugenden
genannt wird. NE 1144b32—1145a2 legt dar,
daß die φυσικαΐ άρεταί, die auf der Begabung
beruhen, von einander abgetrennt werden können
(man kann die eine besitzen, aber die andere
nicht) während dies bei den eigentlichen Tugen-
den nicht möglich ist: Wer die φρόνησις besitzt,
5 besitzt auch alle anderen Tugenden. Im einzelnen
erläutert wird dies nicht; die spätere Stelle 1146
a 8—10 begnügt sich damit, auf die frühere
zurückzuverweisen. Die Vermutung liegt nahe,
daß das Theorem anderswo näher begründet
io war und daß die Stoa sich von jenem anderen
verlorenen Text hat anregen lassen (vgl. aller-
dings auch Diog. Laert 5, 31).
9.) Die Liste der partikularen Tugenden wird
in NE 3, 9—6, 12 abgehandelt. Aristoteles er-
is öffnet sie mit der Ankündigung, es werde sich
zeigen, welche und wie viele es seien (1115a4/5).
Dies impliziert notwendigerweise, daß er eine
bestimmte, rational begründbare Zahl im Auge
hat. Diese Zahl wird allerdings nirgends genannt
20 (ähnlich De an. 432a23). Es kommt dazu, daß
man sich wundern darf-, daß die von Piaton im
„Staate" mit soviel Energie herausgearbeitete
Reihe der vier sog. Kardinaltugenden im aristo-
telischen Zusammenhang nirgends in Erschei-
25 nimg zu treten scheint. Sieht man indessen näher
zu, so erweist sich dies als eine Täuschung. In
irgend einer anderen, sorgfältiger strukturierten
Form unserer Liste muß Aristoteles zwischen
Tugenden ersten und zweiten Ranges unter-
30 schieden haben. Tugenden ersten Ranges waren
die Kardinaltugenden, dem Texte nach also
Buch 3, 9—14, das ganze Buch 5 sowie Buch 6,
das allerdings durch mannigfache Einschübe und
Ergänzungen ziemlich unübersichtlich geworden
35 ist. Für sich steht Buch 4. Es enthält mit einer
Ausnahme nur Tugenden, die an bestimmte
gesellschaftliche Voraussetzungen gebunden sind.
Die ersten zwei Tugenden haben es zuerst im
kleinen, dann im großen Stile mit dem Verhältnis
40 zum Gelde zu tun, die zweiten zwei genau parallel
dazu mit dem Verhältnis zur τιμή. Die Parallele
wird in 1125b 1—4 angedeutet. Was nicht gesagt
wird, ist, daß χρήματα (κέρδος) und τιμή für
Aristoteles die beiden wichtigsten und elementar-
45 sten Triebkräfte sind, die den Menschen zum Han-
deln im öffentlichen und vorzugsweise politischen
Leben veranlassen (vgl. Pol. 1266b 38—1267a2;
 Prolegomena zu den Fragmenten der Dialoge: 11
1271a 16—18; 1302a 3 1 - 3 9 ; 1308a 9—10;b38;
1318b 1 6 - 2 1 u.a.). 4, 12—14 ist eine zweite
Reihe von Tugenden; wir würden sie geradezu
gesellschaftliche Anstandsregeln nennen. Die eine
ist die Aufrichtigkeit, eine zweite ist die Liebens-
würdigkeit im Umgang überhaupt und eine dritte
die kultivierte Gewandtheit bei geselligen An-
lässen (vgl. 1128b4—9). Aus dem Rahmen fällt
nur 4, 11 über die richtige Dosierung des Zornes
(und in anderer Weise 4, 15 über die αΙδώς).
Was an diesem gesamten Textblock erstaunt,
ist, daß einzelne Teile scharf durchsystematisiert
sind, doch von einer einheitlichen Gliederung
der ganzen Tugendliste keine Rede ist. Dabei
hat der Leser den Eindruck, daß eine solche
Gliederung doch einmal vorhanden war; und zwar
müssen, pointiert gesagt, die vier Kardinal-
tugenden einmal vom Rest in einer Weise abge-
hoben worden sein, die (mit allen nötigen Vor-
behalten) mit dem Verhältnis der stoischen
κατορθώματα zu den καθήκοντα in Parallele ge-
setzt werden darf. Näher ist dies hier nicht auszu-
führen; was sich für uns ergibt, ist die legitime
Hypothese, Aristoteles habe in einem verlorenen
Text ein geschlossenes, mehrstufig organisiertes
System von Tugenden dargeboten.
10.) Benachbart ist diesem Komplex die
Dichotomie der Tugenden in ethische und dianoe-
tische Tugenden. Sie gehört zu den klassischen
Charakterzügen der aristotelischen und allgemein
peripatetischen Lehre. Prüfen wir die Texte, so
ist die einzige Stelle, die diese Dichotomie be-
gründet und expliziert NE 1102a 23—1103 a 23.
Ihr zufolge besteht die ethische Tugend darin,
daß in der menschlichen Seele das άλογον dem
λόγον εχον gehorsam ist. Nehmen wir 1138b 35
bis 1139a 17 dazu, so ist die dianoetische Tugend
die Betätigung des λογιστικόν, des einsichtigen
Planens dessen, was zu tun ist. So weit scheint
alles klar. .Aber jede Überlegung zeigt, daß damit
nur das oberflächlichste gesagt ist. Die wesent-
lichen Fragen bleiben völlig offen. Während wir
über den Entstehungsprozeß der ethischen Tu-
gend im Menschen ausführüch belehrt werden,
erhalten wir über den Entstehungsprozeß der
dianoetischen Tugend nur einige knappe, schwer
deutbare, wenn nicht gar widerspruchsvolle An-
239
gaben. Darüber hinaus ist die Leistung der ethi-
schen Tugend derart anders strukturiert als die-
jenige der dianoetischen Tugend, daß man streng
genommen gar nicht von einem und demselben
5 Begriff der Tugend reden kann. Endlich er-
fahren wir auch kaum etwas Konkretes über
das Zusammenwirken der beiden Tugendarten:
wie sind sie etwa an einem Akt der Gerechtig-
keit oder an einem der Freigebigkeit beteiligt?
io Damit soll nur gezeigt werden, daß wir auch da
eine ausgearbeitete Doktrin im Hintergrund wer-
den postulieren dürfen. Die NE setzt sie voraus
und exzerpiert lediglich einige wenige Punkte, die
Aristoteles für den Fortgang der Untersuchung
is auf der Ebene der Pragmatien unentbehrlich
erscheinen mochten.
11.) Deutlicher ergibt sich dieselbe Situation
schließlich an einer Lehre, die wie wenige für die
ganze spätere Antike als eigentümlich peripate-
20 tisch gegolten hat, die Drei-Güter-Lehre.
Auch dort, wo ausdrücklich zugestanden
wird, daß sie (schon vor Aristoteles?) von den
Akademikern Speusippos und Xenokrates ver-
treten wurde (Cicero Tusc. disp. 5, 30; 39 u. a.)
25 gilt sie als eine der repräsentativen Doktrinen
des Aristoteles. Es genügt hier auf den massi-
ven Angriff des Platonikers Attikos bei Eus.
Praep. Ev. 15, 4, 2—21 zu verweisen. In den
Pragmatien wird sie nirgends explizit behandelt
30 und begründet. Die beiden Haupttexte NE
1098b 12—18 und Pol. 1323a21—b21 (mit Ver-
weis auf die έξωτερικοί λόγοι) legen den Akzent
gerade nicht auf die Forderung, daß alle drei
Güterklassen an der Konstitution der Eudaimo-
35 nie angemessen beteiligt sein müssen, sondern
umgekehrt auf die Feststellung, daß die oberste
Klasse die beiden unteren an Rang weit über-
trifft, so sehr daß man sich fragen könnte, wozu
überhaupt die beiden unteren Klassen erwähnt
40 werden. Erst später in NE 1099a29—1101b9
tritt, allerdings in einer eigentümlich diffusen
Weise, die besondere Problematik der Doktrin
ans Licht : (a) das Fehlen der unteren Güter kann
die Aktivität, die nach 1098a 16/17 die Eudaimo-
45 nie ausmacht, hemmen oder gar verunmöglichen ;
(b) Sind in diesem Sinne die unteren Güter un-
entbehrlich, so folgt, daß die Herstellung der
240 Prolegomena zu den Fragmenten der Dialoge: 1 1 , 1 2
Eudaimonie nur teilweise in der Macht des Men-
schen liegt und zu einem erheblichen Teil von der
τύχη abhängt, (c) Dies führt zwangsläufig zu
einer Distinktion zwischen einer begrenzten
Eudaimonie, die ausschließlich auf die oberste
Güterklasse aufgebaut ist, und einer umfassenden
Eudaimonie, in der alle drei Güterklassen zur
Geltung kommen (bsd. NE 1100b33—1101al3).
Beim späthellenistischen Akademiker Antiochos
von Askalon, den wir fast nur durch Cicero
kennen und der bestimmt kein schöpferischer
Philosoph war, begegnet diese Distinktion als
diejenige zwischen einer ,,vita beata" und einer
,,vita beatissima" (Cicero Tusc. disp. 5, 22; 34
u. a.).
Auch abgesehen von dem Zitat der Ιξωτερικοί
λόγοι in Pol. 1323a 22/23 muß nahezu zwingend
gefolgert werden, daß in einem Dialoge die
Drei-Güter-Lehre in allen ihren Aspekten syste-
matisch entwickelt, diskutiert und begründet
war. Insbesondere muß gezeigt worden sein, daß
nicht nur (wie prinzipiell bei Piaton und später
in der Stoa) ein einziges άγαθόν angesetzt werden
könne, sondern daß mit mehreren Stufen und
Arten von άγαθά gerechnet werden müsse (vgl.
dazu auch NE 1096b 10—14). Man darf sogar
vermuten, daß der in die vier Kardinaltugenden
aufgegliederten obersten Güterklasse (vgl. Pol.
1323a27—34) je vier Güter der zweiten und der
dritten Klasse zur Seite gestellt waren (vgl. Stob.
Eel. II p. 124,18—125,13 Wachsm. ; Diog. Laert.
3, 80/81; Diaireseis Marc. Nr. 56), weiterhin, daß
im Sinne von Pol. 1323a 34—bl2 betont wurde,
nur die Güter der ersten Klasse seien unbegrenzt
steigerungsfähig, wogegen eine ύττερβολή in den
Gütern der beiden andern Klassen verderblich
sei (dazu auch NE 1129b2-4; 1137a26—30).
Endlich mag der Gedanke zur Sprache gekom-
men sein, daß der λόγος zwar das ίδιου des
Menschen darstelle, nicht aber die Totalität
seiner Natur; denn zu dieser gehöre auch die
Körperlichkeit sowie die Tatsache, daß er ein
ζωον ττολιτικόν sei ; die Definition der vollkomme-
nen Eudaimonie dürfe diese Faktoren nicht ver-
nachlässigen. Es ist diese These, die in Ciceros De
fin. 4 gegen die Stoa ausgespielt wird, aber wohl
schon bei Aristoteles selbst gegen bestimmte
Paradoxien Piatons geltend gemacht wurde (vgl.
NE 1153b9—21).
So wird man einen Dialog anzusetzen haben,
der diese Problemgruppe so repräsentativ behan-
5 delte, daß die Doxographie dies als eine der auf-
fallendsten Eigenheiten der Lehre des Aristote-
les registrierte, ohne Rücksicht darauf, daß schon
Piaton das Schema der drei άγαθά als bekannt
voraussetzt und benutzt. Welcher Dialog es war,
io können wir nicht wissen. Deutlich ist nur, daß
zum mindesten einzelne Gesichtspunkte in Nr.
11 und 15 zur Sprache gekommen sein müssen;
im übrigen darf auch an Nr. 12 oder auch Nr. 4
gedacht werden.
is 12. Eine weitere Möglichkeit, über die
Pragmatien Zugang zu den Dialogen zu erhalten,
besteht darin, daß sich in mehreren Fällen ganze
Problemkomplexe ohne größere Mühe aussondern
lassen. Sie sind in sich relativ gut geschlossen,
20 sitzen aber nur locker im Kontext. Einige Bei-
spiele seien genannt, teilweise in Erläuterung
dessen, was in § 10 zu den Dialogtiteln angedeutet
wurde.
Mehrfach liegen die Dinge so, daß ein ur-
25 sprünglich einheitliches Ganzes sekundär ge-
wissermaßen zerschnitten wurde und dann die
einzelnen Teile selbständig ergänzt und über-
arbeitet worden sind.
1.) Der spektakulärste Fall dieser Art ist
30 natürlich die Lehre von den vier Typen von
αΐτίαι. Die systematische Deduktion erfolgt er-
staunlich knapp in Phys. 2, 3, die historische Be-
stätigung bietet Metaph. 1, 3—10, ein Text, der in
seinen spätem Teilen durch verschiedene Er-
35 gänzungen so stark erweitert worden ist, daß
seine ursprünglichen Konturen kaum mehr sicht-
bar sind. Außerdem ist er in seinen Anfangstei-
len zuweilen so knapp formuliert, daß man vermu-
ten muß, es sei hier eine ausführlichere Darstellung
40 exzerpiert (etwa 984a2—8 oder 984b 15—20).
Von allen Einzelheiten abgesehen liegt es auf der
Hand, daß die Verteilung des systematischen
und des historischen Aspektes einer und derselben
Frage auf zwei verschiedene Pragmatien metho-
45 disch widersinnig ist und ausschließlich durch re-
daktionelle Überlegungen motiviert gewesen sein
dürfte. In einem ursprünglichen Texte war beides
 Prolegomena zu den Fragmenten der Dialoge: 12
vereinigt, und daß dieser Text ein Dialog war (Nr.
3?), dafür spricht nicht nur die Rolle, die die
Lehre von den vier αΐτίαι in der Doxographie
spielt, sondern u. a. auch der auffallend durch-
konstruierte Aufbau von 984 a 2— 8: Wir haben
nicht allein eine Klimax von Wasser-Luft-Feuer
(die Begründung dazu folgt in 988b29—989a 12),
sondern vor allem dreimal eine ausgeklügelte
Kombination eines älteren mit einem jüngeren
Vorsokratiker; irgendwo muß gesagt worden
sein, wie sich in jedem der drei Fälle der Jüngere
zum Älteren verhalten hat.
2.) Nicht weniger spektakulär ist die Lage in
der NE, wo die enge Beziehung zwischen 1, 5—12
und 10, 6—9 offensichtlich ist. Der frühere Text
bereitet die Antwort vor auf die Frage, was das
Gute für den Menschen und damit auch seine Eu-
daimonie sei, und der spätere Text vollendet sie
in der Beschreibung des θεωρητικός βίος. Nun
ist allerdings die NE sekundär umorientiert
worden. Für die Frage nach dem Guten für den
Menschen hat Aristoteles in der endgültigen
Fassung der Pragmatie die πολιτική έττιστήμη
als zuständig erklärt (1094a27/28). Dies hat zur
Folge, daß durch das ganze erste Buch hindurch
zahlreiche, im allgemeinen leicht erkennbare
Retouchen vorgenommen worden sind, alle in
der Absicht, die ursprüngliche Ausrichtung der
Argumentation auf den θεωρητικός βίος hin ge-
wissermaßen zu suspendieren. Ich nenne im
einzelnen (der Beweis durch Interpretation ist
hier nicht zu führen): 1094a3—6, 1095b31 bis
1096a5, 1097b8—14, 1098a3—5, 1099al0—11,
1100b 11—17. Alle diese Stellen zielen ihrem
genuinen Sinne nach auf die θεωρία, wie sie in
10, 6—9 in ihren wichtigsten Aspekten charakte-
risiert wird; bemerkenswert ist vor allem, daß
wir erst hier eine zwar immer noch unübersicht-
liche, aber doch einigermaßen differenzierte Ab-
grenzung vom άπολαυστικός βίος (1176b 9—1177
a 11) und auch vom πολιτικός βίος (1177b4—20)
erhalten. Die Folgerung liegt nahe, daß Aristo-
teles die Ausführungen eines Dialoges benutzt
hat, der in eine breite Konfrontation der in 1, 3
aufgezählten βίοι mündete. Man wird auch nicht
vergessen, daß Xenokrates, Herakleides, Theo-
phrast und Straton Περί εύδαιμονίας geschrieben
241
haben und ebenso Περί βίων. Bei Aristoteles
fehlen diese Titel, was keineswegs ausschließt,
daß die Sache selbst in einem der Dialoge aus-
drücklich verhandelt war.
3.) Über die Formen des Reichtums und die
5
Entstehung des Geldverkehrs hat Aristoteles an
zwei Stellen gehandelt, einmal im Rahmen der
Ökonomik (Pol. 1, 8—11)., und ein zweites Mal in
NE 1133 a 5—b 28; da ist der durch die χρεία
erzwungene Tauschverkehr an Waren, Leistun-
10
gen oder Geld ein wichtiger Teil des Zuständig-
keitsbereiches jener Gerechtigkeit, die außerhalb
jeder Administration wirksam sein soll. Dabei
insistiert (paradoxerweise, möchte man sagen)
der Text der NE mehr auf der technischen, der-
15
jenige der Pol. mehr auf der ethischen Seite des
Phänomens. Doch sind sie ohne Zweifel beide aus
einer und derselben, alle Aspekte berücksichtigen-
den Untersuchung deriviert. Es ist nicht allzu
verwegen zu vermuten, daß es sich da um den
20
Dialog Nr. 11 handeln dürfte.
4.) Etwas anders gelagert sind die Dinge bei
den beiden Abhandlungen Περί ήδονής in NE
7,12—15 und 10, 1—5. Die Texte, die wir lesen,
25 sind weder zwei Teile desselben Ganzen noch
zwei chronologisch unterscheidbare Etappen in
der Befassung mit dem Gegenstand. Zwar ist
der spätere Text etwas anspruchsvoller und
glatter durchkomponiert als der erste, doch in
30 manchen Punkten ergänzen sich beide Texte
gegenseitig; bald erläutert der spätere Text den
früheren, bald der frühere den späteren. Be-
stimmte Probleme, die zum Gesamtgegenstand
gehören, werden bloß im ersten, andere bloß im
35 zweiten Texte erörtert. So wird man einen
Grundtext anzunehmen haben, den beide Trak-
tate auf verschiedene Weise, aber nicht ohne auf
einander Rücksicht zu nehmen, exzerpiert und
überarbeitet haben. Dies muß der Dialog Nr. 16
40 gewesen sein. In diese Richtung weist auch die
an sich wenig bedeutende Tatsache, daß in der
NE 1152b 2, also im Prooemium zur ersten Ab-
handlung über die ηδονή der Philosoph als του
τέλους άρχιτέκτωυ apostrophiert wird; und ge-
45 nau so läßt Cicero De fin. 1, 32 Epikur als
,,quasi architectus beatae vitae" gepriesen wer-
242 Prolegomena zu den Fragmenten der Dialoge: 12
den. Man wird annehmen, daß zwischen den
beiden Stellen ein Zusammenhang besteht, ge-
wiß nicht derjenige einer unmittelbaren Ab-
hängigkeit, sondern einer gemeinsamen Abhän-
gigkeit vom genannten Dialoge; dann müßten
allerdings auch die Berührungspunkte zwischen
der Lehre Epikurs von der ηδονή und unsern
aristotelischen Texten genauer als bisher unter-
sucht werden. Daß der aristotelische Dialog auf
die Ausgestaltung der epikureischen Doktrin ei-
nen ansehnlichen Einfluß ausgeübt hat, wird man
aus manchen Gründen für wahrscheinlich halten.
5.) Abermals andere Verhältnisse treffen wir
in NE 6. Hier hat man zunächst von der Tatsache
auszugehen, die von den meisten Interpreten mit
Stillschweigen übergangen wird, daß nämlich die
in 1139b 15—17 gegebene Liste der fünf Er-
kenntnisweisen evidentermaßen eine sekundäre
Kombination darstellt; denn während vier Wei-
sen nach Gegenstand und Methode ihren je klar
umgrenzten Bereich haben, ist das, was als fünfte
Weise bezeichnet wird, die σοφία, nichts anderes
als der Sammelname, unter dem aus bestimm-
ten Gründen έπιστήμη und vous zusammen-
gefaßt werden. So kann es ursprünglich nicht
gemeint gewesen sein. Die σοφία muß nachträg-
lich und unter einem besonderen Gesichtspunkt
eingeführt worden sein. In der Tat zeigt die
Interpretation, daß in die homogene Liste der
vier Erkenntnisweisen ein Text eingearbeitet
worden ist, der scharf und ausschließlich den
Gegensatz zwischen einer auf den praktischen
Nutzen bedachten φρόνησίξ und der praktisch
unbrauchbaren, höheren Dingen zugewandten
σοφία herausarbeitete. Greifbar ist dies zuerst in
1140a 25—28, dann folgt 1140b 6—11; an beiden
Stellen ist besonders auffallend, daß die φρόνηση
das Gute für den φρόνιμος selbst sucht. Der Zu-
sammenhang rundet sich ab in 1141 a 20—b8.
In den Zeilen unmittelbar zuvor wird der Begriff
der σοφία bestimmt, wobei ein Zitat aus dem
homerischen Margites zuhilfegenommen wird, das
nur noch bei Clem. Alex. Str. 1, 25, 1 in ver-
wandtem Zusammenhang wiederkehrt. Clemens
hat es nicht aus der NE ausgehoben, sondern,
sondern bezieht es aller Wahrscheinlichkeit nach
(indirekt) aus demselben Text, der auch an
unserer Stelle benutzt ist, einem Dialog des
Aristoteles. Die σοφία ist hier nun sowohl die
άκριβεστάτη των επιστημών wie auch die Totali-
tät von επιστήμη und νοϋς. Darüber hinaus zeigen
s die Anspielungen 1141 a 20—22 und 1141 a 33—b
2, daß die φρόνησίξ die menschlichen Verhältnisse
zum Gegenstand hat und sogar einigen Tieren
zugebilligt werden kann, während der Gegenstand
der σοφία die höhere, göttliche, supralunare Re-
lo gion des Kosmos ist. Eindrucksvoll, wenn auch
wiederum sehr knapp, wird dies illustriert mit
1141b 3—8, wo Anaxagoras und Thaies σοφοί
heißen, weil sie gerade nicht am eigenen Nutzen
interessiert waren (zu 1141b6 έαυτοίς vgl. 1140
is a26, 114la25, 27, 30), sondern Dinge trieben,
die nicht άνθρώπινα άγαθά, also nutzlos sind.
Da haben wir es also mit einer reinen Kon-
frontation von σοφία und φρόνησις zu tun. Sie
taucht im weiteren Verlauf des Buches mehr-
20 fach wieder auf, vor allem in dem aus vielen Ele-
menten zusammengestückten Schlußkapitel 6,13.
Ich greife nur noch zwei Stellen heraus. 1145
a 6—11, der Schluß des Ganzen, skizziert kurz
und bedeutungsvoll die Relation zwischen φρόνη-
25 σΐξ und σοφία. Die φρόνηση soll der σοφία den
Raum ihrer Betätigung verschaffen, doch der
σοφία selbst hat sie keine Anweisungen zu er-
teilen. Endlich haben wir in 1141b23—1142a 11
eine schon durch das Euripideszitat als an-
30 spruchsvoll charakterisierte Äußerung über das
Verhältnis der φρόνηση zur πολιτική. Dabei
wird eine beachtenswerte Distinktion vorgenom-
men. Es gibt zwei Arten von πολιτική. Die eine
setzt gesetzgeberisch die allgemeinen Regeln des
35 staatlichen Lebens fest, die andere befaßt sich
mit den partikularen Tagesfragen. Jene wird
verglichen mit der Tätigkeit des αρχιτέκτων,
diese mit der sehr viel bescheideneren der χειρο-
τέχναι. Dies erinnert natürlich ζ. T. an Metaph.
40 981 a 30 ff. Wichtiger für uns ist der Zusammen-
hang mit Cicero, Ad fam. 9, 2, 5. In der Zeit der
Diktatur Caesars schreibt Cicero an Varrò, er
stehe auch jetzt noch dem Staate zur Verfügung,
wenn ihn jemand brauchen könne, ,,non modo ut
45 architectos, verum etiam ut fabros ad aedifican-
dam rem publicam". Das griechische Wort
„architectus" ist bei Cicero noch selten genug,
 Prolegomena zu den Fragmenten der Dialoge: 12
um sofort die griechische Herkunft der ganzen
Wendung zu indizieren; dann aber entspricht
,,faber" dem χειροτέχνης. Cicero bringt natürlich
keine Reminiszenz an die NE, sondern beide
Stellen hängen von einem Dialogtext ab; das
dürfte für diesen Fall allerdings am ehesten Nr. 4
sein.
Woher aber stammt die Konfrontation von
σοφία und φρόνησις im ganzen? Man könnte
vielleicht geneigt sein, an Nr. 12 zu denken.
Dagegen spricht eine grundsätzliche Überlegung,
die in der reichen Literatur über den aristoteli-
schen Protreptikos viel zu kurz zu kommen
pflegt. Wir wissen aus bester Quelle, daß der
Adressat des Protreptikos König Themison von
Zypern war, also ein aktiver Politiker. Solange
das Gegenteil nicht bewiesen ist, sind wir ver-
pflichtet, anzunehmen, daß Aristoteles seine
Schrift auf die Person des Adressaten abgestimmt
hat ; er wird ihm also die Philosophie empfohlen
haben, weil sie darüber belehren könne, wie man
einen Staat zu lenken habe; er kann ihm aber
unmöglich ins Gesicht hinein erklärt haben, der
durch die φρόνησις repräsentierte βίος πολιτικό?
stehe an Rang tief unter der σοφία, also dem
βίος θεωρητικός. Dies hätte ja auf die Auffor-
derung an den Adressaten hinauslaufen müssen,
auf sein politisches Amt zu verzichten und sich
in die Stille einer weitabgewandten Θεωρία zu-
rückzuziehen. Wenn man dies realistisch bedenkt,
muß Nr. 12 ausscheiden, und dann bleibt nur Nr.
3 übrig, das höchst wahrscheinlich in seinem
ersten Teile die Begriffe φιλοσοφία und σοφία
historisch und systematisch bestimmt hat.
6.) Verhältnismäßig übersichtliche, wenn auch
nicht ganz einfache Verhältnisse liegen für den
Komplex Περί βασιλείας vor. Zunächst haben
wir eine ausdrücklich abgegrenzte Spezialunter-
suchung in Pol. 3, 14—17. Bei genauerer Analyse
des Textes treten drei Eigentümlichkeiten her-
vor, die hier nur in Stichworten zü charakterisie-
ren sind.
Die erste ist, daß sich das Problem schon
vor 1284 b 35 mehrfach ankündigt, insofern näm-
lich als bei Aristoteles die Frage nach dem βα-
σιλεύς im technisch-staatsrechtlichen Sinne teil-
weise zusammenfällt mit der Frage nach dem
243
überragenden Einzelnen, dessen Können das-
jenige aller andern Staatsbürger so sehr über-
trifft, daß notwendigerweise ihm allein die
Herrschaft anvertraut werden muß. Dies läuft
5 letzten Endes auf die anthropologische und
ethische Frage hinaus, ob es Einzelne geben kann,
die an αρετή den übrigen Menschen so weit vor-
aus sind, daß ihnen von Rechtswegen eine ein-
zigartige Stellung zukommt; vgl. dazu 1283b
io 13—23, 1284a3—b34, wo zwar die Gedanken-
folge durch mehrfache Einschübe gestört ist,
aber im ganzen doch erkennbar bleibt. Daß ein
sehr anspruchsvoller Text dahinter steht, zeigt
auf der einen Seite 1284a 8—11 (vgl. Epikur
is Ep. Men. 135) und 1284b 27—31, auf der an-
dern Seite die ungewöhnliche Reihe der illustra-
tiven Exempla 1284a 15—17, 22—25 und 26—
33. Was 1284a 8—11 und 1284b 27—31 fest-
stellen, wird am Schluß der Spezialuntersu-
20 chung 1288a24—29 noch einmal aufgenommen,
deutlich im Sinne eines Finale, das auf den gott-
gleich überragenden Herrscher hinweist.
Die zweite Eigentümlichkeit ist, daß die fünf
Arten des Königtums, die in 1284b40—1285b 33
25 aufgeführt werden, genau so wenig ein ursprüng-
liches organisches Ganzes ausmachen wie die
oben erwähnten fünf Erkenntnisweisen. Poin-
tiert gesagt gehen drei Gesichtspunkte durchein-
ander. Das Königtum unterscheidet sich zunächst
30 strukturell danach, ob seine Kompetenzen be-
grenzt oder unbegrenzt sind, ob es erblich ist
oder nicht und ob es κατά νόμον ist oder ob der
Herrscher selbst den νόμος setzt. Diese drei
Faktoren lassen sich verschieden kombinieren
35 und ergeben verschiedene Typen von βασιλείαι.
Ein zweiter Gesichtspunkt war der historische,
und zwar ausschließlich oder zur Hauptsache im
griechischen Bereich; begonnen wurde mit den
Königen der Urzeit (1285b6ff.), geendet wurde
40 mit den in ihrer Kompetenz äußerst begrenzten
Königen der Gegenwart, den athenischen Opfer-
königen (1285 b 16/17) und den auf das Amt des
Heerführers reduzierten Königen Spartas (1285
b 17/19, 1285a3—14), irgendwo dazwischen stan-
45 den die Aisymneten (denen streng genommen die
Tyrannoi hätten gegenüber gestellt werden
müssen). Im Ganzen gilt das Königtum als ein
244 Prolegomena zu den Fragmenten der Dialoge: 12
archaischer Staatstyp, in der Gegenwart fast
völlig obsolet geworden.
Ein dritter Gesichtspunkt war gewissermaßen
der nationale. Er tritt in 1285b33—1286a2 her-
vor: dem überaus begrenzten, an den νόμος
gebundenen Königtum Spartas steht das unbe-
grenzt souveräne Königtum gegenüber; sei-
ne Machtfülle ist noch größer als die des in
1285a 16—29 beschriebenen Königtums einiger
Barbarenvölker. Die Relation der beiden Typen
zu einander wird nicht recht klar, aber daß mit
der zuletzt genannten παμβασιλεΐα die persische
Monarchie anvisiert ist, ist kaum zu bezweifeln.
Diese dritte Eigentümlichkeit hängt unterir-
disch mit dem für uns entscheidenden Punkte zu-
sammen. Es ist der kontradiktorische Bau des gan-
zen Textes. In 1287 b 35/36 hören wir (ohne daß dies
vorher besonders betont worden wäre), daß bis
dahin die Argumente der Gegner der Monarchie
vorgetragen worden seien. Es folgen demnach die
Gegenargumente, die in das schon zitierte Finale
1288a 24—29 einmünden. Dieser zweite Teil des
Ganzen ist nicht nur wesentlich kürzer als der
erste, sondern auch durch sekundäre Streichun-
gen und Umarbeitungen schwer gestört. Aus dem
endgültigen Text, der uns vorliegt, ergibt sich
vorwiegend der Eindruck, das Königtum sei
nur in den äußerst seltenen Fällen, in denen ein
Einzelner alle übrigen Bürger an άρετή über-
trifft, legitim. Bestätigt wird dieser Eindruck
durch die bekannte, von 1281 a 40 an mehrfach
dargelegte These, daß die Demokratie die an-
gemessenste Staatsform sei, weil in der Regel die
Summe der ethischen und sonstigen Qualitäten
aller Bürger zusammengenommen weit größer
ist als die Qualität irgend eines Einzelnen. Wir
haben diese These hier nicht zu analysieren,
sondern nur zu konstatieren, daß sowohl die
Zurücksetzung der Monarchie wie auch die
Rechtfertigung der Demokratie entschieden anti-
platonische Züge trägt.
Daß da einer oder mehrere Dialoge benutzt
sind, scheint mir sicher. In Frage kommen Nr. 18
und Nr. 4. Man wird sogleich vermuten, daß
Nr. 18, wenn es ein Dialog war und nicht ein
συμβουλευτικός em Alexander, die Vorzüge der
Monarchie stärker hervorgehoben haben wird
als unser Text ; er wird zwar auch erklärt haben,
daß der überragende Einzelne sehr selten zu
finden sei, aber beigefügt haben, daß die Re-
gierung eines solchen Einzelnen, wenn er vor-
5 handen sei, das beste sei, was einem Staate
zuteilwerden könne, da sie ja dann mit der Welt-
regierung Gottes unmittelbar verglichen werden
dürfe (1284al0/ll und 1284b31/32). Wenn Nr. 4
an unserm Text mitbeteiligt ist, so werden da die
io Vorzüge der Demokratie stärker zur Geltung
gebracht worden sein.
7.) Unübersichtlich und schwer zu analysieren
ist die Textgruppe, die von den Stichworten
τύχη, ευτυχία, άτυχία beherrscht wird. Es war
is schon oben (§11, Ziffer 11.) von der sonderbaren
Art die Rede, in der die Drei-Güter-Lehre in
NE 1 eingesetzt wird. Ihre eigentümliche Pro-
blematik tritt erst von 1099 a 31 an allmählich in
Erscheinung : Uber die zwei unteren Güter-
20 klassen verfügt der Mensch nicht frei, sondern
sie zu besitzen ist ευτυχία. Was in 1099b 9—25
steht, kann man nur als eine rücksichtslose Über-
arbeitung jenes Schemas auffassen, das in E E
1214a 14—30 perfekt geordnet vorliegt; an un-
25 serer Stelle fehlt die Möglichkeit der φύσις ganz,
weil sie auf 1103a 18ff. verschoben ist; μάθησις
und άσκησις werden nur flüchtig erwähnt; der
Fall, daß die Gottheit die vollkommene Eudaimo-
nie schenkt, wird kurz behandelt und dann an eine
30 andere σκέψις überwiesen, so daß praktisch nur
der Fall der τύχη übrig bleibt, der nun allerdings
in überdimensionierter Ausführlichkeit durch-
diskutiert wird. Der Eindruck besteht, daß eine
von Hause aus selbständige Behandlung der τύχη
35 eingeschaltet wurde. Nimmt man dies als Ar-
beitshypothese an, so wird man einen Zusam-
menhang mit anderen, die τύχη betreffenden
Stellen vermuten. Ich nenne nur eben 1153b9
bis 25, dann aus anderer Perspektive 9, 11 und
40 schließlich vor allem EE 7, 14 (1246b37—1248
b7). Von der häufigen, aber zumeist formelhaft
und unverbindlich wirkenden Verwendung von
τύχη bei Piaton heben sich diese Texte als die
erste philosophische Thematisierung des Begriffes
45 ab. Der erste Buchtitel Περί τύχης findet sich bei
Demetrios von Phaleron (Diog. Laert. 5, 81),
doch nimmt man ungerne an, daß die breite
 Prolegomena zu den Fragmenten der Dialoge: 12
Auseinandersetzung Epikurs und der ältesten
Stoiker lediglich das Werk des Demetrios und
gelegentliche Äußerungen Theophrasts im Auge
hatte. Die Texte der Pragmatien lassen auf eine
repräsentative Diskussion des Problems der τύχη
schon bei Aristoteles selbst schließen; dies wird
dann in einem der Dialoge geschehen sein.
Eine Kleinigkeit darf beigefügt werden. Ser-
vius Aen. 6, 875 zitiert aus einem Dialog Ciceros,
nämlich De rep., ein Gesprächsbruchstück. Von
einem offenbar allen Partnern bekannten „puer"
war die Rede und der anwesende Fannius wurde
aufgefordert, etwas über diesen ,,puer" zu sagen.
Ein dritter bemerkte, dies sei eine schwierige
Aufgabe, denn bei einem Knaben ,,non res
laudanda sed spes est". In der Substanz kommt
dies NE 1100a 1—4 außerordentlich nahe. Eine
gemeinsame Quelle möchte man gerne annehmen.
8.) Ein besonderer Fall liegt vor beim Porträt
des Sokrates und seiner philosophischen Leistung.
Die einschlägigen Äußerungen des Aristoteles
sind nicht besonders zahlreich und weit gestreut,
doch wenn man, wie billig, die lediglich aus den
Dialogen Piatons und anderer Sokratiker über-
nommenen Stellen abzieht, so bleibt ein charak-
teristisch geschlossener, überschaubarer Bestand
an Texten, die Sokrates einen scharf umgrenz-
ten Platz in der Geschichte der Philosophie
anweisen; die entscheidenden Stichworte sind:
Preisgabe der Physik zugunsten der Ethik, die
άρετή als lehrbare έπιστήμη, so daß derjenige,
der weiß, was άρετή ist, auch κατ' άρετήν han-
deln wird, endlich methodisch die Verwendung
der Induktion und des όρίζεσθαι καθόλου. Aller
Wahrscheinlichkeit nach ist dieses Bild des So-
krates zunächst für einen der Dialoge (am
ehesten Nr. 3) gezeichnet worden.
9.) Erwähnung verdient sodann eine Reihe
von Stellen, deren zentraler Begriff derjenige der
παιδεία ist. Von der παιδεία als Erziehung und
Ausbildung junger Menschen ist natürlich viel-
fach die Rede, weiterhin von der erzieherischen
Aufgabe des νόμος und von der Frage, ob die
παιδεία den einzelnen Eltern privat (iSioc) über-
lassen werden dürfe oder vom Staat in die Hand
genommen werden müsse (κοινή). Doch eine
besondere Aufmerksamkeit ziehen diejenigen Äu-
245
ßerungen auf sich, die die παιδεία des πεπαιδευ-
μένοξ als Bildung, d. h. als jene Stufe philoso-
phischer und wissenschaftlicher Informiertheit
auffassen, die zwischen der Unwissenheit des
5 Laien und der spezialistischen Informiertheit
des Fachmannes gewissermaßen in der Mitte
steht. Ich nenne hier nur die Hauptstellen: NE
1094b23—1095a2, Pol. 1282a3—7 und De part,
anim. 639a 1—640b4. Alle diese drei Texte er-
io weisen sich bei sorgfältiger Interpretation als
mehr oder weniger summarische Hinweise auf
eine ausgebaute Doktrin, die Aristoteles an an-
derer Stelle, also im Dialog Nr. 19, vorgetragen
haben muß. Daß daneben der Dialog auch von
15 Zielen und Methoden der παιδεία im vorhin er-
wähnten Sinne gesprochen hat, ist anzunehmen.
Dies im einzelnen zu verfolgen und die Texte
daraufhin zu prüfen, ob sie ein kohärentes Ganzes
voraussetzen, ist hier nicht der Ort.
20 10. ) Es verbleibt als letzter, besonders schwie-
riger Punkt die Thematik der φιλία, von der man
angesichts des platonischen Lysis und Symposion
einerseits, der breiten, aber unübersichtlichen
Darlegungen in NE 8/9 andererseits von vorne-
25 herein vermuten möchte, daß sie in einem der
Dialoge zur Sprache kam; man wird auch be-
achten, daß ein erstaunliches Mißverhältnis
zwischen der Ausführlichkeit, mit der Aristoteles
auf die φιλία eingeht, und den wenigen Notizen
30 über den ipcos (die allesamt mit dem Dialog Nr. 9
zusammenhängen werden) besteht; es ist ein
Mißverhältnis, das auf seine Weise wohl auch
eine Ablehnung bestimmter platonischer Posi-
tionen indiziert. Neben den Theoremen, die man
35 als die tragenden der gesamten Abhandlung be-
zeichnen wird (die drei Motive der Freundschaft ;
Gleichheit und Ungleichheit in der Freundschaft ;
Relation zwischen Freundschaft und Gerechtig-
keit) stehen einige andere, die grundsätzliche
40 Fragen auf eine über den unmittelbaren Zusam-
menhang hinausweisende Art berühren. Ich
denke an die folgenden drei Punkte : Freundschaft
des Einzelnen zu sich selbst sowohl im Sinne,
daß der Mensch mit sich selbst in Übereinstim-
45 mung steht (9, 4), wie auch, daß er in letzter
Instanz für sich selbst die höchsten Güter (also
die Güter der obersten unter den drei Klassen)
246 Prolegomena zu den Fragmenten der Dialoge: 12,13
anzustreben das Recht hat (9, 8) ; es folgt das
Problem, in welcher Hinsicht der vollkommene
Mensch der Freundschaft bedarf (1157b 19—24,
1158a 22—27 und 9, 9); der dritte Punkt ist die
Konstruktion der „konzentrischen Kreise", in
denen die Freundschaft sich vom engsten Bezirk
der Familie aus erweitert über Verwandte,
Freunde und Mitbürger bis zum allerweitesten
Kreise, zur Freundschaft zum Menschen als
Menschen, zum ,,genus humanuni", wie es dann
bei Cicero heißt. Die Stellen hierüber sind weni-
ger scharf durchsystematisiert als die anderen
soeben genannten Kapitel (es sind bsd. 8, 11
und 14).
Eigentümlich ist allen diesen drei Punkten,
daß sie für die hellenistische Philosophie wichtig
geworden sind. 9, 4 wirkt ζ. T. wie eine Vorstufe
zu den stoischen Äußerungen über das όμολο-
γουμένως ζην, und zu 9, 8 wären die (meist in
polemischer Absicht zitierten) Stellen Epikurs
über den σοφός, der alles für sich selbst tut, zu
vergleichen (Frg. 580/581 Us.; s. auch Diog.
Laert. 2, 95). Zum zweiten Punkt genügt der
Hinweis auf die bekannte Diskussion bei Sen.
Ep. Luc. 9, und zum dritten Punkt wurde schon
auf Cicero hingedeutet; vgl. etwa De off. 1,
50—56. Das Weiterwirken dieser Dinge auf den
Hellenismus ist zwar nicht das einzige, aber ein
nicht uninteressantes Argument dafür, daß
schon Aristoteles sie in der entsprechend profi-
Herten Weise in einem Dialog vorgetragen hat.
13. Nur kurz zu berühren sind die Perspek-
tiven, die sich an bestimmte Schlüsselbegriffe
anknüpfen. Methodisch sind dabei zwei Fälle zu
unterscheiden.
1.) Wir haben eine Reihe von Begriffen, die
entweder der Wortbildung oder doch dem be-
sonderen Wortsinne nach bei Aristoteles zum
ersten Male auftreten. So sind ένέργεια und
έντελέχεια (mit der Variante ενδελέχεια, einer
etymologischen Spielerei, wie sie bei Aristoteles
wie schon bei Piaton nicht allzu selten sind),
soweit wir sehen, Neubildungen des Aristoteles,
δύναμις sowie συμβαίνειν oder κατηγορεΐν sind
als Wörter alt, doch die feste terminologische
Bedeutung, in der wir sie bei Aristoteles antreffen,
ist vor ihm nicht belegt. Die Verwendung von
Ολη im Sinne von Materie ist bekanntermaßen
Piaton noch völlig fremd, in den aristotelischen
Pragmatien aber selbstverständlich.
Weitere Beispiele ließen sich nennen (es fehlt
s allerdings noch sehr an ausreichenden Unter-
suchungen). Wo es sich um sachlich relevante
Begriffe handelt, versteht es sich von selbst, daß
der Autor irgendwo die Einführung solcher Neolo-
gismen ausdrücklich begründet hat. Seine Leser un-
io vorbereitet mit einer ihnen zunächst fremden Ter-
minologie zu konfrontieren konnte nicht seine
Absicht sein. Wir unsererseits dürfen uns nicht
auf die leichtfertige Auskunft zurückziehen, diese
Begriffe hätten sich eben im Laufe der Diskussio-
15 nen in der platonischen Akademie eingebürgert;
über Gegenstand und Ablauf solcher Diskussio-
nen wissen wir so gut wie nichts, und sie als
deus ex machina zur Erklärung philosophie-
historischer Probleme einzusetzen, ist unstatt-
20 haft. Das nächstliegende ist die Annahme, daß
Aristoteles seine neuen Begriffe in den Dialogen
eingeführt hat, nicht anders als es Piaton Theät.
182A mit ποιότης tut und wie es Cicero später
mit zahlreichen lateinischen Neologismen, ange-
25 fangen mit „qualitas" (Acad. 1, 24) und „essen-
tia" (bei Sen. Ep. Luc. 58, 6) getan hat. Im
3. Jhd. v. Chr. sind Vor allem dem Stoiker Zenon
die Verwendung von Neologismen und die un-
nötige Umfunktionierung gangbarer Begriffe vor-
30 geworfen worden; Chrysipp mußte ihn in einer
besonderen Schrift gegen diese Vorwürfe ver-
teidigen (Diog. Laert. 7, 122). Dies zeigt, welche
Rolle das Problem spielte; und daß Aristoteles
da mit der nötigen Behutsamkeit vorging, werden
35 wir annehmen.
2.) Umgekehrt gibt es einige Begriffe, die in
der Doxographie dem alten Peripatos und
Aristoteles zugeschrieben werden, sich aber in
den Pragmatien nirgends finden; die Möglichkeit,
40 auf Theophrast auszuweichen, besteht, sollte
aber nicht überschätzt werden. Ich nenne nur
drei Beispiele.
Am auffallendsten ist der Begriff des ττέμτττον
σώμα (quinta essentia), der zur Bezeichnung des
45 in der supralunaren Zone ewig kreisenden Kör-
pers verwendet wird. Aristoteles verwendet in
den erhaltenen Texten diesen Begriff nirgends.
 Prolegomena zu den Fragmenten der Dialoge: 13,14
sondern spricht nur vom Ersten Körper oder vom
Kreisbewegten Körper. Man wird indessen kaum
glauben wollen, daß sich das πέμπτον σώμα der-
art fest hätte einbürgern können, wenn es nicht
bei Aristoteles selbst einen Rückhalt gefunden
hätte. Es ist auch zu beachten, daß diese Nomen-
klatur einer systematischen Überlegung ent-
sprungen sein muß; nicht ohne eine bestimmte,
wenn auch für uns nicht mehr authentisch faß-
bare Absicht muß das göttliche Element von der
ersten Stelle, die es in De coelo einnimmt, an den
fünften Platz, nach den vier irdischen Elementen
versetzt worden sein.
Die Doxographie bei Diog. Laert. 5, 31 nennt
den aristotelischen Weisen μετριοπαθής. Das Wort
μετριοπάθεια ist für uns zuerst beim Akademiker
Krantor περί πένθους belegt (Plut. mor. 102 D),
was indessen aristotelischen Ursprung nicht aus-
schließt, da diese Trostschrift sich weitgehend
an Piatons Phaidon und den aristotelischen Dia-
log Nr. 13 angelehnt zu haben scheint. Später
dient der Begriff durchwegs zur Charakterisierung
der aristotelisch-peripatetischen Haltung den
πάθη gegenüber, wie sie etwa bei Cicero Tusc.
disp. 4, 43—46 gezeichnet wird. Der Sache nach
hängt die μετριοπάθεια mit der μεσότης-Theorie
der NE 1104all—27 und 1106a26—1107a27
zusammen (vgl. auch die polemische Bemerkung
NE 1104b24—26). Besonders nahe kommt die
kurze Stelle NE 1105b 25—28, wozu man die
Behandlung der όργή (NE 4, 11) nehmen muß;
sie ist allerdings in gewissem Sinne ein Sonder-
fall und erscheint denn auch bei Cicero a. O. an
erster Stelle, vor έπιθυμία, λύπη und φόβος. In
den Pragmatien spielen die πάθη als solche eine
sehr begrenzte Rolle, und die in NE 1105b 21—23
gegebene Liste der πάθη hängt gewissermaßen in
der Luft (besonders schade ist, daß wir über
έλεος, abgesehen von Poet. 1449b 27, kaum etwas
hören; dabei läßt die provozierende Schärfe, mit
der die Stoa anscheinend schon von Zenon SVF
1, 213/214 an gerade dieses πάθος abgelehnt hat,
vermuten, daß Aristoteles die Berechtigung des
ελεος irgendwo ausdrücklich festgestellt hat,
möglicherweise in der Richtung von Lact. Div.
inst. 3, 23, 9—10, vgl. Diog. Laert. 5, 17 und 21.
ελεος war auch für ihn ein πάθος, aber eines, das,
247
richtig und mit Maß eingesetzt, legitim sein
mußte). Daß ein Dialog über die πάθη im allge-
meinen und die μετριοπάθεια im besonderen
diskutiert hat, ist zum mindesten wahrscheinlich,
s Ein sonderbares Problem ist schließlich mit
Diog. Laert. 7, 127 gestellt. Da wird erklärt, die
Stoa habe keinen Zwischenzustand zwischen
άρετή und κακία anerkannt, während die Peripa-
tetiker als einen solchen die προκοπή eingesetzt
io hätten. Dieser Begriff erscheint in den Pragma-
tien des Aristoteles (und soweit feststellbar bei
Theophrast) nirgends und gilt später in der Regel
als ein stoischer term, techn. Doch gerade weil
unsere Stelle der communis opinio widerspricht,
is darf sie nicht beseitigt werden. Allgemein
kommt dazu, daß der an der Biologie orientierte
Begriff der allmählichen Entwicklung auf eine
physische oder geistige (ethische) άκμή hin dem
Peripatos ungleich näher lag als der alten Stoa,
20 'die primär von der reinen und radikalen Alter-
native ausging und nur subsidiär im Blick auf die
Alltagserfahrung die Möglichkeit gelten ließ,
daß der Mensch das Angemessene tun könne
ohne schon ein σοφός zu sein. Es ließe sich zeigen,
25 daß in Cicero De fin. 3 das Moment der Ent-
wicklung nur zögernd und sekundär eingearbeitet
ist, während es aus dem peripatetischen System
in De fin. 5 nicht weggedacht werden kann;
hier spielt es eine geradezu beherrschende Rolle.
30 προκοπή wird also ursprünglich gewiß peripa-
tetisch sein (vgl. noch Diog. Laert. 5, 20). Die
Stoa hat Begriff und Sache übernommen ent-
weder von Theophrast (wie den ebenfalls in der
Biologie verankerten Begriff der οίκείωσις) oder
35 von Aristoteles selbst, und dann zweifellos aus
einem Dialoge.
14. Es bleiben die Fragen des Stiles. Auch
sie können nur kurz skizziert werden, da es
an brauchbaren Vorarbeiten aus neuerer Zeit
40 fast völlig fehlt. Dabei wird es keinem auch
nur einigermaßen aufmerksamen Leser entge-
hen, wie stark der Stil zuweilen schwankt.
Auf Argumentationen in äußerster schulmäßi-
ger Nüchternheit und in knappster Diktion
45 können unvermittelt Abschnitte folgen, in denen
der Verfasser jeden einzelnen Schritt des Gedan-
kens breit erläutert und es an rhetorischen Fra-
248 Prolegomena zu den Fragmenten der Dialoge: 14,15

gen, anspruchsvollen Metaphern, ausgebauten De rep. die Möglichkeit biete, eine Dedikation an
Gleichnissen und illustrativen Dichterzitaten Varrò auszusprechen; die Pointe ist, daß solche
nicht fehlen läßt. Mit der bloßen Feststellung, daß Prooemien ausserhalb des Dialogs selbst stehen,
sich der Stil bestimmter Textteile durch Frei- also an die chronologischen und personalen Vor-
heit von Hiaten, Gepflegtheit oder gar Feierlich- 5 aussetzungen der Dialogszenerie nicht gebunden
keit von der Umgebung abhebt, ist nicht viel sind. Dieselbe Stelle zeigt überdies, daß Aristo-
gewonnen. Gerade ein antiker Schriftsteller pflegt teles in den Mehr-Bücher-Dialogen, also Nr. 1—4
in einem und demselben Kontext nicht ohne jedem einzelnen Buch ein eigenes Prooemium
zwingende und einleuchtende Gründe seinen Stil vorangestellt hat. Dies setzt voraus, daß das Pro-
und damit letzten Endes auch seinen Adres- io oemium einerseits eine gewisse Selbständigkeit
säten zu wechseln. Eine Untersuchung für Spe- besaß, anderseits in einem bestimmten Ausmaße
zialisten, die das Interesse für die Sache und auch auf den Inhalt des nachfolgenden Ge-
erhebliche Vorkenntnisse schon mitbringen, ist spräches abgestimmt war. Heranzuziehen ist eine
nicht darauf angewiesen, jeden Begriff oder Be- (aus älterer Tradition übernommene) Bemerkung
weisgang zu erklären oder alle jene Stilmittel is des Proklos in Plat. Parm. p. 54 Cousin, in der es
einzusetzen, mit denen zu allererst einmal um auf das schärfste kritisiert wird, daß bei Hera-
das Interesse des Außenstehenden geworben wer- kleides Pontikos und Theophrast (also nicht
den muß. Der Spezialist bedarf weder der rhe- bei Aristoteles selbst) zwischen dem Inhalt der
torischen Fragen, die ihn aufrütteln, noch der Prooemien und den Dialogen selbst überhaupt
Gleichnisse, die die Darlegung selbst anschau- 20 keine Beziehung vorhanden sei. Wir konstatieren
licher machen sollen. zunächst, daß Aristoteles in diesem Punkte völlig
Dann aber ist die Folgerung grundsätzlich von Piaton abweicht, der keine solchen Prooemien
zulässig, daß überall dort, wo in einer Pragmatie kennt. Piaton hatte sich strikte an das Gesetz der
ein Abschnitt sich durch seine Stilhöhe von sei- Tragödie gehalten daß im Dialoge der Autor
nem Kontext abhebt, Text und Diktion eines 25 selber nicht in Erscheinung treten dürfe (er war
Dialoges, der sich an Außenstehende wendet darin nicht der einzige Sokratiker, wie die mali-
und darum die für die Gewinnung von Außen- ziöse Bemerkung des Menedemos über Aischines
stehenden und mit der Sache selbst noch Un- bei Diog. Laert. 2, 60 zeigt : Die Dialoge des
vertrauten unentbehrlichen Kunstmittel ein- Aischines seien in Wahrheit von Sokrates selbst
setzen muß, verwendet sind. Beispiele aufzu- 30 geschrieben worden, eine Unterstellung, die nur
zählen ist hier nicht der Ort. Das Problem im möglich war, wenn Aischines, wie Piaton in den
einzelnen zu verfolgen wäre eine Sache der Zu- meisten Fällen, die Gespräche von Sokrates
kunft; es wäre nicht bloß in formaler Hinsicht selbst erzählt sein ließ). Wenn dagegen Aristo-
lehrreich, einmal systematisch, zu verfolgen, wann teles sich selbst als Gesprächspartner einführte
und in welcher Absicht Aristoteles etwa mit 35 (s. u.), so konnte er auch unbedenklich in eiiiem
rhetorischen Fragen oder mit Gleichnissen ope- Prooemium als Autor des Ganzen das Wort er-
riert, oder auch mit Dichterzitaten. greifen. Es paßt weiterhin zur Art des Aristoteles,
15. Wir haben uns endlich Rechenschaft dar- daß er sich verpflichtet fühlte, den Lesern der
über abzulegen, was wir über die literarische Dialoge weiter entgegenzukommen als es Piaton
Form der aristotelischen Dialoge zu sagen ver- 40 getan hatte. Bei Piaton wird in einigen Fällen
mögen. Fünf Momente treten hervor: 1. Prooe- wohl schon früh eine Diskussion darüber ent-
mien 2. Szenerie und Gesprächspartner 3. Ab- standen sein, worauf eigentlich dieser oder jener
lauf des Gesprächs selbst 4. Philosophische Dialog hinauswolle (man denke etwa an den
Mythen 5. Der Stil der Dialoge im ganzen. ' Gorgias' oder den 'Phaidros'). Aristoteles wollte
1. ) Daß Aristoteles seinen Dialogen Prooemien 45 vermutlich seine Leser von vorneherein darüber
vorangestellt hat, bemerkt Cicero Ep. Att. 4,16, 2 orientieren, was vom nachfolgenden Gespräch zu
iir. Kontext der Frage, ob ein· Prooemium zu erwarten sei, welche Relevanz die Probleme für
 Prolegomena zu den Fragmenten der Dialoge: 15
den Leser hätten, vielleicht auch, welche be-
sonderen Gründe der Verfasser hatte, sich gerade
mit diesen Problemen zu befassen.
Methodisch haben wir zwei Möglichkeiten,
uns eine ungefähre Vorstellung vom Inhalt sol-
cher Prooemien zu machen.
Zunächst kann man, wenn man die nötige
Vorsicht walten läßt, die Prooemien und pro-
oemienartigen Stücke in den Pragmatien selbst
in Betracht ziehen. An repräsentativen Pro-
oemien, die entweder geradezu als solche be-
zeichnet werden oder doch sich klar als solche
abgrenzen, nenne ich NE 1, 1 (ein paradigmatisch
klar aufgebautes Prooemium), EE 1, 1—6, Pol.
7, 1—3 (das Verhältnis von 1323b37 zu 1325b 33
geht uns hier nichts an), Metaph. 1, 1—2, De
anima 402a 1—22. Beispiele prooemienartiger
Stücke sind NE 1152b 1—8 und 1155a 3—31,
auch 1172a 16—26. Was hier erörtert wird
(1. Gegenstand 2. Theoretischer Rang und prak-
tische Relevanz des Gegenstandes 3. Vorgesehene
Untersuchungsmethode), sind Fragen, die auch
ein Dialogprooemium zu berücksichtigen hatte,
oder vielmehr den Adressaten der Dialoge gegen-
über noch wichtiger waren als den Lesern der
Pragmatien.
Zweitens besitzen wir natürlich die Prooemien
zu Ciceros philosophischen Schriften. Ep. Att. 4,
16, 2 zeigt, daß Cicero über den Charakter der
aristotelischen Prooemien im Bilde war, also doch
wohl in einem gewissen Umfang seine eigenen
Prooemien jenen nachgebildet hat. Bei Cicero
werden in der Regel fünf Fragen diskutiert:
1. Soll man überhaupt philosophieren ? 2. Wenn
man philosophieren soll, genügt es nicht, dies mit
Maß zu tun d. h. die Philosophie lediglich als
eine Komponente der allgemeinen Bildung neben
anderen gelten zu lassen? 3. Ist es nötig in
lateinischer Sprache zu philosophieren? 4. Wie
kommt Cicero dazu, gerade die aporetische
Philosophie der Neuen Akademie anzubieten?
5. Wie kommt gerade Cicero, der als Staatsmann
wichtigeres zu tun hätte, dazu, zu philosophieren ?
Man sieht sofort, daß die Fragen (1) und (2)
sich auch einem griechischen Verfasser philo-
sophischer Dialoge stellen mußten, und daß die
Frage (5) mühelos auf griechische Verhältnisse
249
übertragbar war. Diese drei Fragen insgesamt
lassen sich aus Piatons Gorgias 484 C—486 D
deduzieren, und zur Frage (5) mag man Plat.
Apol. 31Cff. und Xen. Mem. 1, 6, 15 bedenken,
5 wo Sokrates den Vorwurf abwehren muß, er
entziehe sich seiner politischen Verantwortung.
Schon die Gorgiasstelle selbst beruht auf älteren
Auseinandersetzungen über den Gegenstand, wie
das verkappte Zitat 487 C lehrt, und daß die
io aristotelischen Prooemien sich auf breiter Front
mit solchen Einwänden gegen die Philosophie
herumgeschlagen haben, wird man mindestens
als Möglichkeit einräumen müssen.
2.) Was die Szenerie angeht, so haben wir
is zunächst eine aus älterer Tradition übernommene
Notiz des Basileios Ep. 135, Aristoteles und
Theophrast hätten in ihren Dialogen sofort mit
den Sachen selbst eingesetzt, da sie sich bewußt
gewesen seien, mit der Kunst Piatons nicht
20 rivalisieren zu können. Dies muß bedeuten, daß
bei jenen beiden auf eine Beschreibung der Sze-
nerie und wohl auch eine genauere Porträtierung
der Partner verzichtet wurde. Auf die Motivie-
rung des Hauptgesprächs wird Aristoteles freilich
25 nirgends verzichtet haben; wie das geschah,
läßt sich bei Nr. 5 und Nr. 13 noch einigermaßen
erkennen.
Wie weit hat Aristoteles selbst die Rolle des
Gesprächsleiters oder doch des berichtenden
30 Gesprächspartners gespielt? Cicero Ep. Qu. fr.
3, 5, 1 betont, Aristoteles sei in Nr. 4 der Ge-
sprächsführer gewesen, und Ep. Att. 13, 19, 4
bezeichnet es allgemein als ,,mos Αριστοτέλειος"
(natürlich im Gegensatz zu Piaton), daß Aristo-
35 teles sich selbst als Leiter des Gesprächs auf-
treten lasse. Cicero hat diese Feststellung sicher
nicht selbst an der Lektüre sämtlicher Dialoge
gemacht, sondern übernimmt sie (ähnlich wie
später Basileios und Proklos) aus einem älteren
40 Text, der sich thematisch mit der schriftstel-
lerischen Eigenart der klassischen philosophischen
Dialoge befaßt hatte. Gerade darum sind wir
wohl verpflichtet, sie im Prinzip für alle Dia-
loge gelten zu lassen. Eine Ausnahme bildet
45 vielleicht Nr. 8, falls die Gestalt des Mene-
xenos nicht bloß einem Gespräch des Aristoteles
mit seinen Partnern den Anlaß lieferte, son-
250 Prolegomena zu den Fragmenten der Dialoge: 15
dem selbst Partner war. An einem solchen Ge-
spräch könnte Aristoteles nur um den Preis
eines schweren Anachronismus teilgenommen
haben.
In den Auszügen aus Nr. 15 kann Aristoteles
ohne weiteres als Erzähler eines Gesprächs, das
er selbst leitete, angenommen werden. Daß
Proklos bei Philop. De aet. mundi p. 31,12—32, 8
Rabe und Plut. mor. 1115 BC auf eine Dialog-
äußerung des Aristoteles zurückgehen, bemerkte
ich schon, ebenso Plut. mor. 447F—448A; und
wenn wir uns darauf verlassen können, daß
Demetrios De eloc. erst von § 223 an bei der
Behandlung des έπιστολικός χαρακτήρ die von
Artemon veranstaltete Briefsammlung des Aristo-
teles benützt hat, dürfen auch die Zitate in § 144
und 154 als Worte des Aristoteles im Kontext
eines Dialoges gelten. Daß vergleichbare Äuße-
rungen in die Apophthegmata-Sammlungen und
in die Biographie eingegangen sind, ist möglich,
aber unbeweisbar.
Über die Gesprächspartner des Aristoteles
wissen wir nichts. Eine zureichende Liste seiner
Schüler besitzen wir nicht (vgl. immerhin die Vi-
ta Latina § 47 und die — leider hoffnungslos ver-
stümmelte — Schülerliste im Liber de pomo),
und ob aus der Liste der Piatonschüler in Diog.
Laert. 3, 46 (dazu Xenokrates Frg. 1 Isn.-Par.)
jemand in Frage kommt, können wir nicht sagen.
Daß irgendwo Piaton selbst auftrat, ist nicht
ausgeschlossen, aber aus vielen Gründen un-
wahrscheinlich. Dialoge mit Piaton als Protago-
nisten sind erst aus späterer Zeit bezeugt (Praxi-
phanes, Eratosthenes).
3.) Über die Gesprächstechnik als solche
geben nur die Zitate aus Nr. 15 einige Auskunft.
Die Nähe zu jener Form der platonischen Dia-
loge, in der Sokrates selbst über ein Gespräch
berichtet, das er völlig beherrschte, während der
Partner sich mit Fragen oder Zustimmungen
begnügt, ist unverkennbar. Möglich ist freilich
daß andere Dialoge ganz anders strukturiert
waren.
Wichtig ist die schon erwähnte Bemerkung
des Karneades, daß die Masse der μαρτύρια bei
Chrysipp ebenso groß sei wie bei Zenon und
Aristoteles (Diog. Laert. 10, 27) ; das kann auf
Naturbeobachtungen, historische Beispiele und
Dichterzitate gehen (vgl. ζ. T. Probi. 18, 3).
Dion. Chrys. or. 53, 1 teilt mit, daß Aristote-
les „in vielen Dialogen" Homer rühmend er-
5 wähne, also doch wohl reichlich (und weit über
Piaton hinaus) Homerzitate zur Unterstützung
seiner Argumentation beigebracht habe ; anonym
mag sich davon noch einiges in den Scholien
erhalten haben,
io Mehrfach hat sich die Forschung mit der
Frage beschäftigt, ob Cicero bei seinem Ver-
fahren, die Dialogpartner Vortrag und Gegen-
vortrag halten zu lassen, dem Vorbild des
Aristoteles gefolgt sei; anders gesagt, ob das,
is was in De or. 3, 80 u. a. als „in utramque partem
dicere" bezeichnet und auf Aristoteles zurück-
geführt wird, nicht bloß theoretisch als eine
Einübung in die Kunst des Argumentierens
empfohlen war, sondern auch in den Dialogen
20 praktisch durchgespielt wurde. Es ist kaum anzu-
nehmen, daß er alle seine Dialoge nach dem Mo-
dell des Lehrer-Schüler-Gesprächs, das in den
Zitaten aus Nr. 15 vorliegt, gestaltet hat; zen-
trale Fragen, wie diejenigen, die in Nr. 1, 3, 13, 16
25 verhandelt wurden, sind zweifellos nach den ver-
schiedensten Seiten hin durchdiskutiert worden.
Ob freilich diese Diskussion in der Form eines
bewegten Dialoges oder als Rede und Gegenrede
ablief, können wir streng genommen nicht wissen.
30 Daß Cicero zur Hauptsache die zweite Form ge-
wählt hat, wiegt schwer, ist aber nicht ent-
scheidend. Als Redner bewegte er sich leichter in
der „oratio continua" (wobei immerhin die
Situation des Urbanen, unpedantischen Vortrages
35 stets festgehalten wurde ; bloße Reproduktion
hellenistischer Handbücher gibt es bei ihm nicht),
und dem Akademiker empfahl sich ein Aufbau,
der das in die Aporie einmündende Gleichgewicht
der Meinungen auch optisch zum Ausdruck
40 brachte.
4.) Eine reizvolle Frage ist die, ob in den
aristotelischen Dialogen auch Mythen erzählt
wurden.
Fest steht zunächst, daß Piaton keineswegs
45 der einzige war, der den Mythos dort in Anspruch
nahm, wo weder ein zuverlässiges Erfahrungs-
wissen noch zwingende rationale Beweise zu-
 Prolegomena zu den Fragmenten der Dialoge: 15
Stande kommen konnten, also von allen in den
Ausblicken auf eine Welt, die räumlich außerhalb
und zeitlich jenseits (vor oder nach) unserer
Erfahrungswelt angesetzt werden mußte. Was
Theophrast angeht, so wird man vielleicht
weniger Gewicht auf den vieldeutigen Hinweis
des Porph. De abst. p. 162, 17—19 N. legen als
auf das Zitat bei Plut mor. 420 C, das sich trotz
aller Verstümmelung eindeutig als eine Verteidi-
gung des philosophischen Mythos überhaupt
zu erkennen gibt. Abbreviaturen von Mythen
wird man in manchen Fragmenten des Xeno-
krates (218-230 Isn.-Par.), des Herakleides
Pontikos (Frg. 73—75, 90—97 Wehrli u. a.) und
Dikaiarch (Frg. 7, 19—21 Wehrli) erkennen. Bei
Aristoteles selbst darf man zunächst an die
schon erwähnte Stelle bei Demetr. De eloc. § 144
erinnern, die man mit Metaph. 982b 18/19 in
Beziehung setzen möchte. Eine aufmerksame
und unvoreingenommene Interpretation wird
denn auch auf Restbestände einiger Mythen
stoßen. Hervorzuheben sind drei Komplexe.
Zunächst besitzen wir einige Fragmente, die
mit größter Wahrscheinlichkeit einem Mythos
angehören, der in Nr. 13 erzählt war. Dieser
Dialog, z.T. ein Gegenstück zum platonischen
Phaidon, konnte ohne einen Mythos kaum aus-
kommen, wenn ihm daran lag, nicht bloß zu
beweisen, daß die Seele (bzw. das Eigentlichste
an ihr) unsterblich sei, sondern auch darzulegen,
in welche Lebensverhältnisse die Seele eintritt,
nachdem sie den sterblichen Körper hinter sich
gelassen hat. Das große wörtliche Zitat bei
Plut. mor. 115 Β—E berichtet seiner Stilisierung
nach nicht über ein Gespräch zwischen zwei
Menschen, sondern zwischen einem Menschen und
einem übermenschlichen Wesen, das als κράτιστε
καΐ μακαριστότατε απάντων angeredet wird. Es
stammt also aus einem Mythos. Demselben
Mythos dürfte die kurze, aber unanfechtbare An-
spielung bei Tert. De an. 46, 10 angehören, die
ihrerseits Plut. mor. 941 A—942C und 419E bis
420A nach sich zieht. Anzuschließen sind endlich
die Aristoteleszitate bei Ael. var. hist. 5, 3 und
Servius, Aen. 1, 372 (Lact. Plac. zu Stat. Theb.
9, 376). Daß Aristoteles in seinem Mythos die
Ergebnisse der kurz zuvor abgeschlossenen For-
251
schungsreise des Pytheas von Massalia in den
Nordwesten der Oikumene ebenso verwendete,
wie bekanntlich Piaton im Mythos des Phaidon
auf die zeitgenössische Kosmologie Bezug nimmt,
s sei nur eben angedeutet.
Als zweites ist zu erwähnen die Anspielung
auf die Geschichte von Hermotimos von Kla-
zomenai in Metaph. 984b 19—20 und bei lambì.
Protr. p. 48,17 Pist. Beide Stellen zeigen evident,
io daß die Geschichte von Aristoteles in einem uns
verlorenen Zusammenhang ausführlich erzählt
worden sein muß. Vermutlich sind alle späteren
Zeugnisse (unter denen ich nur Plut. mor.
592 CD, Apollon, hist. mir. 3, Tert. De an. 44
is erwähne) direkt oder indirekt von dem ver-
lorenen Texte abhängig. Man darf die Geschichte
von dem Manne, dessen Seele frei durch den
Kosmos zu schweifen vermochte, einen Mythos
nennen und wird beachten, daß Plat. Theät.
20 173E/174A nahesteht; der Mythos illustriert
die These, daß der Geist sein eigenes, ganz vom
Körper abgetrenntes und der Betrachtung des
Kosmos gewidmetes Leben zu führen fähig ist.
Zum dritten sei noch einmal auf die Tatsache
25 aufmerksam gemacht, daß die aristotelische
Kosmologie sich beharrlich auf zwei Ebenen
bewegt. Die eine ist diejenige physikalischer Kon-
struktivität, die mit Bewegung und Ruhe und
dem Schema der verschiedenen Bewegungsarten
30 operiert. Auf der andern Ebene wird mit perso-
nalen Größen gerechnet, Wesenheiten also, die
mit Unsterblichkeit und unwandelbarer Eudai-
monie ausgestattet sind, Autarkie und ein Leben
in vollkommener Tätigkeit und unverletzlicher
35 ηδονή besitzen. Die beiden Ebenen gehen immer
wieder in einander über, wobei wir es im einen
Falle mit Thesen zu tun haben, die im Prinzip
zwingend beweisbar und einsehbar sind, im
anderen jedoch mit Hinweisen auf eine Seinsform,
40 die nur als Mythos gedacht werden kann. Ich
beschränke mich auf zwei Stellen: Coel. 279al7
bis b 3, das ζ. T. der Schilderung des ύπερουρά-
vios τόπος bei Piaton, Phaidr. 247 C—E nahe
kommt, und Metaph. 1072 a 26—b4, wo die Be-
45 anspruchung des έρως zum καλόν als diejenige
Kraft, die den Kosmos bewegt, für den Aristo-
teles der Pragmatien ebenso singulär ist, wie sie
252 Prolegomena zu den Fragmenten der Dialoge: 15
den Leser platonischer Mythen ('Phaidros', 'Sym-
posion') vertraut anmutet.
Vielleicht muß man zuweilen sogar mit dem
umgekehrten Falle rechnen, daß nämlich bloße
Andeutungen bei Piaton in einem aristotelischen
Dialog als ausgebauter Mythos ihren festen
Platz eingenommen haben. Ich denke bei Piaton
an die knappen, aber bedeutungsschweren Stellen
über das Leben des Philosophen auf den Μακάρωυ
νήσοι (Rep. 519C und 540Β). Ihnen entsprechen
mit verschiedener Akzentsetzung bei Aristoteles
NE 1178b7-22, Iambi. Protr. p. 53, 2—15 Pist.
und aus einem aristotelischen Dialog Cicero De
fin. 5, 53 (vgl. 5,11) sowie das Hortensiuszitat bei
Augustin De trin. 14, 12. Da war nicht nur aus-
geführt, daß auf den Inseln der Seligen dem
Menschen die θεωρία als einzige Aufgabe ver-
bliebe, sondern auch betont, daß in solcher
θεωρία das Leben des Menschen demjenigen der
Gottheit so nahe als möglich komme (vgl. Xen.
Mem. 1, 6, 10). Faktisch ist dies ein aus alter
Dichtung derivierter Mythos (,,ut fabulae ferunt"
bei Cicero), den man im übrigen schwerlich dem
an einen regierenden Staatsmann gerichteten
Nr. 12 geben wird, eher Nr. 13 oder Nr. 3, viel-
leicht sogar Nr. 1 (vgl. die stark verkürzte Stelle
lambì. Protr. p. 53, 12—15 Pist.).
5.) Über den Stil im ganzen haben wir hier
nur zwei Dinge anzumerken.
Das erste betrifft die antiken Urteile über den
Stil des Aristoteles in den Dialogen. Sie gehören
praktisch ausnahmslos zu einer bestimmten stil-
geschichtlichen Konfiguration. Von ihr wurde
schon in den allgemeinen Prolegomena (S. 208)
gesprochen, so daß wir uns hier kurz fassen
können. Die Urteile spiegeln die weitgehende
Modifikation der Erwartungen, die einem philo-
sophischen Werke entgegengebracht wurden,
eine Modifikation, die in der Mitte des 2. Jhd.
v. Chr. eingetreten sein muß. Es war die Preis-
gabe jenes Ideals unerbittlich strenger nüchterner
Wissenschaftlichkeit, das vor allem durch Epikur
und die Stoiker propagiert worden war. Es ist
hier nicht zu fragen, was diese Preisgabe im
einzelnen motiviert hat : die maßlosen Über-
treibungen, die das riesige Oeuvre eines Chry-
sippos nahezu unlesbar zu machen drohten, die
Rückwendung zu den alten Sokratikern, unter
denen, wie natürlich, Piaton in den Mittelpunkt
trat, oder endlich eine explizite oder implizite
Rücksicht auf die römischen Leser, um deren
5 Interesse die attischen Philosophenschulen in
jener Zeit zu werben begannen. Jedenfalls wird
nun von der Philosophie, soweit sie nicht Fach-
literatur für Spezialisten blieb, ein gepflegter und
gewinnender Stil gefordert, und so war es gewiß
io nicht erst Cicero, der die großartige Fülle und
Schönheit der Diktion eines Piaton, Aristoteles
und Theophrast der Plattheit Epikurs und der
pedantischen Spitzfindigkeit der stoischen Schrif-
ten gegenüberstellte. Cicero hat seine Stilurteile
is zunächst von seinen philosophischen Lehrern,
vor allem wohl von Poseidonios, übernommen,
sie aber dann gewiß, zum mindesten teilweise
durch eigene Lektüre bestätigt gefunden. Zu
Cicero treten gleichlautende Urteile von Grie-
20 chen, vor allem diejenigen, die sich bis in die
spätantiken Einleitungen in das Oeuvre des
Aristoteles hineingerettet haben.
Die große Schwierigkeit in diesem Zusam-
menhang ist zweitens nur diejenige, daß die er-
25 wähnten Urteile sich alle mit allgemeinen Qualifi-
kationen begnügen. Nirgends wird uns (wenn
wir von dem Sonderfall Demetr. De eloc. ab-
sehen, der nur bestimmte Stilfiguren berück-
sichtigt) an konkreten Beispielen erläutert, wie
30 der so sehr gerühmte Stil des Aristoteles eigent-
lich ausgesehen hat. Wir sind wohl in der Lage,
in den Pragmatien wissenschaftlich spezialistisch
formulierte Abschnitte von solchen mit einem
gehobenen, exoterischen Stil zu unterscheiden,
35 vermögen aber streng genommen nichts über die
grundsätzliche Variationsbreite des Stils in den
Dialogen zu sagen; es ist nicht ausgeschlossen,
daß sie ebenso groß war wie bei Piaton, bei dem
zwischen dem Stil eines 'Lysis' oder 'Kriton' und
40 demjenigen des 'Sophistes', Timaios' oder gar der
'Nomoi' ganz erhebliche Differenzen bestehen.
Was dies faktisch bedeutet, mag an einer einzigen
Beispielreihe angedeutet werden. Bei Stobaeus
haben wir 9 Stellen, die sich als wörtliche Zitate
45 aus Aristoteles geben. Drei unter ihnen sind
die schon oben gewürdigten Dialogstücke aus
Nr. 15 (Stob. 4, 29, 24; 25; 52). Alle übrigen sind
 Prolegomena zu den Fragmenten der Dialoge: 15,16
ohne Buchtitel überliefert. Eines (3, 3, 25) ist
in etwas größerem Umfang auch auf Oxyrrh.
Pap. 666 aufgetaucht und gilt in der Regel als
ein wörtlich erhaltenes Zitat aus dem Protrepti-
kos, Nr. 12. Bezeichnenderweise ist es noch nie
auf seinen Stil hin näher analysiert worden.
Wäre dies geschehen, so wäre man vielleicht
etwas mißtrauisch geworden. Der Text ist an-
spruchsvoll und gleichzeitig auffallend unbeholfen
stilisiert. Mag sein, daß Aristoteles zuweilen so
geschrieben hat (wenn wir nicht bloß einen Aus-
zug vor uns haben) ; dann aber ist sein Stil nicht
immer das gewesen, was wir uns unter gepflegter
Fülle vorstellen. Ein weiteres Zitat (4, 4, 18)
kehrt wieder am Schluß eines angeblichen Briefs
des Aristoteles an König Philipp von Makedo-
nien. Der ganze Brief ist eine im späten Hellenis-
mus aus verschiedenen Gnomen grob zusammen-
gestückte Fälschung; doch die Fälschung des
ganzen schließt hier wie in vielen andern Fällen
nicht aus, daß der Fälscher seine Materialien
vorzüglichen Quellen entnimmt. Das Zitat ist
sachlich und stilistisch einwandfrei, freilich ohne
spezifische Merkmale (wenn man nicht die nur
in der Brieffassung erhaltene Pointe μή δια τάς
άρχάς άλλά δια των άρχων als solches gelten
lassen will), und könnte prinzipiell aus Nr. 12
entnommen sein. Drei Zitate finden sich bei Stob,
im Kapitel Περί όργής (3, 20, 46; 55; 65). Die
zwei ersten unter ihnen hat V. Rose einem Brief
an König Alexander zugewiesen; aus einem der-
artigen Brief, der den anerkanntermaßen jäh-
zornigen König zur Besonnenheit mahnt, stammt
in der Tat das Zitat Ael. v. hist. 12, 54. Ander-
seits ist der Schrifttitel Nr. 37, mit dem die
Aristoteleszitate bei Seneca De ira und Plut.
De coh. ira zusammenhängen, nicht zu vergessen.
Auf was es uns ankommt, ist jedoch das Folgen-
de: Stob. 3, 20, 46 ist eine rhetorische Frage,
wie sie bei Aristoteles möglich ist; auch das
Gleichnis Stob. 3, 20, 55 fällt nicht allzu sehr
aus dem uns bekannten Rahmen. Anders steht
es mit dem aus acht kurzen Kola zusammen-
gesetzten, penetrant rhetorisch wirkenden Stob.
3, 20, 65. Noch ärger ist in dieser Richtung das
letzte der Zitate Stob. 4, 34, 60. Und dennoch:
Strikte genommen ist unsere Kenntnis vom
253
Dialogstil des Aristoteles viel zu gering, als daß
wir apodiktisch erklären könnten, er habe sich
niemals, nicht einmal in einem hochpathetischen
Abschnitt und in bewußter (karikierender?) Ab-
5 sicht, zu derartigem Bombast hinreißen lassen.
Den modernen Leser machen solche Extra-
vaganzen noch mißtrauischer als die Ungeschick-
lichkeiten in Stob. 3, 3, 25. Wir dürfen uns
indessen über die Grenzen unseres Wissens keine
io Illusionen machen.
16. Zur Anlage der nachfolgenden Textsamm-
lung ist schon in den allgemeinen Prolegomena
§ 6 alles Notwendige gesagt worden. Hier ist
nur noch weniges beizufügen.
15 a) In Erinnerung zu rufen ist der Unterschied
zwischen wörtlichen Zitaten, Berichten späterer
Gewährsmänner über eine bestimmte Sache und
allgemeinen doxographischen Informationen im
Rahmen einer philosophiegeschichtlichen Über-
20 sicht, die ihrerseits entweder nach Autoren bzw.
Schulen oder nach Problemen aufgegliedert sein
kann. Fragmente im klassischen Sinne sind nur
die Texte der ersten Gruppe. Da aber die Anzahl
solcher wörtlicher Fragmente verschwindend
is gering ist, hat es wenig Sinn, die erhaltenen
Texte in die drei Gruppen zu zerteilen. Der Be-
nutzer muß sich nur in jedem Falle im klaren
darüber sein, welcher der drei Gruppen dieser
oder jener Text angehört.
30 b) Ebenfalls schon gesprochen wurde von
den Fällen, in denen ein Zitat mit Autorname
und Buchtitel zwingend einen größeren Text-
komplex mit sich zieht. Da wäre es unzweck-
mäßig, den Abschnitt, in dem Aristoteles aus-
35 drücklich zusammen mit dem Buchtitel genannt
ist, von den sonstigen zugehörigen Texten abzu-
trennen.
c) Bei der Gesamtmasse der bloß mit dem
Autorennamen angeführten Zitate darf mehr
40 oder weniger die Regel gelten, daß überall dort,
wo der Inhalt oder der Fundort nicht eindeutig
(oder doch mit größter Wahrscheinlichkeit) die
Herkunft aus einem anderweitigen Komplex
indiziert (etwa aus den Homeruntersuchungen,
45 aus den naturwissenschaftlichen und speziell
zoologischen Schriften oder aus den Politien)
in erster Linie die Dialoge in Frage kommen.
254 Prolegomena zu den Fragmenten der Dialoge: 16
So darf man denn die wenig umfangreiche Reihe
der sicher an einen bestimmten Dialog anzu-
schließenden Stücke im Prinzip ergänzen durch
die Masse der bloß mit dem Autorennamen
ausgezeichneten Zitate und diese wieder durch
die anonymen, aber sicher dem Aristoteles zuge-
hörenden Stücke.
d) Die Fragmentsammlung hat auch sonst auf
die Möglichkeiten hinzuweisen, unser spärliches
Wissen vom Inhalt der Dialoge zu erweitern. Es
sollen dabei nicht uferlose und unkontrollierbare
Rekonstruktionen vorgelegt werden; es handelt
sich lediglich darum, den Spielraum der Möglich-
keiten abzustecken in der Hoffnung, es möchte
später gelingen, die eine oder andere dieser
Möglichkeiten in eine annähernde Gewißheit zu
verwandeln.
Konkret bedeutet dies erstens, daß zu jedem
Titel die gleichartigen Titel aus der näheren und
ferneren Umgebung des Aristoteles notiert wer-
den, zweitens, daß ebenfalls zu jedem Titel die-
jenigen Abschnitte der Pragmatien genannt
werden, die der Sache nach den im Titel be-
zeichneten Gegenstand verhandeln. Wichtig ist
dies vor allem für diejenigen Dialoge, von denen
nur der Titel, aber kein einziges sicheres Fragment
überliefert ist. Da vermitteln die einschlägigen
Texte der Pragmatien immerhin eine gewisse
Vorstellung davon, was etwa zur Sprache ge-
5 kommen sein kann. Unter diesem Gesichtspunkt
mag es drittens auch verantwortbar sein, jedem
Dialog eine knappe Skizze darüber beizugeben,
wie wir uns in Würdigung aller verfügbaren
Elemente hypothetisch den Gesamtinhalt des
io Werkes vorstellen dürfen.
e) Von der Textüberlieferung und der Kon-
stitution des Textes ist (um dies nochmals zu
betonen) nur dort die Rede, wo an das Urteil
über den Traditionsbefund relevante Sach-
i5 entscheidungen gebunden sind. Für alles Wèitere
wird grundsätzlich auf die modernen Editionen
jener Autoren verwiesen, bei denen sich Aristo-
teleszitate finden. Ziel der Sammlung ist es für
die Erhellung des Inhaltes der verlorenen Werke
20 das notwendige Material bereitzustellen. Dies
ist die vordringlichste Aufgabe der Forschung.
Eine erneute Überprüfung der handschriftlichen
Tradition dürfte ohnehin nur in verhältnismäßig
seltenen Fällen zu einem substanziellen Fort-
25 schritt im Verständnis der Sachen selbst führen.
ZWEITER TEIL: FRAGMENTE
 I. TEXTE, DIE BESTIMMTEN TITELN IM VERZEICHNIS DES DIOG. LAERT.
ZUGEORDNET WERDEN KÖNNEN
FRG. 1 - 6 2 1
1. Περί δικαιοσύνης α' β' γ' δ'
Vgl. Platon DL 3,60: Πολιτεία ή περί δικαίου
Speusippos DL 4,4: Περί δικαιοσύνης α'
Xenokrates DL 4,12: Περί δικαιοσύνης α'
Herakleides Pontikos DL 5,86: Περί δικαιοσύνης γ'
(Demetrios ν. Phaleron DL 5,81: Περί τοϋ δοκοϋ α' ev. Περί
τοϋ δικαίου)
Straton ν. Lampsakos DL 5,59: Περί δικαιοσύνης γ'
(Σιμον ΔΛ 2,122: Περί δικαίου α' β')
Epikur DL 10,28:
Περί δικαιοπραγίας
Περί δικαιοσύνης καί των άλλων άρετών
Chrysippos SVF 3 p. 195:
Περί δικαιοσύνης α' β' Υ' -
Περί δικαιοσύνης πρός Πλάτωνα α'
Περί δικαιοσύνης πρός Άριστοτέλην
Περί δικαιοσύνης άποδείξεις
(Archytas Stob. 4,1,135 u. a: Περί νόμου και δικαιοσύνης)
(Ekkelos Stob. 3,9,51: Περί δικαιοσύνης)
Hierax Stob. 3,9,53 u. a.: Περί δικαιοσύνης
•+•
Speusippos DL 4,4:
Πρός Κέφαλον (vgl. Chrysippos SVF 3,313)
Κέφαλος
Xenokrates DL 4,13: Άρχέδημος ή περί δικαιοσύνης
Demetrios v. Phaleron DL 5,81: 'Αριστείδης
(Glaukon DL 2,124: Κέφαλος)
1 tae sint et intus inclusae, solam esse iustitiam quae
Cicero, De rep. 3,12-13 p. 87,13-25 ed. K. Ziegler7
. . . et reperiret et tueretur, alter autem de ipsa
iustitia quattuor implevit sane grandis libros, nam
ab Chrysippo nihil magnum nec magnificimi deside-
ravi, qui suo quodam more loquitur ut omnia ver-
borum momentis, non rerum ponderibus examinet.
illorum fuit heroum, earn virtutem, quae est una, si
modo est, maxime munifica et liberalis, et quae
omnis magis quam sepse diligit, aliis nata potius
quam sibi, excitare iacentem et in ilio divino solio
non longe a sapientia conlocare, nec vero illis aut
voluntas defuit - quae enim iis scribendi alia causa
5 aut quod omnino consilium fuit? — aut ingenium,
quo omnibus praestiterunt; sed eorum et voluntatem
et copiam causa vicit.
2
10
Lactantius, Div. institut. 5,14,5 p. 444,21-445,3 ed. S. Brandt
Carneades autem ut Aristotelen refelleret ac
Platonem iustitiae patronos, prima illa disputatione
collegit ea omnia quae pro iustitia dicebantur, ut
15
possit illam, sicut fecit, evertere.
3
20
Lactantius, Institut. Epitome 50 (55) § 5 - 8 p. 729,20-730,14
ed. S. Brandt
Plurimi quidem philosophorum, sed maxime
Plato et Aristoteles de iustitia multa dixerunt adse-
rentes et extollentes eam summa laude virtutem,
25 quod suum cuique tribuat, quod aequitatem in
omnibus servet: et cum ceterae virtutes quasi taci-
nec sibi tantum conciliata sit nec occulta, sed foras
tota promineat et ad bene faciendum prona sit, ut
30 quam plurimis prosit; quasi vero in iudicibus solis
atque in potestate aliqua constitutis iustitia esse
debeat et non in omnibus, atquin nullus est homi-
num ne infimorum quidem ac mendicorum in quem
iustitia cadere non possit. sed quia ignorabant quid
35 esset, unde proflueret, quid operis haberet, sum-
mam illam virtutem, id est commune omnium bo-
258 Περί δικαιοσύνης
num paucis tribuerunt eamque nullas utilitates pro-
prias aucupari, sed alienis tantum commodis sta-
dere dixerunt. nec inmerito extitit Carneades homo
summo ingenio et acumine, qui refelleret istorum
orationem et iustitiam, quae fundamentum stabile
non habebat, everteret, non quia vituperandam
esse iustitiam sentiebat, sed ut illos defensores eius
ostenderet nihil certi, nihil firmi de iustitia dispu-
tare.
4 καί μή δι' αύτάς αίρετάς άλλ' άγαθάς γούν και
Schol. luv. Sat. 10,362 ed. Wessner
"Et venere e(t) c(eni)s] e(t) p(luma) S(ardana)-
p(alli)": Sardanapallus rex As(s)yriorum luxurio-
sus, de quo Tullius in tertio de república sic ait
'Sardanapallus ille vitiis multo quam nomine ipso
deformior'.
5 τούς τήν άνδρείαν μέν και τήν φρόνησιν και
Athen. 335 E - 3 3 6 Β ed. Kaibel
ύμεις δέ πολλάκις του Άρχεστράτου τού-
του μνημονεύσαντες άκολασίας έπληρώσατε
τό συμπόσιον. τί γαρ των έπιτρίψαι δυναμένων
παρέλιπεν ó καλός ούτος έποποιός καί μόνος
ζηλώοας τόν Σαρδαναπάλλου τοϋ Άνακυνδα-
ράξεω βίον, öv άδιανοητότερον είναι (ή) κατά
τήν προσηγορίαν τοϋ πατρός 'Αριστοτέλης
έφη, έφ' ού τοϋ τάφου έπιγεγράφθαι φησί
Χρύσιππος τάδε·
εύ είδώς ότι θνητός έφυς σόν θυμόν άεξε,
τερπόμενος θαλίησι- θανόντι σοι οϋτις
δνησις.
καί γαρ έγώ σποδός είμι, Νίνου μεγάλης
βασιλεύσας·
κείν' έχω δσσ' έφαγον καί έφύβρισα καί συν
έρωτι
5 τέρπν' έπαθον τά δέ πολλά καί όλβια πάντα
λέλυνται.
ήδε σοφή βιότοιο παραίνεσις, ούδέ ποτ'
αυτής
-
λήσομαι έκτήσθω δ' ό θέλων τόν άπείρονα
χρυσόν.
6
Plutarch; De Stoic, rep. 15 (1040 E F) ed. Pohlenz-Westman
ϊνα δέ μηδ' άπολογίαν ύπολίπη τοις έναντιώ-
5 μασιν (sc. ό Χρύσιππος), Άριστοτέλει περί δι-
καιοσύνης άντιγράφων οΰ φησιν αύτόν όρθώς
λέγειν, οτι τής ήδονής οϋσης τέλους άναιρείται
μεν ή δικαιοσύνη, συναναιρείται δέ τή δικαιο-
σύνη καί των άλλων άρετών έκάστη· τήν μέν γαρ
ίο δικαιοσύνην ύπ' αύτής ώς άληθώς άναιρείσθαι,
τάς δ' αλλας άρετάς ούδέν κωλύειν ύπάρχειν, εί
άρεστάς έσομένας - είθ' έκάστην έξ όνόματος
προσαγορεύει. βέλτιον δέ τάς έκείνου λέξεις
is άναλαβεϊν 'τής γάρ ήδονής' φησίν 'έμφαινο-
μένης τέλους κατά τόν τοιούτον λόγον τό μέν
τοιούτο πάν μοι δοκεΐ ούκ έμπεριλαμβάνεσθαι,
δι' ö φητέον μήτε των άρετών τινα δι' αύτήν
αίρετήν είναι μήτε των κακιών φευκτήν, άλλά
20 πάντα ταύτα δεινάναφέρεσθαιπρός τόν ύποκεί-
μενον σκοπόν ούδέν μέντοι κωλύσει κατ' αύ-
τήν έγκράτειαν καί τήν καρτερίαν καί τάς
όμοιας ταύταις άρετάς είναι τών άγαθών, τάς
25 δ" έναντίας (κακίας) ύπάρχειν φευκτάς.'
7,1
Sueton, Περί βλασφημιών in: Mélanges de littérature grecque
30 ed. E. Miller 1868 p. 4 1 6 , 5 - 4 1 7 , 4
Είς πονηρούς
Πονηρός- ó τό ήθος δόλιος, πόνηρος δέ ό
έπίμοχθος, καί οιονεί πονοερός.
35 'Αλάστωρ· ó πράττων τι μή δυνάμενον έν
λιταϊς συγχωρηθήναι, ή ώς ó Χρύσιππος, έλά-
στωρ τις ων άξιος έλαύνεσθαι δια φόνον ή τι
τοιούτον τοιούτον δέ καί ó άλιτρός καί ó άλιτή-
ριος.
40 Παλαμναίος- ó ένεχόμενος μιάσματι.
Λεωργός καί λαοργός· ό τούς λαούς διερ-
γαζόμενος, ή δημοεγέρτης, Ισον τψ άνδρο-
φόνος, ή ó μεγαλουργός.
Εύρύθατος - ó πανούργος, καί Εύρυβάτης ό
45 αύτός· ήν δέ Έφέσιος ύποχείριος Κροίσου, 0ς
αύτομολήσας ώς Κύρον, και προδούς τά του
Κροίσου άπόρρητα, αίτιος έγεγόνει τής πορθή-
 Περί δικαιοσύνης
σεως τών Σάρδεων- 'Αριστοτέλης δ' έν πρώτφ
Περί δικαιοσύνης κλέπτην αύτόν γεγονέναι
φησιν, άλόντα καί δεθέντα, καΐ δείξαι προ-
τραπέντα παρά τών φυλάκων, όπως δια τών τοί-
χων άνιών εις τάς οικίας παρέρχοιτο" λυθείς
ούν έγκεντρίδας ύποδησάμενος καί τούς σπόγ-
γους λαθών, άνέβη τε φςίστα καί τόν όροφον
έξελθών φυγάς φχετο.
Φρυνώνδας- έπί πανουργίςι καί κακοηθείςι
περιβόητος.
Κιλλίκων ó καί 'Αχαιός, προδότης καί δό-
λιος.
Κέρκωπες1 ol πανούργοι καί άπατηλοί- καί
κερκωπία ή άπάτη κατά τόν Σιμωνίδην.
7,2
1) Suidas, Lexicon, E 3715-3718 ed. Adler
3715 Εύρυβατεύεσθαι: πονηρεύεσθαι. τόν γάρ
Εύρύβατον, τόν ένα τών Κερκώπων γενέ-
σθαι τοιχώρυχον φασίν, οί δέ προδότην
περί τούς χρόνους τοϋ Κροίσου.
3716 Εύρυβάτης: όνομα κύριον
3717 Εύρύβατον άνδρα: φασί τούτον Έφέσιον
είναι και λαβόντα χρήματα παρά Κροίσου,
ώστε στρατιάν συναγαγείν είς τόν πόλε-
μον τόν είς τούς Πέρσας, προδότην γενό-
μενον έγχειρίσαι τφ Κύρψ τα χρήματα
τοϋ Κροίσου- και έντεΰθεν τους πονη-
ρούς Εύρυβάτας καλεισθαι.
3718 Εύρύβατος: πονηρός, άπό τοϋ πεμφθέν-
τος ύπό Κροίσου έπι ξενολογίαν μετά χρη-
μάτων, ως φησι Έ φ ο ρ ο ς , είτα μετα-
βαλλομένου πρός Küpov. ήν δέ ούτος
'Εφέσιος.
ol δέ τόν Κέρκωπα τόν έτερον.
Δ ι ό τ ι μ ο ς Ηρακλέους άθλοις: Κέρκωπές
τοι πολλά κατά τριόδους πατέοντες / Βοι-
ωτών σίνοντο. γένος δ' έσαν Οίχαλήες /
Ώλός τ' Εύρύβατός τε, δύω βαρυδαί-
μονες άνδρες·
ΝίκανδροςΑίγίνεονΕύρύβατονπανουρ-
γότατον ού μνημονεύει ' Α ρ ι σ τ ο τ έ λ η ς
έν α' Περί δικαιοσύνης. Δ ο ύ ρ ι ς δέ έν δ'
Τών περί Άγαθοκλέα άπό τοΰ 'Οδυσσέως
έταίρου, καί ' Α ρ ι σ τ ο φ ά ν η ς Δαιδάλιρ,
259
ύποθέμενος τόν Δία είς πολλά έαυτόν
μεταβάλλοντα καί πλουτοϋντα καί πα-
νουργοϋντα· εί δή τις ύμών είδεν Εύρύ-
βατον Δία.
5 λέγεται τόν Εύρύβατον κλέπτην όντα,
είρχθέντα καίπαραφυλαττόμενον, έπειδή
συμπίνοντες έλυσαν αύτόν οί φυλάσ-
σοντες, έκέλευσαν έπιδείξασθαι τήν έπί
τούς οίκους άναρρίχισιν, τό μέν πρώτον
ίο διωθεΐσθαι* δεομένων δέ ώς ού βουλό-
μενον, έπεί μόλις άνέπεισαν, περιθέμε-
νος τούς σπόγγους καί τάς έγκεντρίδας
άναδραμείν είς τούς τοίχους άναβλέ-
ποντες δέ έκεΐνοι καί θαυμάζοντες τάς
τέχνας (...)λαβείν αύτόν τόν όροφον
καί ύπερβάλλοντα, πριν έκεϊνοι κύκλφ
περιέλθωσι, δια τού τέγους καταπηδήσαι.
2) Paroemiographi Graeci ed. Leutsch-Schneidewin: Apostolios,
cent. 8,12.
2ο Τ
Ωλός τ' Εύρύβατος δύω βαρυδαίμονε
άνδρε das Folgende gleich dem Text des Suidas
7,3
1) Demosthenes or. 18 (Περί τοΰ στεφάνου) § 24
25
— εί γάρ ύμείς άμα τοϋς μέν "Ελληνας είς
πόλεμον παρεκαλείτε, αύτοί δέ πρός Φίλιππον
περί είρήνης πρέσβεις έπέμπετε, Εύρυβάτου
πράγμα, ού πόλεως έργον ούδέ χρηστών άνθ-
3ο ρώπων διεπράττεσθε.
2) Schol. ad loc. I p. 208,21-23 ed. Dilts
Εύρυβάτου] πονηρού- άπό τού πεμφθέν-
τος ύπό Κροίσου έπί ξενολογίαν, ώς φησιν
35 Έφορος, είτα μεταβαλομένου έπί Κύρον.
3) Schol. zu Lukian, Alexandras c. 4. p. 180,28-181,23 ed.
Rabe
ύπέρ τούς Κέρκωπας] ούτοι έν Βοιωτίςι
4ο διέτριβον Οίχαλιεϊς όντες γένος, Σίλλος καί
Τρίβαλος όνομαζόμενοι, έπίορκοι καί άργοί, ώς
Κ ρ α τ ί ν ο ς Άρχιλόχοις καί Δ ι ό τ ι μ ο ς
Σίλλος τε Τριβαλός τε δύω βαρυδαίμονες
άνδρες.
45 άπ' αύτών δέ καί τό παροιμιαζόμενον Κερ-
κώπων άγορά. άπελιθώθησαν δ' ούτοι, ώς
Φ ε ρ ε κ ύ δ η ς φησί. Ξ ε ν α γ ό ρ α ς δέ είς πιθή-
260
κους διά κακοήθειαν μεταβαλειν φησιν έν τφ
Περί νήσων.
ό δέ Εύρύβατος ώς πονηρός καί πανούρ-
γος, πρός δέ και προδότης είσάγεται Άρι-
σ τ ο φ ά ν ε ι τφ κωμικφ καί Δ η μ ο σ θ έ ν ε ι τφ
φήτορι.
ώσαύτως και ó Φρυνώνδας έπί πονηρίςι βοά-
ται Ευπόλιδι έν Άστρατεύτοις, Δήμοις,
Ά ρ ι σ τ ο φ ά ν ε ι έν Προάγωνι, Άμφιαράψ, Θεσ-
μοφοριαζούσαις.
ό 'Αριστόδημος δέ μιαρός καί καταπύγων έ ς
ύπερβολήν, άφ' ού και ό πρωκτός 'Αριστόδη-
μος καλείται. Κ ρ α τ ί ν ο ς Πανόπταις
'Αριστόδημος ώς άσχημονών
έν τοις Κιμωνίοις άνήρ έρειπίοις.
ώσαύτως καί ' Α ρ ι σ τ ο φ ά ν η ς Δαιταλεϋσιν.
τούτοις όμοιος και ó Σωστρατος.
4) Apuleius, Apologia § 81 p. 8 9 , 2 3 - 9 0 , 4 ed. Helm
multa fando, Maxime, audisti, etiam plura
legendo didicisti, non pauca expeliendo comperisti:
sed enim versutiam tarn insidiosam, tam admirabili
scelere conflatam negabis te umquam cognovisse.
quis Palamedes, quis Sisyphus, quis denique Eury-
bates aut Phrynondas talem excogitasset? omnes
isti quos nominavi et si qui praeterea fuerunt dolo
memorandi, si cum hac una Rufini fallacia conten-
dantur, macci prorsus et buccones videbuntur.
5) Hesychios, Lexicon ed. Latte, Δ 869
ΔημοκλεΤδαι] oí ξένοι καί μοιχοί, άπό Δημο-
κλείδου τοιούτου δντος, καθάπερ καί τους
ήταιρηκότας Τιμάρχους έλεγον, τους δέ πονη-
ρούς Εύρυβάτους, Κιλλικώνας δέ τούς προ-
δότας.
6) Libanios or. 1, § 192. I p. 1 7 0 , 5 - 8 ed. Förster
— ώστε καί οϊδε συνεχώρουν είναι άνθ-
ρώπων Σαβινον άδικώτατον, καί νΰν ταύτόν 4ο
άπό γλώττης άπάσης έστι λεγόμενον νενικήσ-
θαι τόν Εύρύβατον
7,4
G r e g o r i u s CorinthiusCommentariusinHermogenem, Περί
μεθόδου δεινότητος Rhetores Graeci ed. Chr. Walz. vol. VII
p. 1277,16-1278,3.
Περί δικαιοσύνης
Εύρυβάτου πράγμα] ó Εύρυβάτης ούτος
παλίμβολος γέγονεν άνήρ- ó δέ 'Αριστοτέλης
κλέπτην μέν αύτόν γενέσθαι, άλόντα δέ έπ'
αύτοφώρφ δεθήναι καί δημοσίςι φυλάττεσθαι -
s κάπειτα τους φυλάττοντας, έπιθυμοϋντας θεά-
σασθαι, όπως διά των τοίχων άνιών εις τάς
οικίας παρίοι, λύσαντές τε αύτόν έπιδείκνυσ-
θαι παρακαλεϊν τόν δέ τάς τε έγκεντρίδας ύπο-
δυσάμενον καί τούς σπόγγους λαβόντα άνα-
ίο βήναί τε φςιστα, καί τόν öpocpov της οικίας έξε-
λειν, είτα έι δσφ περιήεσαν ol φύλακες έτέ-
ρωθεν, όπως λάβοιεν κατιόντα, οϊχεσθαι φεύ-
γοντα- άλλοι δέ φασιν άνδρα τούτον είναι Έ φ έ -
σιον, και λαβόντα χρήματα παρά Κροίσου ώστε
στρατιάν συναγαγειν είς τόν έπί Πέρσας πόλε-
15
μον, προδότην γενόμενον έγχειρίσαι Κύρψ τά
χρήματα, καί έντεϋθεν τούς πονηρούς Εύρυ-
βάτας καλεΐσθαι.
8
20
Demetrius De elocutione § 28 p. 1 0 , 1 7 - 2 6 ed. Radermacher
Aus dem Kapitel über die όμοιοτέλευτα (§ 2 6 - 2 9 )
'Απλούν γάρ είναι βούλεται καί άποίητον το
πάθος, όμοίως δέ καί τό ήθος. έν γούν τοις
'Αριστοτέλους περί δικαιοσύνης ó τήν 'Αθη-
25
ναίων πόλιν όδυρόμενος εΐ μέν οϋτως εϊποι
ότι: "ποίαν τοιαύτην πόλιν είλον τών έχθρών,
οϊαν τήν Ιδίαν πόλιν άπώλεσαν" έμπαθώς άν
είρηκώς εϊη καί όδυρτικώς· ει δέ παρόμοιον
αύτό ποιήσει(ε) : "ποίαν γαρ πόλιν τών έχθρών
30
τοιαύτην έλαβον, όποίαν τήν Ιδίαν άπέβαλον"
ού μά τόν Δία πάθος κινήσει ούδέ έλεον, άλλά
τόν καλούμενον κλαυσιγέλωτα. τό γάρ έν πεν-
θούσι παίζειν κατά τήν παροιμίαν τό τά τοι-
35 αύτα έν τοις πάθεσι κακοτεχνείν έστι.
9,1
Demetrius, De elocutione § 29 p. 10,27—11,2. ed. Radermacher
Γίνεται μέντοι γε χρήσιμά ποτε, ώς 'Αριστο-
τέλης φησίν "έγώ έκ μέν 'Αθηνών ele Στάγειρα
ήλθον διά τόν βασιλέα τόν μέγαν, έκ δέ Στα-
γείρων είς 'Αθήνας διά τόν χειμώνα τόν μέγαν"
εΐ γούν άφέλοις τό ετερον μέγα, συναφαιρήση
καί τήν χάριν τή γάρ μεγαληγορίςι συνεργεί τά
45
τοιαύτα κώλα, όποια τών Γοργίου τά πολλά
άντίθετα καί τών 'Ισοκράτους.
 Περί δικαιοσύνης
9,2
Demetrius, De elocutione § 154 p. 35,21—26 ed. Radermacher
Πολλάκις δέ καί κώλα όμοια έποίησεν χάριν,
ώς ό Αριστοτέλης, έκ μέν 'Αθηνών, φησίν, έγώ
εις Στάγειρα ήλθον διά τόν βασιλέα τόν μέγαν·
έκ δέ Σταγείρων eie 'Αθήνας διά τόν χειμώνα
τόν μέγαν. καταλήξας γαρ έν άμφοτέροις τοις
κώλοις εις τό αύτό όνομα έποίησεν τήν χάριν,
έάν δ' ούν άποκόψης τοϋ έτέρου κώλου τό
μέγαν, συναφαιρεϊται καί ή χάρις.
10
Demetrius, De elocutione § 97 p. 2 5 , 1 - 5 ed. Radermacher
Aus dem Kapitel über die πεποιημένα όνόματα (§ 9 4 - 9 8 )
Ποιητέον μέντοι ήτοι τά μή ώνομασμένα,
οίον ò τά τύμπανα καί ταλλα τών μαλθακών
όργανα "κιναιδίας" εΙπών και 'Αριστοτέλης τόν
"έλεφαντιστήν". ή παρά τά κείμενα παρονο-
μάζοντα αύτόν, οίον ώς τόν "σκαφίτην" τις έφη
τόν τήν σκάφην έρέσσοντα, καί 'Αριστοτέλης
τόν "αύτίτην" οίον τόν μόνον αύτόν όντα.
11,1
Demetrius, De elocutione § 144 p. 33,25-34,2 ed. Rader-
macher. Aus dem Kapitel nepl χάριτος (§ 128-172; vgl. § 128)
Καί έξ Ιδιωτικού δέ όνόματος (χάρις) γίγνε-
ται, ώς ó 'Αριστοτέλης ,όσφ γάρ, φησί, μο-
νώτης είμί, φιλομυθότερος γέγονα. καί έκ
πεποιημένου ώς ó αύτός έν τφ αύτφ- "όσψ γάρ
αύτίτης καί μονώτης είμί, φιλομυθότερος γέγο-
να". τό μέν γάρ μονώτης ίδιωτικωτέρου
έθους ήδη έστί, τό δέ αύτίτης πεποιημένον
έκ τοϋ αύτός.
Demetrius, De elocutione, § 164 p. 37,17-19 ed. Radermacher
Διαφέρουσι δέ καί τή λέξει αύτη. τό μέν γάρ
εϋχαρι μετά κόσμου έκφέρεται και δι' όνομά-
των καλών, ä μάλιστα ποιεί τάς χάριτας, οίον τό
ποικίλλεται μέν γαία πολυστέφανος καί τό χλω-
ρηΐς άηδών τό δέ γελοΐον καί όνομάτων έστίν
261
εύτελών καί κοινοτέρων, ώσπερ έχει- όσον γάρ
αύτίτης καί μονώτης είμί, φιλομυθότερος γέ-
γονα .
5 12
Demetrius, De elocutione § 157 p. 36,14-17 ed. Radermacher.
Aus dem Kapitel περί χάριτος (§ 128-172)
Και μύθος δέ λαμβανόμενος καιρίως εύχα-
10 ρις έστιν, ήτοι ó κείμενος, ώς ó 'Αριστοτέλης
έπΐ τοΰ άετοϋ φησιν, ότι λιμφ θνήσκει έπι-
κάμπτων τό φάμφος· πάσχει δέ αύτό, ότι άνθρ-
ωπος ών ποτε ήδίκησεν ξένον, ό μέν ούν τφ
κειμένψ μύθψ κέχρηται καί κοινφ.
15
13
Boethius, comm. in Aristotelis De Interpretatione librorum, sec.
editio p. 26,19-27,25 (ad 16 a 3/4) ed. Meiser 1886
2ο A l e x a n d e r vero strictim próxima intellegen-
tia praetervectus tetigit quidem causam, non tarnen
principalem rationem Aristotelicae propositionis
exsolvit. sed P o r p h y r i u s ipsam plenius causam
originemque sermonis huius ante oculos conlocavit,
25 qui omnem apud priscos philosophos de significa-
tionis vi contentionem litemque retexuit. ait nam-
que dubie apud antiquorum philosophorum sen-
tentias constitisse quid esset proprie quod vocibus
significaretur. putabant namque alii res vocibus
3ο designari earumque vocabula esse ea quae sonarent
in vocibus arbitrabantur. alii vero incorpóreas
quasdam naturas meditabantur, quarum essent
significationes quaecumque vocibus designarentur:
Platonis aliquo modo species incorpóreas aemu-
35 lati dicentis hoc ipsum homo et hoc ipsum equus
non hanc cuiuslibet subiectam substantiam, sed
ilium ipsum hominem specialem et ilium ipsum
equum, universaliter et incorporaliter cogitantes
incorporales quasdam naturas constituebant, quas
ad signifìcandum primas venire putabant et cum
aliis item rebus in significationibus posse coniungi,
ut ex his aliqua enuntiatio vel oratio conficeretur.
alii vero sensus, alii imaginationes significari voci-
bus arbitrabantur. cum igitur ista esset contentio
45 apud superiores et haec usque ad Aristotelis per-
venisset aetatem, necesse fuit qui nomen et verbum
significativa esset definiturus praediceret quorum
262 Περί δικαιοσύνης

ista designativa sint. A r i s t o t e l e s enim nominibus Ihr Sinn ist die Beförderung des Guten und des Nutzens
et verbis res subiectas significan non putat, nec für den anderen Menschen; von da her stellt sich die Frage,
wie man gerecht sein kann ohne selbst zu Schaden zu kom-
vero sensus vel etiam imaginaciones, sensuum qui- men, bzw. die Frage nach dem Lohn der Gerechtigkeit.
dem non esse significativas voces nomina et verba Gerechtigkeit besteht nur dort, wo eine durch das Gesetz
in opere D e iustitia sic declarat dicens φύσει γαρ s artikulierbare Gleichheit unter den Partnern besteht; sie ist
εύθυς διήρηται τά τε νοήματα καί τα αισθή- also weder dem Tiere gegenüber vorhanden, noch kann man
ματα, quod interpretari Latine potest hoc modo: in den drei Relationen, die den οίκος ausmachen (Mann-
Frau, Vater—Kind, Herr—Diener), von der Gerechtigkeit im
natura enim ( s t a t i m ) divisa sunt i n t e l l e c - eigentlichen Sinne reden.
t s et sensus. differre igitur aliquid arbitrato Das Gesetz als die Ordnung der politischen Gemeinschaft
sensum atque intellectum. sed qui passiones animae 10 ist auf drei Stufen mit der Gerechtigkeit verbunden: das
a vocibus significan dicit, is non de sensibus loqui- Gesetz des vollkommenen Staates ist mit der Gerechtigkeit
tur. sensus enim corporis passiones sunt, si igitur ita schlechthin identisch; die unvollkommenen Staaten sind
παρεκβάσεις des gerechten Staates, und ihre in Zeit und
dixisset passiones corporis a vocibus significali,
Raum immer wieder anders gefaßte Gerechtigkeit ist ent-
tunc merito sensus intellegeremus. sed quoniam sprechend eine partielle Gerechtigkeit: sie ist entweder
passione*» animae nomina et verba significare pro- 15 Approximation oder Perversion der vollkommenen Gerech-
posuit, non sensus sed intellectus eum dicere pu- tigkeit. Der Begriff der Gerechtigkeit ist in der Natur des
tandum est. Menschen verankert. Insofern ist er immer einer und der-
selbe wie auch das vollkommene Gesetz eines ist. Es ist
außerdem in irgendeiner Weise an die Gottheit gebunden.
Ethisch sind zu unterscheiden die ungerechte Tat und die
Anhang
20 ungerechte Gesinnung.
1. Abschnitte in den erhaltenen Pragmatien, die in besonderer Da die Gerechtigkeit den Nutzen des andern Menschen im
Weise den Dialog Περί δικαιοσύνης vorauszusetzen schei- Auge hat, ist sie unvereinbar mit einer Haltung, die nur die
nen: eigene ήδονή sucht.
NE 1094 b 14-16 Streng zu unterscheiden ist zwischen gerechtem und unge-
1095 b 19-22 rechtem Krieg. Der permanente, imperialistische und nur auf
1129 b 11-1130 a 8 25 immer neue Eroberungen bedachte Krieg kann weder der
1134 a 24-1135 a 5 Zweck des Staates sein noch ist er gerecht. Es gibt aber den
1137 a 4-26 gerechten Krieg solchen Völkern gegenüber, die sich nicht
1138 a 5-14 selbst regieren können, sondern auf die Regierung durch
1138 b 5-13 andere, geistig und ethisch überlegene Völker angewiesen
EE 1216 a 10-19 sind.
30
Pol. 1253 a 1 - 1 8 Vermutlich wurde auch in einem begrenzten Umfang
1253 a 29-39 gegen Piatons Politeia polemisiert: gegen Piatons Begriff der
1254 a 20—b 24 in die Seele des Einzelnen eingeschlossenen Gerechtigkeit,
1267 a 2 - 1 6 gegen den fiktiven Charakter seines Staatsentwurfs im all-
1268 b 25-1269 a 28 gemeinen und im besonderen gegen den Versuch, die unter
1278 b 15-1279 a 21 den Staatsbürgern herzustellende όμόνοια und φιλία (die
35
1281 a 11-39 wie NE 8,11—14 zeigt, sozusagen den personalen Aspekt der
1283 a 38-40 Gerechtigkeit bildet) durch paradoxe gesetzgeberische Maß-
1311b 40-1312 a 4 nahmen herbeizuführen statt durch eine umfassende παιδεία.
1324 a 35-1325 a 10 Generell hat jeder Versuch, den Gesamtinhalt von Περί
1325 a 34—b 10 δικαιοσύνης zu fassen, drei Abgrenzungen zu beachten: 1.
1333 b 5-1334 b 5 Der Titel und Frg. 1,1 zeigen, daß die Diskussion stärker als
Top. 105 b 2 1 - 2 3 40 bei Piaton auf die Tugend der Gerechtigkeit konzentriert
114 b 8 - 1 5 war; vom Aufbau des vollkommenen Staates und vom System
117 a 34—b 2 der defizienten Staatsformen kann also höchstens beiläufig
die Rede gewesen sein. 2. Abzugrenzen ist sodann Π. δικαιο-
140 a 6 - 1 7
σύνης vom Πολιτικός. Von den verschiedenen Herrschafts-
Rhet. 1358 b 33-37
formen, vom Begriff des vollkommenen Regenten und vom
45
2. Vermutbare Hauptprobleme Spannungsverhältnis zwischen dem unpersönlichen Gesetz
Die Gerechtigkeit als die κοινωνική άρετή und damit als und dem personalen Regenten wird also wohl zur Haupt-
die höchste aller ethischen Tugenden. sache im Πολιτικός die Rede gewesen sein. 3. Eine entspre-
 Περί δικαιοσύνης - Περί ποιητών
chende Abgrenzung muß auch gelten einerseits dem 'Pro-
treptikos' gegenüber, der ja an einen regierenden Fürsten
gerichtet war, also sich ohne Zweifel u. a. darüber äußerte,
wie sich das άρχειν an der Philosophie orientieren könne und
solle, andererseits gegenüber Π. βασιλείας, in dem die
besondere Staatsform der Monarchie im Mittelpunkt stand.
Daß Aristoteles Selbstwiederholungen eher zuließ als Pia-
ton, wird man vermuten.
2. Περί π ο ι η τ ώ ν α ' β' γ '
Vgl. Glaukos von Rhegion, Plut. mor. 1132 Ε: Περί των
άρχαίων ποιητών καί μουσικών
Damastes von Sigeion, Suidas s.v.: Περί ποιητών καί σοφι-
στώιν
Piaton: Ion ή περί Ίλιάδος (DL 3,60)
Politela 376 Ε - 4 0 1 Α und 595 Α - 6 0 8 Β
Herakleides Pontikos, DL 5,88: Περί ποιητικής καί τών ποιη-
τών
Phainias von Eresos, Athen. 352 C: Περί ποιητών
Praxiphanes von Rhodos, D L 3,8: περί ποιητών(?)
Hieronymos von Rhodos, Athen. 635 F: Περί ποιητών
Kleanthes, DL 7,175: Περί τοϋ ποιητοϋ
Lobon von Argos, D L 1,112: Περί ποιητών
(Simon, DL 2,122: Περί ποιήσεως)
M. Terentius Varrò, Gell. Ν. Α. 16,21,43: De poetis
C. Suetonius Tranquillus, Isidor, Etym. 8,7: De poetis
Nicht aufgeführt sind die Monographien über einzelne Gat-
tungen von Dichtungen, einzelne Dichter, Probleme der Inter-
pretation bestimmter Dichtungen und über die musischen
Agone.
14
Diogenes Laert. 3,48 ed. Long
Διαλόγους τοίνυν φασί πρώτον γράψαι Ζή-
νωνα τόν Έλεάτην'Αριστοτέλης δέ έν πρώτψ
Περί ποιητών Άλεξαμενόν Στυρέα ή Τήιον, ώς
καί Φαβωρίνος έν Άπομνημονεύμασι. δοκεΐ δέ
μοι Πλάτων άκριβώσας τό είδος και τα πρωτεία
δικαίως άν ώσπερ τοϋ κάλλους οϋτω καί της
ευρέσεως άποφέρεσθαι.
15
Athen. 505 C ed. Kaibel
Ό καλός Πλάτων μονονουχί ειπών 'ούκ έστ"
έτυμος λόγος ούτος' έγκώμια αύτοΰ (sc. Μέν-
ωνος) διεξέρχεται, ό τους άλλους άπαξαπλώς
κακολογήσας, έν μέν τή Πολιτείςι Όμηρον
έκβάλλων καί τήν μιμητικήν ποίησιν, αύτός
δε τούς διαλόγους μιμητικώς γράψας, ών της
263
Ιδέας ούδ' αύτός εύρετής έστιν. πρό γάρ αύ-
τοΰ τοϋθ' εύρε τό είδος τών λόγων ό Τήιος
'Αλεξαμενός, ώς Νικίας ό Νικαεύς ιστορεί και
Σωτίων. 'Αριστοτέλης δ' έν τφ Περί Ποιητών
5 οϋτως γράφει - 'ούκοϋν ούδέ έμμέτρους τούς
καλουμένους Σώφρονος μίμους μή φώμεν
είναι λόγους καί μιμήσεις ή τούς 'Αλεξαμενοϋ
τοϋ Τηίου τούς πρώτους γραφέντας τών Σωκρα-
τικών διαλόγων', άντικρυς φάσκων ó πολυμαθ-
10 έστατος 'Αριστοτέλης προ Πλάτωνος διαλό-
γους γεγραφέναι τον Άλεξαμενόν.
16
Macrobius, Sat. 5 , 1 8 , 1 6 - 2 1 ed. Willis
15
Morem vero Aetolis fuisse, uno tantum modo
pede calceato in bellum ire, ostendit clarissimus
scriptor Euripides tragicus, in cuius tragoedia, quae
Meleager inscribitur, nuntius inducitur describens,
20 quo quisque habitu fuerit ex ducibus, qui ad aprum
capiendum convenerant. in eo hi versus sunt
Τελαμών δέ χρυσσϋν αίετόν πέλτης επι
πρόβλημα θηρός, βότρυσι δ' έστεψεν κάρα,
25 Σαλαμίνα κοσμών πατρίδα τήν εύάμπελον.
Κύπριδος δέ μίσημ' 'Αρκάς "Αταλάντη κύνας
καί τόξ' έχουσα, πελέκεως δέ δίστομον
γένυν έπαλλ' Άγκαίος· οί δέ Θεστίου
παίδες τό λαιόν ϊχνος άνάρβυλοι ποδός,
30 τό δ' έν πεδίλοις, ώς έλαφρίζον γόνυ
έχοιεν, δς δή πάσιν ΑΙτωλοΙς νόμος.
animadvertitis diligentissime verba Euripidis a Ma-
rone servata? ait enim ille
τό λαιόν ϊχνος άνάρβυλοι ποδός
et eundem pedem nudum Vergilius quoque dixit
vestigia nuda sinistri
instituere pedis.
40
in qua quidem re quo vobis Studium nostrorum
magis conprobetur, non reticebimus rem paucis-
simis notam, reprehensum Euripidem ab Aristo-
tele, qui ignorantiam istud Euripidis fuisse conten-
4s diti Aetolos enim non laevum pedem habere nudum
sed dextrum. quod ne adfirmem potius quam pro-
bem, ipsa Aristotelis verba ponam ex libro, quem
264 Περί ποιητών
De poetis secundum scripsit, in quo de Euripide
loquens sic ait τούς δέ Θεστίου κόρους τον μέν
άριστερόν πόδα φησίν Εύριπίδης έλθειν έχον-
τας άνυπόδετον λέγει γοϋν ότι
το λαιόν ϊχνος ήσαν άνάρβυλοι ποδός,
τό δ' έν πεδίλοις, ώς έλαφρίζον γόνυ
έχοιεν,
ώς δή πάν τούναντίον έθος τοις ΑΙτωλοϊς.
τόν μέν γάρ άριστερόν ύποδέδενται, τόν δέ
δεξιόν άνυποδετοϋσιν δει γάρ, οΐμαι, τόν ήγού-
μενον έχειν έλαφρόν, άλλ' ού τόν έμμένοντα.
cum haec ita sint, videtis tarnen Vergilium Euri-
pide auctore quam Aristotele uti maluisse; nam ut
haec ignoraverit vir tam anxie doctus minime cre-
diderim. iure autem praetulit Euripidem: est enim
ingens ei cum Graecarum tragoediarum scriptori-
bus familiaritas, quod vel ex praecedentibus licet
vel ex his, quae mox dicentur, opinan.
17
Diogenes Laert. 8,57—58 ed. Long
'Αριστοτέλης δ' έν τφ Σοφιστή φησι πρώ-
τον Έμπεδοκλέα φητορικήν εύρείν, Ζήνωνα δέ
διαλεκτικήν. έν δέ τφ Περί ποιητών φησιν ότι
καί 'Ομηρικός ό Εμπεδοκλής καί δεινός περί
τήν φράσιν γέγονεν, μεταφορητικός τε ών καί
τοις άλλοις τοις περί ποιητικήν έπιτεύγμασι
χρώμενος - καί διότι γράψαντος αύτοϋ καί
άλλα ποιήματα τήν τε τού Ξέρξου διάβασιν καί
προοίμιον εις 'Απόλλωνα, ταΰθ' ϋστερον κατέ-
καυσεν άδελφή τις αύτοϋ (ή θυγάτηρ, ώς φησιν
Ιερώνυμος), τό μέν προοίμιον άκουσα, τα δέ
Περσικά βουληθεϊσα δια τό άτελείωτα είναι,
καθόλου δέ φησι καί τραγψδίας αύτόν γράψαι
καί πολιτικούς· Ηρακλείδης δ' ó τού Σαραπίω-
νος έτέρου φησιν είναι τάς τραγψδίας. Ιερώνυ-
μος δέ τρισί καί τετταράκοντά φησιν έντετυχη-
κέναι, Νεάνθης δέ νέον όντα γεγραφέναι τάς
τραγψδίας καί αύτών έπτά έντετυχηκέναι.
18
Diogenes Laert. 8,51—52 ed. Long
'Εμπεδοκλής, ώς φησιν Ίππόβοτος, Μέτω-
νος ήν υιός τοϋ 'Εμπεδοκλέους, ΆκραγαντΙ-
νος. τό αύτό καί Τίμαιος έν τή πεντεκαιδεκάτπ
τών Ιστοριών (λέγει προσιστορών) έπίσημον
άνδρα γεγονέναι τόν Έμπεδοκλέα τόν πάππον
τοϋ ποιητοΰ. άλλά καί "Ερμιππος τά αύτα τούτφ
5 φησίν. όμοίως καί Ηρακλείδης έν τφ Περί
νόσων, ότι λαμπρός ήν οικίας ίπποτροφηκότος
τοϋ πάππου, λέγει δέ καί Ερατοσθένης έν τοις
Όλυμπιονίκαις τήν πρώτην και έβδομηκοστήν
'Ολυμπιάδα νενικηκέναι τόν τοϋ Μέτωνος
ίο πατέρα, μάρτυρι χρώμενος Άριστοτέλει.
'Απολλόδωρος δ' ó γραμματικός έν τοις Χρονι-
κοις φησιν ώς
ήν μέν Μέτωνος υιός, είς δέ Θουρίους
is αύτόν νεωστί παντελώς έκτισμένους
(ό) Γλαϋκος έλθειν φησιν.
ειθ' ύποβάς -
οί δ' ίστοροϋντες, ώς πεφευγώς οίκοθεν
20
είς τάς Συρακούσας μετ' έκείνων έπολέμει
πρός 'Αθηναίους
έμοί τελέως άγνοείν
δοκοϋσιν ή γάρ ούκέτ' ήν ή παντελώς
ύπεργεγηρακώς, όπερ ού(χί) φαίνεται.
25
'Αριστοτέλης γάρ αύτόν, ετι τε Ηρακλείδης,
έξήκοντα έτών φησι τετελευτηκέναι. ó δέ
(τήν) μίαν καί έβδομηκοστήν 'Ολυμπιάδα νενι-
κηκώς
30
κέλητι τούτου πάππος ήν όμώνυμος,
ώσθ' άμα καί (τούτου) τόν χρόνον ύπό τοϋ
'Απολλοδώρου σημαίνεσθαι.
35 19
Diogenes Laert. 8 , 7 3 - 7 4 ed. Long
"Υστερον δέ διά τινα πανήγυριν πορευό-
μενον (sc. τόν Έμπεδοκλέα) έπ' άμάξης ώς είς
40 Μεσσήνην πεσειν καί τόν μηρόν κλάσαι- νοσή-
σαντα δ' έκ τούτου τελευτήσαι έτών έπτά και
έβδομήκοντα. είναι δ' αύτοϋ και τάφον έν Με-
γάροις.
Περί δέ τών έτών 'Αριστοτέλης διαφέρεται -
45 φησι γάρ έκεινος έξήκοντ' έτών αύτόν τελευ-
τήσαι- οί δέ έννέα καί έκατόν. ήκμαζε δέ κατά
τήν τετάρτην καί όγδοηκοστήν 'Ολυμπιάδα.
 Περί ποιητών
20,1
Plutarchi Vita Homed § 3 - 4 ed. Allan
'Αριστοτέλης δέ έν τφ τρίτφ Περί ποιη-
τικής έν Ίφ φησί τή νήσφ, καθ' öv καιρόν
Νηλείις ό Κόδρου της 'Ιωνικής άποικίας ήγειτο,
κόρην τινα των έπιχωρίων γενομένην ύπό τίνος
δαίμονος των συγχορευτών ταΐς Μούσαις έγκύ-
μονα, αίδεσθεισαν τό συμβάν διά τόν όγκον
τής γαστρός, έλθείν εις τι χωρίον τό καλού-
μενον Α'ίγιναν εις ö καταδραμόντας ληστάς
άνδραποδίσαι τήν προειρημένην καί άγαγόν-
τας εις Σμύρναν ούσαν ύπό Λυδοίς τότε τφ
βασιλεΐ των Λυδών όντι φίλφ τοϋνομα Μαίονι
χαρίσασθαι- τόν δέ άγαπήσαντα τήν κόρην δια
τό κάλλος γήμαΐ" ήν διατρίβουσαν παρά τφ
Μέλητι και συσχεθεΐσαν ύπό τής ώδινος έτυ-
χεν άποκυήσαι τόν Όμηρον έπί τφ ποταμφ.
δν άναλαβών ό Μαίων ώς ϊδιον έτρεφε, τής
Κριθηίδος μετά τήν κύησιν εύθέως τελευτη-
σάσης. χρόνον δέ ού πολλού διελθόντος καί
αύτός έτελεύτησε. των δέ Λυδών καταπονου-
μένων ύπό των Αίολέων καί κρινόντων κατα-
λιπείν τήν Σμύρναν, κηρυξάντων των ήγε-
μόνων τόν βουλόμενον άκολουθεΐν έξιέναι
τής πόλεως, έτι νήπιος ων Όμηρος έφη καί
αύτός βούλεσθαι όμηρείν όθεν άντί Μελη-
σιγένους Όμηρος προσηγορεύθη.
4. γενόμενος δέ έν ήλικίςι και δόξαν έπί
ποιητική κεκτημένος ήδη έπηρώτα τόν θεόν
τίνων τε εϊη γονέων καί πόθεν ό δ' άνεϊλεν
οϋτως·
έστιν Ίος νήσος μητρός πατρίς, ή σε
θανόντα
δέξεται- άλλά νέων άνδρών αίνιγμα φύλαξαι.
φέρεται δέ και έτερος χρησμός τοιούτος-
όλβιε καί δύσδαιμον έφυς γαρ έπ'
άμφοτέροισι·
πατρίδα δίζηαι, μητρός δέ τοι ού πατρός
έστι
μητρόπολις έν νήσφ ύπό Κρήτης εύρείης,
Μίνωος γαίης οϋτε σχεδόν οϋτ' άποτηλοϋ.
έν τή σή μοίρ' έστί τελευτήσαι βιότοιο
εύτ' αν άπό γλώσσης παίδων μή γνφς
έπακούσας
265
δυσξύνετον σκολιοισι λόγοις είρημένον
ϋμνον.
δοιας γαρ ζωής μοίρας λάχες, ήν μεν
άμαυράν
s ήελίων δισσών, ήν δ' άθανάτοις ΐσόμοιρον
ζώντί τε καί φθιμένφ- φθίμενος δ' ετι
πολλόν άγήρως.
μετ' ού πολύν δέ χρόνον πλέων ές Θήβας έπί
τά Κρόνια- άγών δ' ούτος άγεται παρ' αύτοίς
μουσικός- ήλθεν εις "Ιον. ένθα έπί πέτρας
καθεζόμενος έθεάσατο άλιεϊς προσπλέοντας,
ων έπύθετο εϊ τι έχοιεν. ol δέ έπί τφ θηρασαι
μέν μηδέν φθειρίζεσθαι δέ δια τήν άπορίαν της
θήρας ούτως άπεκρίναντο-
ΐ5
οσσ" ελομεν λιπόμεσθ', οσσ' ούχ ελομεν
φερόμεσθα,
αίνισσόμενοι ώς αρα οΰς μέν έλαβον τών φθει-
2ο ρών άποκτείναντες κατέλιπον- ούς δ' ούκ έλα-
βον έν τή έσθήτι φέροιεν. όπερ ού δυνηθείς
συμβαλείν Όμηρος δια τήν άθυμίαν έτελεύ-
τησε. θάψαντες δ' αύτόν οί Ίήται μεγαλο-
πρεπώς τοιόνδε έπέγραψαν αύτοϋ τφ τάφφ-
25 ένθάδε τήν ίερήν κεφαλήν κατά γαία
καλύπτει
άνδρών ήρώων κοσμήτορα θείον Όμηρον.
20,2
30
Vita Homeri II § 2 ed. Allan
Όμηρον τοίνυν Πίνδαρος μέν έφη
ΧΙόν τε καί Σμυρναΐον γενέσθαι, Σιμωνίδης δέ
Χϊον, 'Αντίμαχος δέ καί Νίκανδρος Κολοφώνιον,
35 'Αριστοτέλης δ' ó φιλόσοφος Ίήτην, "Εφορος
δ ο ιστορικός Κυμαϊον. ούκ ώκνησαν δέ τίνες
Σαλαμίνιον αύτόν ειπείν άπό Κύπρου, τινές δ'
Άργεϊον, Άρίσταρχος δέ καί Διονύσιος ó Θρςιξ
'Αθήναιον, υιός δ' ύπ' ένίων λέγεται Μαίονος
40 καί Κριθηίδος, ύπό δέ τίνων Μέλητος του πο-
ταμού.
20,3
Homeri vita V ed. Allan
45
Φασί δ' αύτόν (seil. Όμηρον) έν "Ιφ τή
νήσφ δια λύπην άποκαρτερήσαντα τελευτήσαι
266
δια τό μή λϋσαι τό ζήτημα το ύπό των άλιέων
αύτφ προτεθέν. ό μεν γαρ έπιστάς ήρετο -
άνδρες άπ Άρκαδίης άλιήτορες ή φ' εχομέν
τι;
οί δ' άπεκρίναντο-
οσσ' ελομεν λιπόμεσθ', όσα δ' ούχ ελομεν
φερόμεσθα.
έπιγέγραπται δ' έν τφ μνήματι αύτού
ένθάδε την ίερήν κεφαλήν κατά γαία
καλύπτει
άνδρών ήρώων κοσμήτορα θείον Όμηρον.
Όμηρος ó ποιητής πατρός μεν ήν Μέλητος,
μητρός δέ Κριθηίδος, το δέ γένος κατά μεν
Πίνδαρον Σμυρναίος, κατά δέ Σιμωνίδην Χίος,
κατά δ' Άντίμαχον καί Νίκανδρον Κολοφώνιος,
κατά δέ Βακχυλίδην καί Άριστοτέλην τον φιλό-
σοφον Ίήτης, κατά δ' Έφορον καί τους ierro-
ρικούς Κυμαίος, κατά δ' Άρίσταρχον καί Διο-
νύσιον τον Θρφκα 'Αθηναίος, τινές δέ καί
Σαλαμίνιον αύτόν ειναί φασιν, άλλοι δ' Άρ-
γεϊον, άλλοι δ' Αίγύπτιον άπό Θηβών.
πλανηθέντα δέ τον Όμηρον έν 'Ιθάκη πολύν
φασι διατρϊψαι χρόνον καί πολλάς χώρας άμεί-
ψαντα έν "Ιψ τη νήσψ τελευτήσαι έκ τοιάσδε
αιτίας, καθημένου γάρ ποτε τοΰ 'Ομήρου έν
αίγιαλφ τυφλού αύτού οντος αίσθέσθαι άλιεις
παρερχομένους. προς οϋς ειπεν
άνδρες άπ' Άρκαδίης άλιήτορες ή φ' εχομέν
τι;
τους δ' άποκριθέντας ειπείν
οσσ' ελομεν λιπόμεσθ', οσα δ' ούχ ελομεν
φερόμεσθα.
τό δέ λεγόμενόν έστι τοιούτον, έπειδή γάρ
ούδέν ήσαν εχοντες τότ' έξ άλείας έφθει-
ρίζοντο, και οϋς μεν ελαβον έκ τών φθειρών
φονεϋσαι καί μή εχειν, οϋς δ' ούκ ελαβον έν τή
έσθήτι περιφέρειν. ού νοήσας δέ τό λεγόμενόν
άπό θλίψεως έτελεύτησεν έν Ίψ τή νήσψ.
έθαψαν δ' αύτόν μεγαλοπρεπώς οί Ίήται, χαρά-
ξαντες έπί τφ τάφψ τό έπίγραμμα τούτο παρ'
αύτοΰ ζώντος ετι γεγραμμένον εις αύτόν
Περί ποιητών
ένθάδε τήν ίερήν κεφαλήν κατά γαία
καλύπτει
άνδρών ήρώων κοσμήτορα θείον Όμηρον.
5 20.4
Homeri vita VI ed. Allan
Τό μέν άντικρυς ειπείν διισχυρισάμενον
τήνδε τινά σαφώς είναι τήν 'Ομήρου γένεσιν
ίο ή πόλιν χαλεπόν, μάλλον δέ άδύνατον είναι
νομίζω- άναγκαιον δέ καταριθμήσαι τάς άντι-
ποιουμένας τής γενέσεως αύτού πόλεις, τό τε
γένος έξειπεϊν τό άμφισβητήσιμον τοΰ ποιητοϋ.
Άναξιμένης μέν ούν καί Δαμάστης καί Πίνδα-
is ρος ó μελοιποιός ΧΙον αύτόν άποφαίνονται καί
Θεόκριτος έν τοις έπιγράμμασιν. ó δέ Δα-
μάστης καί δέκατον αύτόν άπό Μουσαίου φησί
γεγονέναι - 'Ιππίας δ' αύ καί "Εφορος Κυμαϊον ó
δ' Έφορος καί εις Χαρίφημον άνάγει τό γένος
20 αύτού, ó δέ Χαρίφημος ούτος Κύμην φκησε -
Τιμόμαχος δέ καί 'Αριστοτέλης έξ "Ιου τής
νήσου, κατά δ' Άντίμαχον Κολοφώνιος, κατά
δέ Στησίμβροτον τόν Θάσιον Σμυρναίος, κατά
Φιλόχορον δ' Άργεϊος, κατά Καλλικλέα δέ τής
25 έν Κύπρψ Σαλαμίνος. Αριστοτέλης δέ
ίστορείν φησιν Ίήτας εκ τίνος δαίμονος
γεγενήσθαι τόν Όμηρον ταΐς Μούσαις συγχο-
ρεύσαντος.
3ο 20.5
Α. Gellius, Noctes Atticae 3 , 1 1 , 6 - 7 ed. Marshall
De patria quoque Homeri multo maxime dis-
sensum est. Alii Colophonium, alii Smyrnaeum, sunt
qui Atheniensem, sunt etiam qui Aegyptium fuisse
35
dicant, Aristoteles tradidit ex insula Io. M. Varrò in
libro de imaginibus primo Homeri imagini epi-
gramma hoc apposuit;
capella Homeri candida haec tumulum indicai,
4ο
quod hac Ietae mortuo faciunt sacra.
21,1
Diogenes Laert. 2,46 ed. Long
45
Τούτψ (seil. Σωκράτει) τις, καθά φησιν Αρι-
στοτέλης έν τρίτφ Περί ποιητικής, έφιλονείκει
 Περί ποιητών Περί φιλοσοφίας
Άντίλοχος Λήμνιος καί 'Αντιφών ό τερατο-
σκόπος, ώς Πυθαγόρφ Κύδων καί Όνάτας· καί
Σάγαρις Όμήρω ζώντι, άποθανόντι δέ Ξενο-
φάνης ò Κολοφώνιος· καί Κέρκωψ Ήσιόδψ
ζώντι, τελευτήσαντι δέ ό προειρημένος Ξενο- 5
φάνης· καί Πινδάρψ Άμφιμένης ó Κφος-
Θάλητι δέ Φερεκύδης καί Βίαντι Σάλαρος Πριη-
νεύς- Πιττακφ Άντιμενίδας και 'Αλκαίος, Άνα-
ξαγόρςι Σωσίβιος, καί Σιμωνίδη Τιμοκρέων.
0
21,2
Diogenes Laert. 8,49 ed. Long
τούτφ (seil, τφ Πυθαγόρςι) φασίν άντιπαρα- 5
τάσσεσθαι Κύδωνα καθάπερ Άντίλοχον Σωκρά-
τει.
22
Antiatticista in: Anecdota Graeca ed. J. Bekker p. 101,30-33
Κ υ ν τ ε ρ ώ τ ε ρ ο ν καί κ υ ν τ α τ ώ τ α τ ο ν : Eü-
βουλος Παρμενίσκψ.
Κυντότατον: 'Αριστοτέλης Περιποιητικής- 25
το δέ π ά ν τ ω ν κ υ ν τ ό τ α τ ο ν .
Anhang
1. Abschnitte in den erhaltenen Pragmatien, die in besonderer
30
Weise den Dialog Περί ποιητών vorauszusetzen scheinen:
Poet. 1448 b 4 - 2 4
1447 a 8 - 1 4 4 8 a 28
1448 b 2 4 - 1 4 4 9 a 6, vgl. 1455 a 3 0 - 3 4
1449 a 9 - b 20
1451 a 36—b 19
Die Dichterzitate in anderen Pragmatien dürften dann mit 35
Περί ποιητών zusammenhängen, wenn sie (a) die Biogra-
phie des Dichters, vor allem im Blick auf seine Dichtung
betreffen oder (b) auf Stellen in der Dichtung hinzuweisen,
die psychologisch-ethisch oder hinsichtlich der Realien beson-
ders geglückt oder mißglückt sind.
40
Auch sonstige, in unserem Kontext kaum verständliche An-
spielungen (Modellfälle NE 1141 a 14-16, 1147 a 20 und
b 12, 1150 b 6 - 1 0 , 1153 b 2 5 - 3 1 ) stehen vermutlich auf
dem Hintergrund von Περί ποιητών.
Auffallend zahlreich sind etwa die Zitate aus Chairemon
(Poet. 1447 b 2 0 - 2 3 , 1459 b 3 1 - 1 4 6 0 a 2; Rhet. 1400 b 24,
1413 b 13: Probi. 873 a 25), so daß die Frage entsteht, ob
45 μεθερμηνευόμενόν φησι τον Ζωροάστρην
nicht die gesamte Traditon über ihn auf unsern Dialog zu-
rückgeht (Athen. 35 D, 43 C, 608 B, 608 D - F , 676 EF).
267
2. Vermutbare Hauptprobleme
Ursprung der Dichtung im ganzen aus der μίμησις. Begriff
und Formen der μίμησις.
Entstehung und Entwicklung der einzelnen Gattungen mit
ihren εύρεταί und ihren Höhepunkten.
Terminologische Erörterungen über den Begriff des Dichters,
der Dichtung überhaupt und ihrer Gattungen.
Abgrenzung der Dichtung von der Prosa im allgemeinen, der
Geschichtsschreibung im besonderen.
Anteil von φύσις — ασκησις - τ έ χ ν η an der dichterischen
Leistung. Rolle des dichterischen ένθουσιασμός auf der
einen, einer vielseitigen Informiertheit, ohne die eine glaub-
würdige μίμησις nicht möglich ist, auf der anderen Seite. Die
Biographie der einzelnen Dichter wird mindestens soweit
berücksichtigt worden sein, als sie zum Verständnis der Lei-
stung notwendig und nützlich war. Auch von der Arbeits-
weise der Dichter mag gesprochen worden sein. Dazu die
Frage nach Ziel und Absicht der Dichtung im ganzen und
ihrer verschiedenen Gattungen. In diesem Punkt wie auch in
der Frage der μίμησις kann eine kritische Auseinanderset-
zung mit Piaton kaum gefehlt haben.
3. Περί φιλοσοφίας α' β' γ'
Vgl. (Kriton, DL 2,121: Περί σοφίας)
(Simon, DL 2,122: Περί φιλοσοφίας)
(Simmias, DL 2,124: Περί σοφίας
DL 2,124: Περί φιλοσοφίας)
(Platon, DL 3,59: Anterastai ή Περί φιλοσοφίας
DL 3,59: Theages ή Περί φιλοσοφίας)
Speusippos
DL 4,4: Περί φιλοσοφίας α'
DL 4,4: Φιλόσοφος α'
Xenokrates
DL 4,11: Περί σοφίας ς '
DL 4,13: Περί φιλοσοφίας α'
Theophrast DL 5,48: Περί τών σοφών α'
Straton DL 5,59: (Περί) φιλοσοφίας
Metrodoros d. Epikureer, Plut. mor. 1127 Β: Περί φιλοσοφίας
Seleukos d. Grammatiker, DL 3,109: Περί φιλοσοφίας α' . . .
23
Diogenes Laert. 1,8—9 ed. Long
Τήν δέ γοητικήν μαγείαν ούδ' έγνωσαν (seil,
oí μάγοι), φησίν 'Αριστοτέλης έν τφ Μαγικφ
καί Δείνων έν τη πέμπτη τών Ιστοριών ος καί
άστροθύτην είναι- φησι δέ τοϋτο καί ò Έρμόδω-
ρος. 'Αριστοτέλης δ' έν πρώτψ Περί φιλοσο-
268
φίας και πρεσβυτέρους είναι των Αιγυπτίων
καΐ δύο κατ' αύτούς είναι άρχάς, άγαθόν δαί-
μονα και κακόν δαίμονα - καί τφ μέν ονομα είναι
Ζεύς καί Ώρομάσδης, τφ δε "Αιδης καί 'Αρει-
μάνιος. φησί δε τούτο και "Ερμιππος έν τφ
πρώτω Περί μάγων και Εΰδοξος έν τη Περιόδψ
και Θεόπομπος έν τη όγδόπ τών Φιλιππικών ος
καί άναβιώοεσθαι κατά τούς Μάγους φησί τούς
άνθρώπους καί εσεσθαι άθανάτους, καί τα όντα
ταις αύτών έπικλήσεσι διαμενεϊν. ταύτα δέ καί
Εϋδημος ό 'Ρόδιος ιστορεί.
24
Syrianos in Metaph. p. 159,28-160,5 ed. Kroll (ad 1086 a 18)
Εύ πάνυ κατεστοχάσατο ήμών ò φιλόσο-
φος, ότι καν μυριάκις τοσαΰτα συνθή παίγνια
προς τούς άλόντας τφ θαύματι της παλαιάς
φιλοσοφίας, ούδέν άνύτει· πάσας γαρ έποιή-
σατο τάς έπιχειρήσεις ώς προς μοναδικούς
άριθμούς, τών δε θείων ούδείς τοιούτος, άλλά
μόνος εϊπερ ó μαθηματικός, έπει ότι καί αύτός
ομολογεί μηδέν είρηκέναι προς τάς έκείνων
ύποθέσεις μηδ' όλως παρακολουθείν τοις είδη-
τικοις άριθμοίς, εϊπερ έτεροι τών μαθηματικών
ειεν, μαρτυρεί τά έν τφ δευτέρω τών Περί της
φιλοσοφίας έχοντα τούτον τον τρόπον "ώστε
εί άλλος άριθμός αί ίδέαι, μή μαθηματικός δέ,
ούδεμίαν περί αύτού σύνεσιν εχοιμεν άν· τίς
γαρ τών γε πλείστων ήμών συνίησιν άλλον
άριθμόν;" ώστε καί νύν ώς προς τούς πολλούς
τούς ούκ είδότας άλλον ή τον μοναδικόν άριθ-
μόν πεποίηται τούς έλέγχους, της δέ τών θείων
άνδρών διανοίας ούδέ τήν άρχήν έφήψατο.
25,1
Cicero, de nat. deor. I, 33 ed. Pease
Aristoteles in tertio de philosophia libro multa
turbat a magistro suo Platone dissentiens; modo
enim menti tribuit omnem divinitatem, modo mun-
dum ipsum deum dicit esse, modo alium quendam
praeficit mundo eique partis tribuit ut replicatione
quadam mundi motum regat atque tueatur, tum
caeli ardorem deum dicit esse non intellegens cae-
lum mundi esse partem, quem alio loco ipse desig-
Περί φιλοσοφίας
narli deum. quo modo autem caeli divinus ille sen-
sus in celeritate tanta conservan potest? ubi deinde
illi tot dii, si numeramus etiam caelum deum? cum
autem sine corpore idem vult esse deum, omni
s ilium sensu privat, etiam prudentia. quo porro modo
mundus moveri carens corpore aut quo modo sem-
per se movens esse quietus et beatus potest?
25,2
io
Philodemus περί εύσεβείας (Hercul. vol. coli,
alt. t. II, 7 fr. 22, ed. Gomperz 1866 p. 72): παρ'
Άριστοτέλει δ' έν τώι τρίτωι Περί φιλο-
ΐ5 σοφίας . . .
26
Joh. Philoponus in De an. p. 186,24-26 ed. Hayduck (CAG XV)
20 p. 410b27 To αύτό δέ πέπονθε και ó έν τοις
Όρφικοις καλουμένοις επεσι λόγος.
Λεγομένοις ειπεν, έπειδή μή δοκεϊ Ό ρ φ έ ω ς
είναι τά επη, ώς και αύτός έν τοις Περί φιλο-
σοφίας λέγει- αύτού μέν γάρ είσι τά δόγματα,
25
ταύτα δέ φασιν Όνομάκριτον έν επεσι κατα-
τεϊναι.
27
Cicero, De nat. deor. 1,107 ed. Pease
30
Nam quid est quod minus probari possit,
omnium in me incidere imagines, Homeri Archi-
lochi Romuli Numae Pythagorae Piatonis - nec ea
forma qua illi fuerunt: quo modo illi ergo? et
35 quorum imagines? Orpheum poetam docet Aristo-
teles numquam fuisse, et hoc Orphicum carmen
Pythagorei ferunt cuiusdam fuisse Cerconis; at
Orpheus, id est imago eius ut vos vultis, in animum
meum saepe incurrit.
40
28
Joh. Stob. Eel. Ill, 21.26; vol. 3 p. 5 7 9 , 6 - 2 1 Hense
Πορφυρίου έκ τού α' (Περ'ι τού γνώθι
45 σαυτόν).
Τί ποτε ήν άρα καί τίνος το Ιερόν πρόσταγμα
τό έν Πυθοι, ö γνώναι έαυτόν τοις τού θεού
 Περί φιλοσοφίας
δεησομένοις προσαγορεύει; μήτε γάρ τιμήσαι
θεόν τα προσήκοντα μηδ' αύ τυχείν τού θεού
δεηθέντα τον άγνοίςι τη έαυτοϋ ένισχόμενον
παραγγέλλειν εοικεν. άλλ' εϊτε Φημονόη έπί
πάντα λυσιτελοϋν τα άνθρώπινα τούτο έθέσ-
πισεν, δι' ής πρώτης ό Πύθιος λέγεται τάς είς
άνθρώπους διαδοϋναι χάριτας, εϊτε Φανοθέα
ή Δελφοϋ, εϊτε καί Βίαντος ή Θαλοΰ ή Χεί-
λωνος ήν άνάθημα, όρμηθέν άπό τίνος θείας
έπιπνοίας - εϊτε Κλεάρχψ προσεκτέον μάλλον
τοϋ μεν Πυθίου φράζοντι είναι παράγγελμα,
χρησθήναι δε Χείλωνι, τί άριστον άνθρώποις
μαθειν πυνθανομένψ- εϊτε καί προ Χείλωνος
ήν ετι άνάγραπτον έν τφ ίδρυθέντι νεφ μετά
τον πτέρινόν τε καί χαλκοϋν, καθάπερ 'Αρισ-
τοτέλης έν τοις Περί φιλοσοφίας εϊρηκεν.
29
Clemens Alex. Str. 1 , 6 0 , 3 - 6 1 , 2 ed. Stählin
Tò μεν ούν 'γνώθι σαυτόν' οϊ μεν Χίλωνος
ύπειλήφασι, Χαμαιλέων δέ έν τφ Περί θεών
Θαλοϋ, 'Αριστοτέλης δέ της Πυθίας, δύναται
δέ τήν γνώσιν έγκελεύεσθαι μεταδιώκειν. ούκ
εστί γάρ άνευ της τών όλων ούσίας είδέναι τα
μέρη· δει δή τήν γένεσιν τοϋ κόσμου πολυ-
πραγμονήσαι, δι' ής καί τήν τού άνθρώπου
φύσιν καταμαθείν έξέσται. πάλιν αύ Χίλωνι τφ
Λακεδαιμονίφ άναφέρουσι το »μηδέν άγαν«·
Στράτων δέ έν τφ Περί εύρημάτων Σωδάμψ τφ
Τεγεάτπ προσάπτει το άπόφθεγμα, Δίδυμος δέ
Σόλωνι αύτό άνατίθησιν, ώσπερ άμέλει Κλεο-
βούλψ τό »μέτρον άριστον«, το δ' »έγγύα,
πάρα δ' άτα« Κλεομένης μέν έν τφ Περί
Ησιόδου Όμήρψ φησί προειρήσθαι δια τούτων
δειλαί τοι δειλών γε καί έγγύαι έγγυάασθαι·
οϊ δέ περί 'Αριστοτέλη Χίλωνος αύτό
νομίζουσι, Δίδυμος δέ Θαλοΰ φησιν είναι τήν
παραίνεσιν.
30
Simplicius in De coelo p. 2 8 8 , 2 8 - 2 8 9 , 3 3 ed. Heiberg ( C A G
VII) (ad 2 7 9 a 3 0 )
Ό τ ι δέ άίδιον τό θείον, μαρτυρεί, φησί καί τά
έν τ ο ι ς έ γ κ υ κ λ ί ο ι ς φ ι λ ο σ ο φ ή μ α σ ι πολλα-
269
χού προφαινόμενα έν τοις λόγοις, οτι τό θείον
άμετάβλητον άναγκαΐον είναι πάν τό πρώτον
καί άκρότατον εί γάρ άμετάβλητον, καί άίδιον.
έγκύκλια δέ καλεϊ φιλοσοφήματα τά κατά τάξιν
s έξ άρχής τοις πολλοίς προτιθέμενα, άπερ καί
έξωτερικά καλειν είώθαμεν, ώσπερ καί άκρο-
αματικά καί συνταγματικά τά σπουδαιότερα·
λέγει δέ περί τούτου έν τοις Περί φιλοσοφίας:
καθόλου γάρ, έν οις έστί τι βέλτιον, έν τούτοις
ίο έστί τι καί άριστον- έπεί ούν έστιν έν τοις ούσιν
άλλο άλλου βέλτιον, εστίν άρα τι καί άριστον,
οπερ εϊη άν τό θείον, εί ούν τό μεταβάλλον ή
ύπ' άλλου μεταβάλλει ή ύφ' έαυτοϋ, καί εί ύπ'
άλλου, ή κρείττονος ή χείρονος, εί δέ ύφ'
is έαυτοϋ, ή ώς πρός τι χείρον ή ώς καλλίονός
τίνος έφιέμενον, τό δέ θείον οΰτε κρείττόν τι
εχει έαυτοϋ ύφ' ού μεταβληθήσεται - έκεινο
γάρ άν ήν θειότερον οϋτε ύπό χείρονος τό
κρεϊττον πάσχειν θέμις έστί- καί μέντοι, εί ύπό
20 χείρονος, φαϋλον άν τι προσελάμβανεν, σύδέν
δέ έν έκείνψ φαϋλον άλλ' ούδέ έαυτό μετα-
βάλλει ώς καλλίονός τίνος έφιέμενον ούδέ
γάρ ενδεές έστι τών αύτού καλών ούδενός -
ού μέντοι ούδέ προς τό χείρον, οτε μηδέ άνθρ-
25 ωπος έκών έαυτόν χείρω ποιεί, μήτε δέ εχει τι
φαϋλον μηδέν, οπερ άν έκ τής είς τό χείρον
μεταβολής προσέλαβε.
Καί ταύτην δέ άπό τού δευτέρου τής Πλά-
τωνος Πολιτείας 'Αριστοτέλης μετέλαβε τήν
30 άπόδειξιν λέγει γάρ έν έκείνοις ó Πλάτων
"Ούκ άνάγκη, εϊπερ τι έξίσταιτο τής αύτού
ίδέας, ή αύτό ύφ' έαυτοϋ μεθιστασθαι ή ύπ'
άλλου; 'Ανάγκη. Ούκοϋν ύπό μέν άλλου τά
άριστα έχοντα ήκιστα άλλοιοϋταί τ ε καί κινεϊ-
35 ται, οιον σώμα ύπό σιτίων τε και ποτών καί
πόνων;" είτα τούτο δείξας έπάγει - "'Αλλ' άρ'
αύτός αύτόν μεταβάλλοι άν καί άλλοιοΐ; Δήλον,
εφη, οτι εϊπερ άλλοιοϋταί. Πότερον ούν έπ'ι τό
βέλτιόν τ ε και κάλλιον μεταβάλλει έαυτόν ή
40 έπί τό χείρον καί τό αϊσχιον έαυτοϋ; 'Ανάγκη,
εφη, έπί τό χείρον, εϊπερ άλλοιοϋταί· ού γάρ
που ένδεά γε φήσομεν τον θεόν κάλλους ή
άρετής είναι." καί δείξας, οτι ούδεις έκών έαυ-
τόν χείρονα ποιεί, έπήγαγεν "άλλ', ώς εοικε,
45 κάλλιστος καί άριστος ών είς τό δυνατόν έκασ-
τος αύτών μένει άπλώς έν τή έαυτοϋ μορφή".
270 Περί φιλοσοφίας

31 μ ε γ ά λ ο υ και μ ι κ ρ ο ύ τού έν τή άορίστψ

δυάδι. τήν δέ κ α τ ά τό εν, φησίν, ά ρ χ ή ν ούχ
Alex. Aphr. in Metaph. p. 117,22-118,3 ed. Hayduck (CAG I)
ομοίως είσήγον άπαντες, άλλ' οί μέν αύτούς
(ad 992 a 10)
τούς άριθμούς τά εϊδη τοις μεγέθεσιν ελεγον
Tò μέν τ ί θ ε μ ε ν άκολούθως τοις προει- 5 έπιφέρειν, οίον δυάδα μέν γραμμή, τριάδα δέ
ρημένοις καί νΰν ήδη λέγει - ώς γαρ οίκείαν τήν έπιπέδψ, τετράδα δέ στερεφ (τοιαύτα γάρ έν
περί των ιδεών δόξαν εύθύνει. έκτίθεται δε το τοις Περί φιλοσοφίας ιστορεί περί Πλάτωνος,
άρέσκον αύτοίς, ö καί έν τοις Περί φιλοσοφίας δι' ö καί ένταύθα βραχέως καί συντόμως τήν
εϊρηκε- βουλόμενοι γάρ τά όντα (άεΐ γαρ τούτων έξέθετο διάνοιαν), οί δέ μεθέξει τοΰ
ούσίας τά οντα λέγει), ταύτα δή τα οντα βου- ίο ένός τό είδος άπετέλουν των μεγεθών.
λόμενοι άνάγειν εις τάς άρχάς ας ύπέθεντο
(ήσαν δε αύτοις άρχαί των όντων το μέγα καί
το μικρόν, ήν ελεγον αόριστον δυάδα), εις δή Anhang
ταύτην θέλοντες πάντα άναγαγεϊν, του μέν 1. Abschnitte in den erhaltenen Pragmatien, die in besonderer
μήκους άρχάς ελεγον το βραχύ καί μακρόν, ώς 15 Weise den Dialog Περί φιλοσοφίας vorauszusetzen scheinen:
έκ μακροϋ τίνος καί βραχέος τήν γένεσιν έχον- Metaph. 980 a 2 1 - 9 8 3 a 21
τος τοΰ μήκους, α έστι μέγα καί μικρόν, ή ώς 996 b 8 - 2 6
πάσης γραμμής έν τφ έτέρψ τούτων οϋσης, NE 1140 a 2 5 - 2 8
1140 b 7 - 1 1
τού δέ έπιπέδου τό στενόν και πλατύ, α καί
1141 a 9—b 8
αύτά έστι μέγα καί μικρόν, ειπών δέ ταύτα καί 20 1141 b 3 3 - 1 1 4 2 a 8
έκθέμενος τήν δόξαν αύτών έπί τούτψ έπιφέ- 1143 b 1 9 - 2 0
ρει τό τή δόξη έπόμενον άτοπον. 1143 b 3 3 - 3 5
1145 a 6 - 1 1
Alt. ree. gr. discr. 1176 a 3 2 - 1 1 7 9 a 32
Ά ρ χ ά ς έλεγον ol τ ά ς Ιδέας είσάγοντες τό μέγα καί τό μικ- Coel. 279 a 1 1 - b 3
ρόν ήτοι τήν άόριστον δυάδα, ύφ' α ς άνήγον τάς ούσίας 25
2 84 a 2—b 5
ήτοι τά οντα' ε θ ο ς γ α ρ αύτοίς τα οντα ούσίας καλεϊν.
286 a 8 - 1 2
β ο υ λ ό μ ε ν ο ι δή, φησί, τ ά ς ο ύ σ ί α ς ε ί ς ά ρ χ ά ς ά ν ά γ ε ι ν
292 a 1 8 - b 25
ώς ίδίαν εύθύνων τήν δόξαν εϊρηκε τ ό τ ί θ ε μ ε ν κοινο-
Metaph. 1071 b 5 - 1 0 7 3 a 13
ποιείται γάρ, ώς πολλάκις εϊρηται, τό δόγμα ώς τοϋ αύτού
1074 b 15-1076 a 4
άκροατηρίου τυγχάνων. καί φησί μ ή κ η μ έ ν τ ί θ ε μ ε ν έκ
30 NE 1154 b 2 0 - 3 1
β ρ α χ έ ο ς καί μ α κ ρ ο ύ , έ κ τ ί ν ο ς μ ι κ ρ ο ύ και μ ε γ ά λ ο υ ,
τό μέν μακρόν ώς μέγα, τό δ έ βραχύ ώς μικρόν- καί τό έπί- Dazu Phys. 194 a 35/6 (+ Metaph. 1072 b 1 - 3 ; De an.
π ε δ ο ν έκ π λ α τ έ ο ς καί στενού, σώμα δέ έκ βαθέος καί 415 b 2/3 + 415 b 20/21, EE 1249 b 15)
ταπεινού δμοίως, ώς εκ τίνος εκαστον μεγάλου τε καί 2. Vermutbare Hauptprobleme
μικρού (Codd. LF).
Begriff und Geschichte des Wortes φιλοσοφία und damit
verbunden von σοφία / σ ο φ ό ς und σοφιστής. Gegensatz
32 35
von σοφία und φρονησις.
Alex. Aphr. in Metaph. p. 777,11-21 ed. Hayduck (CAG 1)
Ursprung und Entwicklung der Philosophie in ihren Haupt-
(ad 1085 a 7) etappen: Urphilosophie der Barbaren und Griechen, Natur-
Τίνα έστί τ ά ϋ σ τ ε ρ α γ έ ν η τ ο ύ ά ρ ι θ μ ο ύ , philosophie, dann Ethik; möglicherweise Charakterisierung
αύτός έκτίθεται, τό μακρόν λέγων καί βραχύ, und Diskussion der zentralen Figuren Parmenides, Anaxago-
καί πλατύ καί στενόν, καί βαθύ καί ταπεινόν. 40
ras, Sokrates.
Auseinandersetzung mit Piaton und von daher Zentrierung
λέγει δέ ότι βουλόμενοι καί τά μεγέθη παρά-
der Aufgabe der Philosophie auf die kosmologische und theo-
γειν άπό των δύο άρχων, τού τε ένός καί logische Theoria. Nachweis der Ewigkeit und Einheit des
τής άορίστου δυάδος, έκ μέν τής δυάδος φασί Kosmos, Abfolge der sublunaren Welt, der Zone der göttli-
τήν τε γραμμήν τό μακρόν καί βραχύ λαβείν, τό chen Gestirne vom Mond an bis zum äußersten ούρανός,
τε έπίπεδον τό πλατύ καί στενόν, τό τε στερεόν 45
dahinter der Bereich des Unbewegten Bewegers, Einwirkung
des Unbewegten Bewegers auf die Gestirnzone, dann der
τό βαθύ καί ταπεινόν ταύτα γάρ τό μακρόν
Gestirnzone auf die sublunare Welt; dabei die besondere
καί βραχύ καί τά λοιπά ε ϊ δ η έκάλουν τ ο ΰ Rolle der Sonne und ihrer Bahn.
 Περί πολιτικού
4. Περί πολιτικού α' β'
Vgl. Platon D L 3,58: Πολιτικός ή περί βασιλείας
Speusipp DL 4,4: Πολίτης α'
Xenokrates DL 4,13: Πολιτικός α'
(Kriton D L 2,121: Πρωταγόρας ή πολιτικός)
Theophrast D L 5,50: Πολιτικού α' β'
Demetrios ν. Phaleron DL 5,80: Περί πολιτικών α' β'
KJeanthes DL 7,175: Πολιτικός
33
Cicero De fin. 5,11 ed. Schiche
Cum autem tertia pars bene vivendi praecepta
quaereret, ea quoque est ab isdem non solum ad
privatae vitae rationem, sed etiam ad rerum publi-
carum rectionem relata, omnium fere civitatum non
Graeciae solum, sed etiam barbariae ab Aristotele
mores, instituta, disciplinas (discriptas), a Theo-
phrasto leges etiam cognovimus. cumque uterque
eorum docuisset qualem in re publica principem
(esse) conveniret, pluribus praeterea conscripsisset
qui esset optimus rei publicae status, hoc amplius
Theophrastus: quae essent in re publica rerum
inclinationes et momenta temporum, quibus esset
moderandum, utcumque res postularet.
34
Cicero ep. ad Quintum fr. 3,5,1/2 (scr. m. Oct. aut Nov. 54 a.
Chr. n.) ed. Watt
Quod quaeris quid de illis libris egerim quos
cum essem in Cumano scribere instituí, non cessavi
neque cesso, sed saepe iam scribendi totum consi-
lium rationemque mutavi, nam iam duobus factis
libris, in quibus novendialibus feriis quae fuerunt
Tuditano et Aquilio consulibus sermo est a me
institutus Africani paulo ante mortem et Laeli,
Phili, Manili, (P. Rutili), Q. Tuberonis, et Laeli
generorum Fanni et Scaevolae, sermo autem in
novem et dies et libros distributus de optimo statu
civitatis et de optimo cive (sane texebatur opus
luculente hominumque dignitas aliquantum ora-
tioni ponderis adferebat), ii libri cum in Tusculano
mihi legerentur audiente Sallustio, admonitus sum
ab ilio multo maiore auctoritate illis de rebus dici
posse si ipse loquerer de re publica, praesertim
cum essem non Heraclides Ponticus sed consularis
271
et is qui in maximis versatus in re publica rebus
essem; quae tam antiquis hominibus attribuerem,
ea visum iri ficta esse; oratorum sermonem in illis
nostris libris, qui essent de ratione dicendi, belle
a me removisse, ad eos tamen rettulisse quos ipse
vidissem; Aristotelem denique quae de re publica
et praestanti viro scribat ipsum loqui. commovit
me, et eo magis quod máximos motus nostrae civi-
tatis attingere non poteram, quod erant inferiores
io quam illorum aetas qui loquebantur; ego autem id
ipsum tum eram secutus, ne in nostra tempora incur-
rens offenderem quempiam. nunc et id vitabo et
loquar ipse tecum et tamen ilia quae institueram ad
te, si Romam venero, mittam; puto enim te existi-
15 maturum a me illos libros non sine aliquo meo
stomacho esse relictos.
35
Syrianus in Metaph. p. 1 6 8 , 1 - 3 8 ed. Kroll (CAG VI, 1) (ad
20 1087 b 33)
Των θείων άνδρών έκείνων εν μέν λεγόν-
των τον θεόν ώς ένώσεως τοις ολοις αίτιον
καί παντός τού οντος καί πάσης ζωής καί νου
τοΰ παντελοϋς έπέκεινα, μέτρον δέ των πάν-
25 των ώς πάσι την ούσίαν καί τό τέλος έπιλάμ-
ποντα καί ώς πάντα περιέχοντα και ορίζοντα
ταΐς άφράοτοις αύτοϋ καί παντός ύπερηπλω-
μέναις πέρατος ύπεροχαϊς, ό δαιμόνιος ούτος
άνήρ τό έλάχιστον έν ποσψ καί τό διά σμι-
κρότητα κοινόν μέτρον των ομογενών άναφαι-
30
νόμενον έκλαβών διισχυρίζεται μηδέν είναι
μήτε μέτρον μήτε εν, ö μή εστίν έν ύποκει-
μένψ. καί πρόδηλον όπως άπό τής μιάς τών
όντων άρχής ή τής έκείνη συνημμένης μονά-
δος ώσπερ άπό τίνος 'βηλοϋ θεσπεσίου' τφ
35
οντι καταπεσών ó λόγος πάσης μέν άπώλισθε
τής άσωμάτου τών ούσιών διατάξεως, παντός
δέ τοϋ έγκοσμίου πλάτους, εις δέ τα τελευταία
τών σωμάτων κατενεχθείς ϋπτιος ερριπται,
τούς διά σμικρότητα καί εύτέλειαν έλαχίστους
40
τών όγκων πολυπραγμονών κα'ι διά τούτο τών
μέν ομοειδές άποφαινόμενος είναι τό μέτρον
ώσπερ έπί τών ίππων, τών δέ ομογενές ώς έπί
άνθρώπου ϊππου θεού, τών δέ ούκ οιδ' ο τι φώ-
καί γαρ αύτός ήπόρησε, πώς τον έκ διαφόρων
45
κατηγοριών άριθμόν όνομάσειε, πλήν οτι γενών
άριθμόν αύτόν καλείν ένέκρινεν. άξιον δή
272
τούτοις ή τα Κλεινίου τοϋ Πυθαγορείου
παραβάλλειν, ός έξηρήσθαι βούλεται παν-
ταχού τό εν καί το μέτρον ού μόνον σωμάτων
ούδέ των έγκοσμίων πραγμάτων, άλλα και
αύτών των νοητών, ήνίκα αν αύτό σεμνύνων
άρχάν είναι των όντων λέγη καί νοατών μέτρον
καί άγένητον καί άίδιον καί μόνον καί κυριώ-
δες, αύτό εαυτό δηλοϋν· ή τα τοϋ θείου Πλά-
τωνος, έν οις τόν θεόν μέτρον είναι των πάν-
των άπεφήνατο ώς άρχάς τε καί τέλη καί μέσα
των όντων έν έαυτφ περιέχοντα, ταύτα γάρ τις
έννοήσας ού χαλεπώς οιμαι συνορςί, πόσον
άποπέπτωκε τάληθούς μέτρου τό νύν ύπ'
αύτοϋ παραδιδόμενον εν τε καί μέτρον, άπερ
άγαπητώς οϋτω μετρείν ενίοτε δύναται ώς τα
δι' ων ή μέτρησις γίγνεται· ού γάρ ó ϊππος έστίν
ó μετρών τούς δέκα ίππους άλλ' ή διάνοια
ήμών, εί άρα τφ ϊππψ προσχρωμένη, κατά δέ τό
άκριβές ούδέ τφ ϊππψ, άλλα τφ μοναδικφ ένί
καί τφ μοναδικφ άριθμφ- τά δέ γε άληθινά
μέτρα ( ώ ς ) τήν ούσίαν καί τάς δυνάμεις καί τά
τέλη των μετρητών άφορίζοντα της τών μέτ-
ρων οϋτως έπωνυμίας ήξίωται. καί ταύτα ούδέ
αύτόν λέληθεν Άριστοτέλην γράφει γούν έν
δευτέρψ τού Πολιτικού βιβλίφ περί τούτων τά
αύτά τοις πρό αύτοϋ φιλοσοφήσασι καί λέγει
διαρρήδην οϋτω- "πάντων γάρ άκριβέστατον
μέτρον τάγαθόν έστιν". ώστε δήλον ότι λογι-
κώτερον αύτφ νύν καί φιλονεικότερον οί λόγοι
προβαίνουσι, καί δίκαιον ήμάς καθ' έκαστον
τών τοιούτων τό Όμηρικόν έπιφθέγγεσθαι
πρός αύτόν "οισθα καί άλλον μύθον άμείνονα
τούδε νοήσαι."
36
Ps. Elias comm. in Porph. Isag. 22,1 — 11 ed. Westerink
'Επειδή β' ήμίν ύπάρχει είς ζήτησιν τό πρακ-
τικόν τής φιλοσοφίας, μή τούτο περιφρονή-
σαντες καταλίπωμεν πρώτον γάρ καί άναγ-
καΐόν έστιν, εϊγε κατά τόν Πλάτωνα ούκ εστίν
εκείνος φιλόσοφος ó όρμαθούς έπισυρόμενος
θεωρημάτων, άλλ' ó άκηλίδωτον καί άρρύπω-
τον τήν ζωήν διαφυλάττων, καν μήτε γράμματα
μήτε νείν έπιστήται. δει δέ είδέναι ότι οί τών
'Αθηναίων λογάδες έδίδασκον τούς έαυτών
παΐδας γράμματα καί νήχεσθαι, καί δια τούτων
Περί πολιτικού
αύτούς έπαίδευον γράμματα μέν, ϊνα γράφωσι
ψηφίσματα, νήχεσθαι δέ δια τάς ναυμαχίας,
συνεχώς γάρ έπολέμουν οί 'Αθηναίοι, διαι-
ρείται τοίνυν τό πρακτικόν τής φιλοσοφίας
s κατά μέν τόν Άριστοτέλην είς γ', κατά Πλά-
τωνα δέ είς β', φασί γάρ οί 'Αριστοτελικοί ότι
τό πρακτικόν διεϊλεν ó 'Αριστοτέλης είς ήθι-
κόν οίκονομικόν πολιτικόν καί ότι τούτο άλη-
θές, φασίν ότι ισάριθμοι πραγματεϊαι έγράφη-
ιο σαν τφ Άριστοτέλει. εγραψε γάρ Ηθικά Νικο-
μάχεια μεγάλα καί μικρά- δει γάρ είδέναι ότι
'Αριστοτέλης εσχε καί πατέρα Νικόμαχον καί
υίόν Νικόμαχον, καί εγραψε προς έκατέρους
ήθικάς πραγματείας· καί έπέγραψε (τό μέν
is προς) τόν πατέρα Μεγάλα Νικομάχεια, τό δέ
προς τόν υίόν Μικρά, έγραψε δέ καί Οικονο-
μικά ó 'Αριστοτέλης, έν οις διαλέγεται ότι πώς
οφείλει εύ οίκονομεϊσθαι ό οίκος· έν οις καί
φησίν ότι χρή συντρέχειν έπ'ι τού οϊκου ταύτα
20 πάντα- σχέσιν γυναικός προς άνδρα, στοργήν
γονέων προς τέκνα, δέος οίκετών προς δέσ-
ποτας, καί ϊνα ϊσα ώσι τά εισερχόμενα τοις
έξερχομένοις. έκάτερον γάρ τούτων εί έπικρα-
τεί χαλεπόν έστιν εϊτε γάρ τά εισερχόμενα
25 πλείω είσΐ τών έξερχομένων, (φιλάργυρος
έστιν ó τοιούτος, εϊτε τά έξερχόμενα πλείω
είσΐ τών εισερχομένων,) άσωτος έστι. γέγραπ-
ται δέ αύτφ καί Πολιτικός ομοίως τφ Πλάτωνι,
έν φ διαλέγεται πώς νύν χρή κατά τήν άρίστην
30 πολιτεύεσθαι πολιτείαν. εγραψε γάρ καί έκάτε-
ρος καί Πολιτικόν καί Πολιτείας, καί έν μέν τφ
Πολιτικφ τόν αύτόν εχουσι σκοπόν, έν δέ τη
Πολιτείςι διαφωνούσιν ó μέν γάρ 'Αριστοτέλης
συνών καί Άλεξάνδρψ τφ κτίστη (σν') πολι-
35 τείας λέγεται μετ' αύτού περιελθεϊν, ών άνε-
γράφετο τόν βίον κατά στοιχεϊον, ότι τυχόν
μέν Άλεξανδρείς τοιώσδε πολιτεύονται καί
'Αθηναίοι τοιώσδε καί Βιθυνοί καθεξής κατά
τήν τάξιν τών στοιχείων- οϋτως ούν καί τάς
40 πολιτείας τέθεικεν. ó δέ Πλάτων εγραψε Πολι-
τείαν, έν ή διαλέγεται πώς χρή κρατείν καί
τάττειν πολιτείαν. ίστέον γάρ ότι ε' είσίν εϊδη
άρχών, δημοκρατία, ολιγαρχία, άριστοκρατία,
μοναρχία, καί αύτη διττή, καί γάρ ή έννόμως
45 κρατεί καί ποιεί τήν βασιλείαν ή παρανόμως και
ποιεί τήν τυραννίδα, καί φησίν ότι δημοκρατία
έστίν ώς όταν ó δήμος κρατή, ολιγαρχία δέ
 Περί πολιτικού - Περί ρητορικής
εστίν οταν ολίγοι καί πλούσιοι κρατώσιν, εί καί
άλογοι είσιν, άριστοκρατία δέ όταν οί άριστοι
των άρχόντων έν λόγψ κρατώσι· και φησίν
αύτός οτι χρή ή κατά άριστοκρατίαν πολιτεύ-
εσθαι ή κατά εννομον μοναρχίαν. καί οϋτω μεν
την διαίρεσιν του πρακτικού της φιλοσοφίας
εις γ' πιστοΰνται είναι οί 'Αριστοτελικοί.
Anhang
1. Kompakte Abschnitte, die mit dem Dialog Περί πολιτικού
inmittelbar in Verbindung gebracht werden können, gibt es
nicht. Dies hängt wesentlich daran, daß der Titelbegriff eine
erhebliche Bedeutungsbreite besitzt. Die Abgrenzung des
πολιτικός im Sinne des leitenden Staatsmannes (von Cie.
in De rep. abwechselnd mit 'rector rei publicae", 'moderator
rei publicae', 'princeps civitatis' übersetzt) vom Gesetzge-
ber auf der einen, vom Monarchen auf der andern Seite
bleibt unpräzis. Komplizierend tritt dazu der ethische
Aspekt. Die φρόνησις kann den im engern Sinne ethischen
Tugenden gegenüber die dianoetische Tugend repräsentie-
ren; sie kann als Tugend der Praxis überhaupt der σοφία als
Tugend der Theoria gegenübertreten, und endlich kann sie
die besondere Tugend des Staatsmannes sein, die ihn als
φρόνιμος (bei Cie. a. O. 'vir pnidens') auszeichnet. Es cha-
rakterisiert den Zustand unserer Pragmatien, daß diese
Bedeutungen immer wieder in einander übergehen.
Gewisse Anhaltspunkte liefert lediglich der platonische
Dialog gleichen Titels. Von ihm ausgehend wird man zum
mindesten drei Komplexe für den aristotelischen Πολιτικός
hypothetisch ins Auge fassen dürfen: (a) Wenn Pol. 1252 a
7—18 zwar nicht ausschließlich, aber doch auch auf Piatons
Politikos zielt, so impliziert dies (was ohnehin wahrscheinlich
ist), daß das System der άρχαί Pol. 1253 b 19-20, 1255 b
16-20, dazu 1254 a 3 4 - b 20, 1259 a 3 7 - b 17, wobei die
Herrschaftsformen im Staate mit denjenigen im Hause und
weiterhin mit denjenigen im Aufbau des einzelnen Menschen
parallelisiert werden (dazu wiederum Cie. De rep. 3,36/37),
in unserem Dialog entwickelt wurde, (b) Desgleichen wird
der Dialog über den großen Einzelnen, den über alle seine
Mitbürger hinausragenden gottähnlichen Staatsmann, der
mit dem institutionalisierten Herrscher in einer Monarchie
identisch sein kann, aber nicht muß, gesprochen haben, vgl.
Pol. 1284 a 3 - b 34, 1288 a 15-29, 1325 b 7 - 1 4 . (c) Im
Zusammenhang damit wird auch das Problem, ob ein
Mensch oder ein Gesetz regieren solle, erörtert worden sein;
es tritt in Pol. an einer ganzen Reihe von Stellen auf, ist aber
zuweilen dadurch denaturiert, daß es mit der ganz anderen
Frage, ob ein Einzelner oder die πολλοί regieren sollen,
gekoppelt ist; vgl. immerhin Pol. 1270 b 28-31,1272 a 38/39,
b 5 - 7 , 1 2 8 1 a 34-36,1286 a 7 - 9 , a 16-20, 1287 a 2 8 - 3 2 .
2. Vermutbare Hauptprobleme
Bestimmung des πολιτικός hinsichtlich seiner φύσει Anla-
gen und der Eigenschaften und Kenntnisse, die er sich durch
273
eine angemessene παιδεία erwerben muß. Seine Abgrenzung
vom gewöhnlichen Bürger. Das Verhältnis von πολιτικός
und θεωρητικός also von politischer Praxis und philosophi-
scher Theoria: schließen sie sich aus, ergänzen sie einander
oder sind sie auf einander angewiesen? Das Verhältnis des
5 Staatsmannes zum Gesetz (s. o.); Vorzüge und Grenzen des
νόμος.
Es fand wohl nicht nur eine explizite oder implizite Ausein-
andersetzung mit Piatons Dialog statt; man wird wohl auch
mit kritischen Hinblicken auf zeitgenössische Politik und
Politiker und mit der Charakterisierung guter und schlechter
10 Politiker zu rechnen haben. Wie weit Aristoteles als Ge-
sprächsführer persönliche Erfahrungen einbezog, können
wir nicht wissen.
5. Περί ρητορικής ή Γρϋλος α'
15
Vgl. Platon DL 3,59: Gorgias ή περί Ρητορικής
Speusippos DL 4,4: Πρός Γρύλλον α'
Xenokrates DL 4,12: Καλλικλής α'
Demetrios ν. Phaleron DL 5,80: Περί Ρητορικής
Herakleides Pontikos DL 5,88: Περί τοϋ φητορεύειν ή Πρωτα-
20
γόρας
Kritolaos, Quintil. Inst. or. 2,17,14: Περί φήτορικής(?)
Epikur, Philod. π. φητ. I, 78,2ff„ II, 247,17ff. Sudh.: Περί
Ρητορικής
Theophrast DL 5,47: εγκώμια θεών
25
37
Quintil. Inst. orat. 2,17,11-36 ed. Winterbottom
Quo illud quoque excluditur quod dicunt, non
30 esse artis id quod faciat qui non didicerit: dicere
autem homines et qui non didicerint. ad cuius rei
confirmationem adferunt Demaden remigem et
Aeschinen hypocriten oratores fuisse, falso: nam
ñeque orator esse qui non didicit potest, et hos sero
35 potius quam numquam didicisse quis dixerit, quam-
quam Aeschines ab initio sit versatus in litteris,
quas pater eius etiam docebat, Demaden neque
non didicisse certum sit et continua dicendi exerci-
tatio potuerit tantum quantuscumque postea fuit
40 fecisse; nam id potentissimum discendi genus est.
sed et praestantiorem si didicisset futurum fuisse
dicere licet: neque enim orationes scribere est
ausus, ut eum multum valuisse in dicendo sciamus.
Aristoteles, ut solet, quaerendi gratia quaedam
45 subtilitatis suae argumenta exeogitavit in G r y lo:
sed idem et de arte rhetorica tris libros scripsit, et
in eorum primo non artem solum earn fatetur, sed
274 Περί ρητορικής
ei particulam civilitatis sicut dialectices adsignat.
multa Critolaus contra, multa Rhodius Athenodo-
rus. Agnon quidem detraxit sibi inscriptione ipsa
fidem, qua rhetorices accusationem professus est.
nam de Epicuro, qui disciplinas omnes fugit, nihil
miror. hi complura dicunt, sed ex paucis locis ducta:
itaque potentissimis eorum breviter occurram, ne in
infinitum quaestio evadat. prima iis argumentatio
ex materia est. omnis enim artes aiunt habere
materiam, quod est verum: rhetorices nullam esse
propriam, quod esse falsum in sequentibus pro-
babo. altera est calumnia nullam artem falsis
adsentiri opinionibus, quia constituí sine percep-
tione non possit, quae semper vera sit: rhetoricen
adsentiri falsis: non esse igitur artem. ego rhetori-
cen nonnumquam dicere falsa pro veris confitebor,
sed non ideo in falsa quoque esse opinione con-
cedam, quia longe diversum est ipsi quid videri et
ut alii videatur efficere. nam et imperator falsis
utitur saepe: ut Hannibal, cum inclusus a Fabio,
sarmentis circum cornua boum deligatis incensis-
que, per noctem in adversos montes agens armenta
speciem hosti abeuntis exercitus dedit: sed ilium
fefellit, ipse quid verum esset non ignoravit. nec
vero Theopompus Lacedaemonius, cum permutato
cum uxore habitu e custodia ut mulier evasit, fal-
sam de se opinionem habuit, sed custodibus prae-
buit. item orator, cum falso utitur pro vero, seit esse
falsum eoque se pro vero uti: non ergo falsam
habet ipse opinionem, sed fallit alium. nec Cicero,
cum se tenebras offudisse iudieibus in causa Cluenti
gloriatus est, nihil ipse vidit. et pictor, cum vi artis
suae efficit ut quaedam eminere in opere, quaedam
recessisse credamus, ipse ea plana esse non nescit.
aiunt etiam omnes artes habere finem aliquem pro-
positum ad quem tendant: hunc modo nullum esse
in rhetorice, modo non praestari eum qui promitta-
tur. mentiuntur: nos enim esse finem iam osten-
dimus et quis esset diximus; et praestabit hunc sem-
per orator: semper enim bene dicet. firmum autem
hoc quod opponitur adversus eos fortasse sit qui
persuadere finem putaverunt: noster orator arsque
a nobis finita non sunt posita in eventu; tendit qui-
dem ad victoriam qui dicit, sed cum bene dixit,
etiam si non vincat, id quod arte continetur effecit.
nam et gubernator vult salva nave in portum
pervenire: si tamen tempestate fuerit abreptus, non
ideo minus erit gubernator dicetque notum illud:
'dum clavum rectum teneam'; et medicus sanitatem
aegri petit: si tamen aut valetudinis vi aut intem-
perantia aegri aliove quo casu summa non contin-
5 git, dum ipse omnia secundum rationem fecerit,
medicinae fine non excidet. ita oratori bene dixisse
finis est. nam est ars ea, ut post paulum clarius
ostendemus, in actu posita, non in effectu. ita fal-
sum erit illud quoque quod dicitur, artes scire
10 quando sint finem consecutae, rhetoricen nescire:
nam se quisque bene dicere intelleget, uti etiam
vitiis rhetoricen, quod ars nulla faciat, criminantur,
quia et falsum dicat et adfectus moveat. quorum
neutrum est turpe, cum ex bona ratione proficisci-
15 tur, ideoque nec vitium; nam et mendacium dicere
etiam sapienti aliquando concessum est, et adfectus,
si aliter ad aequitatem perduci iudex non poterit,
necessario movebit orator: imperiti enim iudicant
et qui frequenter in hoc ipsum fallendi sint, ne
20 errent, nam si mihi sapientes iudices dentur, sapien-
tium contiones atque omne consilium, nihil invidia
valeat, nihil gratia, nihil opinio praesumpta falsique
testes, perquam sit exiguus eloquentiae locus et
prope in sola delectatione ponatur. sin et audien-
25 tium mobiles animi et tot malis obnoxia Veritas,
arte pugnandum est et adhibenda quae prosunt:
neque enim qui recta via depulsus est reduci ad
earn nisi alio flexu potest.
Plurima vero ex hoc contra rhetoricen cavillatio
30 est, quod ex utraque causae parte dicatur. inde
haec: nullam esse artem contrariam sibi, rhetori-
cen esse contrariam sibi; nullam artem destruere
quod effecerit, accidere hoc rhetorices operi, item
aut dicenda earn docere aut non dicenda: ita vel
35 per hoc non esse artem, quod non dicenda praeci-
piat, vel per hoc, quod, cum dicenda praeceperit,
etiam contraria his doceat. quae omnia apparet
de ea rhetorice dici quae sit a bono viro atque ab
ipsa virtute seiuncta: alioqui ubi iniusta causa est,
40 ibi rhetorice non est, adeo ut vix admirabili quo-
dam casu possit accidere ut ex utraque parte orator,
id est vir bonus, dicat. tamen quoniam hoc quoque
in rerum naturam cadit, ut duos sapientes ali-
quando iustae causae in diversum trahant, quando
45 etiam pugnaturos eos inter se, si ratio ita duxerit,
credunt, respondebo propositis, atque ita quidem
ut appareat haec adversus eos quoque frustra
 Περί ρητορικής - Νήρινθος
excogitata qui malis moribus nomen oratorie indul-
gent. nam rhetorice non est contraria sibi: causa
enim cum causa, non illa secum ipsa componitur.
nec, si pugnent inter si qui idem didicerunt, idcirco
ars, quae utrique tradita est, non erit: alioqui nec
armorum quia saepe gladiatores sub eodem
magistro eruditi inter se componuntur, nec guber-
nandi quia navalibus proeliis gubernator est guber-
natori adversus, nec imperatoria quia imperator
cum imperatore contendit. item non evertit opus
rhetorice quod efficit: neque enim positum a se
argumentum solvit orator; sed ne rhetorice quidem,
quia apud eos qui in persuadendo finem putant, aut
si quis, ut dixi, casus duos inter se bonos viros com-
posuerit, veri similia quaerentur: non autem, si
quid est altero credibilius, id ei contrarium est quod
fuit credibile, nam ut candido candidius et dulci
dulcius non est adversum, ita nec probabili proba-
bilius. neque praecipit umquam non dicenda nec
dicendis contraria, sed quae in quaque causa
dicenda sunt, non semper autem ei, etiamsi fre-
quentissimi, tuenda Veritas erit, sed aliquando
exigit communis utilitas ut etiam falsa defendat.
38
Diogenes Laert. 2 , 5 4 - 5 5 ed. Long
ό μεν ούν Διόδωρος (seil. Xenophontis filius)
ούδέν έπιφανές πράξας έκ της μάχης άνα-
σώζεται, καΐ αύτψ υιός όμώνυμος γίνεται
τάδελφφ. ό δέ Γρύλλος τεταγμένος κατά τούς
ιππέας - ην δέ ή μάχη περί Μαντίνειαν -
ισχυρώς άγωνισάμενος έτελεύτησεν, ώς φηοιν
Έ φ ο ρ ο ς έν τη πέμπτη καί εικοστή- Κηφισο-
δώρου μεν ίππαρχοϋντος, Ήγησίλεω δέ στρατ-
ηγοϋντος. έ ν ταύτη τή μάχη καί 'Επαμεινώνδας
επεσε. τηνικαϋτα δή καί τον Ξενοφώντά φασι
θύειν έστεμμένον· άπαγγελθέντος δ' αύτφ τοϋ
θανάτου άποστεφανώσασθαι - επειτα μαθόντα
ότι γενναίως, πάλιν έπιθέσθαι τον στέφανον.
ενιοί δέ ούδέ δακρϋσαί φασιν α ύ τ ό ν άλλα γαρ
εΙπεΙν, "ήδειν θνητόν γεγεννηκώς." φησί δ'
'Αριστοτέλης οτι έγκώμια καί έπιτάφιον Γρύλ-
λου μυρίοι οσοι συνέγραψαν, το μέρος καί τφ
πατρί χαριζόμενοι. άλλα και "Ερμιππος έ ν τφ
Περί Θεοφράστου καί Ίσοκράτην Γρύλλου φησί
έγκώμιον γεγραφέναι.
275
Anhang
1. Was das Verhältnis des Dialogs Γρύλος zur erhaltenen Rhet.
angeht, so muß in Rechnung gestellt werden, daß die Rhet.
eine der wenigen Pragmatien ist, die möglicherweise schon
5 vor der Edition des Andronikos in der uns erhaltenen Form
zur Verfügung stand; es ist die einzige Pragmatie, die Cicero
und Dionysios v. Halikarnass in der uns bekannten Fassung in
der Hand gehabt und neben der συναγωγή τεχνών benutzt
haben. Dies besagt, daß sie den Dialog Περί Ρητορικής ver-
mutlich sehr früh verdrängt hat. Der Rhetorenschule hatte er
io gegenüber der handbuchartig straff aufgebauten Rhet. wenig
zu bieten.
Berührungen mit dem Dialog mögen vorliegen in:
Rhet. 1354 a 1 - 1 3 5 5 b 21
1366 a 2 3 - 1 3 6 8 a 33
NE 1101b 1 2 - 3 5
15
2. Vermutbare Hauptprobleme.
Der Ausgangspunkt muß dem Titel nach die Frage nach der
Aufgabe eines Enkomion gewesen sein. Unter welchen
Gesichtspunkten und nach welchen Regeln soll ein Enko-
20 mion aufgebaut sein?
Daneben muß nach den andern Teilen der Rhetorik und
nach dem Wesen und der Funktion der Rhetorik überhaupt
gefragt worden sein. Dies implizierte in einer Richtung
die Abgrenzung der Dialektik gegenüber, in einer anderen
Richtung die Diskussion des Problems, ob die Rhetorik eine
25 τ έ χ ν η sei oder nicht. Polemik gegen ältere und zeitgenös-
sische Theorien über die Rhetorik (Isokrates), dann vor allem
auch gegen Piatons Gorgias u. a. wird nicht gefehlt haben. Der
Titel Speusipps Προς Γρϋλον darf wohl als Verteidigung des
platonischen Standpunktes gegen die im Dialog des Ari-
stoteles vorgetragene Meinung interpretiert werden.
30
6. Νήρινθος α'
Der Titel ist bei Diog. Laert. wie bei Hesych. einwandfrei über-
liefert. Da der Name Nerinthos bisher noch nirgends anderswo
aufgetaucht ist, können wir vorläufig mit dem Titel nichts an-
fangen. Die Möglichkeit zu korrigieren besteht. Daß jedoch der
allbekannte Name Κόρινθος in Νήρινθος verstümmelt worden
wäre, ist in sich unwahrscheinlich und führt auch nicht weiter.
Denn ein Titel Κόρινθος ist nicht dasselbe wie der in Frg.
658 zitierte Κορίνθιος διάλογος, dessen Ausgangsszenerie
Korinth war (vgl. die Κορινθιακοί und Λεσβιακοί λόγοι
Dikaiarchs, Frg. 7 und 9 Wehrli). Andererseits ist Κόρινθος
als Personenname selten (außer dem Namen des Eponymen
von Korinth nur eine Figur bei Justin, Dialog mit Tryphon).
An andere Korrekturen von Νήρινθος läßt sich denken, doch
bleibt dies reine Spielerei.
276 Σοφιστής

7. Σοφιστής α' γνώριμον αύτοϋ Ζήνωνα διαλεκτικής άρχηγόν

vgl. Platon
ύπείληφεν. έζητεϊτο δέ καί περί 'Ηρακλείτου, εί
D L 3,58: Σοφιστής ή περί τοϋ οντος μή μόνον φυσικός έστιν άλλα καί ήθικός
D L 3,59: Πρωταγόρας η σοφισταί φιλόσοφος.
Metrodoros von Lampsakos D L 10,24: Πρός τ ο ύ ς σοφιστάς ι' 5
Kleanthes DL. 7,175: Περί τοϋ τον σοφόν σοφιστεύειν

40
39.1 Quintil. Inst. orat. 3 , 1 , 8 - 1 0 ed. Winterbottom
Diogenes Laert. 8,57 ed. Long
Nam primus post eos quos poetae tradiderunt
io
movisse aliqua circa rhetoricen Empedocles dicitur.
'Αριστοτέλης δ' έν τφ Σοφιστή φησι πρώτον
artium autem scriptores antiquissimi Corax et
Έμπεδοκλέα φητορικήν εύρειν, Ζήνωνα δέ
Tisias Siculi, quos insecutus est vir eiusdem insulae
διαλεκτικήν. έν δέ τψ Περί ποιητών φησιν οτι<
Gorgias Leontinus, Empedoclis, ut traditur, disci-
και 'Ομηρικός ό 'Εμπεδοκλής καί δεινός περί
pulus. is beneficio longissimae aetatis (nam centum
τήν φράσιν γέγονεν, μεταφορητικός τε ών καί is
et novem vixit annos) cum multis simul floruit,
τοις άλλος τοις "περί ποιητικήν έπιτεύγμασι
ideoque et illorum de quibus supra dixi fuit aemu-
χρώμενος.
lus et ultra Socraten usque duravit. Thrasymachus
39.2 Calchedonius cum hoc et Prodicus Cius et Abde-
20 rites Protagoras, a quo decern milibus denariorum
Diogenes Laert. 9,25 ed. Long
didicisse artem quam edidit Euathlus dicitur, et
Ό δη Ζήνων διακήκοε Παρμενίδου καί Hippias Elius, et, quem Palameden Plato appellai,
γέγονεν αύτοϋ παιδικά, και εύμήκης ήν, καθά Alcidamas Elaites.
φησι Πλάτων έν τφ Παρμενίδη, ό δ' αύτός έν
τφ Σοφιστή (και έν τφ Φαίδρψ αύτοϋ μέμνη- 25
Anhang
ται) καί Έλεατικόν Παλαμήδην αύτόν καλεί,
φησί δ' 'Αριστοτέλης εύρετήν αύτόν γενέσθαι 1. Abschnitte in den erhaltenen Pragmatien, die in besonderer
διαλεκτικής, ώσπερ Έμπεδοκλέα Ρητορικής. Weise den Dialog Σοφιστής vorauszusetzen scheinen:
NE 1146 a 2 1 - 3 1
1164 a 27—b 6
1180 b 3 5 - 1 1 8 1 b 12
39,3 Metaph. 1004 b 1 7 - 2 6
1026 b 1 4 - 2 4
Sextus Emp. Adv. log. 1 , 5 - 7 ed. Mutschmann
1049 b 3 3 - 3 4
Φυσικόν μέν ούν μόνον ύπεστήσαντο μέρος Rhet. 1355 b 1 7 - 2 1
Θαλής τε καί Άναξιμένης καί 'Αναξίμανδρος, 35 Analyt. 71 b 10
74 a 28
'Εμπεδοκλής τε καί Παρμενίδης καί 'Ηράκλει-
74 b 23
τος, ών Θαλής μέν καί Άναξιμένης καί Top. 104 b 1 8 - 2 8
'Αναξίμανδρος κατά πάντας καί άναμφιλέκτως,
111 b 3 2 - 1 1 2 a 15
ό δέ 'Εμπεδοκλής καί Παρμενίδης ετι δέ
126 a 3 0 - 3 2
Ηράκλειτος ού κατά πάντας. Έμπεδοκλέα μέν 4ο 133 b 1 5 - 2 1
γαρ ό 'Αριστοτέλης φησί πρώτον ρητορικήν 158 a 35
κεκινηκέναι, ής άντίστροφον είναι τήν διαλεκτι- 162 a 1 5 - 1 8
κήν, τουτέσιν ίσόστροφον, δια τό περ'ι τήν Eine Beziehung zwischen dem Dialog und den Soph. El.
αύτήν ϋλην στρέφεσθαι, ώς και άντίθεον ό dürfte zweifellos bestanden haben, doch ist sie im einzelnen
schwer zu umgrenzen.
ποιητής εφη τον 'Οδυσσέα, όπερ ήν ίσόθεον 45
Ausdrücklich als σοφισταί bezeichnet werden Aristippos
Παρμενίδης δέ ούκ αν δόξαι τής διαλεκτικής (Metaph. 996 a 32), Lykophron (Pol. 1280 b 11), Polyeidos
άπείρως εχειν, έπείπερ πάλιν 'Αριστοτέλης τον (Poet. 1455 a 6).
 Σοφιστής - Μενέξενος - 'Ερωτικός
2. Vermutbare Hauptprobleme
Die unter (1.) angeführten Stellen zeigen, daß Aristoteles im
Prinzip das platonische Porträt des Sophisten als eines Schein-
philosophen übernommen hat.
Davon abgesehen mag er die Schwerpunkte anders als Piaton
gesetzt haben. Das einzige Frg. scheint darauf hinzuweisen,
daß von einer Geschichte des Begriffs und der Sache die
Rede war; Rhetorik und Dialektik werden nicht bloß charak-
terisiert, sondern in ein qualifiziertes Verhältnis zur Sophi-
stik gesetzt worden sein. Die Texte der Pragmatien lassen
vermuten, daß vor allem von den sophistischen Beweisme-
thoden und ihren Fehlern die Rede war. Im Unterschied zu
Piatons gleichnamigem Dialog wird also die Frage nach dem
Wesen des Sophisten nicht ein Anlaß zur Diskussion onto-
Iogischer Probleme gewesen sein, sondern zu einer ausführ-
lichen Beschreibimg seiner Tätigkeit geführt haben. Aristo-
teles wird es darum gegangen sein, die historische Erschei-
nung des Sophisten als solche, wenn auch stark polemisch
zu erfassen. Wie weit der hellenistische Gebrauch des
Begriffs von diesem Dialog beeinflußt ist (in der Stoa, bei
Epikur, in der Neuen Akademie), ist schwer zu sagen. Daß er
leichter lesbar war als der platonische Dialog und insofern
stärker auf die Entwicklung des Begriffs des Sophisten ein-
gewirkt hat, darf man vermuten.
8. Μενέξενος α'
Vgl. Platon DL 3,60: Μενέξενος ή έπιτάφιος
Antisthenes DL 6,18: Μενέξενος ή περί τοϋ αρχειν
(Glaukon DL 2,124: Μενέξενος)
Philon der Dialektiker Clem. Alex. Str. 4,121,5: Μενέξενος
Als Titelfiguren kommen nur in Frage:
1) Die Titelfigur in Piatons gleichnamigem Dialog, Gesprächs-
partner des Sokrates im 'Lysis', erwähnt auch im Phaid. 59 B.
2) Einer der drei Söhne des Sokrates, die ohne Namen in Apol.
34 D und Phaid. 116 Β angeführt werden; die Namen gibt
DL 2,26. Da ist Menexenos der zweite der beiden jüngeren
Söhne, die nach Piatons Andeutungen im Jahre 399 höch-
stens 1 0 - 1 2 Jahre alt gewesen sein können.
Vergleichbar wäre in diesem Falle wohl Eukleides v. Megara
DL 2,108: Λαμπρίας. Denn diesen Namen wird man am
ehesten als Kurzform von Λαμπροκλής verstehen, dem
Namen des ältesten Sohnes des Sokrates (DL 2,26), der bei
Xen. Mem. 2,2 der Gesprächspartner des Sokrates ist.
Daß aus den Söhnen des Sokrates nichts Rechtes wurde,
notiert Rhet. 1390 b 2 9 - 3 1 .
Über das Verhältnis des Sokrates zu seinen Kindern gibt es
einige nicht sehr zahlreiche Anekdoten (DL 2,36/7; Val.
Max. 8,8 ext. 1 u. a.). Daß sie mit diesem Dialog zu tun
haben, ist möglich, aber unbeweisbar.
Grundsätzlich wichtig ist, daß ein Dialog mit einer sokratischen
Szenerie angenommen werden muß; wie die Verbindung zum
Autor hergestellt wurde, sehen wir nicht. Vergleichbar sind:
Xenokrates DL 4,12 Καλλικλής; Speusippos DL 4,4: Κέφαλος
277
und Προς Κέφαλον; Demetrios v. Phaleron DL 5,81: Φαιδών-
δας (vgl. Plat. Phaid. 59 C); Stilpon DL 2,120: Χαιρεκράτης
(vgl. Xen. Mem. 1,2,48; 2,3,Iff.) und Έ π ι γ έ ν η ς (vgl. Plat.
Phaid. 59 Β).
Näheres über den Inhalt vermuten zu wollen ist sinnlos.
5
9. 'Ερωτικός α'
Vgl. Platon DL 3,58: Φαιδρός ή περί έ ρ ω τ ο ς
10 Dazu: Arist. Pol. 1262 a 3 2 - 4 0 : έρωτικοί λόγοι = Symposion
Eukleides ν. Megara DL 2,108: 'Ερωτικός
(Simon DL 2,122: Περί έρωτος
Simmias DL 2,124: Περί έρωτος)
Theophrast DL 5,43: 'Ερωτικός α " άλλο Περί έρωτος
Herakleides Pontikos DL 5,87: 'Ερωτικός
15 Demetrios von Phaleron DL 5,81: 'Ερωτικός α'
Klearchos Frg. 2Iff. Wehrli: 'Ερωτικά α' β' . . .
Aristón von Keos Frg. 17ff. Wehrli: 'Ερωτικά Ό μ ο ι α α' β' . . .
Epikur DL 10,27: Περί έρωτος
Kleanthes DL 7,175: Περί έρωτος
Persaios DL 7,36: Περί έρώτων
2Q Sphairos DL 7,178: Διάλογοι ερωτικοί
Aristón von Chios DL 7,163: Έρωτικα'ι διατριβαί
Chrysippos DL 7,129: Περί έρωτος
25 4 1
Athen. 674 Α - C ed. Kaibel
Και γαρ και Λακεδαιμόνιοι καλάμψ στεφα-
νοϋνται έν τη των Προμαχείων έορτή, ώς φησι
30 Σ ω σ ί β ι ο ς έν τοις Περί των έν Λακεδαίμονι
Θυσιών γράφων οϋτως- 'έν ταύτη συμβαίνει
τους μέν άπό της χώρας καλάμοις στεφανούσ-
θαι ή στλεγγίδι, τούς δ' έκ της άγωγής παΐδας
άστεφανώτους άκολουθεϊν.' 'Αριστοτέλης δ'
35 έν δευτέρψ 'Ερωτικών καί 'Αρίστων ó περι-
πατηρικός, Κείος δε το γένος, έν β' 'Ερωτικών
'Ομοίων φασίν οτι οι άρχαίοι δια τούς περί τον
οινον πόνους τών κεφαλαλγιών δεσμούς εϋ-
ρισκον τούς τυχόντας, της τών κροτάφων
40 συνδέσεως ώφελείν δοκούσης - οί δ' ύστερον
άμα τφ κροτάφψ προσέβαλόν τινα καί κόσμον
οίκείον τη παρά τον οινον διαγωγή, μηχανησά-
μενοι τον στέφανον. βέλτιον δε δια το πάσας
τάς αισθήσεις έν τη κεφαλή είναι ταύτην στε-
45 φανοΰσθαι ή δια το συμφέρειν έσκεπάσθαι καί
συνδεδέσθαι τούς κροτάφους προς τον
οινον.'
278
42
Athen. 556 D E ed. Kaibel
'θαυμάσαι δ' άν τις, φησίν 'Αριστοτέλης,
άτι ούδαμοϋ της Ίλιάδος Όμηρος έποίησε
Μενελάψ συγκοιμωμένην παλλακίδα, πάσι
δοιις γυναίκας, κοιμώνται γούν παρ' αύτφ καί
οί γέροντες μετά γυναικών, Νέστωρ καί Φοίνιξ,
ού γαρ ήσαν ούτοι έκλελυμένοι τοις σώμασιν
έν τοις της νεότητος χρόνοις ή δια μέθης ή
δι' άφροδισίων ή καί δια της έν ταϊς άδηφαγίαις
άπεψίας, ώστε είκότως ερρωντο τφ γήρςι.
εοικεν ούν ό Σπαρτιάτης αίδείσθαι γαμετήν
ούσαν τήν Έλένην, ύπέρ ής καί τήν στρατείαν
ήθροισεν διόπερ φυλάττεται τήν προς άλλην
κοινωνίαν. ό δ' 'Αγαμέμνων ώς πολυγύναιος
ύπό Θερσίτου λοιδορείται-
πλειαίτοι χαλκού κλισίαι, πολλαίδέ γυναίκες
ε'ισίν ένι κλισίης έξαίρετοι, ας τοι 'Αχαιοί
πρωτίστφ δίδομεν.
άλλ' ούκ εικός, φησίν ό 'Αριστοτέλης, εις
χρήσιν είναι το πλήθος τών γυναικών, άλλ' εις
γέρας- έπεί ούδέ τον πολύν οινον εις το με-
θύειν παρεσκευάσατο.'
43
Athen. 564 Β ed. Kaibel
καί ό 'Αριστοτέλης δε εφη τούς έραστάς
εις ούδέν άλλο του σώματος τών ερωμένων
άποβλέπειν ή τούς οφθαλμούς, έν οις τήν αιδώ
κατοικειν.
44
Plutarch Erotikos 17 (760 Ε - 7 6 2 D) ed. Hubert
'Κλεόμαχον δέ τον Φαρσάλιον ϊστε δήπου-
θεν έξ ής αιτίας έτελεύτησεν άγωνιζόμενος;'
'ούχ ήμεϊς γοϋν' οί περί Πεμπτίδην εφασαν
'άλλ' ήδέως άν πυθοίμεθα.' 'καί γάρ άξιον' εφη
ό πατήρ- 'ήκεν έπίκουρος Χαλκιδεϋσι τοΰ Θεσ-
σαλικού (...), πολέμου προς Έρετριείς άκμά-
ζοντος- καί το μεν πεζόν έδόκει τοις Χαλκιδεϋ-
σιν έρρώσθαι, τούς δ' ιππέας μέγ' έργον
ήν ώσασθαι τών πολεμίων παρεκάλουν δή τον
'Ερωτικός
Κλεόμαχον άνδρα λαμπρόν οντα τήν ψυχή ν οί
σύμμαχοι πρώτον έμβάλλειν είς τούς ιππέας, ό
δ' ήρώτησε παρόντα τον έρώμενον, εί μέλλοι
θεάσθαι τον άγώνα- φήσαντος δέ τοΰ νεανίσκου
s καί φιλοφρόνως αύτόν άσπασαμένου καί τό κρά-
νος έπιθέντος, έπιγαυρωθείς ό Κλεόμαχος καί
τούς άριστους τών Θεσσαλών συναγαγών περί
αύτόν έξήλασε λαμπρώς καί προσέπεσε τοις
πολεμίοις, ώστε συνταράξαι καί τρέψασθαι τό
ίο ίππικόν έκ δέ τούτου καί τών οπλιτών φυγόν-
των, ένίκησαν κατά κράτος οί Χαλκιδεϊς. τον
μέντοι Κλεόμαχον άποθανείν συνέτυχε- τάφον
δ' αύτοϋ δεικνύουσιν έν άγορςί Χαλκιδεϊς, έφ*
ου μέχρι νϋν ό μέγας έφέστηκε κίων καί τό
is παιδεραστεϊν πρότερον έν ψόγψ τιθέμενοι
τότε μάλλον έτέρων ήγάπησαν καί έτίμησαν.
'Αριστοτέλης δέ τον μέν Κλεόμαχον άλλως
άποθανείν φησι, κρατήσαντα τών Έρετριέων
"Φ Μάχη- τον δ' ύπό τού έρωμένου φιληθέντα
20 τών άπό Θρςικης Χαλκιδέων γενέσθαι, πεμ-
φθέντα τοις έν Εύβοίςι Χαλκιδεϋσιν έπίκουρον
οθεν ςίδεσθαι παρά τοις Χαλκιδεϋσιν
'ώ παίδες, οϊ χαρίτων τε καί πατέρων λά-
χετ' έσθλών,
μή φθονεΐθ' ώρας άγαθοϊσιν όμιλίαν
συν γάρ άνδρείςι καί ό λυσιμελής "Ερως
ένι Χαλκιδέων θάλλει πόλεσιν.'
Άντων ήν όνομα τφ έραστη, τφ δ' έρωμένψ Φίλι-
30 στος, ώς έν τοις Αίτίοις Διονύσιος ó ποιητής
ιστόρησε.
παρ' ύμιν δ', ώ Πεμπτίδη, τοις Θηβαίοις
ού πανοπλίςι ό έραστής έδωρείτο τον έρώ-
μενον ές άνδρας έγγραφόμενον; ήλλαξε δέ και
35 μετέθηκε τάξιν τών οπλιτών έρωιικός άνήρ
Παμμένης, "Ομηρον έπιμεμψάμενος ώς άνέρα-
στον, άτι κατά φϋλα καί φρήτρας συνελόχιζε
τούς 'Αχαιούς, ούκ έρώμενον εταττε παρ' έρα-
στήν, ϊν' οΰτω γένηται τό
40
άσπίς δ' άσπίδ' ερειδε κόρυς δέ κόρυν,'
ώς μόνον άήττητον οντα τον "Ερωτα τών στρα-
τηγών. καί γάρ φυλέτας καί οικείους καί νή Δία
γονείς καί παϊδας έγκαταλείπουσιν έραστοϋ
45 δέ [θω δέ] καί έρωμένου μέσος ούδείς πώποτε
διεξήλθε πολέμιος ούδέ διεξήλασεν· άπου καί
μηδέν δεομένοις επεισιν έπιδεικνύναι τό φιλο-
 'Ερωτικός
κίνδυνον κάφιλόψυχον ώς Θήρων ό Θεσσαλός
προσβολών τήν χείρα τφ τοίχψ τήν εύώνυμον
και σπασάμενος τήν μάχαιραν άπέκοψε τον άν-
τίχειρα προκαλούμενος τον άντεραστήν. έτε-
ρος δέ τις έν μάχη πεσών έπί πρόσωπον, ώς 5
εμελλε παίσειν αύτόν ό πολέμιος, έδεήθη περι-
μεΐναι μικρόν, όπως μή ό έρώμενος ϊδη κατά
νώτου τετρωμένον. ού μένον τοίνυν τα μαχι-
μώτατα των έθνών έρωτικώτατα, Βοιωτοί καί
Λακεδαιμόνιοι καί Κρήτες, άλλα καί των πα- ίο
λαιών ό Μελέαγρος, ό Άχιλλεύς, ό 'Αριστομένης,
ό Κίμων, ό 'Επαμεινώνδας- καί γαρ ούτος έρω-
μένους εσχεν Άσώπιχον καί Καφισόδωρον, ος
αύτφ συναπέθανεν έν Μαντινείςι καί τέθαπται
πλησίον, τόν δ'(Άσώπιχον) φοβερώτατονγενό- is
μενον τοις πολεμίοις καί δεινότατον ό πρώτος
ύποστάς καί πατάξας Εϋκναμος Άμφισσεύς
ήρωικάς εσχε τιμάς παρά Φωκεϋσιν. 'Ηρα-
κλέους δέ τους μεν άλλους έρωτας έργον
έστίν ειπείν δια πλήθος· Ίόλαον δέ νομίζοντες 2ο
έρώμενον αύτοΰ γεγονέναι μέχρι νϋν σέβονται
καί τιμώσιν, έρωτος όρκους τε καί πίστεις έπί
τοϋ τάφου παρά τών έρωμένων λαμβάνοντες,
λέγεται δέ καί τήν "Αλκηστιν ιατρικός ων
άπεγνωσμένην σφσαι τφ 'Αδμητω χαριζόμενος, 25
έρώντι μέν αύτφ της γυναικός, έρωμένον δ'
αύτοΰ γενομένου· καί γαρ τόν 'Απόλλωνα
μυθολογοϋσιν έραστήν γενόμενον
"Αδμήτψ παραθητεύσαι μέγαν εις ένιαυ-
τόν.*
εύ δέ πως έπί μνήμην ήλθεν ήμίν "Αλκηστις.
"Αρεος γαρ ού πάνυ μέτεστι γυναικί, ή δ' έξ
"Ερωτος κατοχή προάγεται τι τολμάν παρά
φύσιν και άποθνήσκειν. εί δέ πού τι καί μύθων
προς πίστιν όφελος έστι, δηλοί τά περί "Αλκη-
στιν και Πρωτεσίλεων και Εύρυδίκην τήν
Όρφέως, ότι μόνψ θεών ό "Αιδης "Ερωτι ποιεί
τό προσταττόμενον καίτοι πρός γε τούς
άλλους, ώς φησι Σοφοκλής, άπαντας
'οϋτε τούπιεικές οϋτε τήν χάριν
οιδεν, μόνην δ' εστερξε τήν άπλώς δίκην'
αιδείται δέ τούς έρώντας καί μόνοις τούτοις
ούκ έστιν άδάμαστος ούδ' άμείλιχος. όθεν
άγαθόν μέν, ώ εταίρε, τής έν ΈλευσΤνι τελετής
μετασχεΐν έγώ δ' όρώ τοις "Ερωτος όργιασταΐς
279
και μύσταις έν "Αιδου βελτίονα μοίραν ούσαν,
οϋτι τοις μύθοις πειθόμενος ού μήν ούδ' άπι-
στών παντάπασιν εύ γάρ δή λέγουσι, καί θείςι
τινί τύχη ψαύουσι τάληθούς οί λέγοντες έξ
"Αιδου τοις έρωτικοϊς άνοδον εις φώς ύπάρ-
χειν, όπη δέ καί όπως άγνοοϋσιν, ώσπερ άτρα-
ποϋ διαμαρτόντες ην πρώτος άνθρώπων δια
φιλοσοφίας Πλάτων κατεϊδε. καίτοι λεπταί
τίνες άπορροαί καί άμυδραί τής άληθείας
ενεισι ταις Αιγυπτίων ένδιεσπαρμέναι μυθο-
λογίαις, άλλ' ίχνηλάτου δεινού καί μεγάλα μικ-
ροίς έλειν δυναμένου, διό ταύτα μέν έώμεν,
μετά δέ τήν ίσχύν τοϋ "Ερωτος ούσαν τοσαύ-
την ήδη τήν προς άνθρώπους εύμένειαν καί
χάριν έπισκοπώμεν, ούκ εί πολλά τοις χρωμέ-
νοις άγαθά περιποιεί (δήλα γάρ έστι ταύτά γε
πάσιν) άλλ' εί πλείονα καί μείζονα τούς έρώντας
αύτούς όνίνησιν· έπεί, καίπερ ων έρωτικός ό
Εύριπίδης, τό σμικρότατον άπεθαύμασεν ειπών
'ποιητήν δ' άρα
Έρως διδάσκει, καν άμουσος ή τό πρίν.'
συνετόν τε γάρ ποιεί, καν ράθυμος ή τό πρίν
καί άνδρεϊον, ή λέλεκται, τόν άτολμον, ώσπερ
οί τά ξύλα πυρακτοϋντες έκ μαλακών ισχυρά
ποιοΰσι. δωρητικός δέ καί άπλοϋς καί μεγα-
λόφρων γίγνεται πάς έραστής, καν γλίσχρος ή
πρότερον, τής μικρολογίας καί φιλαργυρίας
δίκην σιδήρου δια πυρός άνιεμένης· ώστε
χαίρειν τοις έρωμένοις δίδοντας, ώς παρ'
έτέρων ού χαίρουσιν αύτοί λαμβάνοντες, ϊστε
γάρ δήπου, ώς 'Ανύτψ τφ 'Ανθεμίωνος, έρώντι
μέν 'Αλκιβιάδου ξένους δ' έστιώντι φιλοτίμως
καί λαμπρώς, έπεκώμασεν ó 'Αλκιβιάδης καί
35 λαβών άπό τής τραπέζης εις ήμισυ τών έκ-
πωμάτων άπήλθεν. άχθομένων δέ τών ξένων
καί λεγόντων 'ύβριστικώς σοι κέχρηται καί
ύπερηφάνως τό μειράκιον,' 'φιλανθρώπως μέν
ούν' ó "Ανυτος είπε· 'πάντα γάρ έξήν αύτφ
4ο λαβείν, ó δέ κάμοί τοσαΰτα καταλέλοιπεν."
45
Joh. Stob. Eel. IV. 21. 11; ed. Hense
45
'Αριστοτέλης εφη τό κάλλος πάσης έπιστο-
λής συστατικώτερον είναι.
280 'Ερωτικός - Συμπόσιον

46 Weise alte theogonische Vorstellungen nach, aber auch pla-

Joh. Stob. Eel. IV. 21.14 ed. Hense
'Αριστοτέλης ερωτηθείς δια τί των καλών ò
ερως, 'τυφλοϋ' ειπεν 'ή έρώτησις'.
tonische Mythen, und die Frage ist erlaubt, ob der mehr oder
minder ausgeprägten Entwertung des ε ρ ω ς im menschlichen
Bereich ein philosophischer Mythos gegenübergestellt war,
der die Bedeutung des ε ρ ω ς in der kosmischen Dimension
5 umso höher erhob.

Anhang
10. Συμπόσιον α'
1. Stellen in den erhaltenen Pragmatien, die in besonderer
Weise den Dialog π ε ρ ί έ ρ ω τ ο ς vorauszusetzen scheinen: Vgl. Platon D L 3,58: Σ υ μ π ό σ ι ο ν ή Περί ( τ ο ϋ ) ά γ α θ ο ϋ
NE 1116 a 12-14 io Xenophon D L 2,57: Σ υ μ π ό σ ι ο ν
1147 a 14-17 (Xenokrates Athen. 186 Β: ν ό μ ο ι συμποτικοί)
1148 b 28-33 Epikur D L 10,28: Σ υ μ π ό σ ι ο ν
1149 a 14-15 Kleanthes D L 7,175: Περί σ υ μ π ο σ ί ο υ
1149 b 15-18 Menippos Athen. 629 EF: Σ υ μ π ό σ ι ο ν
1152 b 17-18 Meleager von Gadara Athen. 502 C: Σ υ μ π ό σ ι ο ν
1156 b 1-6 15 Herakleides von Tarent Athen. 64 A u. a.: Σ υ μ π ό σ ι ο ν
1157 a 6-14 Plutarch:
1158 a 10-13 Των έ π τ ά σ ο φ ώ ν σ υ μ π ό σ ι ο ν
1159 b 15-19 Σ υ μ π ο σ ι α κ ά π ρ ο β λ ή μ α τ α α' β' γ ' δ ' ε ' ζ' η ' θ '
1164 a 2-8 Lukianos von Samosata: Σ υ μ π ό σ ι ο ν ή λαπίθαι
1167 a 3-7 (Athenaios von Naukratis: Δ ε ι π ν ο σ ο φ ι σ τ α ί . )
1171 a 11-13 20
1171 b 29-32
Pol. 1262 a 32-40, b 7 - 2 4 47
1269 b 24-34
Plutarch. Non posse suav. vivi 13 (1095 E) ed. Pohlenz-Westman
1272 a 23-26
1274 a 32. b 2 τί λέγεις, ώ 'Επίκουρε; κιθαρφδών καί
25 αύλητών εωθεν άκροασόμενος εις το θέατρον
Metaph. 1072 b 3
βαδίζεις, έν δέ Συμποσίω Θεοφράστου περί
Top. 146 a 9 - 1 2
152 b 7 - 9
συμφωνιών διαλεγομένου καί Άριστοξένου
περί μεταβολών καί 'Αριστοτέλους περί
2. Vermutbare Hauptprobleme
Όμήρου τά ώτα καταλήψρ ταΐς χερσί δυσ-
Die zahlreichen, aber meist sehr kurzen Stellen lehren, daß
30 χεραίνων καί βδελυττόμενος;
Aristoteles eine völlig andere Tendenz verfolgt hat als Pia-
ton im „Lysis" und „Symposion". Hatte dieser ε ρ ω ς und
φιλία so nahe als möglich an einander gerückt derart, daß
48
der frühere Dialog die φιλία weitgehend so interpretieren
kann wie die Diotima-Rede des späteren Dialogs den ε ρ ω ς , Athen. 674 D - 6 7 5 Α ed. Kaibel
so hat Aristoteles scharf unterschieden. Wie der Unterschied
im einzelnen formuliert war, können wir nur ahnen. Das 35
Αισχύλος δ' έν τψ Λυομένψ Προμηθεϊ
Gesamtergebnis läßt sich in den Pragmatien schon daran able- σαφώς φησιν ότι έπί [τε] τιμή τοϋ Προμηθέως
sen, daß der φιλία eine ungemein ausführliche Untersuchung τον στέφανον περιτίθεμεν τη κεφαλή, άντί-
gewidmet wird, während vom ε ρ ω ς immer nur beiläufig die
Rede ist. Im Rahmen der Ethik ist ε ρ ω ς ein π ά θ ο ς der
ποινα τοϋ έκείνου δεσμού, καίτοι έν τή
Jugend, nicht mehr. Die scharfe Ablehnung des ε ρ ω ς durch έπιγραφομένη Σφιγγί ειπών
40
Epikur zugunsten einer überschwenglich gepriesenen φιλία
könnte in einem gewissen Umfang durch Aristoteles vor-
τφ δέ ξένω γε στέφανον, άρχαΐον στέφος,
bereitet sein, während nach allem, was wir wissen, die Stoa δεσμών άριστος έκ Προμηθέως λόγου.
eher wieder auf die Linie Piatons eingeschwenkt ist.
Dies schließt nicht aus, daß Aristoteles in einem geschicht- Σαπφώ δ' άπλούστερον τήν αίτίαν άποδίδωσιν
lichen Rückblick die gesellschaftliche Rolle des π α ι δ ι κ ό ς τού στέφανοϋσθαι ήμάς, λέγουσα τάδε-
45
ε ρ ω ς ausführlich gewürdigt haben kann.
Singulär ist bei ihm die Rolle des ε ρ ω ς im Aufbau des σύ δέ στεφάνοις, ώ Δίκα, περθέσθ' έρά-
Kosmos, Metaph. 1072 b 3. Hier wirken in ungewohnter τοις φόβαισιν
 Συμπόσιον
ορπακας άνήτω συν(α)έρραις άπαλαίσι
χέρσιν.
εύανθέα| γαρ πέλεται καί Χάριτες μάκαιραι
μάλλον προσόρην, άστεφανώτοισι δ' άπυ-
στρέφονται.
ώς εύανθέστερον γάρ καί κεχαρισμένον μάλ-
λον τοις θεοις παραγγέλλει στεφανοϋσθαι τούς
θύοντας. 'Αριστοτέλης δ' έν τφ Συμποσίφ
φησίν ότι ούδέν κολοβόν προσφέρομεν προς
τούς θεούς, άλλα τέλεια καί όλα. το δε πλήρες
τέλειόν έστιν. το δε στέφειν πλήρωσίν τινα
σημαίνει. Όμηρος -
κούροι δέ κρητήρας έπεστέψαντο ποτοιο.
άλλά θεός μορφήν επεσι στέφει.
'τούς γάρ αϋ τήν όψιν άμορφους, φησίν, άνα-
πληροί ή τού λέγειν πιθανότης· εοικεν ούν ó
στέφανος τούτο ποιείν βούλεσθαι. διό καί περί
τά πένθη τούναντίον παρασκευάζομεν. όμο-
παθείςι γάρ τού κεκμηκότος κολοβούμεν ήμάς
αύτούς τη τε κουρςί των τριχών καί τή των
στεφάνων άφαιρέσει.'
49
Scholia in Theocr. 3,21 ed. Wendel
τ ο ν σ τ έ φ α ν ο ν τΐλαι: το έξης- ήτοι
κατατιλαι τον στέφανον εις λεπτά, στεφάνοις
γάρ έχρώντο έν τφ συμποσίφ, ώς φησιν 'Αριστο-
τέλης, εύετηρίαν καί άφθονίαν αίνιττόμενοι
τροφών στέψαι γάρ το πληρώσαι, ώς "Ομηρος-
'κούροι δε κρητήρας έπεστέψαντο'.
50
Athen. 178 EF ed. Kaibel
Πάντα δ' ών άκριβής Όμηρος καί τό μικρόν
τούτο ού παρέλιπε τό δειν θεραπεύσαντα τό
σωμάτιον καί λουσάμενον ίέναι προς τό δείπ-
νον, έπί γούν τού 'Οδυσσέως ειπε προ τής
παρά Φαίαξι θοίνης-
αύτόδιον δ' άρα μιν ταμίη λούσασθαι ανω-
γεν.
281
έπί δέ των περί Τηλέμαχον
ες ρ' άσαμίνθους βάντες έυξέστας λού-
σα ντο.
s 'άπρεπες γάρ ήν, φησίν 'Αριστοτέλης, ήκειν
εις. τό συμπόσιον σύν ίδρώτι πολλφ καί
κονιορτφ.' δει γάρ τον χαρίεντα μήτε ρυπάν
μήτε αύχμείν μήτε βορβόρψ χαίρειν καθ' Ήρά-
κλειτον.
10
51
Plutarch. Quaest. Conviv. I, 1(612 C - Ε ) ed. Hubert
Tò
'μισέω μνάμονα συμπόταν'
ώ Σάσσιε Σενεκίων, ενιοι προς τούς έπιστάθ-
20 μους είρήσθαι λέγουσι, φορτικούς επιεικώς και
άναγώγους έν τφ πίνειν όντας· οί γάρ έν Σικελίςι
Δωριείς ώς εοικε τον έπίσταθμον 'μνάμονα'
προσηγόρευον. ενιοι δέ τήν παροιμίαν οϊονται
τοις παρά πότον λεγομένοις καί πραττομένοις
25 άμνηστίαν έπάγειν διό τήν τε λήθην οί πάτριοι
λόγοι καί τόν νάρθηκα τφ θεφ συγκαθιερούσιν,
ώς ή μηδενός δέον μνημονεύειν τών έν oïvcp
πλημμεληθέντων ή παντελώς έλαφράς καί παι-
δικής νουθεσίας δεομένων. έπεί δέ καί σοι
3ο δοκεΐ τών μεν άτοπων ή λήθη τφ όντι σοφή κατ'
Εύριπίδην είναι- τό δ' όλως άμνημονείν τών έν
οϊνψ μή μόνον τφ φιλοποιφ λεγομένψ μάχεσθαι
τής τραπέζης, άλλά και τών φιλοσόφων τους
έλλογιμωτάτους άντιμαρτυρούντας εχειν, Πλά-
35 τωνα και Ξενοφώντα καί Άριστοτέλην και Σπεύ-
σιππον, Έπίκουρόν τε καί Πρύτανιν καί Ίερώνυ-
μον και Δίωνα τόν έξ Άκαδημείας, ώς άξιόν
τίνος σπουδής πεποιημένους έργον άναγρά-
ψασθαι λόγους παρά πότον γενομένους -
40 φήθης τε δείν ήμάς τών σποράδην πολλάκις εν
τε 'Ρώμη μεθ' ύμών καί παρ' ήμιν έν τή 'Ελλάδι,
παρούσης άμα τραπέζης καί κύλικος, φιλολο-
γηθέντων συναγαγειν τάπιτήδεια- προς τούτο
γενόμενος τρία μέν ήδη σοι πέπομφα τών βιβ-
λίων, έκάστου δέκα προβλήματα περιέχοντος -
45
πέμψω δέ καί τά λοιπά ταχέως, αν ταύτα δόξη
μή παντελώς άμουσα μηδ' άπροσδιόνυσ' είναι.
282 Συμπόσιο ν
52
Macrobius Sat. VII. 3,23-4,1 ed. Willis
Ergo cum unum nomen scommatis sit, diversi
in eo continentur effectus. ideo apud Lacedaemo-
nios inter cetera exactae vitae instituta hoc quoque
exercitii genus a Lycurgo est institutum, ut adu-
lescentes et scommata sine morsu dicere et ab aliis
in se dicta perpeti discerent, ac siquis eorum in
indignationem ob tale dictum prolapsus fuisset,
ulterius ei in alterum dicere non licebat. cum ergo
videas, mi Aviene - instituenda est enim adu-
lescentia tua, quae ita docilis est ut discenda prae-
cipiat - cum videas, inquam, anceps esse omne
scommatum genus, suadeo in conviviis, in quibus
laetitiae insidiatur ira, ab huius modi dictis facessas
et magis quaestiones convivales vel proponas vel
ipse dissolvas. quod genus veteres ita ludicrum non
putarunt ut et Aristoteles de ipsis aliqua conscripse-
rit et Plutarchus et vester Apuleius, nec contem-
nendum sit quod tot philosophantium curam me-
ruit.'
Et Praetextatus: hoc quaestionum genus cum
et senilem hanc deceat aetatem, cur soli iuveni
suadetur? quin agite, omnes qui adestis, haec apta
convivio fabulemur, nec de cibatu tantum, sed et
siqua de natura corporum vel alia, praesente ma-
xime Disario nostro, cuius plurimum ad hoc genus
quaestionum poterit ars et doctrina conferre, sor-
tiamurque, si videtur, ut per ordinem unus quisque
proponat quam solvendam aestimat quaestionem.'
53
Ps. Iulian. ep. 23 § 1 - 7 ed. Hercher
'Ιουλιανός Σαραπίωνι τφ λαμπροτάτψ.
"Αλλοι μέν άλλως τάς πανηγύρεις νομίζου-
σιν, έγώ δε ήδύ σοι γλυκείας εορτής σύνθημα
τών έπιχωρίων ίσχάδων τάς μακροκέντρους
έκατόν εκπέμπω, τφ μέν του δώρου μεγέθει
μικράν, τφ κάλλει δέ ϊσως άρκοϋσαν ήδονήν
μνηστεύων. (2) Άριστοφάνει μέν ούν δοκεΐ
είναι πλήν μέλιτος τών άλλων γλυκύτερον τάς
ίσχάδας, καί ούδέ τοϋτ' άνέχεται τών ίσχάδων
είναι γλυκύτερον, ώς αύτός έπικρίνας λέγει-
Ήροδότω δέ άρα τφ συγγραφεί προς έπίδειξιν
έρημίας άληθοϋς ήρκεσεν είπόντι παρ' οις
οΰτε σύκά έστιν οϋτε άλλο αγαθόν ούδέν, ώς
οϋτε άλλου τινός έν καρποΐς άγαθοΰ προτέρου
τών σύκων οντος, οϋτε ετι πάντως άγαθοϋ λεί-
5 ποντος παρ' οις άν ή το σϋκον. (3) Όμηρος δέ
ό σοφός τα μέν άλλα τών καρπών εις μέγεθος
ή χρόαν ή κάλλος έπαινεϊ, μόνψ δέ τφ σύκψ
τήν της γλυκύτητος έπωνυμίαν συγχωρεί, και
το μέν μέλι χλωρόν καλεί, δεδιώς μή λάθη
ίο γλυκύ προσειπών ö και πικρόν είναι πολλαχοΰ
συμβαίνει· τφ σύκψ δέ άρα μόνψ άποδίδωσι τήν
οίκείαν εύφημίαν, ώσπερ τψ νέκταρι, διότι καί
μόνον φησί γλυκύ τών άλλων έστί. (4) καί μέλι
μέν 'Ιπποκράτης γλυκύ μέν είναι τήν αϊσθησιν,
is πικρόν δέ πάντως τήν άνάδοσιν, καί ούκ άπιστώ
τφ λόγψ· χολής γάρ αύτό ποιητικόν είναι
ξύμπαντες όμολογούσι καί τρέπειν τούς χυ-
μούς εις τούναντίον τής γεύσεως. ö δή καί
μάλλον τής έκ φύσεως αύτοΰ πικρότητος
20 κατηγορεί τήν γένεσιν ού γάρ άν εις τούτο
μετέβαλλεν ö πικρόν έστιν, εί μή καί πάντως
αύτφ προσήν έξ άρχής τούτο, άφ' ού προς το
ετερον μετέπιπτε. (5) σύκον δέ ούκ αίσθήσει
μόνον ήδύ, άλλά και άναδόσει κρείττόν έστιν.
25 οϋτω δέ έστιν άνθρώποις ώφέλιμον, ώστε καί
άλεξιφάρμακον αύτό παντός ολέθριου φαρ-
μάκου φησίν 'Αριστοτέλης είναι, κάν τοις δείπ-
νοις ούκ άλλου τινός ή τούτου χάριν τών
έδεσμάτων προπαρατίθεσθαί τε καί έπιτραγη-
3ο ματίζεσθαι, καθάπερ άντ' άλλης τινός άλε-
ξήσεως ιεράς ταις τών βρωμάτων άδικίαις
περιπτυσσόμενον. (6) και μήν άτι θεοις τό
σϋκον άνάκειται καί θυσίας έστίν άπάσης
έμβώμιον, καί άτι παντός λιβανωτοϋ κρείττον
35 ές θυμιάματος σκευασίαν έστίν, ούκ έμός ϊδιος
ούτος ó λόγος, άλλ' όστις τήν χρείαν αύτοΰ
εμαθεν, οιδεν ώς άνδρός σοφού κα'ι ίεροφάν-
του λόγος έστί. (7) Θεόφραστος δέ ó καλός έν
γεωργίας παραγγέλμασι τάς τών έτεροφύτων
40 δένδρων γενέσεις έκτιθείς καίόσαάλληλούχοις
έγκεντρίσεσιν εϊκει, πάντων οιμαι τών φυτών
μάλλον έπαινε! τής συκής τό δένδρον ώς άν
ποικίλης καί διαφόρου γενέσεως δεκτικόν κα'ι
μόνον τών άλλων εϋκολον παντοίου γένους
45 ένεγκειν βλάστην, εϊ τις αύτοϋ τών κλάδων
έκτεμών εκαστον, είτα έκρήξας άλλην ές άλλο
τών πρέμνων έμφυά γονήν έναρμόσειεν, ώς
 Συμπόσιον - Περί πλούτου - Προτρεπτικός 283

άρκεϊν ήδη πολλάκις αύτοϋ καί άνθ' ολοκλήρου Metrodoros von Lampsakos DL 10,24: Περί πλούτου
κήπου τήν οψιν, οίον έν λειμώνι χαριεστάτψ Sphairos DL 7,178: Περί πλούτου
Dionysios von Herakleia DL 7,167: Περί πλούτου
ποικίλην τινά καί πολυειδή των καρπών άφ' Eratosthenes v. Kyrene DL 9,66; Plut. Thes. 27: Περί πλούτου
έαυτοϋ τήν άγλαΐαν άντιπεπομφότος. καί πενίας
5 Diogenes von Babylon Cie. De fin. 3,49: Περί πλούτου (?)
Plutarch Stob. 4,31,85/86:
Anhang Κατά πλούτου
Περί φιλοπλουτίας
1. Abschnitte in den erhaltenen Pragmatien, die in besonderer
Weise den Dialog Συμπόσιον vorauszusetzen scheinen:
NE. 1127 b 33-1128 b 4
Anhang
10
1147 a 11-14 1. Abschnitte in den erhaltenen Pragmatien, die in besonderer
1147 b 6-12 Weise den Dialog Περί πλουτου vorauszusetzen scheinen:
1150 b 16-19 NE 1132 b 3 1 - 1 1 3 3 b 28 und Pol. 1256 b 2 6 - 1 2 5 8 a 18
1152 a 8-15 zwei in sich klar abgrenzbare Abhandlungen περί
1176 b 9-1177 a 6 πλούτου, die einander gegenseitig ergänzen, wobei
Pol. 1337 b 3 5 - 1 3 3 8 a 30 ^ bemerkenswerterweise die ethische Perspektive in
1339 a 14—b 42 Pol. viel stärker herausgearbeitet ist als in NE. Bsd.
1132 b 31 — 1133 a 5 setzt eine ausführliche Darstel-
2. Vermutbare Hauptprobleme
lung voraus.
Gefragt war wohl grundsätzlich, in welcher Verfassung man
NE 1119 b 2 2 - 1 1 2 3 a 33. Die Behandlung der auf das
ein Symposion zu begehen habe und wie in den Unterhal-
Geld bezüglichen Tugenden der έλευθεριότης und
tungen Ernst und Scherz zu mischen sei, d. h. wie weit einer 20
μεγαλοπρέπεια dürfte nicht ohne Hinblick auf den
erholenden, unverbindlichen Munterkeit Raum zu gewäh-
Dialog erfolgt sein.
ren sei und welche ernsthaften Gegenstände sich besonders
NE 1094 a 9
zur Diskussion beim Symposion eigneten. Dabei scheinen
Fragen der Literatur besonders hervorgehoben worden zu 1096 a 6/7
sein. 1097 a 27
Daneben liegt es nahe anzunehmen, daß auch vom Gebrauch 25 1155 a 6 - 1 1
des Weines die Rede war, sowohl im Sinne von Empfehlun- 1163 b 3 2 - 1 1 6 4 a 2
gen, in welchem Umfang man den Wein genießen dürfe, Pol. 1267 a 4 1 - b 5
wie auch in der Richtung auf das zunächst physiologische Rhet. 1361 a 1 2 - 2 4
Problem der Wirkungen des Weines; es mag wohl das mit
1390 b 3 2 - 1 3 9 1 a 19
Plat. Symp. 220 A gesetzte Problem, ob der Philosoph sich je
Top. 116 a 6/7
betrinken werde oder betrinken dürfe, diskutiert worden sein 30
117 a 1 - 3
(vgl. S VF 1, 229; 3, 643, 644, 712, 713). Berührungen
mit dem Traktat Περί μέθης wird man nicht ausschließen, 2. Vermutbare Hauptprobleme
doch stand dieser jedenfalls vollständig in der umfangreichen Herausgearbeitet war wohl besonders der relative Wert des
Tradition der Untersuchungen über die Ursachen und For- Reichtums als eines Mittels und sein Mißbrauch als Zweck.
men der Wirkung des Alkohols auf den Menschen. Daß die- Dann waren die verschiedenen Formen des Erwerbs aufge-
ser Titel den in ganz anderer gattungsgeschichtlicher Tradì- 35 führt und ihrem Range nach geordnet; damit hing zusammen
tion stehenden Titel Συμπόσιον verdrängt haben sollte, ist die Theorie des Geldes und der Entstehung der Geldwirt-
mindestens höchst unwahrscheinlich. schaft. Endlich wird ausführlich von den Arten der Verwen-
dung des Reichtums gesprochen worden sein, sinnvolle Libe-
ralität und sinnlose Verschwendung.
11. Περί πλούτου· α'
40

Ps.-Platon DL 3,59: 12. Προτρεπτικός

"Ιππαρχος ή φιλοκερδής
Έρυξίας ή περί πλούτου Vgl. Antisthenes DL 6,1 und Athen. 656 F: Προτρεπτικός
(Simon DL 2,123: Περί φιλοκερδούς) vgl. 6,16; 83
Vgl. Speusippos DL 4,4: Περί πλούτου Aristippos DL 2,85: Προτρεπτικός
45
Xenokrates DL 4,11: Περί πλούτου Ps.-Platon DL 3,60: Κλειτοφών ή προτρεπτικός
Theophrast DL 5,47: Περί πλούτου (vgl. Plut. mor. 527 Β; Theophrast DL 5,49: Προτρεπτικός
CAG. 20,180. 17) Demetrios von Phaleron DL 5,81: Προτρεπτικός
284
Chamaileon Athen. 184 D: Προτρεπτικός
Epikur DL 10,28: Προτρεπτικός
Kleanthes DL 7,175: Προτρεπτικοί
Aristón von Chios DL 7,163: Προτρεπτικών β'
Persaios DL 7,36: Προτρεπτικοί
Chrysipp
Προτρεπτικοί α' β' γ' S VF 3,69; 139; 753
Περί τοϋ προτρεπεσθαι S VF 3,167; 761
Poseidonios
DL 7,91 und 129: Προτρεπτικοί
RE s. v. Poseidonios Sp. 568: Περί τοϋ προτρέπεσθαι γ '
Cicero, Hortensius
Seneca, Exhortationes (ad philosophiam)
54
Joh. Stob. Eel. IV. 32.21 p. 785.2-786.14 ed. Hense
Έκ των Τέλητος έπιτομή
Ή πενία κωλύει προς το φιλοσοφείν, ό δε
πλούτος εις ταϋτα χρήσιμον. - Ούκ εύ. πό-
σους γάρ οϊει δι' εύπορίαν ή δι' ενδειαν κωλυ-
θήναι σχολάζειν; ή ούχ οράς ότι ώς έπί το πολύ
οί πτωχότατοι φιλοσοφοΰσιν, οί δέ πλούσιοι
διά ταϋτ' αύτά έν τη πάση άσχολίςι ε'ισίν; ού
κακώς δε καί Θέογνις λέγει
πολλφ τοι πλείους λιμοϋ κόρος ώλεσεν
άνδρας.
έπεί πού αν δείξειας δι' ενδειαν κεκωλυμένους
φιλοσοφείν ώσπερ δια πλοϋτον; ή ούχ όρςίς οτι
δια μεν ενδειαν καρτερειν βιάζονται, διά δέ
πλοΰτον τα έναντία; όταν γάρ, οιμαι, τφ άνθ-
ρώπω προσγένηται εύχερώς πορίζεσθαι ών αν
έπιθυμή, ούκέτι ούτος προς το πονείν ή ζητείν
τι έστίν, άλλ' εχων συνεργόν τον πλοϋτον τη
αύτοϋ κακίςι ούδεμιάς ήδονής άπέχεται. ή
πάλιν ούχ όρςίς διότι οί μέν πλούσιοι πλείω
πράττοντες κωλύονται τοϋ σχολάζειν, ó δέ
πένης ούκ εχων τί πράττη, προς το φιλοσοφείν
γίνεται; Ζήνων εφη Κράτητα άναγινώσκειν έν
σκυτείψ καθήμενον τον 'Αριστοτέλους Προ-
τρεπτικόν, öv εγραψε προς Θεμίσωνα τον
Κυπρίων βασιλέα λέγων οτι ούδενί πλείω άγα-
θά ύπάρχει προς τό φιλοσοφήσαι - πλοϋτον τε
γάρ πλείστον αύτόν εχειν ώστε δαπανάν εις
ταϋτα, ετι δέ δόξαν ύπάρχειν αύτφ. άναγινώσ-
κοντος δέ αύτοϋ τον σκυτέα εφη προσέχειν
άμα φάπτοντα, καί τον Κράτητα είπεϊν 'έγώ μοι
δοκώ, ώ Φιλίσκε, γράφειν προς σέ προτρεπ-
Προτρεπτικός
ρικόν πλείω γάρ όρφ σοι ύπάρχοντα προς τό
φιλοσοφήσαι ( ή ) φ εγραψεν 'Αριστοτέλης', ή
πάλιν (ούχ όρςς διότι) οίκέται μέν οί τυχόντες
αύτούς τρέφουσι καί μισθόν τελοϋσι τοις
s κυρίοις, έλεύθερος δέ άνήρ αύτόν τρέφειν ού
δυνήσεται; έπεί καί τών τοιούτων φροντίδων
μοι δοκεΐ ό άβιος λελυμένος πολύ εύσχολώτε-
ρος είναι τφ μηδέν ύπάρχειν.
10 55,1
Alex. Aphr. in Top. p. 148.12-149.19 ed. Wallies (CAG I, 3)
(ad 110 a 23)
Οί τρεις τόποι, ούτός τε καί οί μετά τούτον
ΐ5 δύο, τήν άφορμήν τής έπιχειρήσεως άπό τών
πολλαχώς λεγομένων λαμβάνουσιν, ών ό πρώ-
τος άπό τών ομωνύμων, άν γάρ ή τό συμβεβη-
κέναι καί ύπάρχειν τινί ή μή ύπάρχειν τιθέ-
μενον άπλώς τε και χωρίς διορισμού, φησί δείν
20 διελομένους αύτό παρ' έαυτοίς (παρέδωκε δ'
ήμϊν τόπους έν τφ πρό τούτου δι' ών γνωρίζειν
οίοί τε έσόμεθα τα πολλαχώς λεγόμενα καί
διαιρεϊσθαι). εί μή έπί πάντων τών σημαινο-
μένων δυναίμθα δεικνύναι τό άντικείμενον τ φ
25 τιθεμένψ, έπί τινός αύτών, έφ' ού μή ούτως
έχει, δεικνύναι· δείξαντες γάρ έπί τούτου
άνεσκευακέναι δόξομεν τό κείμενον διά τό
λανθάνειν τήν όμωνυμίαν και ώς άπλώς λεγό-
μενον τό κείμενον είρήσθαι.
30 οίον εί τιθείη τις οτι ó κοιμώμενος ούκ
αισθάνεται, χρή διελομένους παρ' έαυτοις τό
αίσθάνεσθαι εϊς τε τό κατ' ένέργειαν καί ( τ ό )
κατά δύναμιν δεικνύναι ότι ό κοιμώμενος
αισθάνεται - αίσθάνεσθαι γάρ λέγονται οί δύ-
35 ναμιν τοϋ αίσθάνεσθαι έχοντες.
πάλιν αν ή κείμενον ότι τον σπουδαιον
δέον έστί πολιτεύεσθαι, χρή διελομένους τό
δέον παρ' έαυτοίς, όπερ σημαίνει καί τό καλόν
καί τό συμφέρον καί τό άναγκαΐον, τό μέν
40 άναγκαΐον, όταν λέγωμεν πάν τό γενόμενον
δέον είναι φθαρήναι, τό δέ συμφέρον, όταν
λέγωμεν δέον είναι περιπάτοις χρήσθαι ή
διαίτη τοιαύτη, τό δέ καλόν, όταν λέγωμεν
δέον είναι τα δίκαια ποιειν ή πείθεσθαι τοις
45 νόμοις ή τοις γονεϋσν, τοσαϋτα ούν σημαί-
νοντος αύτοϋ, δεικνύντας μέν, οτι μή συμφέ-
ρει τό πολιτεύεσθαι τφ σπουδαίψ ή ότι μή
 Προτρεπτικός
άναγκαιόν έστιν αύτφ πολιτεύεσθαι, άναιρειν
το κείμενον ώς ταύτα σημαίνοντος τοϋ δέον-
τος. άλλα καν λέγη τις μή δέον είναι το πολι-
τεύεσθαι τφ σπουδαίψ, δείξαντες ότι καλόν (το
γάρ έπαρκείν καί βοηθεϊν τή πατρίδι καί τα
άριστα συμβουλεύειν καλόν το δέ δέον τούτο
σημαίνει), άναιροίημεν αν τό κείμενον.
πάλιν τιθεμένου τινός άντακολουθείν τάς
άρετάς ή μή άντακολουθείν, διελόμενοι τήν
άρετήν παρ' αύτοϊς και λαβόντες τήν τε
φυσικήν καί τήν κατά λόγον, έπί μέν των φυσι-
κών δεικνύντες, ότι μή άντακολουθοΰσιν, άναι-
ρήσομεν τό άντακολουθείν τάς άρετάς· έπί δέ
των κατά λόγον δείξαντες άντακολουθούσας
άναιρήσομεν τό μή άντακολουθείν. τφ γάρ
λανθάνειν, ότι πολλαχώς λέγεται, δοκεΐ τό λε-
γόμενον έπί της αύτής φύσεως λέγεσθαι, έφ'
ής έλέγετο καί τό κείμενον έν τφ προβλήματι-
διό καί πιστεύεται άναιρετικόν αύτό είναι.
εστι δέ έφ' ών καί πάντα τα σημαινόμενα
λαμβάνοντας εστίν έπί πάντων αύτών άνα-
σκευάζειν τό κείμενον οίον εί λέγοι τις ότι μή
χρή φιλοσοφείν, έπεί φιλοσοφείν λέγεται και
τό ζητεΐν αύτό τούτο, εϊτε χρή φιλοσοφείν εϊτε
καί μή, ώς ειπεν αύτός έν τφ Προτρεπτικφ,
άλλά καί τό τήν φιλόσοφον θεωρίαν μετιέναι,
έκάτερον αύτών δείξαντες οίκειον τφ άνθρώπφ
πανταχόθεν άναιρήσομεν τό τιθέμενον. έπ'ι
μέν ούν τούτου κατ' άμφω ένδέχεται δεί-
κνυσθαι τό προκείμενον έπί δέ τών πρώτων
παραδειγμάτων ούκ έκ πάντων ή έκατέρου
άλλά ή έκ (τινός ή έκ) τινών, δήλον δέ οτι έφ'
ών οίόν τέ έστιν έπι πάντων τών σημαινομένων
τό άντικείμενον τφ τιθεμένψ δεικνύναι, φανε-
ράν χρή τήν διαίρεσιν ποιείσθαι τοϋ πολλαχώς
λεγομένου.
55,2
Olympiodorus, in Plat. Ale. I p. 144.4-145.11 ed. Westerink
Ό δέ (seil. Αλκιβιάδης) ούδέ οϋτως άφίστα-
ται της φςιθυμίας καί τοϋ φιλοτίμου ήθους,
άλλά φησιν "ούδέ ούτοι άξιοι λόγου είσίν". διό
τού Σωκράτους διά τό έξογκώσαι τούς πολε-
μίους καλέσαντος πού μέν 'βασιλέα μέγαν',
πού δέ 'βασιλείς Λακεδαιμονίων', αύτός 'τούς
Λακεδαιμονίων' φησί 'στρατηγούς', άντί δέ
285
'μεγάλου βασιλέως' 'βασιλέα' άπλώς. ó δέ
Σωκράτης βουλόμενος αύτόν άπαλλάξει τής
τοιαύτης φιλονεικίας καί τοϋ φςχθύμου ήθους
έλέγχει κατά ενστασιν καί άντιπαράστασιν
5 κατά μέν ενστασιν λέγων οτι 'μέγιστοι είσιν οί
πολέμιοι προς οϋς εϊωθεν ή πόλις άνταγωνίζεσ-
θαι', κατά δέ άντιπαράστασιν ότι 'εί καί δοίη-
μεν αύτούς μηδενός λόγου άξιους (είναι), άλλ'
ούν δει ήμάς ύποθέσθαι αύτούς άξιους λόγου,
ίο ϊνα οϋτως άρετής άντιποιησώμεθα'. καί 'Αριστο-
τέλης μέν έν τφ Προτρεπτικφ ελεγεν οτι 'εϊτε
φιλοσοφητέον, φιλοσοφητέον εϊτε μή φιλοσο-
φητέον, φιλοσοφητέον πάντως δέ φιλοσοφη-
τέον'. Πλάτων δέ φησιν 'εϊτε άξιοι λόγου οί
is Περσών βασιλείς και Λακεδαιμονίων, φροντι-
στέον άρετής, ϊνα οϋτως περιεσώμεθα αύτών
εϊτε μή τοιούτοι είσι, δει ύποθέσθαι αύτούς
τοιούτους, ϊνα άρετής άντιποιησώμεθα- πάντως
δέ άρετής άντιποιητέον'. καί πάλιν έν Θεαιτή-
20 τψ· 'εϊτε ψεύδεται Πρωταγόρας, ψεύδεται· εϊτε
μή ψεύδεται, ψεύδεται- πάντως δέ ψεύδεται',
πολλά γάρ τοιαύτα έχομεν παρά τοϊς φιλοσό-
φοις. καί εχεις έντεϋθεν δόγμα Πλατωνικόν,
οτι βούλεται ούχ ώς 'Αριστοτέλης τον νοϋν
25 άρχήν είναι, άλλά τό άγαθόν, εϊγε ó νούς τψ
ψεύδει ούχ ικανός γέγονε μεταδοϋναι έαυτού,
τό δέ άγαθόν καί τφ ψεύδει μεταδέδωκεν
έαυτού, εστι γάρ άγαθόν ψεύδος· ώσπερ
ένταϋθα τό μή τά άληθή ύπολαβεΐν ώς άληθή
30 διά τό άγαθόν- νοερόν δέ ψεύδος ούκ εστίν,
ώσπερ έστίν άγαθόν.
55,3
Elias, prolegomena philosophiae ed. Busse ( C A G . X V I I I , 1)
35 p. 3,10-23
Τό δέ 'τί έστι' ζητούμεν έπί τών ϋπαρξιν
έχόντων, θελόντων δέ ήμών γνώναι 'τί είσιν',
οίον άνθρωπος καί ϊππος. άλλ' έπειδή καί αύτοί
40 οί άναιρούντες αύτήν άκοντες δεδώκασι τό
είναι αύτήν (άποδεΐξαι γάρ βουλόμενοι ότι ούκ
εστίν είσάγουσιν αύτήν ή γάρ άπόδειξις μέρος
φιλοσοφίας), τούτου χάριν άφέντες τό 'εί
εστίν' άπό τού 'τί έστι' τήν άρχήν ποιησώ-
45 μεθα, χάριν έκείνοις τοϊς άναιρεϊν αύτήν
έσπουδακόσιν όμολογοϋντες, οτι τούτο έπιτη-
δεύσαντες μάλλον ήμΐν κατάδηλον αύτήν
286
πεποιήκασι δια των άποδείξεων, ή καί ώς φησιν
'Αριστοτέλης έν τφ Προτρεπτικφ έπιγεγραμ-
μένψ, έν φ προτρέπει τους νέους προς φιλο-
σοφίαν φηοί γαρ οϋτως· "εί μέν φιλοσοφητέον,
φιλοσοφητέον, και εί μή φιλοσοφητέον,
φιλοσοφητέον πάντως άρα φιλοσοφητέον"· ε'ι
μέν γάρ εστι, πάντως όφείλομεν φιλοσοφείν
οϋσης αύτής, εί δε μή εστι, καί οϋτως όφεί-
λομεν ζητείν πώς ούκ εστίν ή φιλοσοφία - ζη-
τοϋντες δέ φιλοσοφοϋμεν, επειδή το ζητείν
αιτία της φιλοσοφίας έστί.
55,4
David, Prolegomena philosophiae ed. Busse (CAG. XVIII, 2)
p. 8 , 2 2 - 9 , 1 2
Εί καί πάρεργον ήν το ζητήσαι έπί της
φιλοσοφίας το 'εί εστίν' άλλ' ούν τη άληθείςι
συμμάχψ χρησάμενοι τούς λόγους των πειρα-
θέντων τήν ϋπαρξιν άνελεϊν της φιλοσοφίας
ώς άσθενείς άνετρέψαμεν καί γαρ οις ερις ό
βίος εστίν (ούτοι δέ είσιν οί Πυρρώνειοι οί
πάντα άνατρέπειν πειρώμενοι), τήν μητέρα των
άποδείξεων, φημί δή τήν φιλοσοφίαν, δι' άπο-
δείξεων ήβούλοντο άνατρέπειν καί, ώς αν τις
εϊποι, τήν φιλοσοφίαν δια φιλοσοφίας άν-
ετρεπον. προς οϋς άπαντςί ό Πλάτων λέγοντας
μή είναι κατάληψιν πώς φατε μή είναι κατά-
ληψιν ώς κατειληφότες ή ώς μή κατειληφότες;
καί εί μέν ώς καταλαβόντες, δήλον οτι εστι
κατάληψις, έπειδή κατελάβετε- εί δέ ώς μή
κατειληφότες, τίς ύμίν πιστεύσει τοιαύτα
λέγουσιν, α μή κατελάβετε μηδέ έπίστασθε;
και ό 'Αριστοτέλης δέ εν τινι Προτρεπρικφ αύ-
τοϋ συγγράμματι, έν φ προτρέπεται τούς
νέους έπι φιλοσοφίαν, λέγει ότι "εϊτε μή φιλο-
σοφητέον, φιλοσοφήτέον, εϊτε φιλοσοφητέον,
φιλοσοφητέον πάντως δέ φιλοσοφητέον".
τοϋτ' εστίν εϊτε λέγει τις μή είναι φιλοσοφίαν,
άποδείξεσι κέχρηται, δι' ών άναιρεϊ τήν φιλο-
σοφίαν εί δέ άποδείξεσι κέχρηται, δήλον οτι
φιλοσοφεί (μήτηρ γάρ τών άποδείξεων ή φιλο-
σοφία)· εϊτε λέγει είναι φιλοσοφίαν, πάλιν
φιλοσοφεί- άποδείξεσι γάρ κέχρηται, δι' ών
δείκνυσιν ούσαν αύτήν. πάντως ούν φιλοσοφεί
καί ό άναιρών αύτήν καί ό μή άναιρών έκάτε-
ρος γάρ αύτών άποδείξεσι κέχρηται, δι' ών
Προτρεπτικός
πιστούται τά λεγόμενα - εί δέ άποδείξεσι κέχρη-
ται, δήλον οτι φιλοσοφεί- μήτηρ γάρ τών άπο-
δείξεων ή φιλοσοφία.
55.5
Anon, schol. in Arist. analyt. pr. cod. Par. gr. 2064 f. 263 a
(περί τών ειδών πάντων τ ο ϋ συλλογισμού)
10 . . . τοιούτος δέ (παρασυνημμένος) καί ό
'Αριστοτέλους λόγος έν τφ Προτρεπτικφ- εϊτε
φιλοσοφητέον εϊτε μή φιλοσοφητέον, φιλο-
σοφητέον. άλλα μήν ή φιλοσοφητέον ή ού φι-
λοσοφητέον - πάντως άρα φιλοσοφητέον.
15
55.6
Lactantius Div. Instit. III, 16, 7 - 1 1 ed. Brandt
Abicienda est igitur omnis philosophia, quia non
20 studendum sapientiae, quod fine ac modo caret, sed
sapiendum est et quidem mature, non enim nobis
altera vita conceditur, ut cum in hac sapientiam
quaeramus, in illa sapere possimus: in hac utrum-
que fieri necesse est. cito inveniri debet, ut cito
25 suscipi possit, ne quid pereat ex vita, cuius finis
incertus est. Ciceronis Hortensius contra philoso-
phiam disserens circumvenitur arguta conclusione,
quod cum diceret philosophandum non esse, nihi-
lominus philosophai! videbatur, quoniam philoso-
30 phi est quid in vita faciendum vel non faciendum sit
disputare, nos ab hac calumnia inmunes ac liberi
sumus qui philosophiam tollimus, quia humanae
cogitationis inventio est, sophiam defendimus, quia
divina traditio est, eamque ab omnibus suscipi
35 oportere testamur, ille cum philosophiam tolleret
nec melius aliquid adferret, sapientiam tollere puta-
batur eoque facilius de sententia pulsus est, quia
constat hominem non ad stultitiam, sed ad sapien-
tiam nasci.
40
Anhang
1. Abschnitte in den erhaltenen Pragmatien, die in besonderer
Weise auf den Προτρεπτικός bezogen zu sein scheinen.
Obschon der Begriff des π ρ ο τ ρ έ π ε ι ν (προτρέπεσθαι) zur
αρετή, bzw. zur Philosophie schon vor Aristoteles termi-
45
nologisch verfestigt gewesen sein dürfte (vgl. Plat. Euthyd.
278 CD, 282 D, 307 A u. a., Xen. Mem. 1,4,1), finden sich
in den Pragmatien nur zwei Texte, die ihn ausdrücklich so
 Προτρεπτικός - Περί ψυχής
verwenden, daß gewisse Beziehungen zum Προτρεπτικός
vermutet werden dürfen. Der eine Text ist der Epilog der
NE, ein Konglomerat von Überlegungen der verschiedensten
Art und Herkunft; hier werden in 1179 b 4 - 1 1 8 0 a 12
die Möglichkeiten und vor allem die Grenzen des προτρέ-
πεσθαι behandelt. Der zweite Text ist in der Rhetorik der
Abschnitt über den λόγος συμβουλευτικός (1359 a 3 0 -
1366 a 22). Daß das Beraten in einem προτρέπειν und
άποτρέπειν besteht, sagt schon 1358 b 8 - 1 0 , 1 3 - 1 5 , dann
1360 b 2, 1360 b 10, 1362 a 15/16, 1365 b 20, 1366 a 17.
Aufgeführt werden die Gesichtspunkte des συμβουλεύειν
und zwar zunächst die Gegenstände, auf die es sich bezieht,
dann die Werte, die verwirklicht werden sollen; von 1362 a
17 ff. an ist allgemein vom άγαθόν und συμφέρον die Rede.
Mit 1365 b 21 biegt die Erörterung in den ersten Abschnitt
1359 b 19-1360 a 37 zurück. Es erweist sich, daß nicht nur
als Gegenstandsbereich ausschließlich die Politik ins Auge
gefaßt ist, sondern daß auch der höchste anzustrebende Wert
im Bereich der Politik liegt: die Erhaltung der jeweiligen
Staatsordnung. Im übrigen freilich umfaßt der sehr weit-
läufige Katalog der Werte (1360 b 4 - 1 3 6 5 b 19) Dinge jeder
Ordnung: seelische, körperliche und äußere άγαθά. Die
Möglichkeit, daß zwischen diesen Ausführungen und dem an
einen Fürsten, also einen Politiker gerichteten Προτρεπτι-
κός Beziehungen bestehen, wird man nicht bestreiten. Im
einzelnen zu fassen ist kaum etwas.
Die Empfehlungen des βίος θεωρητικός, die als Substrat
das erste Buch der NE durchziehen und in 1176 a 3 2 -
1179 a 32 voll ausgeführt sind, wird man schwerlich dem
Προτρεπτικός geben können. Methodisch sind wir ver-
pflichtet, dieser Schrift nur das zu belassen, was sinnvoller-
weise einem regierenden Fürsten gesagt werden konnte.
Dem Protreptikos möglicherweise nahestehend: Pol. 1310
a 32, 1317 b 12/13, 1318 b 40, 1319 b 30 (vgl. Cie. Hort.
Frg. 70 Str.); EN 1105 b 11-18; 1109 b 1 - 1 2 ; 1166 a 1 -
b 29.
2. Vermutbare Hauptprobleme
Angelpunkt aller Hypothesen muß die Tatsache sein, daß
der Προτρεπτικός dem Fürsten Themison zugedacht ist, also
die Philosophie als unentbehrlich für den Menschen über-
haupt und für den in der Praxis des Lebens stehenden Poli-
tiker im besonderen erwiesen haben muß. Es wird also
gezeigt worden sein, daß die Philosophie die einzigen zuver-
lässigen Richtlinien für die Lenkung eines Staates zu bieten
vermag, Richtlinien, die die Gesamtheit der Staatsbürger zu
derjenigen Eudaimonia hinführen, die dem Menschen seiner
Natur nach zukommt. Dem Politiker wird auch der Umgang
mit Philosophen empfohlen worden sein, ebenso den Philo-
sophen geraten worden sein, ihre wissenschaftlichen Einsich-
ten dem Politiker zur Verfügung zu halten.
Daß der Fürst zur Flucht aus den Geschäften der Welt in
eine der Gottheit nahe, die Seele vom Körper lösende
θεωρία ermahnt worden sei, wird man dagegen Aristoteles
kaum zutrauen wollen. Alle Texte solchen Inhalts müssen
anderen Dialogen (besd. Nr. 3,13) zugewiesen werden.
287
13. Περί ψυχής α'
Vgl. Platon DL 3,58: Φαίδων ή περί ψυχής (vgl. DL 2,65; 3,36;
37)
(Simmias DL 2,124: Περί ψυχής)
Speusippos DL 4,4: Περι ψυχής α'
Xenokrates DL 4,13: Περί ψυχής α' β'
Theophrast DL 5,46: Περί ψυχής θέσις μία
Herakleides Pontikos DL 5,87: Περί ψυχής και κατ' Ιδίαν
περί ψυχής
Chrysipp DL 7,50: Περί ψ υ χ ή ς α' β' . . .
Diogenes von Babylon, Galen De Hipp, et Plat. dogm. p. 201 M.:
Περί τοϋ τής ψυχής ήγεμονικοϋ
Antipater von Tarsos DL 7,157 (vgl. Schol. Horn. II. 11,115):
Περί ψ υ χ ή ς α' β' . . .
Zu fragen wäre, wie weit in sokratischen Dialogen, die parallel
oder in Konkurrenz zu Piatons Phaidon über den Tod des Sokra-
tes berichteten, das Thema Περί ψυχής behandelt war: Euklei-
des DL 2,108: Κρίτων, Demetrios von Phaleron DL 5,81:
Φαιδώνδας (vgl. Plat. Phaid. 59 C), Stilpon DL 2,120: Έπι-
γ έ ν η ς (vgl. Plat. Phaid. 59 Β).
m 56
Cicero, de div. I, 52—54 ed. Pease
Sed veniamus nunc si placet ad somnia phi-
losophorum. est apud Platonem Socrates, cum
25 esset in custodia publica dicens Critoni suo fami-
liari sibi post tertium diem esse moriendum; vidisse
se in somnis pulchritudine eximia feminam, quae
se nomine appellane diceret Homericum quendam
eius modi versum: "Tertia te Phthiae tempestas
30 laeta locabit." quod ut est dictum sie scribitur con-
tigisse.
Xenophon Socraticus (qui vir et quantus!) in ea
militia, qua cum Cyro minore perfunetus est, sua
scribit somnia, quorum eventus mirabiles exstite-
35 runt, mentili Xenophontem an delirare dicemus?
quid? singulari vir ingenio Aristoteles et paene
divino ipsene errat an alios vult errare, cum scribit
Eudemum Cyprium familiarem suum iter in Mace-
donian! facientem Pheras venisse, quae erat urbs
40 in Thessalia tum admodum nobilis, ab Alexandra
autem tyranno crudeli dominatu tenebatur. in eo
igitur oppido ita graviter aegrum Eudemum fuisse
ut omnes medici diffiderent; ei visum in quiete
egregia facie iuvenem dicere fore ut perbrevi con-
45 valesceret paucisque diebus interiturum Alexan-
drum tyrannum; ipsum autem Eudemum quin-
quennio post domum esse rediturum. atque ita qui-
288
dem prima statim scribit Aristoteles consecuta et
convaluisse Eudemum et ab uxoris fratribus inter-
fectum Tyrannum; quinto autem anno exeunte,
cum esset spes ex ilio somnio in Cyprum illum ex
Sicilia esse rediturum proeliantem eum ad Syra-
cusas occidisse; ex quo ita illud somnium esse inter-
pretatum, ut cum animus Eudemi e corpore exces-
serit, tum domum revertisse videatur.
adiungamus philosophis doctissimum hominem
poetam quidem divinum Sophoclem.
57
Plutarch. Dion 2 2 . 3 - 4 ed. Ziegler
Ταϋτα των περί Σπεύσιππον άγγελλόντων
έπιρρωσθείς έξενολόγει (seil. Δίων) κρύφα καί
δι' έτέρων έπικρυπτόμενος τήν διάνοιαν. συνέ-
πραττον δε καί των πολιτικών πολλοί και των
φιλοσόφων, ö τε Κύπριος Εϋδημος, εις öv 'Αρι-
στοτέλης άποθανόντα τον περί ψυχής διάλο-
γον έποίησε, και Τιμωνίδης ό Λευκάδιος.
συνέστησαν δε καί Μίλταν αύτφ τον Θεσσαλόν,
άνδρα μάντιν καί μετεσχηκότα της έν Άκαδη-
μείςι διατριβής, των δ' ύπό του τυράννου πεφυ-
γαδευμένων, ού μείον ή χιλίων, πέντε καί εϊκοσι
μόνοι τής στρατείας έκοινώνησαν, οί δ' άλλοι
προϋδοσαν άποδειλιάσαντες.
58
Themistius, Paraphr. in De an. p. 106,29-107,29 ed. Heinze
(CAG. V, 3) (ad 430 a 25)
Καί oi λόγοι δέ οϋς ήρώτησε περί ψυχής
άθανασίας εις τον νοϋν άνάγονται σχεδόν τι
οί πλείστοι καί έμβριθέστατοι - ό τε έκ τής
αύτοκινησίας (έδείχθη γαρ ώς αύτοκίνητος
μόνος ό νούς, εί τήν κίνησιν άντί τής ένερ-
γείας νοοίημεν), καί ό τάς μαθήσεις άναμνή-
σεις είναι λαμβάνων, και ό τήν προς τον θεόν
ομοιότητα (λέγων) καί των άλλων δέ τους
άξιοπιστοτέρους δοκοϋντας ού χαλεπώς άν
τις τφ νφ προσβιβάσειεν, ώσπερ γε και των ύπ'
αύτοΰ 'Αριστοτέλους έξειργασμένων έν τφ
Εύδήμψ, έξ ών δήλον άτι καί Πλάτων τον νοΰν
άθάνατον μόνον ύπολαμβάνει, τής ψυχής τι
καί αύτόν (μέρος) όντα, φθαρτά δέ τά πάθη
καί τόν τούτοις ενόντα λόγον, öv 'Αριστοτέλης
Περί ψυχής
παθητικόν νοϋν ονομάζει, ού γάρ παντάπασιν
άλογα τά πάθη τής ψυχής τής άνθρωπίνης, α
γε καί ύπακούει τφ λόγψ καί παιδεύεται καί
νουθετείται, άλλά τά μέν των άλογων άσύνετα
s λόγου παντάπασιν, ή μόλις γέ τινα καί άμυ-
δρώς ϊχνος έμφαίνοντα λόγου, τά δέ έν τη
άνθρωπίνη ψυχή συμπέπλεκται λόγψ- θάρσος
γάρ καί φόβος και έλπίς εύθύς έμφαίνει τό
λογικής είναι ψυχής· εις γάρ τον μέλλοντα
ίο άποτείνεται χρόνον. διόπερ ού γίνεται έν τοις
ζώοις, άλλ ήδονή μόνη καί λύπη έπΐ παροϋσι
τοις ήδέσιν ή λυπηροίς, καί ταύτα παντάπασιν
άνεπαίσθητα λόγου καί νού· έν άνθρώποις δέ
οϋτως άρα καί τά πάθη μέτοχα λόγου, ώστε
is μετρηθέντα γίνονται άρεταί. τούτο δέ σημεϊον
του μή τήν φύσιν αύτών άλογον είναι, άλλά τό
άμετρον, καί ού κακώς οί άπό Ζήνωνος τά πάθη
τής άνθρωπίνης ψυχής τού λόγου διαστροφάς
είναι τιθέμενοι καί λόγου κρίσεις ήμαρτη-
20 μένας - καί εϊη άν ταύτόν είπειν παθητικόν τε
νούν καί πάθος λογικόν, τουτέστι πάθος ψυχής
άνθρωπίνης, ä διά τήν είς σώμα τού voü κατοί-
κισιν λόγου μέτοχα γίνεται καί έπήκοα- ούδέ
γάρ άλλως οϊόν τε ήν τον νούν έγκατοικίζεσθαι
25 τφ σώματι μή διά μέσων τών παθών συνδού-
μενον καί συναπτόμενον μή καθαρφ γάρ
καθαρού έφάπτεσθαι ού θεμιτόν, ή φησίν ό
θείος Πλάτων, λαβόντες ούν, φησί, τήν άρχήν
τής ψυχής τήν άθάνατον τό μετά τούτο θνητόν
m σώμα αύτη περιετόρνευσαν. ϊνα δέ τούτο
δυνατόν γένηται καί άρχή άθάνατος έγκατοι-
κισθείη τφ σώματι, άλλο, φησίν, είδος προσ-
ύφηναν αύτή ψυχής θνητόν καί έπίκηρον
άνάγκη γάρ ήν τόν σύνδεσμον τού άθανάτου
35 προς τό θνητόν καί αύτόν θνητόν είναι- φθει-
ρομένου γάρ τού θνητού συμφθείρεται ό
προς αύτό δεσμός τού άθανάτου.
59
40
Philoponus Comm. in De an. p. 141.22-145.25 ed. Hayduck
(CAG XV) (ad 407 b 27)
Μεμψάμενος ό 'Αριστοτέλης κοινώς τους
περί ψυχής άπαντας είπόντας ότι μηδέν περί
45 τού δεξομένου αύτήν σώματος διελέχθησαν
(έχρήν γάρ, έπεί μή ή τυχούσα ψυχή είς τό
τυχόν χωρεί σώμα, άλλά δει έπιτηδειότητος
 Περί ψυχής
τοιάσδε τφ σώματι προς την ύποδοχήν της
τοιάσδε ψυχής- άλλη γαρ καί κράσις καί σύν-
θεσις των κατά το θυμοειδές χαρακτηριζομέ-
νων ζφων, άλλη των κατά τό έπιθυμητικόν, άλλη
των δειλών καί άπλώς προς τήν έπιτηδειότητα
τών της ψυχής ενεργειών καί αί τοϋ σώματος
κράσεις τε τών στοιχείων καί αί διασκευαί τών
οργάνων είσί), ταϋτα ούν είπών οίκείως άκό-
λουθον τούτοις περί ψυχής δόξαν συνάπτει, εις
ταύτό γάρ τίνες άποβλέψαντες άτι ούχ ώς ετυ-
χεν έχον τό σώμα ψυχής μετέχει, άλλά δείται
τοιάσδε κράσεως, ώσπερ καί ή άρμονία ούχ ώς
ετυχε τών χορδών έχουσών γίνεται, άλλα δει
τοσήσδε τάσεως, ένόμισαν καί τήν ψυχήνάρμο-
νίαν είναι του σώματος, καί προς τάς διαφό-
ρους τοϋ σώματος άρμονίας τά διάφορα εϊδη
τών ψυχών είναι, ταύτην ούν εκτίθεται τήν
δόξαν καί διελέγχει- καί τέως μέν αύτήν τήν
δόξαν μόνην έν τούτοις ιστορεί, μετ' όλίγα δέ
καί τούς λόγους δι' ών εις ταύτην έκεΐνοι τήν
δόξαν ύπήχθησαν τίθησιν. ήδη δέ καί έν άλλοις
προς ταύτην άντείπεν τήν δόξαν, λέγω δή έν
τφ Εύδήμψ τφ διαλόγψ. καί προ αύτοϋ ó
Πλάτων έν τφ Φαίδωνι πέντε τισί κέχρηται έπι-
χειρή μασι προς ταύτην ένιστάμενος τήν δόξαν.
(1) πρώτω μέν τούτψ- ή άρμονία έπιγίνεται τοις
ήρμοσμένοις· δει γάρ είναι τάς χορδάς, είτα
τοσώσδε ταθήναι, καί οϋτως έπιγίνεσθαι τήν
άρμονίαν ώστε ή άρμονία ύστέρα τών ήρμοσ-
μένων. ή δέ ψυχή προϋπάρχει τοϋ ήρμοσμένου
σώματος, εϊπερ αί μαθήσεις άναμνήσεις είσίν.
ή ψυχή άρα ούκ εστίν άρμονία. τοϋτο δέ τό
έπιχείρημα εϊρηται ώς προαποδεδειγμένου
τοϋ τήν ψυχήν προυπάρχειν διά τοϋ δειχθήναι
ότι αί μαθήσεις άναμνήσεις είσίν· ώς προς τήν
λογικήν ούν μόνην ψυχήν τοϋτο τό έπιχείρημα.
καί τών άλλων δ' έπιχειρημάτων τά μέν προς
πάσαν ψυχήν άρμόζει, τά δέ προς μόνην τήν
λογικήν. εις μέν ούτος ó λόγος, (2) δεύτερος
δέ ούτος- ή άρμονία, φησίν, ού μάχεται τοις
ήρμοσμένοις, άλλ' επεται οϋτως έχουσα ώς άν
έχη τά ήρμοσμένα- ή δέ ψυχή μάχεται τφ
σώματι καί άρχει αύτού- ούκ άρα ή ψυχή
άρμονία. άτι δέ τήν μέν άρμονίαν ούχ οΐόν τε
τοις ήρμοσμένοις μάχεσθαι, δήλον έν αύτοίς
γάρ εχει τό είναι- άδύνατον ούν αύτοίς έναν-
τιωθήναι- ούδέν γάρ έφίεται τοϋ μή είναι, ή δέ
289
ψυχή καταφρονεί τοϋ σώματος καί έναντιοϋ-
ται ταΐς τοϋ σώματος όρμαις, καί παντελώς
εδει φθαρήναι, ώς δή μή έν αύτφ τό είναι
έχουσα. (3) τρίτος- ή άρμονία τό μάλλον καί
s ήττον έπιδέχεται- λέγομεν γάρ μάλλον ήρμόσ-
θαι τήνδε τήν λύραν τήσδε· ή δέ ψυχή ούκ
έπιδέχεται τό μάλλον καί τό ήττον· ού γάρ γίνε-
ται έαυτής ή ψυχή μάλλον ψυχή καί ήττον
ψυχή· άλλ' ούδ' άλλη άλλης- ή ψυχή άρα ούκ
ίο εστίν άρμονία. (4) τέταρτος· ή ψυχή άρετήν
καί κακίαν έπιδέχεται, ών ή μέν άρετή άρμονία
έστί (συμφωνία γάρ έστι τών τής ψυχής δυνά-
μεων), ή δέ κακία άναρμοστία (μάχη γάρ καί
διάστασις τών δυνάμεων τής ψυχής), ώστε ή
is ψυχή άρμονίαν καί άναρμοστίαν έπιδέχεται-
τοϋτο γάρ άρετή καί κακία, ή δέ άρμονία
άρμονίαν καί άναρμοστίαν ούκ έπιδέχεται-
καταγέλαστον γάρ τό λέγειν τήν άρμονίαν
άρμονίαν έπιδέχεσθαι ή πάλιν μένουσαν άρμο-
2ο νίαν άναρμοστίαν έπιδέχεσθαι. ή άρα ψυχή ούκ
εστίν άρμονία. (5) πέμπτος- ει ή ψυχή άρμονία
έστίν, ούκ έπιδέχεται άναρμοστίαν, άναρμο-
στία δέ ψυχής ή κακία- εί τοίνυν ού δέχεται
κακίαν ή ψυχή, πάσαι ομοίως έσονται άγαθαί.
n άλλά μήν τό δεύτερον ψεύδος, λέγω δή τό
έπόμενον καί τό ήγούμενον άρα. ούκ άρα ή
ψυχή άρμονία.
Προς τον τρίτον λόγον τον λέγοντα 'ή άρμο-
νία μάλλον καί ήττόν έστιν άρμονία, ή δέ ψυχή
3ο μάλλον καί ήττον ούκ εστί ψυχή' (οϋτω γάρ
λαμβάνει τάς προτάσεις ó Πλάτων) φέρεται
παρ' 'Επικούρου λόγος διά τών όμοιων πει-
ρώμενος αύτόν έλέγχειν. τό γλυκύ, φησί, τό
μάλλον καί ήττον έπιδέχεται, τό μέλι τό μάλ-
35 λον καί ήττον ούκ έπιδέχεται- ούσία γάρ έστι-
τό μέλι άρα ούκ εστι γλυκύ, όπερ άτοπον,
έκάτερος δέ τών συλλογισμών έν δευτέρφ
σχήματι ομοίως συμπεπλέχθαι ούκ άσυλλο-
γίστως· ώστε άνάγκη ή άμφοτέρους άληθεϊς
4ο είναι, ή εί ψευδής έναργώς ó 'Επικούρου καί
άσυλλόγιστος, τοιούτον είναι καί τόν Πλάτωνος·
όμοία γάρ κατά πάντα ή παραβολή, οτι δέ άσυλ-
λόγιστοι άμφότεροι μάθοις άν, εί λάβοις τόν έν
έκατέρψ συλλογισμφ μέσον öpov, καί τέως τόν
45 Πλάτωνος· ού γάρ εύρήσεις τόν αύτόν μέσον
öpov έν άμφοτέραις ταϊς προτάσεσιν. εχει γάρ
ó συλλογισμός οΰτως· ή άρμονία μάλλον καί
290 Περί ψυχής
ήττόν έστιν άρμονία, ή ψυχή ούκ εστι μάλλον
καί ήττον ψυχή- ώστε έν μέν τή μείζονι
κατηγορούμενος έστι το μάλλον καί ήττον
άρμονίαν είναι, έν δε τη έλάττονι τό μάλλον
καί ήττον μή είναι ψυχήν ώστε ούχ εις ò
μέσος· άσυλλόγιστος άρα. ομοίως καί έπΐ τοϋ
άλλου συλλογισμού άπου μέν εϊληπται κατη-
γορούμενον μάλλον καί ήττον γλυκύ, άπου δέ
μάλλον καί ήττον μέλι· ώστε ούχ εις ό μέσος,
εί γάρ καί δοκεΐ λαμβάνειν ενα μέσον έν
άμφοτέραις τφ λέγειν τό μέλι τό μάλλον καί
ήττον ούκ έπιδέχεται, τό δέ γλυκύ τό μάλλον
καί ήττον έπιδέχεται (δοκεΐ γάρ έν άμφοτέροις
εις είναι ό κατηγορούμενος τά έπιδέχεσθαι
(τό) μάλλον καί ήττον), άλλα τή γε άληθείςι
ούκ εστίν εις· ού γάρ άπλώς τό γλυκύ τό
μάλλον καί ήττον έπιδέχεται, άλλά καθό γλυκύ·
ού γάρ δή καί καθό σώμα- ομοίως καί τό μέλι
ούχ άπλώς ούκ έπιδέχεται τό μάλλον καί
ήττον, άλλά καθό μέλι, καθό μέντοι γλυκύ
έπιδέχεται. ομοίως καί ή ψυχή καθό ψυχή ούκ
έπιδέχεται τό μάλλον και ήττον, έπεί κατά γε
τά πάθη έπιδέχεται. δει ούν έν ταΐς προτάσεσι
προσλαμβάνεσθαι καθ' ö τό μέν αύτών έπι-
δέχεται τά μάλλον καί ήττον, τό δέ ούκ έπι-
δέχεται, τούτων δέ προστιθεμένων άλλος ό
μέσος γίνεται, εί δέ άλλος ό μέσος, άσυλ-
λόγιστος ή συμπλοκή, εστι δέ ίδείν μή όμοίαν
τήν παραβολήν, άλλά Πλάτωνα μέν συλλογι-
ζόμενον, Έπίκουρον δέ ού, λέγω γάρ οϋτως·
ή άρμονία μάλλον καί ήττόν άρμονία, ή ψυχή
ούκ εστι μάλλον καί ήττον άρμονία, καί οϋτως
ενα ποιώ τον μέσον άρον. ετι δέ σαφέστερος
άν εϊη ό λόγος, έάν μή λάβωμεν τάς προτάσεις,
ώς ελαβεν αύτάς ό Πλάτων, άλλά μικρόν
μεθαρμόσωμεν. ό μέν γάρ ελαβεν 'ή άρμονία
μάλλον καί ήττόν έστιν άρμονία', ήμεϊς δέ
λάβωμεν οϋτω 'πάσα άρμονία τό μάλλον καί
ήττον έπιδέχεται'· έάν γάρ οϋτως εϊπωμεν, ού
δείται προσθήκης της καθό άρμονία- ού γάρ
έστι συναμφότερον ή άρμονία ούδέ μεθ' ύπο-
κειμένου ώσπερ τό γλυκύ, τούτο γάρ τό
έγλυκασμένον σώμα σημαίνει, ώσπερ καί τό
ήρμοσμένον, ή μέντοι άρμονία άπλούν τί έστιν
ώς και ή γλυκύτης- αύτήν γάρ τήν ποιότητα
δηλοί μόνην. εί μέν γάρ τό ήρμοσμένον λάβω-
μεν, προσθήκης δεόμεθα- πάν γάρ τά ήρμοσ-
μένον έπιδέχεται τό μάλλον καί τό ήττον, καθό
ήρμοσται- άν μέντοι τήν άρμονίαν, ούκέτι. ή
άρμονία ούν έπιδέχεται τό μάλλον και τό
ήττον, ή δέ ψυχή, καθό ψυχή έστιν, ούκ έπιδέ-
5 χεται τό μάλλον καί τό ήττον δει γάρ προσ-
κεϊσθαι τή ψυχή τό καθό ψυχή, δι' άπερ εϊπο-
μεν· ή ψυχή άρα, καθό ψυχή έστιν, ούκ εστίν
άρμονία. οϋτω μέν ούν εστι δεϊξαι Πλάτωνα
συλλογιζόμενον. 'Επίκουρος δέ έπί γλυκέος
ίο παραλαβών τον λόγον, ού γλυκύτητος- ούδέν
γάρ άν ψεύδος συνήγαγεν άληθές γάρ άτι τό
μέλι ούκ εστι γλυκύτης· έπεί ούν τό γλυκύ
συναμφότερον έστι, δείται προσθήκης· ού γάρ
ή καθόλου πρότασις άληθής εσται. πάν γάρ τό
is γλυκύ καθό γλυκύ έπιδέχεται τό μάλλον καί τό
ήττον, ούχ άπλώς, τά δέ μέλι, καθό μέλι έστιν,
ούκ έπιδέχεται τό μάλλον καί τό ήττον, έξ ών
ούδέν συνάγεται· ού γάρ έστι κοινός ó μέσος,
εί μέν ούν τό καθό τόδε τοις κατηγορουμέ-
2ο νοις προστεθήσεται, ού ληψόμεθα κοινόν τον
μέσον, ώσπερ εϊρηται· εί δέ τοις ύποκειμένοις,
οίον καθό γλυκύ τό γλυκύ έπιδέχεται τό μάλ-
λον καί τά ήττον, καθό μέλι τά μέλι ούκ έπιδέ-
χεται τό μάλλον και τό ήττον, συναχθήσεται.
25 ούκ εστίν άρα τά μέλι, καθό μέλι έστί, γλυκύ
καθό γλυκύ έστι· τούτο δέ άδιανόητον. αύται
μέν ούν αί πέντε έπιχειρήσεις αί Πλάτωνος.
hoc loco addit cod. Α: ούδέ ò 'Επικούρου λόγος τά άβοήθη-
3ο τον έχει- άν γάρ άντί τοϋ γλυκέος τήν γλυκύτητα λάβωμεν
ώσπερ έκεΐ τήν άρμονίαν άντί τοϋ ήρμοσμένου, ούδέν
άτοπον επεται. ούκ εστίν γαρ γλυκύτης τό μέλι, εί καί
συνουσιωμένην ταύτην εχει τήν ποιότητα, ώστε ού σαλεύει
(...) ό τοϋ 'Επικούρου λόγος τον συλλογισμόν τοϋ Πλά-
τωνος.
35
Κέχρηται δέ καί αύτός ó Αριστοτέλης, ώς
ήδη ειπον, έν τφ Εύδήμφ τφ διαλόγψ δύο έπι-
χειρήσεσι ταύταις, (1) μιφ μέν οϋτως· τή
άρμονίςι, φησίν, εστι τι έναντίον ή άναρμοστία,
4ο τή δέ ψυχή ούδέν έναντίον ούκ άρα ή ψυχή
άρμονία έστίν. εϊποι δ' άν τις προς τούτο άτι τή
άρμονίςι έναντίον ούκ εστίν κυρίως, άλλά
μάλλον στέρησις άόριστος· καί τή ψυχή δέ ώς
εϊδει τινί οϋση εστι τι άντικείμενον άόριστον
45 και ώσπερ έκεΐ φαμεν τήν τοιάνδε άναρμοσ-
στίαν μεταβάλλειν εις τήν άρμονίαν, οϋτω καί
τήν τοιάνδε στέρησιν μεταβάλλειν εις ψυχήν.
 Περί ψυχής
(2) δεύτερον δέ - τη άρμονίςι, φησί, τοϋ σώμα-
τος έναντίον έστίν ή άναρμοστία τοϋ σώματος,
άναρμοστία δε τοϋ έμψύχου σώματος νόσος
καί άσθένεια καί αίσχος, ών το μεν ασυμμετρία
έστί των στοιχείων ή νόσος, το δέ των όμοιο-
μερών ή άσθένεια, το δέ των οργανικών το
αίσχος, εί τοίνυν ή άναρμοστία νόσος καί
άσθένεια καί αίσχος, ή άρμονία άρα ύγεία καί
Ισχύς καί κάλλος, ψυχή δέ ούδέν έστι τούτων,
οϋτε ύγίεια φημί οΰτε ισχύς οϋτε κάλλος·
ψυχή ν γάρ ειχεν καί ό Θερσίτης αϊσχιστος ών·
ούκ άρα έστίν ή ψυχή άρμονία. και ταύτα μέν
έν έκείνοις - ένταϋθα δέ τέσσαρσι κέχρηται
έπιχειρήσεσιν άνασκευαστικαις τής δόξης ταύ-
της, ών το τρίτον έστί το είρημένον έν τφ
Εύδήμφ δεύτερον, τίνα δέ έστι ταύτα τό φητόν
έπιόντες είσόμεθα.
407 b 27 Πιθανή μέν π ο λ λ ο ί ς ο ύ δ έ μιας
ή τ τ ω ν τών ε ί ρ η μ έ ν ω ν .
Ότι μέν ούν πιθανή ή δόξα ή λέγουσα τήν
ψυχήν άρμονίαν είναι τοϋ σώματος, νϋν άπλώς
τίθησιν, ϋστερον δέ μετά τάς προς αύτήν
άντιλογίας καί δια (τι) πιθανή (ή) δόξα (έστίν)
έκτίθησιν. καί ó έν τφ Φαίδωνι δέ Σιμμίας
φησίν ώς ούδέν οϋτως αύτφ περί ψυχής πιθα-
νός φαίνοιτο λόγος ώς ó λέγων αύτήν άρμονίαν.
407 b 28 Λ ό γ ο υ ς δ έ ώ σ π ε ρ ε ύ θ ύ ν α ς δ ε δ ω -
κυΐα τ ο ι ς έν κοινφ λ ε γ ο μ έ ν ο ι ς λ ό γ ο ι ς .
Εί καί πιθανή, φησίν, ή δόξα, άλλ' ούν
λόγους δέδωκεν ώσπερ εύθύνας, τουτέστιν
εις λόγους έλθοϋσα ηύθύνθη καί έξηλέγχθη
ώς ψευδής ούσα. είτα προστίθησι καί ποϋ τάς
εύθύνας έδωκεν, έν τ ο ι ς έν κοινφ, φησί,
λ ε γ ο μ έ ν ο ι ς λ ό γ ο ι ς . λέγοι δ' αν ή τάς άγρά-
φους αύτοϋ συνουσίας προς τούς έταίρους ή
τά έξωτερικά συγγράμματα, ών είσι καί οί διά-
λογοι, ώς ó Εϋδημος, άπερ δια τούτο έξωτε-
ρικά κέκληται, ότι ού προς τούς γνησίους
άκροατάς έγράφη, άλλ' εις τήν κοινήν καί τήν
τών πολλών ώφέλειαν.
Simplicius Comm. in De an. p. 52,22—53,4 ed. Hayduck (CAG
XI) (ad 407 b 22)
291
Διά τί ούν πιθανή τοις πολλοίς ή άρμονίαν
τήν ψυχήν τιθεμένη δόξα; έπειδή τη προσεχεϊ
ϋλπ τελείαν άπολαβούση τήν έπιτηδειότητα
άθρόως έπιγινόμενον τό είδος ώς ταύτόν öv
5 έκείνη φαντάζεται (οϋτω γοϋν τό σχήμα τής
νεώς ούδέν τι διαφέρειν δοκει τής τών ξύλων
τοιάσδε άρμονίας), και έπειδή ού διακρίνουσιν
οί πολλοί τήν ώς όργάνψ χρωμένην τής τό
όργανον ώς όργανον είδοποιούσης ζωής· όπου
ίο γε και ó τοϋ 'Αριστοτέλους έξηγητής 'Αλέξαν-
δρος τούτο πέπονθε καί άξιοι μή ώς όργάνψ
χρήσθαι τήν ψυχήν μή γάρ γίνεσθαι εν τι έκ
τοϋ χρωμένου καί τοϋ οργάνου, όθεν ούδέ τό
κινητικόν αν αύτη δοίη, τοϋ κινουμένου ώς
is κινουμένου είδος αύτήν τιθέμενος και κατά
τοϋτο μόνον αύτήν άκούων έντελέχειαν σώμα-
τος, τοϋ 'Αριστοτέλους καί τό όργανικοϋ προσ-
θέντος καί ώς αύτής οϋσης τής χρωμένης και
κινούσης διαβεβαιουμένου καί διά τοϋτο τής
2ο φύσεως έξαιρούντος, ότι έκείνη μέν τοϋ κινεϊ-
σθαι καί πάσχειν άρχή, κινητική δέ ή ψυχή. πώς
ούν εν τό ζφον έκ ψυχής öv καί σώματος, εί μή
έκ τοϋ χρωμένου καί τοϋ οργάνου γίνεται εν τι;
ή ούκ άληθές τούτο άπλώς, άλλά τίνος δειται
διορισμού, όταν γάρ ή τού οργάνου χαρακτη-
ριστική διάθεσις άπεσπασμένη τοϋ χρωμένου
ή, ού γίνεται εν, ώς έπί τών τεχνών εχει - όταν δέ
εκείνου έξάπτηται καί συμφυώς τφ χρωμένψ τό
όργανον συνάπτηται, εν άποτελείταί τι ούχ ώς
έξ ϋλης καί τού όργανικοϋ είδους (ήδη γάρ
30
όργανον ύπόκειται) άλλ' ώς έξ οργάνου καί
χρωμένου διά τήν ούσιώδη σύμφυσιν. έν κοινφ
δέ γινομένους λόγους τους συμμέτρως καί
τοις πολλοίς ήρωτημένους καλεί, αίνιττόμενος
35 μέν ϊσως καί τούς έν Φαίδωνι, λέγων δέ καί
τους ύπ' αύτοϋ έν τφ διαλόγψ τφ Εύδήμφ γρα-
φέντας έλεγκτικούς τής άρμονίας.
61
4ο
Elias in Categ. Comm. p. 1 1 4 , 2 3 - 1 1 5 , 1 3 ed. Busse (CAG
XVIII, 1)
Καί έν μέν τοις άκροαματικοϊς ατε δή προς
άνδρας μέλλοντας φιλοσοφείν διαλεγόμενος
(άναγκαστικοϊς, έν δέ τοις διαλογικοϊς) πιθ-
ανοίς κέχρηται λόγοις. κατασκευάζων γάρ τήν
άθανασίαν τής ψυχής έν μέν τοις άκροαματι-
292
κοίς δι' άναγκαστικών λόγων κατασκευάζει, έν
δέ τοις διαλογικοϊς δια πιθανών, είκότως· φησί
γάρ έν τοις Περί ψυχής άκροαματικοϊς οτι ή
ψυχή άφθαρτος· εί γάρ ήν φθαρτή, εδει μάλιστα
αύτήν φθείρεσθαι ύπό τής έν τφ γήρςι άμαυρώ-
σεως· τότε δέ άκμάζει του σώματος παρ-
ακμάσαντος, ώσπερ ούν παρακμάζει οτε το
σώμα άκμάζει· το δέ οτε δει φθείρεσθαι άκ-
μάζον άφθαρτον- ή ψυχή άρα άφθαρτος έστι.
καί οϋτως μέν έν τοις άκροαματικοΐς. έν δέ
τοις διαλογικοις φησιν οϋτως· οτι ή ψυχή
άθάνατος, έπειδή αύτοφυώς πάντες οί άνθρω-
ποι κα'ι σπένδομεν χοάς τοις κατοιχομένοις καί
ομνυμεν κατ' αύτών, ούδείς δέ τφ μηδαμή
μηδαμώς οντι σπένδει ποτέ ή ομνυσι κατ'
αύτοϋ. ό δέ 'Αλέξανδρος άλλην διαφοράν λέγει
τών άκροαματικών προς τά διαλογικά, ότι έν
μέν τοις άκροαματικοϊς τά δοκοϋντα αύτφ
λέγει καί τά άληθή, έν δέ τοις διαλογικοίς τά
άλλοις δοκοϋντα, τά ψευδή, άλλ', ώ 'Αλέξανδρε,
εστίν ειπείν πρός αύτόν, ότι ούκ εστίν τοϋτο
φιλοσόφου - το γάρ ψεύδος μέν έλέσθαι, άφανί-
σαι δέ τό άληθές, ούχί θεμιτόν
έχθρός γάρ μοι κείνος άνήρ όμώς Άΐδαο
πύλησιν,
ος χ' ετερον μέν κεύθη ένΐ φρεσίν άλλο
δ' ένίσππ.
τοϋτο δέ ειπεν ό 'Αλέξανδρος, έπειδή τήν
λογικήν ψυχήν βούλεται φθαρτήν είναι, ό δέ
'Αριστοτέλης έν τοις διαλογικοίς μάλιστα δοκεΐ
κηρύττειν τήν άθανασίαν τής ψυχής· ϊνα ούν μή
σχή έλέγχοντα τον Άριστοτέλην, διά τοϋτο
είπε τήν τοιαύτην διαφοράν.
62
Proclus, Comm. in Phaed. p. 1 7 3 , 9 - 3 0 ed. Norvin
Πώς αρμονία λέγεται έν Τιμαίψ τε καί
παρά Τιμαίψ; ή οτι ούχ εν ή ψυχή άλλά καί
πολλά, πάν δέ πλήθος, εί μή εϊη ήρμοσμένον,
άτακτον εσται καί παρά φύσιν. κάλλιον δέ τήν
μεσότητα τής ψυχής έννοείν, έπεί καί ό νοϋς
πολλά και τό σώμα πολλά, άλλά τοϋτο μέν με-
μερισμένα άπ' άλλήλων, έκεΐνος δέ έν άμερεϊ
πάντα, καί ό μέν νοϋς κρείττων ή κατά τήν
άρμονικήν σύγκρασιν, τό δέ σώμα χείρον καί
έπί μάλλον διεσπασμένον· ή μέντοι ψυχή οΰτε
Περί ψυχής
ήνωμένη οϋτως οϋτε διεσπασμένη είςτοσοϋτον,
άλλ' έχουσα μέσως κατ' ούσίαν είκότως άρμονία
έστίν βούλεται γοϋν καί ή φαινομένη άρμονία
οϋτε εν είναι οϋτε πολλά, άλλ' οιόν τι σύγκραμα
s μέσον.
Ότι ó 'Αριστοτέλης έν τφ Εύδήμψ οϋτως
έπιχειρεΓ (1) τη άρμονίςι έναντίον έστίν ή άναρ-
μοστία- τη δέ ψυχή ούδέν έναντίον ούσία γάρ·
καί τό συμπέρασμα δήλον. (2) ετι, εί άναρμο-
ιο στία τών στοιχείων τοϋ ζφου νόσος, ή άρμονία
εϊη άν ύγίεια, άλλ' ούχί ψυχή.
Ότι έν τοις περί ψυχής οϋτως· (1) ή ψυχή
τοϋ ζφου μία έκάστου· αϊ δέ άρμονίαι πολλαί"
καθ' εκαστον γάρ μέρος - καί τό συμπέρασμα,
is (2) Ή ψυχή κινεί τό σώμα- ή δέ άρμονία
κινείται, καί εί κατά συμβεβηκός- ούκ άρα ψυχή.
(3) Τό τρίτον ταύτόν τφ έν Εύδήμψ δευ-
τέρψ.
20 63
Themistius Paraphr. in De an. 2 4 , 1 3 - 2 5 , 2 6 ed. Heinze ( C A G
V, 3) (ad 4 0 7 b 2 4 )
Καί άλλη δέ τις δόξα παραδέδοται περί
25 ψυχής πιθανή μέν ούδεμιάς ήσσον τών λεγο-
μένων, δεδωκυία δέ εύθύνας καί έξητασμένη
καί έν τοις κοινοΐς λόγοις καί έν τοις ιδίοις·
λέγουσι γάρ τίνες αύτήν άρμονίαν καί γάρ τήν
άρμονίαν κράσιν καί σύνθεσιν έναντίων είναι
30 καί τό σώμα συγκεΐσθαι έξ έναντίων. τήν ούν
τάναντία ταϋτα εις συμφωνίαν άγουσαν καί
άρμόζουσαν, θερμά λέγω καί ψυχρά καί ξηρά
καί σκληρά καί μαλακά καί οσαι άλλαι έναντι-
ώσεις τών πρώτων σωμάτων, ούδέν άλλο είναι
35 ή τήν ψυχήν, ώσπερ καί ή τών φθόγγων άρμονία
τό βαρύ καί τό οξύ συναρμόζει.
Πιθανότητα μέν ούν ó λόγος εχει, διελή-
λεγκται δέ πολλαχη καί ύπ' 'Αριστοτέλους καί
ύπό Πλάτωνος, καί γάρ (1) οτι τό μέν πρώτον
40 τοϋ σώματος, τουτέστιν ή ψυχή, άρμονία δέ
ϋστερον, καί (2) οτι τό μέν άρχει καί έπιστατεϊ
τφ σώματι καί μάχεται πολλάκις, άρμονία δέ ού
μάχεται τοις ήρμοσμένοις, και (3) ότι τό μάλλον
καί ήττον άρμονία μέν δέχεται, ψυχή δέ οϋ, καί
45 (4) ώς άρμονία μέν σωζόμενη ού προσίεται
άναρμοστίαν, ψυχή δέ κακίαν προσίεται, καί
(5) οτι εϊπερ τοϋ σώματος ή άναρμοστία νόσος
 Περί ψυχής
έστίν ή αίσχος ή άσθένεια, ή άρμονία τοϋ
σώματος κάλλος αν εϊη καί ύγίεια καί δύναμις
άλλ' ού ψυχή,
Ταύτα μεν άπαντα εϊρηται ύπό των φιλο-
σόφων έν άλλοις- ά δε νϋν 'Αριστοτέλης φησί,
τοιαΰτά έστιν. (1) ή άρμονία λόγος έστί των
ήρμοσμένων καί σύνθεσις των μεμιγμένων, ή
ψυχή δ' οϋτε σύνθεσις οϋτε λόγος- καί (2) ή μέν
ούσία ή δέ ου- καί (3) ή μέν κινεί το σώμα,
άρμονία δέ ού κινεί τά ήρμοσμένα, άλλ' έπι-
γίγνεται μέν ήρμοσμένοις, άρμόζει δέ άλλος,
ώσπερ τάς χορδάς ό μουσικός· άλλης οΰν
δεήσει τη ψυχή τής ποιούσης αύτή τήν
άρμονίαν. (4) φανερώς δ' (άν) άτοπος ό λόγος
φανείη πειρωμένοις τά πάθη τής ψυχής καί τά
εργα έκάστων εις άρμονίαν τινά άναφέρειν.
ποίας γάρ άρμονία το αίσθάνεσθαι, καί ποίας το
φιλείν ή μισείν;
Έλήλυθε δέ αϋτη ή δόξα μάλιστα μέν έκ
τών μεγεθών, οσα εχει θέσιν καί κίνησιν, επειδή
ταύτα, οταν οϋτως άλλήλοις παρατεθη ώστε
μηδέν συγγενές παραδέχεσθαι, τότε λέγεται
ήρμόσθαι καλώς, καί ή σύνθεσις αυτών ονομάζε-
ται άρμονία, ώσπερ ξύλα καί λίθοι καί οσα
άρμόζουσιν αί τέχναι φυσικά σώματα, έντεϋθεν
δέ καί τά μεμιγμένα κατά λόγον τινά ή
κεκραμένα προς άλληλα ήρμόσθαι φαμέν, ότι
συμφώνως μέμικται καί ού διέστηκεν ούδέ
άπήρτηται ούδέ παραδέχεται τινα ετερον
μεταξύ λόγον, ος μάλλον αύτά άρμόσει καί
συγκεράσει, ώσπερ καί τούς φθόγγους τούς
μουσικούς ήρμόσθαι τηνικαϋτα οίόμεθα, όταν
μηδείς εύρίσκηται μεταξύ λόγος ος ήδίω
ποιήσει τών φθόγγων τήν συμφωνίαν. κατά τίνα
ούν τούτων τών τρόπων άρμονίαν καλειν
ενεστι τήν ψυχήν; οϋτε γάρ ώς σύνθεσιν ή
παράθεσιν, οίον τών οστών προς τά όστά, ή τών
όστών προς τά νεύρα- γελοϊον γάρ τοιούτων
μορίων ή τόν νούν ή τήν αϊσθησιν σύνθεσιν
λέγειν, άλλ' οϋτε ώς τον λόγον τής μίξεως ή
τής κράσεως- άλλης γάρ οϋσης τής έκάστου
μορίου κράσεως άλλη άν εϊη καί ή ψυχή, ώστε
πολλάς εκαστον εχειν ψυχάς. τούτο δέ καί παρ'
'Εμπεδοκλέους άπαιτητέον κίρνησι γάρ καί
ούτος εκαστον τών τού σώματος μορίων τφ
ίδίψ λόγψ, άλλως μέν όστά, άλλως δέ σάρκας-
πότερον ούν ó λόγος ούτος εσται κατ' αύτόν ή
293
ψυχή; και εί πολλοί οί λόγοι, πολλαί καί αί
ψυχαί; ή άλλο τι ούσα ή ψυχή παρά τόν λόγον
τφ λόγψ προβάλλοντι έμφύεται; ετι δέ πότερον
ή Φιλία ταύτης αιτία τής μίξεως ή τής τυχούσης;
5 και αϋτη πότερον ó λόγος ή ετερόν τι παρά τόν
λόγον;
"Οτι μέν ούν οί λέγοντες άρμονίαν τήν
ψυχήν οϋτε έγγύς άγαν, οϋτε πόρρω τής άληθ-
είας βάλλειν άν δόξειαν, καί έκ τών νϋν ε'ιρη-
ίο μένων καί έκ τών έν άλλοις δήλόν έστι- πιθανό-
τητα δέ πολλήν ó λόγος εχει, καθάπερ καί πρό-
τερον εφην.
64
is
Simplicius, Comm. in De an. p. 2 2 0 , 1 5 - 2 2 1 , 3 3 . ed. Hayduck
(CAG XI) (ad 429 a 10)
"Εστι τοίνυν ό πάς λόγος τφ Άριστοτέλει
έν τούτοις περί τής λογικής ψυχής, άλλ' ού
2ο περί τοϋ μετεχομένου ύπ' αύτής νοϋ πρώτως.
δυνατόν γάρ, ώς εφαμεν, και εις έκεΐνον άπό
τούτου μεταβαίνειν, ού πάσχοντα άπερ ή ψυχή,
άλλ' οριστικώς ένεργοϋντα ταύτα, άπερ ή όρι-
ζομένη ύπ' αύτοϋ ψυχή εστι τε καί ζή. αϋτη
25 τοίνυν ή καί μεταβαλλομένη καί μένουσα,
προϊούσά τε εις τά δεύτερα καί αύθις εις τήν
άκραιφνή καί χωριστήν άποκαθισταμένη ού-
σίαν ό δέ μετεχόμενος ύπ' αύτής νοϋς, μένων
άει ώσαύτως άπερ έστίν, ορίζει τάς παντοίας
3ο τής ψυχής καταστάσεις, ώς καί τό φυσικόν καί
ό τών γεννητικών όριστικόν είδος, άμέριστον öv
καί μένον οπερ έστί, τών μεριστών καίπαντοίως
μεταβαλλομένων όριστικόν. άλλά νοϋς, φασίν
ή κρείττων έστί τής ψυχής ούσία, περί δέ νοϋ
35 ποιείται τόν λόγον ό 'Αριστοτέλης και ού περί
τής λογικής ούσίας. καί πώς, εϊ γε περί ψυχής ή
πραγματεία, ή άριστη τής ψυχής παρείται ζωή
ή λογική; πώς δέ άπό τής έσχάτης άρξάμενος
τής θρεπτικής καί δια τών προσεχών άνιών δια
4ο τής αισθητικής καί φαντασίας ούχί τών λογικών
εχεται γνώσεων, εύτάκτως άνιών, ώσπερ καί
φαίνεται πρώτον μέν τήν κατά τό πρώτον
δυνάμει άτελή παραδιδούς, έπειτα τήν καθ' εξιν
τελείαν, καί οϋτω τήν κατά τήν τή ούσίφ
45 σύνδρομον έστώσαν ένέργειαν, άλλ' ύπερβάς
πασάν τήν λογικήν περί τού έξηρημένου τής
ψυχής φιλοσοφεί νοϋ, περί ού μηδέ προϋκειτο
294 Περί ψυχής
λέγειν; πώς δέ ού σαφώς μόριον εϊρηται της
ψυχής το νϋν εις θεωρίαν προκείμενον, φ καί
φρονεϊν εϊρηται; λογική δέ γνώσις άλλ' ού τοΰ
ύπέρ ψυχήν voü ή φρόνησις. καί πάλιν έπάγει
"λέγω δέ νοϋν φ διανοείται καί ύπολαμβάνει
ή ψυχή"· ύπόληψις δέ και διάνοια λογικαί
γνώσεις, άλλα νοϋν καλεί και τον λόγον δια-
τείνει δέ το όνομα τοΰ voü καί μέχρι τής
φαντασίας, την γούν δόξαν άπό τής φαντασίας
διακρίνων γράφει "οτι δέ ούκ εστίν ή αύτή
νόησις καί ύπόληψις φανερόν τούτο μέν γάρ
το πάθος έφ' ήμιν έστι", τό νοείν λέγων έκεΐνο
το φανταοτικόν τό προ ομμάτων τιθέμενον,
οταν βουλώμεθα, ώσπερ οί έν τοις μνημονικοίς
τιθέμενοι καί είδωλοποιούντες- καί φαντασίαν
αύτό σαφώς ονομάζει λέγων "κατά δέ τήν
φαντασίαν ώσαύτως εχομεν ώσπερ αν εί
θεώμενοι έν ταΐς γραφαΐς τά δεινά ή θαρ-
ραλέα" • έν τούτοις μέν μόνην τήν φαντασίαν
νόησιν ειπών, ύπόληψιν δέ τήν λογικήν γνώσιν,
κοινή δέ άμφοίν τό νοείν κατηγορών έφεξής-
"περι δέ τού νοειν έπεί έτερον τοϋ αίσθάνε-
σθαι, τούτου δέ τό μέν φαντασία δοκεΐ είναι τό
δέ ύπόληψις" • τούτου λέγων τού νοείν καί ούχί
τοΰ αίσθάνεσθαι, ώς δηλοϊ τήν προς τήν
αϊσθησιν τής φαντασίας έπάγων διαφοράν.
άλλα και μόνον τον λόγον καλεί νούν, άντι-
διαιρών αύτόν προς τήν φαντασίαν, πολλά
φάσκων κατά τάς φαντασίας πράττειν τά ζφα,
"τά μέν δια τό μή εχειν νούν, οίον τά θηρία, τά
δέ δια τό έπικαλύπτεσθαι τον νοϋν ένίοτε
πάθεσιν ή νόσοις ή ϋπνψ, οιον οί άνθρωποι."
καί γάρ εοικε καί πάν τό καί άφ' έαυτού εις
ένέργειαν έγειρόμενον γνωστικόν νοϋν
προσαγορεύειν, οτε και μέχρι φαντασίας αύτόν
διατείνει, καί ιδίως τόν ψυχικόν λόγον ώς
προσεχώς κατά τον νούν όριζόμενον, καί ούχ
ήκιστα οτε μή περί τά αισθητά στρέφεται ó
λόγος καθό αισθητά, άλλ' ή τά τούτων κατ'
ούσίαν γνωριστικά εϊδη ή τά έν αύτή τή λογική
ούσίςι θεωρεί ή καί δι' αύτών προς τά κρείττω
άνατείνεται. τότε γάρ ένεργείςι γίνεται νούς ώς
τά νοητά γινώσκων, ού τά αισθητά ώς αισθητά,
ών καί ή αϊσθησις άντιληπτική- τότε γάρ δυνά-
μει μόνον έστί νούς.
Ό μέν ούν Πλάτων καί έπί πάντων εϊωθεν
όμωνύμως τά τε εϊδη καί τά κατ' αύτά είδο-
ποιούμενα προσαγορεύειν ó δέ 'Αριστοτέλης,
οταν μέν μεριστόν τό είδοποιούμενον ή,
φυλάττεται τήν όμωνυμίαν δια τήν πολλήν
τού μεριστού προς τό είδος άμέριστον öv άπό-
5 στασιν, τήν δέ λογικήν ψυχήν ώς μή μόνον όρι-
ζομένην άλλά καί öpov ούσαν. μεταξύ γάρ ώς
τού άμερίστου καί μεριστού άμφω πως ούσα,
ούτω και τού öpou καί τού οριζομένου άμφό-
τερον έμφαίνουσα, τό μέν ώς άνελιττομένη, τό
ίο δέ διά τήν άεί κατά όρους μετάβασιν καί διά τήν
τών άνειλιγμένων πάντων είς εν συναγωγήν ώς
παρισουμένη τφ όρίζοντι νφ. καί διά τούτο καί
έν τφ Εύδήμψ τφ περι ψυχής αύτφ γεγραμ-
μένψ διαλόγψ είδός τι άποφαίνεται τήν ψυχήν,
is καί έν τούτοις έπαινε! τούς τών ειδών δεκτι-
κήν λέγοντας τήν ψυχήν, ούκ ολην άλλά τήν
νοητικήν ώς τών άληθών δευτέρως ειδών
γνωριστικήν τφ γάρ τής ψυχής κρείττονι νφ τά
άληθή εϊδη σύστοιχα.
20
65
[Plutarch], Consol, ad Apollon. 27 (115 B - Ε ) ed. Paton-
Wegehaupt-Pohlenz
25 Πολλοίς γάρ καί σοφοϊς άνδράσιν, ώς φησι
Κράντωρ, ού νύν άλλά πάλαι κέκλαυσται τάν-
θρώπινα, τιμωρίαν ήγουμένοις είναι τόν βίον
καί άρχήν τό γενέσθαι άνθρωπον συμφοράν
τήν μεγίστην τούτο δέ φησιν 'Αριστοτέλης καί
30 τόν Σειληνόν συλληφθέντα τφ Μίδςι άποφή-
νασθαι. βέλτιον δ' αύτάς τάς τοΰ φιλοσόφου
λέξεις παραθέσθαι. φησί δή έν τφ Εύδήμψ έπι-
γραφομένψ ή Περι ψυχής ταυτί. "διόπερ, ώ
κράτιστε πάντων καί μακαριστότατε, προς τφ
35 μακαρίους καί εύδαίμονας είναι τούς τετε-
λευτηκότας νομίζειν και τό ψεύσασθαί τι κατ'
αύτών καί τό βλασφημεϊν ούχ οσιον ώς κατά
βελτιόνων ηγούμεθα και κρειττόνων ήδη γεγο-
νότων. και ταύθ' ούτως άρχαια καί παλαιά δια-
40 τελεϊ νενομισμένα παρ' ήμϊν, ώστε τό παράπαν
ούδε'ις οιδεν ούτε τού χρόνου τήν άρχήν ούτε
τόν θέντα πρώτον, άλλά τόν άπειρον αιώνα
τυγχάνει διά τέλους οϋτω νενομισμένα. προς
δέ δή τούτοις (τό) διά στόματος öv τοις
45 άνθρώποις όρςις ώς έκ πολλών έτών περι-
φέρεται θρυλούμενον." "τί τούτ';" εφη. κάκεΐ-
νος ύπολαβών "ώς άρα μή γενέσθαι μέν," εφη,
 Περί ψυχής 295

"άριστον πάντων, τό δέ τεθνάναι τοΰ ζην έστι διασφζει τή τοϋ διαλόγου προθέσει και τής
κρειττον, και πολλοίς οϋτω παρά τού δαιμονίου περί ψυχής θεωρίας οσον φυσικόν έν τούτοις
μεμαρτύρηται. τούτο μέν έκείνψ τφ Μίδςι παραλαμβάνει, τήν προς τό σώμα τής ψυχής
λέγουσι δήπου μετά τήν θήραν ώς ελαβε τον όμιλίαν παραδιδούς. ö δή καί 'Αριστοτέλης
Σειληνόν διερωτώντι καί πυνθανομένψ τί ποτ' 5 ζηλώσας έν τή Περί ψυχής πραγματεία φυσικώς
έστι τό βέλτιον τοις άνθρώποις καί τί τό αύτήν μεταχειριζόμενος οΰτε περί καθόδων
πάντων αίρετώτατον, τό μεν πρώτον ούδέν ψυχής οϋτε περί λήξεων έμνημόνευσεν, άλλ'
έθέλειν ειπείν άλλα σιωπάν άρρή ( κ)τως· επειδή έν τοις Διαλόγοις χωρίς έπραγματεύσατο περί
δέ ποτε μόγις πάσαν μηχανήν μηχανώμενος αύτών καί τόν προηγούμενον κατεβάλετο
προσηγάγετο φθέγξασθαί τι προς αύτόν, οϋτως ίο λόγον. ταύτα μέν ούν περί τούτων.
άναγκαζόμενον ειπείν, 'δαίμονος έπιπόνου καί
τύχης χαλεπής έφήμερον σπέρμα, τί με βιάζε- Anhang
σθε λέγειν ά ύμίν άρειον μή γνώναι; μετ'
1. Abschnitte in den erhaltenen Pragmatien, die in besonderer
άγνοιας γαρ των οικείων κακών άλυπότατος ό Weise den Dialog Περί ψ υ χ ή ς vorauszusetzen scheinen.
βίος. άνθρώποις δέ πάμπαν ούκ εστί γενέσθαι 15
NE 1100 a 10-30
τό πάντων άριστον ούδέ μετασχείν τής τοϋ 1101 a 22-b 9
βελτίονος φύσεως (άριστον γάρ πάσι καί 1154 b 2 1 - 3 1 (?)
πάσαις τό μή γενέσθαι)· τό μέντοι μετά τούτο 1171 a 21—b 27
1177 b 25 (vgl. 1098 a 1 8 - 2 0 , 1100 a 1 - 5 )
καί τό πρώτον των άνθρώποις άνυστών, δεύ-
1178 a 2 2 - 2 3
τερον δέ, τό γενομένους άποθανειν ώς τάχιστα.' 20 De anim. 406 b 2 6 - 4 0 8 a 30
δήλον οΰν (οτι) ώς οϋσης κρείττονος τής έν τφ 408 b 3 0 - 4 0 9 a 30
τεθνάναι διαγωγής ή τής έν τφ ζήν, οϋτως 415 a 25—b 2 (vgl. Pol. 1252 a 2 8 - 3 0 , Gen.
άπεφήνατο." μυρία δ' έπί μυρίοις άν τις εχοι an. 731 a 24, 731 b 24, 735 a 17, 760 a 35)
τοιαύτα παρατίθεσθαι προς ταύτό κεφάλαιον· 424 a 1 9 - 2 1 (vgl. De sens. 450 a 30)?
429 a 1 0 - 4 3 2 a 14
άλλ' ούκ άναγκαΐον μακρηγορεϊν. 25
Metaph. 984 b 1 8 - 2 0 (vgl. Antigonos mir. 3; Plin. nat.
hist. 7. 174; Lukian ene. musc. 7, Tert. De an.
44)
66 1070 a 2 4 - 2 6
Proclus in Plat. Tim. Comm. III 3 2 3 , 1 6 - 3 2 4 , 4 ed. Diehl (ad Gen. anim. 736 b 28
43 A) Pol. 1340 b 1 7 - 1 9
30 Top. 110 b 2 - 4
Αί δέ εις π ο τ α μ ό ν έ ν δ ε θ ε ΐ σ α ι π ο λ ύ ν 111 b 5 - 8
οϋτε έ κ ρ ά τ ο υ ν οϋτε έ κ ρ α τ ο ϋ ν τ ο . 1 1 1 b 2 6 - 3 1 (vgl. Anal. post. 99 b 25ff.)
120 b 3 - 5 (vgl. 120 b 22/23, 123 a 13/14,
Τήν ψυχήν τφ σώματι συνήψεν άμέσως,
16/17, 25/26; Anal. post. 91 a 3 5 - b 1)
πάντα τά περί καθόδου ψυχής ύπεκτεμών 126 b 3 5 - 1 2 7 a 2
προβλήματα, τον 'προφήτην', τούς 'κλήρους', 35 1 28 b 19/20
τούς 'βίους', τάς 'αιρέσεις', τον 'δαίμονα', τήν 132 b 11
'έν τφ πεδίφ τής Λήθης κατασκήνωσιν', τούς 140 b 2 - 5
167 b 2 4 - 3 6
'ύπνους', τό 'πόμα τής Λήθης', τάς 'βροντάς'
καί πάντα, όσα ό έν Πολιτείςι μϋθος διεξήλθεν. 2. Vermutbare Hauptprobleme
άλλ' ούδέ τά μετά τήν εξοδον αύτής έν τούτοις 40
Die Situation ist für diesen Dialog in doppelter Weise sin-
παραδώσει δείματα, τους 'ποταμούς', τον gulär: einmal entspricht ihm thematisch eine ganze Pragma-
'Τάρταρον', τούς 'άγριους έκείνους καί δια- tie und sodann dürfte schon der späthellenistische Peripatos
πύρους' δαίμονας, τούς 'άσπαλάθους', τό konstatiert haben, daß zwischen dem Dialog und der Prag-
'στόμιον', τήν 'τρίοδον', τούς 'δικαστάς', περί matie De anima bedeutende Lehrdifferenzen bestehen; frei-
lich reduzieren sich diese, sowie klar wird, daß die beiden
ών ö τε έν Πολιτείςι καί ό έν Γοργίςι καί ό έν Φαί- 45
Texte völlig verschiedene Absichten verfolgen. Der Schwer-
δωνι μύθος άνεδίδαξε. τίς ουν, φαίης άν, αιτία punkt der Pragmatie liegt auf der Beschreibung der Seele als
τής τούτων παραλείψεως; οτι, φήσω, τό πρέπον Prinzip des Lebens für alles Lebendige; die Sonderstellung
296 Περί ψυχής - Περί εύχής
des Menschen dem Tiere gegenüber wird nur in zweiter Linie
berücksichtigt. Der Schwerpunkt des Dialogs ist durch den
szenischen Ausgangspunkt vorgezeichnet: Wesensbestim-
mung der Seele, sofern sie den Tod überdauert und als ν ο ϋ ς
in einer qualifizierten Korrelation zu den ν ο η τ ά überhaupt
und zum ν ο ϋ ς α ύ τ ό ν ν ο ώ ν (Metaph. 1072 b 19/20) steht.
Die Auseinandersetzung mit fremden Thesen wird einen
erheblichen Raum eingenommen haben; nicht nur von der
Deutung der Seele als αρμονία, sondern auch von der See-
lenlehre des Xenokrates u.a. muß die Rede gewesen sein.
Dazu kam als Gegengewicht ein Mythos; wie derjenige des
platonischen Phaidon zeitgenössische Naturphilosophie
berücksichtigte, so scheint derjenige unseres Dialoges Anre-
gungen aus dem Reisebericht des Pytheas von Massalia auf-
genommen zu haben (vgl. Frg. 790, 872, 892)
14. Περί εύχής. α'
Vgl. Platon D L 3,58: Εύθύφρων ή περί όσιου
[Platon] D L 3,59: 'Αλκιβιάδης δ ε ύ τ ε ρ ο ς ή περί εύχής
Xenokrates D L 4,12: Περί εύσεβείας
Theophrast D L 5,50: Περί εύσεβείας
Herakleides Pontikos D L 5,86: Περί εύσεβείας ε '
Epikur bei Cie. De nat. deor. 1,115: περί ό σ ι ό τ η τ ο ς
Persaios D L 7,36: Περί άσεβείας
Ps.-Pythagorea des 2. Jhd. v.Chr.:
[Diotogenes] Stob. ecl. 3,1.100, Περί ό σ ι ό η τ ο ς
[Kleinias] Stob. ecl. 3,1.75,76 Περί ό σ ι ό τ η τ ο ς καί εύ-
σεβείας
[Theano] Stob. ecl. 1.10.13 Περί εύσεβείας
Favorinos bei Phrynichos s.v. διδοϋσιν (p. 315R.): Περί
εύχής
Max Tyr. or. 5 εί δει εϋχεσθαι (vgl. Cl. Alex. Strom. 7,38-
41; 44,1-2; 47,1-3; 4.171; Orig. c. Cels. 2.68)
67,1
Simplicius Comm. in De coel. p. 485,5-29, ed. Heiberg ( C A G
V I I ) (ad 292 b 10)
Ειπών, οτι χρή περί των ούρανίων μή ώς
περί άψύχων άλλ' ώς περί εμψύχων καί
πρακτικών διανοείσθαι, καί τάς διαφοράς των
πραττόντων παραδούς έπ'ι το προκείμενον
έρχεται την λύσιν τοΰ άπορηθέντος άποδιδούς,
ώς μέν ό 'Αλέξανδρος λέγει, τφ πρώτψ φηθέντι
προς τήν της αιτίας άπόδοσιν χρώμενος τφ
τοις μέν άριστα εχουσι μή δειν πράξεως, τοις
δε όλίγης δεΐν προς τό τυχειν τού άριστου, τοις
δέ πλείονος, μήποτε δέ και τον δεύτερον
μίγνυσι διορισμόν τον τήν όλίγην κίνησιν μή
άεί κρείττονα, άλλα καί χείρονά ποτε δει-
κνύντα τής πλείονος, λέγει ούν, οτι τών
όντων οϋτε τό πρώτον δείται πράξεως οϋτε τό
εσχατον, τό μέν εσχατον, οτι μηδέ τυγχάνει
προσεχώς τοΰ τέλους, τό δέ πρώτον, ότι ού
διώρισται τοϋ άγαθοϋ, άλλα κατά τήν έαυτοϋ
s ούσίαν εχει αύτό καί μετέχει αύτοϋ. καί
εϊη αν τό μέν εχειν έπΐ τής ύπερουσίου
λέγων άγαθότητος καί τοϋ ένός, τό δέ μετέχειν
έπί τοϋ νοϋ τοϋ προσεχώς ήνωμένου τφ άγαθφ
και μετέχοντος αύτοϋ· τό μέν γάρ κατά τήν
ίο έαυτοϋ τι προβεβλημένον ούσίαν εχειν λέγεται,
τό δέ άπ' άλλου λαμβάνον μετέχειν ότι γάρ
έννοεί τι καί ύπέρ τον νοϋν και τήν ούσίαν ό
'Αριστοτέλης, δήλος έστι προς τοις πέρασι τοϋ
Περί εύχής βιβλίου σαφώς ειπών, οτι "ό θεός ή
is νοϋς έστιν ή καί έπέκεινά τι τοϋ νοϋ". τό δέ δι'
ολίγων κινήσεων άφικνεϊται προς τό έαυτοϋ
τέλος- διττόν δέ τό τέλος, τό μέν πάντων
άριστον και τελικώτατον, τό δέ μερικώτερον
και ή όλίγη κίνησις διττή, ή μέν ώς συνηρηκυία
20 τό πλήθος τών κινήσεων καί έν αύτη καί δια
τοϋτο τοϋ κοινού καί ολου τυγχάνουσα τέλους,
ή δέ μέρος ούσα τών πολλών καί διά τοϋτο προς
μερικόν άνατεινομένη. καί δήλον, οτι ή μέν
κρείττων έστί τών πολλών κινήσεων, ή δέ
25 καταδεεστέρα, ώστε τό διά πλειόνων πράξεων
καί ένεργειών τυγχάνον τοϋ τέλους μέσον άν
εϊη τοϋ δι' ολίγων.
67,2
30
Ammonius Comm. in De Interpr. p. 242,19—243,4 ed. Busse
( C A G IV, 5) (ad 22 b 2 9 - 2 3 a 18)
Έπεί δέ τάς μετά λόγου δυνάμεις άπάσας
τών έναντίων ειναί φησιν, έπί μέν άνθρώπων
35 τό λεγόμενον φανερόν, εϊτε τεχνικόν λαμ-
βάνοις τόν λόγον εϊτε καί προαιρετικόν ό γάρ
ύγιάσαι δυνάμενος δύναται κα'ι μή ύγιάσαι. καί
ετι φανερώτερον έπί τών κατά προαίρεσιν γι-
νομένων, έφ' ών και αί βουλαί χώραν εχουσιν
40 ό γοΰν λούσασθαι ή βαδίσαι δυνάμενος καί μή
λούσασθαι δύναται καί μή βαδίσαι- κύριοι γάρ
έσμεν, ώς διά πλειόων κατεσκεύασται πρό-
τερον, τής έαυτών προαιρέσεως καί έφ' ήμϊν
έστι τό πράττειν έκαστο ν τών κατά προαίρεσιν
45 γινομένων καί τό μή πράττειν. έπί δέ τών θεών
τί έροϋμεν; ώσπερ άπορεϊ καί ό 'Αλέξανδρος- ή
γάρ ούκ είναι μετά λόγου τάς δυνάμεις αύτών
 Περί εύχής - Περί εύγενείας
φήσομεν, εϊπερ είσίν ώρισμέναι καί άε'ιώσαύτως
εχουσαι πάσης έξηρημέναι μεταβολής, ή εϊπερ
είσί μετά λόγου, καί αύτάς είναι των άντι-
κειμένων όμολογήσομεν. λύει ούν όρθώς
εκείνος τήν άπορίαν, λόγον ένταϋθα παρειλή-
φθαι λέγων τον διανοητικόν καί άπό τού
άτελούς έπί το τέλειον προϊόντα καί άπό των
προτάσεων έπί τά συμπεράσματα, οιός έστιν ό
ήμέτερος, άλλ' ού τον νοερόν καί κατά μίαν
άπλήν ένέργειαν καί άεί έστώσαν άπαντα
όρώντα τά όντα, οίον είναι αύτός άποφαίνεται
τον των θεών νουν, έξηρημένον τε παντελώς
της ϋλης καί τή ούσίςι σύνδρομον έχοντα τήν
ένέργειαν. μήποτε δέ ούδέ προσήκει φέρειν
έπ' έκείνων τό τοϋ λόγου τούτου όνομα· νούς
γαρ αύτούς ό 'Αριστοτέλης άξιοϊ προσαγορεύ-
ειν, καί που καί τοϋ νου σεμνοτέραν έχε ι ν
ένδείκνυται φύσιν.
Anhang
1. Abschnitte in den erhaltenen Pragmatien, die in besonderer
Weise den Dialog Περί εύχής vorauszusetzen scheinen:
NE 1 0 9 9 b l l —14 (vgl. Max. Tyr. p. 4.37ff. und 61,4ff. ed.
Hob.; Cie. Nat. deor. 3.86-88; SVF 3.32.215 Plut,
mor. 1075 EF
1129b 1 - 6
1134b 1 8 - 2 4
1158b35—1159a8
1165a 1 4 - 1 8
1179a22—32
Pol. 1257 b 1 5 - 1 7
Top. 126a34—b 1 (vgl. Plin. nat. hist. 2.27; Aet. I 7.3; Orig.
c. Cels. 3,70/71; 5,23; Alex. De fato, 200.20 ed. Bruns;
Porphyr, adv. Christ. Frg. 94 Harnack)
2. Vermutbare Hauptprobleme.
Die zentrale Frage war ohne Zweifel diejenige, worum man
beten solle. Welches sind die törichten Gebete, die entweder
unerfüllbar sind oder deren Erfüllung Unglück bringt, und
welche Gebete entsprechen der Bestimmung des Menschen
und dem Wesen der Gottheit am meisten?
Gerade diese Fragestellung wird ja wohl auch zu zahlreichen
mythischen und historischen Exempla Anlaß geboten haben.
Daneben mußte sich der Dialog auch mit der doppelten Frage
auseinandersetzen: Was kann und darf das Gebet grund-
sätzlich beabsichtigen? Wie kann die Absicht des Gebetes
mit der Unveränderlichkeit der Gottheit in Übereinstimmung
gebracht werden? Man hat dabei als Ausgangspunkt etwa
an Piaton Rep. 3 6 2 E - 3 6 7 E und Legg. 9 0 5 D - 9 0 7 B zu
denken. Daß die These des Aristoteles derjenigen Epikurs
bei Cie. De nat. deor. 1,56 und 116 nahe kam, darf ange-
nommen werden.
297
15. Περί εύγενείας α'
Vgl. Metrodoros voli Lampsakos DL 10,1: Περί εύγενείας
Diogenes von Babylon Athen. 168 Ε: Περί εύγενείας
Der Traktat [Plutarchs] De nobilitate, der nur in einer latei-
5
nischen Bearbeitung erhalten ist, benutzt nicht nur eine echte
Abhandlung Plutarchs Περί εύγενείας (Frg. 139-141 Sandb.),
sondern auch anderweitiges altes Material. Daß sich darunter
auch solches aus dem aristotelischen Dialog befindet, ist zu ver-
muten.
10
68
Stob. Eel. IV. 29,24 p. 710.6-16 Hense
Έ κ τών Αριστοτέλους Περί εύγενείας
Όλως δε περί εύγενείας έγώ άπορώ, τίνας
15
χρή καλειν τούς εύγενεϊς. Είκοτως γ', εφην,
τούτο σύ διαπορών καί γαρ παρά τών πολλών
καί μάλλον παρά τών σοφών τά μεν άμφισβητεί-
ται τά δ' ού λέγεται σαφώς, εύθύς τά περί τής
δυνάμεως, λέγω δέ τούτο, πότερον τών τιμίων
20
έστί καί σπουδαίων ή, καθάπερ Λυκόφρων ό
σοφιστής εγραψε, κενόν τιπάμπαν. εκείνος γαρ
άντιπαραβάλλων έτέροις άγαθοϊς αύτήν εύγεν-
είας μέν ούν' φησίν 'άφανές τό κάλλος, εν λόγψ
δέ τό σεμνόν, ώς προς δόξαν ούσαν τήν αϊρεσιν
25
αύτής, κατά δ' άλήθειαν ούθέν διαφέροντας
τούς άγενεϊς τών εύγενών'.
69
30 Stob. Eel. IV 29.25 p. 711.1-712.13 Hense
Έ κ τών 'Αριστοτέλους Περί εύγενείας
'Αμφισβητείται δέ καθάπερ καί περί τού
πηλίκον άγαθόν έστιν, ούτω καί τίνας δει καλείν
εύγενεΐς. οί μέν γαρ τους έξ άγαθών γονέων
35 εύγενείς είναι νομίζουσι, καθάπερ και Σωκρά-
της· δια γαρ τήν 'Αριστείδου άρετήν και τήν
θυγατέρα αύτού γενναίαν είναι. Σιμωνίδην δέ
φασιν άποκρίνασθαι διερωτώμενον τίνες εύγε-
νεις, τούς έκ πάλαι πλουσίων φάναι· καίτοι κατά
40 τούτον τον λόγον ούκ όρθώς έπιτιμώσιν Θεό-
γνις ούδ' ποιητής ó ποιήσας ώς ότι
τήν μέν εύγένειαν αίνούσιν βροτοί,
μάλλον δέ κηδεύουσι τοισι πλουσίοις.
ή προς Διός ούχ αίρετώτερος ό πλουτών αύτός
45 ή ού ό προπάππος ή τών προγόνων τις πλούσιος
ήν, αύτός δέ πένης; Πώς γάρ ουκ, είπε. Καί δέοι
δ' αν κηδεύειν τοις πλουσίοις μάλλον ή τοις
298
εύγενέσιν. εύγενεις γάρ οί πάλαι, κρείπους δέ
οί νϋν. οϋκουν ομοίως κάν τις ύπολαμβάνη ού
τούς εύγενεις είναι τούς έκ πάλαι πλουσίων
άλλα τους έξ άγαθών πάλαι; κρείττων γαρ αν
δόξειεν άρχαίας άρετής πρόσφατος, καί με-
τέχειν μάλλον εκαστον πατρός ή προπάππου·
αίρετώτερον δ' αύτόν είναι σπουδαιον, άλλ' ού
τον πρόπαππον ή τινα των άλλων προγόνων.
Όρθώς, εφη, λέγεις. ΤΑρ' ούν ούκ έπεί έν
μηδετέρφ τούτων όρώμεν τήν εύγένειαν, σκεπ-
τέον άλλον τρόπον. Τίνα τοϋτον λεκτέον.
Σκεπτέον δή, εφη. TÒ εύ σημαίνει τι δήπου των
έπαινετών καί σπουδαίων, οίον τό 'εύπρόσω-
πον' καί τό 'εύόφθαλμον'· άγαθόν γάρ τι ή
καλόν σημαίνει κατά τοϋτον τόν λόγον. Πάνυ
γ', ειπεν. Ούκοϋν εύπρόσωπον μέν έστιτό έχον
άρετήν προσώπου, εύόφθαλμον δέ τό οφθ-
αλμού άρετήν; Οϋτως, ειπεν. Άλλα μήν εστι
γένος τό μέν σπουδαιον, τό δέ φαύλον άλλ' ού
σπουδαιον. Πάνυ γ', ειπεν. Σπουδαιον δέ γέ
φαμεν εκαστον κατά τήν αύτοϋ άρετήν είναι,
ώστε και γένος σπουδαιον ώσαύτως. Οϋτως,
είπε. Δήλον άρ\ έφην, οτι εστίν ή εύγένεια
άρετή γένους.
70
Stob. Ed. IV. 2 9 . 5 2 p. 7 2 2 , 2 2 - 7 2 4 , 9 Hense
Έ κ τών Αριστοτέλους Περί εύγενείας.
Φανερόν τοίνυν, εφην έγώ, περί ών πάλαι
διηπορήσαμεν, διά τί ποτε οί έκ πάλαι πλουσίων
ή οί έκ πάλαι σπουδαίων εύγενέστεροι δοκού-
σιν είναι μάλλον τών σύνεγγυς τάγαθά κεκτη-
μένων. αύτός γάρ έγγύτερος σπουδαίος ών ή
πάππου σπουδαίου τετυχηκώς, ώστ' εϊη αν
εύγενής ό άγαθός άνήρ. καί τίνες είρήκασιν
οϋτως έκ τούτου διελέγχειν προσποιούμενοι
τού συλλογισμού τήν εύγένειαν, ώσπερ φησί
καί Εύριπίδης, ούχί τών έκ πάλαι σπουδαίων
εύγένειαν φάμενος είναι, άλλ' όστις άνήρ άγα-
θός άπλώς. τό δ' ούκ εστίν άλλ' όρθώς ζητοϋ-
σιν οί τήν άρχαίαν άρετήν προτιθέντες. τά δ'
αϊτια εϊπωμεν τούτων, οτι ή μέν εύγένειά έστιν
άρετή γένους, ή δ' άρετή σπουδαίων· σπου-
δαιον δ' έστί γένος, έν φ πολλοί σπουδαίοι
πεφύκασιν έγγίνεσθαι. συμβαίνει δέ τό τοιού-
τον, όταν έγγένηται άρχή σπουδαία έν τφ
Περί εύγενείας
γένει - ή γάρ άρχή τοιαύτην έχει τήν δύναμιν,
πολλά παρασκευάζειν οΐά περ αύτή. τούτο γάρ
έστιν άρχής έργον, ποιήσαι οίον αύτή ετερα
πολλά, όταν ούν έγγένηται τοιούτος εις τις
5 έν τφ γένει καί οϋτω σπουδαίος ώστ' εχειν τό
άπ' έκείνου άγαθόν πολλάς γενεάς, τούτο
σπουδαιον άνάγκη είναι τό γένος, πολλοί γάρ
έσονται σπουδαίοι άνθρωποι άν τε άνθρώπων
ή τό γένος, άν τε ϊππων, ϊπποι, ομοίως δέ καί
ίο έπί τών άλλων ζφων. ώστ' εύλόγως ούχ οί πλού-
σιοι ούδ' οί άγαθοί, άλλ' οί έκ πάλαι πλουσίων ή
έκ πάλαι άγαθών εύγενείς ειεν άν. ζητεί γάρ
ó λόγος τάληθή. άρχή γάρ άνωθεν πάντων, ού
μήν άλλ' ούδ' οί έκ προγόνων άγαθών εύγενεις
is πάντως, άλλ' οσοις τυγχάνουσιν άρχηγοί τών
προγόνων όντες (άγαθοί). όταν μέν ούν αύτός
άγαθός (ή), μή έχη δέ τοιαύτην δύναμιν της
φύσεως ώς τίκτειν πολλούς όμοιους, ούκ εχει
άρχή ν (εύγενείας. έν οσοις δέ εχει) τοιαύτην
20 δύναμιν, έν τούτοις άρχή τού γένους, καί
εύγενεις οί άπό τούτου τού γένους όντες, ούκ
έάν ό πατήρ εύγενής ή, άλλ' εάν ό άρχηγός τού
γένους, ού γάρ δι' αύτόν ό πατήρ έγέννησεν
άγαθόν, άλλ' οτι έκ τοιούτου γένους ην.
25
71,1
Plutarch. Aristeides 27.1—3 ed. Ziegler
Καί τάς μέν θυγατέρας ίστορούσιν έκ τού
30 πρυτανείου τοις νυμφίοις έκδοθήναι δημοσίςι,
τής πόλεως τόν γάμον έγγυώσης καί προίκα
τρισχιλίας δραχμάς έκατέρςι ψηφισαμένης-
Λυσιμάχψ δέ τφ υίφ μνάς μέν έκατόν άργυ-
ρίου καί γής τοσαύτα πλέθρα πεφυτευμένης
35 έδωκεν ό δήμος, άλλας δέ δραχμάς τέσσαρας
εις ήμέραν έκάστην άπέταξεν, Άλκιβιάδου τό
ψήφισμα γράψαντος. ετι δέ Λυσιμάχου θυγα-
τέρα Πολυκρίτην άπολιπόντος, ώς Καλλι-
σθένης φησί, καί ταύτη σίτησιν όσην καί τοις
40 Όλυμπιονίκαις ό δήμος έψηφίσατο. Δημήτριος
δ' ό Φαληρεύς καί 'Ιερώνυμος ό 'Ρόδιος καί
Άριστόξενος ό μουσικός καί 'Αριστοτέλης (εί
δή τό γε Περί εύγενείας βιβλίον έν τοις γνη-
σίοις 'Αριστοτέλους θετέον) ίστορούσι Μυρτώ
45 θυγατριδήν 'Αριστείδου Σωκράτει τφ σοφφ
συνοικήσαι, γυναίκα μέν έτέραν εχοντι, ταύτην
δ' άναλαβόντι χηρεύουσαν διά πενίαν καί τών
 Περί εύγενείας - Περί ήδονής
άναγκαίων ένδεομένην. προς μέν ούν τούτους
ίκανώς ό Παναίτιος έν τοις Περί
Σωκράτους άντείρηκεν ό δε Φαληρεύς έν τφ
Σωκράτει φησί μνημονεύειν 'Αριστείδου θυγα-
τριδοϋν εύ μάλα πένητα Λυσίμαχον, ός έαυτόν
μέν έκ πινακίου τινός όνειροκριτικοϋ παρά το
Ίακχείον λεγόμενον καθεζόμενος εβοσκε.
71,2
Athen, ed. Kaibel 555 C - 5 5 6 Β
Κλέαρχος δ' ό Σολεύς έν τοις Περί παροι-
μιών 'έν Λακεδαίμονι, φησί, τούς άγάμους αί
γυναίκες έν έορτη τινι περί τον βωμόν ελκουσαι
φαπίζουσιν, ϊνα τήν έκ τοϋ πράγματος ϋβριν
φεύγοντες φιλοστοργώσί τε και έν ώρςι
προσίωσι τοις γάμοις. έν δε 'Αθήναις πρώτος
Κέκροψ μίαν ένι εζευξεν, άνέδην το πρότερον
ούσών τών συνόδων και κοινογαμίων όντων,
διό καί εδοξέ τισιν διφυής νομισθήναι, ούκ
είδότων τών πρότερον διά τό πλήθος τόν
πατέρα.' έκ τούτων ούν τις ορμώμενος μέμ-
ψαιτ' άν τούς περιτιθέντας Σωκράτει δύο γαμε-
τάς γυναίκας, Ξανθίππην και τήν 'Αριστείδου
Μυρτώ, ού του δικαίου καλουμένου (οί χρόνοι 25
γάρ ού συγχωροϋσιν) άλλά τοϋ τρίτου άπ'
έκείνου. είσί δε Καλλισθένης, Δημήτριος ό
Φαληρεύς, Σάτυρος ό περιπατηρικός, Άριστό-
ξενος, οις τό ένδόσιμον 'Αριστοτέλης εδωκεν
ίστορών τούτο έν τφ Περί εύγενείας· εί μή
άρα συγκεχωρημένον κατά ψήφισμα τούτο
έγένετο τότε διά σπάνιν άνθρώπων, ώστ' έξει-
ναι καί δύο εχειν γυναίκας τον βουλόμενον,
όθεν καί τούς τής κωμψδίας ποιητάς άποσιωπή-
σαι τούτο, πολλάκις τοΰ Σωκράτους μνη- 35
μονεύοντας. παρέθετο δε (τό) περί τών γυναι-
κών ψήφισμα Ιερώνυμος ό 'Ρόδιος, όπερ σοι
διαπέμψομαι εύπορήσας τοΰ βιβλίου, άντειπε
δε τοις λέγουσι περί τών Σωκράτους γυναικών
Παναίτιος ó 'Ρόδιος. 40
Anhang
1. Abschnitte in den erhaltenen Pragmatien, die in besonderer
Weise den Dialog Περί ε ύ γ ε ν ε ί α ς vorauszusetzen scheinen: 45
NE 1099 b 3/4
1122 b 2 9 - 3 3
299
1124 a 20-26
1131 a 28
Pol. 1255 a 3 2 - b 4 (auch in Ps. Plut. De nobil. 6 zitiert)
1282 b 30-1283 a 3
(auch in Ps. Plut. De nobil. 8
1283 a 33-37
zitiert)
1286 b 22-27
1294 a 19-25
1296 b 18, 22
1302 b 1-4
Rhet. 1360 b 31-38
1390 b 14-31
2. Vermutbare Hauptprobleme.
Der Dialog dürfte in einem systematischen Zusammenhang
mit dem Dialog Περί πλούτου stehen. Bei Aristoteles selbst
bilden πλούτος und εύγένεια neben άρετή und έλευθερία
die vier grundlegenden Qualifikationen, auf die sich der
Anspruch auf die Regierung des Staates stützen kann und an
denen sich dann auch die Staatsformen wesentlich unter-
scheiden. Es ist wohl auch kein Zufall, daß der Epikureer
Metrodor und der Stoiker Diogenes von Babylon sowohl
Περί πλούτου wie auch Περί ε ύ γ ε ν ε ί α ς geschrieben zu
haben scheinen. Aristoteles selbst wird im Dialog eine Ver-
mittlung gesucht haben zwischen der These (a), daß die
εύγένεια eine bloße Sache des Zufalls und der Konvention
sei derart, daß die wahre ευγένεια ausschließlich in der
άρετή des Einzelnen selbst bestehe, und der These (b), daß
Anlage und Bereitschaft zur άρετή in einem gewissen
Umfang erblich seien, man also von einem Menschen, der
von einer langen Reihe von ε ύ γ ε ν ε ΐ ς abstammt, erwarten
könne, daß er selbst mehr άρετή besitze als andere; da
bezeichne εύγένεια die Tatsache, daß es nicht gleichgültig
sei, welche Vorfahren man besitze.
Anzunehmen ist, daß die These (b) stark das Uebergewicht
besaß, was faktisch auf eine Distanzierung von Piaton (Protag.
319 Dff., 326 Eff., Menon 93 Β ff.), noch mehr von Anti-
sthenes (DL 6,1) hinauslief. Dies kann neben dem histori-
schen Problem der Zweitehe des Sokrates den Anstoß zur
Verdächtigung des Dialogs gegeben haben; ernsthafte Grün-
de, ihn Aristoteles abzusprechen gibt es nicht.
Daß dieser Dialog zahlreiche historische Beispiele nach bei-
den Richtungen enthielt (vgl. Ps. Plut. De nobil. 2), ist von
vorne herein anzunehmen. Ob etwa über die εύγένεια des
Thaies (DL 1,22) oder des Anaxagoras (DL 2,6) gesprochen
war, können wir nicht wissen; möglich wäre es. Belege in
erheblicher Zahl hat Euripides geboten (Stob. ecl. 4. 29.
40-50).
16. Περί ήδονής α'
Vgl. Platon Dl 3,58: Φίληβος ή περί ή δ ο ν ή ς
Speusippos
DL 4,4: Περί ή δ ο ν ή ς α'
DL 4,4: 'Αρίστιππος ό Κυρηναιος
4,5: 'Αρίστιππος
300 Περί ήδονής - 'Αλέξανδρος
Xenokrates D L 4,12: Περί ή δ ο ν ή ς α' β'
Antisthenes DL 6,17: Περί ή δ ο ν ή ς
Theophrast D L 5,44:
Περί ή δ ο ν ή ς ώ ς 'Αριστοτέλης α'
Περί ή δ ο ν ή ς α λ λ ο α'
Herakleides Pontikos D L 5,88: Περί ή δ ο ν ή ς
Chamaileon (-Theophrast) Athen. 273 C, 347 C: Περί ή δ ο ν ή ς
Straton D L 5,59: Περί ή δ ο ν ή ς
Dionysios von Herakleis D L 7,167: Περί ή δ ο ν ή ς δ '
Kleanthes D L 7,175: Περί ή δ ο ν ή ς
Chrysippos D L 7,103: Περί ή δ ο ν ή ς
Anhang
1. Abschnitte in den erhaltenen Pragmatien, die in besonderer
Weise den Dialog Περί ή δ ο ν ή ς vorauszusetzen scheinen:
NE 1094 a 2 - 3 , 1101 b 2 7 - 3 1 , 1172 b 9 - 1 5
1095 b 16/17, 1 9 - 2 2
1099 a 7 - 2 1
1104 b 3 - 1 1 0 5 a 13
1109 a 1 4 - 1 9 , 110999 b 1 - 1 2
1110 b 9 - 1 5
1113 a 33—b 2
1117 a 32—b 16
1117 b 2 3 - 1 1 1 9 b 18 ( π ε ρ ί σ ω φ ρ ο σ ύ ν η ς )
1147 b 2 1 - 3 1
1149 b 2 7 - 3 0
1152 b 1 - 1 1 5 4 b 31 ( π ε ρ ί ή δ ο ν ή ς I)
1157 b 1 4 - 1 7 , 1158 a 2 2 - 2 6
1172 a 1 9 - 1 1 7 6 a 29 (περί ή δ ο ν ή ς II)
1176 b 1 0 - 2 7 , 1177 a 6 - 1 1
Top. 106 a 3 6 - b 1
112 b 2 1 - 2 6
114 b 7 - 8
117 a 23-24
120 a 7-27
120 b 17-20
121 a 30-39
160 b 19-22
2. Vermutbare Hauptprobleme.
Die große Zahl der Paralleltitel und die Ausführlichkeit der
Behandlung des Problems in der N E steht in auffallendem
Kontrast zur Tatsache, daß der Dialog kein einziges Mal
zitiert wird. Ζ. T. erklärbar ist dies vielleicht daher, daß ein
Text Περί ή δ ο ν ή ς zwischen Aristoteles und Theophrast
strittig war; Theophrasts Περί ή δ ο ν ή ς wird mehrfach zitiert.
Die Doktrin wird im wesentlichen derjenigen der drei großen
Untersuchungen Περί σ ω φ ρ ο σ ύ ν η ς bzw. Περί ή δ ο ν ή ς in
der N E entsprochen haben. Da sind 1 1 5 2 b 1 — 1 1 5 4 b 3 1 u n d
1172 a 19—1176 a 29 streckenweise derart nach These und
Gegenthese gegliedert und in den Formulierungen derart
lebendig (so die spitzige Bemerkung 1153 a 2 3 - 2 7 , die auf
Plat. Gorg. 462 B - 4 6 5 E zielt, oder 1172 a 2 7 - b 18), daß
man vermuten wird, Aristoteles habe sich relativ eng an
den Dialog gehalten. In dieselbe Richtung weisen einzelne
Ausdrücke, die weiter gewirkt haben: zu 1152 b 2 vgl. Cie.
De fin. 1,32, zu 1153 b 19 vgl. Cie. Tusc. disp. 5,24 (unter
dem Namen Theophrasts s. o.).
Der Dialog wird demnach die verschiedenen Ebenen, auf
5 denen die ή δ ο ν ή wirkt, unterschieden haben: 1. Als Freude
an dem, was man tut, ist sie eng mit der ά ρ ε τ ή und der
Eudaimonie verbunden und unentbehrlich in der Erziehung
zur ά ρ ε τ ή . 2. Im besondern hängt sie mit der Aktivität der
fünf Sinnesorgane zusammen, wobei zwischen den drei oberen
und den zwei unteren unterschieden wird. Das Sehen vor
io allem ist die Präfiguration der philosophischen Erkenntnis.
Umgekehrt verbindet die ή δ ο ν ή des Schmeckens und
Tastens den Menschen mit dem Tiere. 3. So ist auch mit einer
ή δ ο ν ή zu rechnen, die den Menschen zum Tiere macht und
zuweilen als die alleinige Verführerin zum Schlechten auf-
gefaßt wird.
15 Daneben wird es an Polemik gegen Speusippos und gegen
manche Positionen Piatons nicht gefehlt haben. Ein mit
unsern Mitteln nicht lösbares Problem ist es, ob unser Dialog
die alleinige Quelle aller Mitteilungen über die ή δ ο ν ή - L e h r e
des Eudoxos darstellt; bekanntlich gibt es über diese Lehre
kein einziges von Aristoteles unabhängiges Zeugnis, und was
20 Aristoteles sagt, macht den Eindruck, ein publiziertes Werk
zum Hintergrund zu haben. Allerdings wird man die
Möglichkeit, daß nicht ein Dialog des Aristoteles, sondern
ein solcher des Speusippos oder Xenokrates in Frage kommt,
nicht ausschließen. Doch auch dann bleibt bestehen, daß
Aristoteles seine von Speusippos (und wohl auch von Xeno-
25 krates) abweichende Auffassung von der ή δ ο ν ή und von
der Lehre des Eudoxos in einem Dialog ausführlich vertreten
haben wird.
17. 'Αλέξανδρος ή ύπέρ άποικων α'
30
Vergleichbare Titel sind nicht zu nennen.
Unser Titel erscheint nur noch einmal im Schriftensystem bei
Philoponos in Cat. ( C A G XIII 1 ed. Busse) p. 3,24, wo als
Inhalt angegeben wird, ό π ω ς δ ε ι τ ά ς ά π ο ι κ ί α ς ποιεισθαι.
Sinnvoll können nur zwei Fragen gestellt werden: (1) Welche
35
Rolle spielt Alexander in diesem Text? Doppeltitel dieses
Typs finden sich bei Piaton D L 3 , 5 7 - 6 0 ; bei Aristoteles
greifbar nur in Nr. 5 und 13. Bei Piaton bezeichnet der Titel-
name durchwegs einen Gesprächspartner des Sokrates; in
den zwei genannten Fällen bei Aristoteles geben die Titel-
namen nur den szenischen Anlaß des Gesprächs an: in Nr. 5
ist es der Tod des Gryllos bei Mantinea, in Nr. 13 der Tod
des Eudemos vor Syrakus. Bei unserm Titel kann also
Alexander entweder Gesprächspartner oder Anlaß des
Gesprächs gewesen sein. War er Partner bei einem Gespräch,
an dem der Verfasser selbst teilnahm, kann sich das Gespräch
nur während des Aufenthalts des Aristoteles bei Alexander
45 in Makedonien, also in der Jugend Alexanders abgespielt
haben; dies würde die Möglichkeit eröffnen, daß die (nicht
sehr zahlreichen) Angaben über jenen Aufenthalt, die wir
 Αλέξανδρος - Περί βασιλείας
besitzen, zum mindesten teilweise auf diesen Dialog zurück-
gehen. Es kann aber auch ein Gespräch in Athen gewesen
sein, das an Informationen über bestimmte Pläne Alexan-
ders anknüpfte (2) Was bedeutet άποικοι bzw. άποικία?
Hier ist der Sprachgebrauch bis auf die Zeit des Aristoteles
völlig eindeutig, wie die Belege bei Her., Thuk., Xen., Piaton
zeigen. Die wenigen Stellen bei Aristoteles stimmen überein
(Pol. 1252 b 17,21; 1271 b 27, 29; 1290 b 14; 1303 b 3;
1304 b 32; 1319 a 36; vgl. Gen. anim. 740 a 7). άποικία ist
eine Siedlung als Ableger einer schon bestehenden Siedlung,
politisch eine Tochterstadt, deren Bewohner sich von der
Mutterstadt getrennt haben. Die Beziehung zur ursprüng-
liehen οΙκία, von der die άποικοι herkommen, bleibt stets
erhalten. Dies ist wichtig, weil von diesem Sprachgebrauch
her die Militärkolonien, die Alexander in den eroberten Län-
dern Asiens einrichtete, als Stützpunkte ebenso wie zur
Unterbringung der Veteranen seines Heeres, kaum άποικίαι
genannt werden konnten. Die Gründung dieser Alexander-
Städte war staatsrechtlich ein anderer Vorgang als die Ansie-
delung einer Bevölkerungsgruppe, die aus irgendwelchen
Gründen aus ihrer Polis ausgeschieden war, in einem frem-
den Lande. Daran haben wir uns zu halten; und dann ist zu
folgern, daß nicht die Gründungen in Asien (die vom Jahre
330/329 an in Gang kamen) zur Diskussion standen, son-
d e m anscheinend ganz andere Pläne, die Alexander als
junger Mann gefaßt haben mag. E r kann die Absicht gehabt
haben, griechische Poleis zur Entsendung von άποικίαι zu
veranlassen. Vielleicht ist auch zu beachten, daß der Haupt-
teil des Gesprächs in Piatons Nomoi durch den Plan der
Knossier angeregt ist, eine άποικία zu gründen (702 C);
diese Tatsache als solche dürfte Piaton nicht erfunden haben.
In einen vergleichbaren Zusammenhang darf man unsero
Dialog rücken. E r kann von den topographischen Voraus-
setzungen und organisatorischen Forderungen gesprochen
haben, die erfüllt sein müssen, wenn eine άποικία gedeihen
soll. Dazu vgl. Pol. 1326 a 5 - 1 3 2 7 b 15, 1330 a 3 4 - 1 3 3 1
b 23, zwei Abschnitte, die sich durch ihre realistische Pro-
grammatik vom Kontext spürbar abheben. Immerhin muß
auch von der Staatsordnung die Rede gewesen sein. Doch
bleibt da alles offen.
18. Περί βασιλείας α'
Vgl. Platon D L 3,58: Πολιτικός ή π ε ρ ί β α σ ι λ ε ί α ς
Xenokrates D L 4,14: Π ρ ό ς Ά λ έ ξ α ν δ ρ ο ν π ε ρ ί β α σ ι λ ε ί α ς δ '
Theophrast
D L 5,42, Plut. Them. 26: Περί β α σ ι λ ε ί α ς α'
Περί π α ι δ ε ί α ς β α σ ι λ έ ω ς α'
D L 5,47: Π ρ ο ς Κ ά σ α ν δ ρ ο ν π ε ρ ί β α σ ι λ ε ί α ς α'
D L 5,49: Περί βασιλείας α' β '
Straten D L 5,59: Περί β α σ ι λ ε ί α ς γ '
Epikur D L 10,28: Περί β α σ ι λ ε ί α ς
Antisthenes
D L 6,16: Κ ύ ρ ο ς ή π ε ρ ί β α σ ι λ ε ί α ς
D L 6,18: ' Α ρ χ έ λ α ο ς ή π ε ρ ί β α σ ι λ ε ί α ς
301
Kleanthes D L 7,175: Περί β α σ ι λ ε ί α ς
Persaios D L 7,36: Περί β α σ ι λ ε ί α ς
Sphairos D L 7,178: Περί β α σ ι λ ε ί α ς
Euphantos von Olynth D L 2,110: Περί β α σ ι λ ε ί α ς
Ps. Pythagorea des 2. Jhd. v. Chr.:
5 [Diotogenes] Stob. eel. IV 7. 61/62 Η. Περί β α σ ι λ ε ί α ς
[Ekphantos] Stob. eel. IV 6. 22; 7. 64/65/66 Η. Περί βασι-
λείας
[Sthenidas] Stob. eel. IV 7. 63 Η. Περί β α σ ι λ ε ί α ς
io
Anhang
1. Abschnitte der erhaltenen Pragmatien, die in besonderer
Weise den Text Περί β α σ ι λ ε ί α ς vorauszusetzen scheinen:
NE 1095 b 1 9 - 2 2 , 1158 a 2 7 - 3 3 , 1176 b 1 0 - 2 4
1124 a 14, 17, 22; 1155 a 6
15
Pol. 1252 b 1 9 - 2 7
1259 b 1 0 - 1 7
1271 a 1 8 - 2 6
1284 a 3 - 1 2 8 8 a 32
1310 a 3 9 - 1 3 1 5 b 10
20 1332 b 1 6 - 2 7 (vgl. 1325 b 1 0 - 1 4 )
Metaph. 1075 b 3 7 - 1 0 7 6 a 4
2. Vermutbare Hauptprobleme
Schwierigkeiten schafft die Abgrenzung gegen zwei andere
Texte, einmal gegenüber dem Dialog Nr. 4, dessen Gegen-
25 stand mit demjenigen von Περί β α σ ι λ ε ί α ς sich vielfach
berührt haben muß, dann gegenüber dem von Cie. Ep. Att.
12, 40, 2 und 13, 28, 2 erwähnten σ υ μ β ο υ λ ε υ τ ι κ ό ς π ρ ο ς
Ά λ έ ξ α ν δ ρ ο ν , der ein Sendschreiben gewesen sein muß, das
(falls echt) dem König (wohl bald nach seinem Regierungs-
antritt) Ratschläge ό π ω ς β α σ ι λ ε υ τ έ ο ν erteilte (vgl. Vita
30 Marc. Z. 9 4 - 9 8 ) .
Daß Περί β α σ ι λ ε ί α ς ein Dialog war, legt der Aufbau von
Pol. 1284 a 3 - 1 2 8 8 a 32 nahe, wo durch die Überarbeitung
hindurch ein Text greifbar wird, der die Argumente für und
gegen das Königtum und die Herrschaft des Einen Mannes
herausarbeitete und abwog. Wesentlich ist die letzten Endes
Piaton sich annähernde These, daß das Königtum nur dort
sinnvoll ist, wo ein Einzelner alle anderen Staatsbürger
zusammen an ethischer Vollkommenheit überragt. Dieser
darf legitimerweise König sein; es bleibt auch gar keine
andere Wahl als ihn zum König zu machen. E r ist der Erbe
des platonischen Philosophenkönigs. Anzunehmen ist, daß
auch vom Gegenbild des Königs, dem Tyrannos, die Rede
war. Weit mehr als Piaton wird Aristoteles die historischen
Verhältnisse berücksichtigt und an Beispielen gezeigt haben,
von woher die Gefahren kommen, die die Monarchie bedro-
hen, und wie ein wohlberatener Fürst diesen Gefahren
begegnen kann.
Wie weit die Philosophie im engeren Sinne in die Diskussion
einbezogen war, wissen wir nicht. Man möchte annehmen,
daß Aristoteles den ausdrücklichen Nachweis der Unent-
behrlichkeit der Philosophie für den guten Staatsmann und
302 Περί βασιλείας - Περί παιδείας - τόποι προτρεπτικοί

König dem Werk Nr. 12 vorbehalten hat, das ausdrücklich oder dem Staat und dem νόμος als einen allgemeinen Auf-
einem bestimmten Fürsten nahelegte, sich mit Philosophie zu trag anvertrauen solle. Dazu konnte dargestellt werden, wie
befassen. die Erziehung der jungen Menschen zum Bürger des (voll-
kommenen) Staates zu gestalten sei. Das einzige erhaltene
19. Περί παιδείας α' Frg. könnte darauf hinweisen, daß auch die Frage diskutiert
wurde, wie weit die Philosophie auch in dem Sinne „Bil-
dung" sein müsse, daß sie sich auch um die konkreten
Vgl. Theophrast Bedürfnisse des täglichen Lebens kümmert und das Ihrige
DL 5,42: Περί παιδείας βασιλέως α' zur Erleichterung des Lebens beiträgt. Das läuft allerdings
5,50: Περί παιδείας ή περί άρετών ή περί σωφρο- dann darauf hinaus, den Philosophen als Kulturbringer im
σύνης α' weitesten Sinne zu fassen, wie ihn später Poseidonios
Klearchos DL 1,9: Περί παιδείας (bei Seneca Ep.Luc. 90) geschildert hat.
Aristippos DL 2,85: Περί παιδείας
Zenon DL 7,4: περί της 'Ελληνικής παιδείας
Xenophon: Κύρου παιδεία
73-83
Onesikritos DL 6,84: Πώς 'Αλέξανδρος ήχθη
Lysimachos Athen. 252 C: Περί τ η ς 'Αττάλου παιδείας τόποι προτρεπτικοί aus mehreren Dia-
15 logen exzerpiert
72
Diog. Laert. 9,53 ed. Long
73
Iamblichos, Protreptikos p. 34,5-61,4 ed. Pistelli
Kai πρώτος (sc. ό Πρωταγόρας) τήν καλου-
μένην τύλην, έφ' ής τά φορτία βαστάζουσιν, 2ο Εις ταύτό δε φέρει τέλος καί ή τοιάδε
εύρεν, ώς φησιν 'Αριστοτέλης έν τφ Περί έφοδος.
παιδείας- φορμοφόρος γαρ ήν, ώς και 'Επί- 1. Πάσα φύσις ώσπερ έχουσα λόγον ούθέν
κουρος πού φησι καί τούτον τον τρόπον ήρθη μεν είκή ποιεί, ένεκα δέ τίνος πάντα, καί
προς Δημοκρίτου ξύλα δεδεκώς όφθείς. μάλλον τοϋ ενεκά τίνος, το εική έξορίσασα,
25 πεφρόντικεν ήπερ ai τέχναι, ότι καί φύσεως αί
Anhang τέχναι ήσαν μιμήματα.
1. Abschnitte in den erhaltenen Pragmatien, die in besonderer 2. Τοϋ δέ άνθρώπου συνεστώτος φύσει έκ
Weise den Dialog Περί παιδείας vorauszusetzen scheinen: ψυχής τε και σώματος, βελτίονος δέ οϋσης της
NE 1094 b 2 3 - 1 0 9 5 a 2 ψυχής τοϋ σώματος καί άεί τοϋ βελτίονος
1130b25—29, 1 1 8 0 a l 8 - b 2 8 3Q ενεκα ύπηρετουμένου τοϋ χείρονος, και το
Pol. 1263 b 3 6 - 1 2 6 4 a l
σώμα τής ψυχής ενεκά έστι. τής ψυχής δέ το
1282a3—7
1310a 12—36, μέν ήν εχον λόγον, τό δ' ούκ εχον, οπερ καί
1335b2—12 χείρον ώστε τό άλογον ενεκα τοϋ λόγον έχον-
1337a33—1338a 13 τος. έν δέ τφ λόγον εχοντι ó νους- ώστε τοϋ
1337a21—32 35 νοϋ ενεκα πάντα είναι άναγκάζει ή άπόδειξις.
1338a30-b8
Part. anim. 639a l - 6 4 0 b 4
3. Τοϋ δ' αύ νοϋ αί νοήσεις ένέργειαι,
Metaph. 9 9 4 b 3 2 - 9 9 5 a 17 οράσεις ούσαι νοητών, ώς τοϋ όρατικοϋ ένέρ-
1005b2—5 γεια όράν τά όρατά. νοήσεως ούν και νοϋ
1006a5 —11 (ενεκα) πάντα αιρετά τοις άνθρώποις, εϊπερ
Rhet. 1356a29
40 τά μέν άλλα τής ψυχής ενεκα αιρετά, νοϋς δέ
1395 b 27 τό βέλτιστον τών κατά ψυχήν μορίων, τοϋ δέ
βέλτιστου τά άλλα συνέστηκε χάριν.
2. Vermutbare Hauptprobleme.
Wesentlich dürfte die Distinktion des π ε π α ι δ ε υ μ έ ν ο ς vom
4. Πάλιν δέ τών διανοήσεων έλεύθεραι μέν
Fachmann einerseits, vom Laien andererseits gewesen sein, ήσαν οσαι δι' αύτάς αίρεται, δούλαις δέ
also des Gebildeten im strengen Sinn des Wortes, der urteils-
45
fähig ist, ohne in den einzelnen Fragen Spezialist zu sein.
24 έξορίσασα Pisi.: έξορίσασαθαι 31 έστι Vitelli: είναι
Es kann auch die Frage behandelt worden sein, ob man die
39 add. Vulc. 41 μορίων G.: μόνον
Erziehung des Menschen dem einzelnen Bürger überlassen

έοικυίαι αί δι' άλλα τήν γνώσιν άπερείδουσαι-
κρείττον δέ πανταχού το δι' αύτό τοϋ δι' άλλο,
ότι καί το ελεύθερον τοϋ μή τοιούτου.
5. Χρωμένων δή των πράξεων τη διανοίςι,
καν αύτός ύποβάλλπ το συμφέρον καί ταύτη
ήγήται, άλλ' επεταί γε ταύταις καί δείται [γε
και] τοϋ διακονήσοντος σώματος, καί άναπίμ-
πλαται [γε καί] της τύχης, (τη γαρ τύχη ύπόκει-
ται πάντα) ύπέρ ών άποδίδωσι τάς πράξεις ών
ό νοϋς κύριος, καί δια σώματος! αί πολλαί.
6. "Ωστε τών διανοήσεων αί δι' αύτό ψιλόν
το θεωρεϊν αίρεται τιμιώτεραι καί κρείττους
τών προς άλλα χρησίμων δι' αύτάς δέ τίμιοι αί
θεωρίαι καί αιρετή έν ταύταις τοΰ νοϋ ή σοφία,
διά δέ πράξεις αί κατά φρόνησιν ώστε το άγα-
θόν καί τίμιον έν ταϊς κατά σοφίαν θεωρίαις,
θεωρίαις δέ ού δήπου πάλιν ταϊς τυχούσαις· ού
γάρ πάσα άπλώς κατάληψις τίμιον, άλλ' ή τοϋ
άρχοντος σοφοϋ οντος καί της έν τφ παντί
άρχής- αϋτη και σοφίςι σύνοικος καί οίκείως
(θεωρία) άν ύποκέοιτο.
7. Αίσθήσεως μέν οΰν καί νοϋ άφαιρεθείς
άνθρωπος φυτφ γίγνεται παραπλήσιος, νοϋ δέ
μόνου άφηρημένος έκθηριοϋται, άλογίας δέ
άφαιρεθείς μένων δ' έν τφ νφ όμοιοϋται θεφ.
8. Καταργητέον ούν εις δύναμιν της άλο-
γίας τά πάθη, ταΐς δέ τοϋ νοϋ καθαραΐς ένερ-
γείας καί εις έαυτόν και το θείον άφορώσαις
χρηστέον, καί ταις διεξόδοις τοϋ νοϋ ζην μελ-
ετητέον, πάν το της προσοχής ομμα καί τον
( . . . ) έρωτα προς τοϋτον συνάψαντα. ού γάρ δή
τά περί τον θεόν καί τά θεια θεωρητέον τών πρά-
ξεων ενεκα. ού γάρ φασι θεμιτόν είναι χραίνειν
τήν θέαν τοϋ θείου καταδουλούμενον τφ τοϋ
χρησίμου άνθρώποις άναγκαίψ, ούδ' ολως τον
νοϋν άσπαστέον διά τάς χρείας (ούδέ συντάτ-
τεσθαι) εικός προς ταύτας (μόνος γάρ πασών
τών άλλων ας έχομεν έπιτυχής (τοϋ θείου)
δυνάμεων), εμπαλιν δέ καί τάς πράξεις και
πάντα τά άλλα προς νοϋν καί τον θεόν συν-
τακτέον, καί άπό τούτου καί τών κατά μέρος
καθηκόντων τό εύλόγιστον άναμετρητέον. δι-
καία τε γάρ καί κατ' άξίαν ή κρίσις καί μόνη
6.8. del. G. 8 / 9 add. e. g. G. 21 add. e. g. G.
lac. ind. G. 3 6 - 3 8 add. G. sec. Vitelli
τόποι προτρεπτικοί 303
πασών ικανή τήν άληθινήν άνθρώποις εύ-
δαιμονίαν παρασκευάζειν.
9. ΤΩι γάρ τών άλλων διαφέρομεν ζφων, έν
μόνψ δή τούτψ τφ βίψ διαλάμπει, φ ούκ ήν τι
s τυχόν καί ού μεγάλην εχον άξίαν. λόγου μέν γάρ
καί φρονήσεως μικρά τινα καί έν έκείνοις αίθύγ-
ματα, σοφίας δέ θεωρητικής ταϋτα μέν παν-
τελώς άμοιρα, μόνοις δέ μέτεστι άνθρώποις- ώς
αίσθήσεσί γε καί όρμαΐς πολλών ήδη ζφων τής
ίο άκριβείας καί τής ισχύος λείπεται άνθρωπος
(...).
10. Καί μόνον τοϋτο όντως άγαθόν άναφαί-
ρετον, ö δή περιέχειν συγχωροϋσι τήν τοϋ
άγαθοϋ εννοιαν, ούδαμώς μέν τοις τυχηροίς
is ύποτάττοντος έαυτόν κατά τοϋτον τον βίον
τοϋ σπουδαίου, άπό δέ τών ύποχειρίων τή τύχη
μάλιστα δή πάντων έαυτόν έλευθερώσαντος.
διό καί τό θαρρεϊν έξ ολης τής γνώμης έν
τούτψ διατελούντα ενεστι τφ βίψ. τίνος γάρ τίς
20 [αύτόν] άφαιρήσεται τον πάλαι τών άφαιρε-
θήναι οϊων τε έαυτόν άλλοτριώσαντα, έχοντα
δέ [τον] όντως έαυτόν καί ζώντα έν τοις έαυτοϋ
καί τρεφόμενον άπό τών αύτοϋ καί τής άμε-
τρήτου φ συνήπται θεοϋ εύζωίας;
25 Τοιαϋται μέν ούν ήμίν εστωσαν αί προς τήν
τελειοτάτην σοφίαν Πυθαγορικαί παρακλήσεις.
11. Έπεί δέ άνθρώποις διαλεγόμεθα, άλλ'
ούχί τοις τήν θείαν μοίραν τής ζωής πρόχειρον
εχουσι, δει συμμιγνύναι ταΐς τοιαύταις παρα-
30 κλήσεσι τάς προς τον πολιτικόν καί πρακτικόν
βίον προτροπάς.
12. "Ωδε ούν λέγωμεν τά ύποκείμενα προς
τον βίον ήμίν, οίον (τό) σώμα καί (τά) περί τό
σώμα, καθάπερ οργανά τινα ύπόκειταΐ" τούτων
35 δ' έπικίνδυνός έστιν ή χρήσις, καί πλέον θάτερ-
ον άπεργάζεται τοις μή δεόντως αύτοίς χρωμέ-
νοις. δει τοίνυν όρέγεσθαι τής έπιστήμης
κτάσθαί τε αύτήν καί χρήσθαι αύτη προσηκόν-
τως, δι' ής πάντα ταϋτα εύ θησόμεθα. φιλο-
40 σοφητέον άρα ήμιν, εί μέλλομεν ορθώς πολιτ-
εύσεσθαι καί τον εαυτών βίον διάξειν ώφελίμως.
13. "Ετι τοίνυν άλλαι μέν ε'ισιν αί ποιοϋσαι
εκαστον τών έν τφ βίψ πλεονεκτημάτων έπι-
45
31 9 άνθρώποις G.: θεοίς 12 lac. ind. G. 21.23 del. G.
37 γαρ Vitelli: δή 34 add. Kiessl.
304
στήμαι, άλλαι δέ αί χρώμεναι τούτοις, και άλλαι
μέν αί ύπηρετοϋσαι, έτεραι δέ αί έπιτάττουσαι,
έν αΐς έστιν ώς äv ήγεμονικωτέραις ύπαρχού-
σαις το κυρίως öv άγαθόν. εί τοίνυν μόνη ή του
κρίνειν έχουσα τήν ορθότητα καΐ ή τφ λόγψ
χρωμένη καί ή το όλον άγαθόν θεωρούσα, ήτις
εστί φιλοσοφία, χρήσθαι πάσι καί έπιτάττειν
κατά φύσιν δύναται, φιλοσοφητέον έκ παντός
τρόπου, ώς μόνης φιλοσοφίας τήν όρθήν κρίσιν
κα'ι τήν άναμάρτητον έπιτακτικήν φρόνησιν έν
έαυτη περιεχούσης.
14. Έτι τοίνυν, έπεί τά δυνατά και ώφέλιμα
πάντες αίρούμεθα, παραδεικτέον ώς τφ φιλο-
σοφείν άμφότερα ταϋτα ύπάρχει, καί οτι τήν
χαλεπότητα τής κτήσεως ύποδεεστέραν έχει
τοϋ μεγέθους τής ώφέλείας- τα γάρ φφω πάν-
τες ήδιον πονοϋμεν.
15. Ότι μέν ούν τάς περί των δικαίων και
των συμφερόντων, έτι δέ περί φύσεώς τε καί
τής άλλης άληθείας έπιστήμας δυνατοί λαβείν
έσμεν, ρφδιον έπιδεϊξαι.
16. Άεί γάρ γνωριμώτερα τά πρότερα των
ύστέρων καί τά βελτίω τήν φύσιν των χειρόνων.
των γάρ ώρισμένων καί τεταγμένων επιστήμη
μάλλον έστιν ή των έναντίων, έτι δέ των αιτίων
ή των άποβαινόντων. έστι δ' ώρισμένα καί τε-
ταγμένα τάγαθά τών κακών μάλλον, ώσπερ
άνθρωπος έπιεικής άνθρώπου φαύλου- τήν
αύτήν γάρ έχειν άναγκαΐον αύτά προς άλληλα
διαφοράν. αϊτιά τε μάλλον τά πρότερα τών
ύστέρων έκείνων γάρ άναιρουμένων αναιρείται
τά τήν ούσίαν έξ έκείνων έχοντα, μήκη μέν
άριθμών, έπίπεδα δέ μηκών, στερεά δέ έπι-
πέδων, στοιχεία δέ τών όνομαζομένων συλ-
λαβών. ώστε εϊπερ ψυχή μέν σώματος άμεινον
(άρχικώτερον γάρ τήν φύσιν έστί), περί δέ
σώμα τέχναι καί φρονήσεις είσίν ιατρική τε καί
γυμναστική (ταύτας γάρ ήμείς έπιστήμας τίθε-
μεν καί κεκτήσθαί τινας αύτάς φαμεν), δήλον
ότι καί περί ψυχήν καί τάς ψυχής άρετάς έστί
τις έπιμέλεια καί τέχνη, καί δυνατοί λαβείν
αύτήν έσμεν, εϊπερ γε καί τών μετ' άγνοιας
1 τούτοις Kiessl: ταύταις 34 error excerptoris, non librarii
esse videtur; dicendum erat σύλλαβοι δέ τών όνομαζομένων
στοιχείων, ut perspexit Pist.
τόποι προτρεπτικοί
πλείονος καί γνώναι χαλεπωτέρων. όμοίως δέ
και τών περί φύσεως- πολύ γάρ πρότερον άναγ-
καϊον τών αιτίων καί τών στοιχείων είναι φρό-
νησιν ή τών άποβαινόντων. ού γάρ ταϋτα τών
5 άκρων ούδ' έκ τούτων τά πρώτα πέφυκεν, άλλ'
έξ έκείνων καί δι' έκείνων τάλλα γίγνεται καί
συνίσταται φανερώς. εϊτε γάρ πυρ εϊτ' άήρ εϊτε
άριθμός εϊτε άλλαι τινές αίτίαι καί πρώται τών
άλλων, άδύνατον τών άλλων τι γιγνώσκειν έκεί-
ιο νας άγνοοϋντας- πώς γάρ άν τις ή λόγον γνω-
ρίζοι συλλαβάς άγνοών, ή ταύτας έπίσταιτο
μηδέν τών στοιχείων είδώς;
17. Ότι μέν ούν τής άληθείας και τής περί
ψυχήν άρετής έστιν έπιστήμη και διότι δυνατοί
is λαβείν αύτάς έσμεν, ταύτα ήμίν ειρήσθω περί
αύτών- οτι δέ μέγιστόν έστι τών άγαθών καί
πάντων ώφελιμώτατον τών άλλων, έκ τώνδε
δήλον.
18. Πάντες γάρ όμολογούμεν οτι δει μέν
20 τον σπουδαιότατον άρχειν καί τόν τήν φύσιν
κράτιστον, τον δέ νόμον άρχοντα καί κύριον
είναι μόνον ούτος δέ φρόνησίς τις και λόγος
άπό φρονήσεώς έστιν.
19. Έτι δέ τίς ήμιν κανών ή τίς ορος άκρι-
25 βέστερος τών άγαθών πλήν ó φρόνιμος; όσα
γάρ άν ούτος έλοιτο [κατά τήν έπιστήμην αί-
ρούμενος], ταΰτ' έστίν άγαθά, [καί] κακά δέ
τά έναντία τούτοις, έπεί δέ πάντες αίροϋνται
μάλιστα τά κατά τάς οικείας έξεις (τό μέν γάρ
30 δικαίως ζην ό δίκαιος, τό δέ κατά τήν άνδρείαν
ò τήν άνδρείαν έχων, ó δέ σώφρων τό σωφρον-
ειν) όμοίως δήλον οτι καί τό φρονεϊν ó φρόνι-
μος αίρήσεται πάντων μάλιστα- τούτο γάρ
έργον ταύτης τής δυνάμεως, ώστε φανερόν άτι
35 κατά τήν κυριωτάτην κρίσιν κράτιστόν έστι τών
άγαθών ή φρόνησις.
20. Ού δή δει φεύγειν φιλοσοφίαν, εϊπερ
έστίν ή μέν φιλοσοφία, καθάπερ οίόμεθα,
κτήσίς τε καί χρήσις σοφίας, ή δέ σοφία τών
40 μεγίστων άγαθών ούδέ δει χρημάτων μέν
ένεκα πλεϊν έφ' Ηρακλέους στήλας και πολ-
λάκις κινδυνεύειν, δια δέ φρόνησιν μηδέν
πονεϊν μηδέ δαπανάν.
45
4 άποβαινόντων G.: ύστέρων 20 φύσιν: exspectaveris
φρόνησιν 26.27 del. G., coll. Iambi, comm. math. sci. p.
82,3 Festa. 27 del G.
 τόποι προτρεπτικοί
21. ΤΗ μήν άνδραποδώδές γε τοϋ ζην άλλα
μή του ζην εύ γλίχεσθαι, καί ταΐς των πολλών
αύτόν άκολουθειν δόξαις άλλα μή τούςπολλούς
άξιοϋν ταΐς αύτοΰ, καί τα μεν χρήματα ζητεϊν
(έπιπόνως) των δέ καλών μηδεμίαν έπιμέλειαν
ποιεισθαι τό παράπαν.
22. Καί περί μεν ώφελείας καί μεγέθους
τοΰ πράγματος ίκανώς άποδεδειχθαι νομίζω,
διότι δέ πολλφ ρφστη τών άλλων άγαθών ή
κτήσις αύτής, έκ τώνδε πεισθείη τις άν.
23. Τό γάρ μήτε μισθού παρά τών άνθρώ-
πων γινομένου τοις φιλοσοφούσι, δι' ον
συντόνως οϋτως άν διαπονήσειαν, πολύ τε
προεμένους εις τάς άλλας τέχνας όμως έξ
ολίγου χρόνου θέοντας παρεληλυθέναι ταις
άκριβείαις, σημεΐόν μοι δοκεϊ τής περί τήν
φιλοσοφίαν είναι ρςιστώνης.
24. "Ετι δέ τό πάντας φιλοχωρεϊν έπ' αύτη
καί βούλεσθαι σχολάζειν άφεμένους τών άλλων
άπάντων, ού μικρόν τεκμήριον οτι μεθ' ήδονής
ή προοεδρεία γίγνεται - πονείν γάρ ούδείς
έθέλει πολύν χρόνον.
25. Προς δέ τούτοις ή χρήσις πλείστον
διαφέρει πάντων· ούδέ γάρ δέονται προς τήν
έργασίαν οργάνων ούδέ τόπων, άλλ' οπη τις άν
θή τής οικουμένης τήν διάνοιαν, ομοίως
πανταχόθεν ώσπερ παρούσης άπτεται τής
άληθείας.
26. Ούκοϋν άποδέδεικται καί οτι δυνατόν
και διότι μέγιστον τών άγαθών καί κτήσασθαι
φςιδιον ή φιλοσοφία, ώστε πάντων (τούτων)
ένεκα προθύμως αύτής άντιλαμβάνεσθαι άξιον,
ϊδοι δ' άν τις τό αύτό γνωριμώτερον άπό
τούτων.
27. Τό φρονειν καί τό γιγνώσκειν έστίν
αίρετόν καθ' αύτό τοις άνθρώποις (ούδέ γάρ
ζήν δυνατόν ώς άνθρώποις άνευ τούτων),
χρήσιμόν τε εις τόν βίον ύπάρχει- ούδέν γάρ
ήμιν άγαθόν παραγίγνεται, ö τι μή λογισαμένοις
καί κατά φρόνησιν ένεργήσασιν τελειοϋται.
καί μήν εϊτε τό ζήν εύδαιμόνως έν τφ χαίρειν
έστίν εϊτε έν τφ τήν άρετήν εχειν εϊτε έν τη
φρονήσει, κατά ταύτα πάντα φιλοσοφητέον
ταύτα γάρ μάλιστα καί είλικρινώς διά τοϋ
φιλοσοφείν ήμιν παραγίγνεται.
5 add. G. 31 add. G.
305
28. "Ετι τοίνυν τό μέν έστι ψυχή τών έν ήμιν
τό δέ σώμα, καί τό μέν άρχει τό δέ άρχεται, καί
τό μέν χρήται τό δ' ύπόκειται ώς όργανον, άεί
τοίνυν προς τό άρχον καί τό χρώμενον συντάτ-
5 τεται ή τοϋ άρχομένου καί τοΰ οργάνου χρεία,
τής δέ ψυχής τό μέν λόγος έστίν οπερ κατά
φύσιν άρχει καί κρίνει περί ήμών, τό δ' έπεται
τε καί πέφυκεν άρχεσθαι. πάν δέ εύ διάκειται
κατά τήν οίκείαν άρετήν τό γάρ τετυχηκέναι
ίο ταύτης άγαθόν έστι. καί μήν οταν γε εχη τά
μάλιστα καί κυριώτατα καί τιμιώτατα τήν
άρετήν, τότε (τό ολον) εύ διάκειται- τού
βελτίονος άρα φύσει βελτίων έστίν ή κατά
φύσιν άρετή. βέλτιον δέ τό κατά φύσιν άρχικώ-
is τερον και μάλλον ήγεμονικόν, ώς άνθρωπος
προς τά άλλα ζφα- ούκοϋν ψυχή μέν σώματος
βέλτιον (άρχικώτερον γάρ), ψυχής δέ τό λόγον
έχον καί διάνοιαν έστι γάρ τοιούτον ö κελεύει
καί κωλύει, καί δεϊν ή μή δειν φησι πράττειν.
2ο 29. Ήτις ποτέ ούν έστιν άρετή τούτου τοϋ
μέρους, άναγκαΐον είναι πάντων αίρετωτάτην
άπλώς τε πάσι καί ήμϊν καί γάρ άν τοϋτο, οιμαι,
θείη τις, ώς ήτοι μόνον ή μάλιστα ήμεις έσμεν
τό μόριον τοϋτο.
25 30. "Ετι τοίνυν όταν ö πέφυκεν έργον
έκάστου (μή κατά συμβεβηκός άλλά καθ' αύτό
λεγόμενον) κάλλιστα άποτελή, τότε καί τοϋτο
άγαθόν είναι λεκτέον, ταύτην τε άρετήν θετέον
κυριωτάτην, καθ' ήν εκαστον αύτό τούτο
3ο πέφυκεν άπεργάζεσθαι. τοϋ μέν ούν συνθέτου
καί μεριστοϋ πλείους καί διάφοροι είσιν ένέρ-
γειαι, τοϋ δέ τήν φύσιν άπλοϋ καί μή πρός τΐ
τήν ούσίαν έχοντος μίαν άναγκαιον είναι τήν
καθ' αύτήν κυρίως άρετήν. εί μέν ούν άπλούν τι
35 ζφόν έστιν ó άνθρωπος καί κατά λόγον και
νοϋν τέτακται αύτού ή ούσία, ούκ άλλο έστίν
αύτοϋ έργον ή μόνη ή άκριβεστάτη άλήθεια καί
τό περί τών όντων άληθεύειν εί δ' έστίν έκ
πλειόνων δυνάμεων συμπεφυκός, δήλόν έστιν
4ο ώς άφ' ού πλείω πέφυκεν άποτελεϊσθαι, άεί
τούτων τό βέλτιστον (τό) έργον έστίν, οίον
ιατρικού ύγεία καί κυβερνήτου σωτηρία, βέλ-
τιον δέ ούδέν έχομεν λέγειν έργον τής δια-
νοίας ή τοϋ διανοουμένου τής ψυχής ήμών
45
12 e.g. add. G. 12 καθ' αύτήν G.: κατ' αύτό 19 αδδ.
Düring
306
άληθείας. άλήθεια άρα το κυριώτατον έργον
έστί τοϋ μορίου τούτου της ψυχής.
31. Τοϋτο δε δρςι κατ' έπιστήμην άπλώς,
μάλλον δε κατά τήν μάλλον έπιστήμην, ταύτη
δ' έστί θεωρία τό κυριώτατον τέλος.
32. Όταν γαρ δυοϊν οντοιν θάτερον δια
θάτερον αίρετόν ή, βέλτιόν εστί τούτο καί μάλ-
λον αίρετόν δι' όπερ αίρετόν έστι και θάτερον,
οίον ήδονή μέν των ήδέων, ύγεία δέ των ύγι-
εινών ταύτα γάρ ποιητικά λέγεται τούτων,
ούκούν τής φρονήσεως, ήν φαμεν δύναμιν
είναι τοϋ κυριωτάτου των έν ήμίν, ούκ εστίν
αίρετώτερον ούδέν, ώς εξιν προς εξιν κρίν-
εσθαι- τό γάρ γνωστικόν μέρος και χωρίς και
συγκείμενον βέλτιόν έστι πάσης τής ψυχής,
τούτου δέ ( . . . . ) έπιστήμη άρετή.
33. Ούκ άρα έστίν έργον αύτής ούδεμία
των κατά μέρος λεγομένων άρετών· πασών γάρ
έστι βελτίων. τό δέ ποιούμενον τέλος άεί
κρειττόν έστι τής ποιούσης έπιστήμης- ούδέ
μήν άπασα τής ψυχής άρετή οϋτως έργον ούδ'
ή εύδαιμονία. ει γάρ εσται ποιητική, έτέρα
έτέρων εσται, ώσπερ οικοδομική οικίας, ήτις
ούκ εστι μέρος τής οικίας- ή μέντοι φρόνησις
μόριον τής άρετής έστι και τής εύδαιμονίας- ή
γάρ έκ ταύτης ή ταύτην φαμέν είναι τήν εύ-
δαιμονίαν. ούκούν καί κατά τον λόγον τούτον
άδύνατον είναι (ταύτην) τήν έπιστήμην ποιητι-
κήν βέλτιόν γάρ δεί τό τέλος είναι τοϋ
γιγνομένου, ούδέν δέ βέλτιόν έστι φρονήσεως,
πλήν εϊ τι τών είρημένων, τούτων δέ ούδέν
ετερον αύτής έστιν έργον, θεωρητικήν τινα
άρα φατέον είναι ταύτην τήν έπιστήμην,
έπείπερ άδύνατον ποίησιν είναι τό τέλος.
34. Τό φρονείν άρα καί τό θεωρεϊν έργον τής
άρετής έστι και τοϋτο πάντων έστίν αίρετώτα-
τον τοις άνθρώποις, ώσπερ οιμαι και τό τοις ομ-
μασιν όράν, ö καί ελοιτό τις άν εχειν, εί καί μή
τι μέλλοι γίγνεσθαι δι' αύτό παρ' αύτήν τήν
οψιν ετερον.
35. "Ετι εί τό όράν άγαπώμεν δι' εαυτό,
ίκανώς μαρτυρεί τούτο άτι πάντες τό φρονείν
καί τό γιγνώσκειν έσχάτως άγαπώσιν.
36. "Ετι εϊ τις άγαπςί τόδε τι διά τό
2 τούτου Kiessl.: τοϋ 13 ώς έξιν Pist.: ώς έξις
ind. G. 28 add. G. 32 έστιν Pist.: είναι
τόποι προτρεπτικοί
συμβεβηκέναι ετερον αύτφ τι, δήλον ότι
μάλλον ούτος βουλήσεται φ μάλλον ύπάρχει
τούτο - οίον εί τυγχάνει τις αίρούμενος τό περι-
πατειν άτι ύγιεινόν, εϊη δέ μάλλον αύτφ ύγιεινόν
5 τό τροχάζειν καί δυνατόν παραγενέσθαι, μάλ-
λον αίρήσεται τούτο κάν ελοιτο γνούς θάττον.
εί τοίνυν έστίν άληθής δόξα φρονήσει ομοιον,
εϊπερ αίρετόν τό δοξάζειν άληθώς ταύτη καί
κατά τοσούτον καθόσον ομοιον τή φρονήσει
ίο διά τήν άλήθειαν, εί μάλλον τούτο τφ φρονείν
ύπάρχει, μάλλον αίρετόν τό φρονείν εσται τού
δοξάζειν άληθώς.
37. Άλλα μήν τό γε ζήν τφ αίσθάνεσθαι δια-
κρίνεται τού μή ζήν, καί ταύτης παρουσίςι καί
is δυνάμει τό ζήν διώρισται, καί ταύτης έξαιρου-
μένης ούκ εστίν άξιον ζήν ώσπερ άναιρουμένου
τοϋ ζήν αύτοϋ διά τήν αϊσθησιν. τής δέ
αίσθήσεως ή τής όψεως διαφέρει δύναμις τφ
σαφεστάτη είναι, καί διά τούτο καί μάλιστα
20 αίρούμεθα αύτήν· αϊσθησις δέ πάσα δύναμίς
έστι γνωριστική διά σώματος, ώσπερ ή άκοή
τοϋ ψόφου αισθάνεται διά τών ώτων. ούκούν
εί τό ζήν μέν έστιν αίρετόν διά τήν αϊσθησιν,
ή δ' αίσθησις γνώσίς τις, καί διά τό γνωρίζειν
25 αύτη δύνασθαι τήν ψυχήν (τό ζήν) αίρούμεθα,
πάλαι δέ εϊπομεν οτιπερ δυοϊν άεί μάλλον αί-
ρετόν φ μάλλον ύπάρχει ταύτόν, τών μέν
αισθήσεων τήν οψιν άνάγκη μάλιστα αιρετή ν
είναι καί τιμίαν, ταύτης δέ καί τών άλλων άπα-
30 σών αίρετωτέρα καί (αύτοΰ) τοϋ ζήν έστιν ή
φρόνησις, κυριωτέρα τής άληθείας (ούσα)·
ώστε πάντες άνθρωποι τό φρονείν μάλιστα
διώκουσι.
38. Τό γάρ ζήν άγαπώντες τό φρονείν καί τό
35 γνωρίζειν άγαπώσι- δι' ούδέν γάρ ετερον αύτό
τιμώσιν ή διά τήν αϊσθησιν καί μάλιστα διά τήν
οψιν ταύτην γάρ τήν δύναμιν ύπερβαλλόντως
φαίνονται φιλοϋντες" αΰτη γάρ προς τάς άλλας
αισθήσεις ώσπερ έπιστήμη τις άτεχνώς έστιν.
40 39. Ού χείρον δ' ετι καί άπό τών κοινών
έννοιών ύπομνήσαι τό προκείμενον (καί) άπό
τών έναργώς πάσι φαινομένων.
40. Παντί δή ούν τοϋτό γε πρόδηλον, ώς
ούδείς άν ελοιτο ζήν εχων τήν μεγίστην άπ'
16 lac. 8 ταύτη Vitelli: ταύτην 25 add. Düring 30 add. Dü-
ring 31 add. Düring 41 add. Arcerius
 τόποι προτρεπτικοί
άνθρώπων ούσίαν καί δύναμιν, έξεστηκώς
μέντοι τοΰ φρονείν καί μαινόμενος, ούδ' εί
μέλλοι τάς νεανικωτάτας ήδονάς ζωήν (εχειν)
χαίρων, ώσπερ ενιοι των παραφρονούντων
διάγουσιν. ούκοϋν άφροσύνην, ώς εοικε,
μάλιστα πάντες φεύγουσιν. έναντίον δέ φρόνη-
σις άφροσύνη, των δ' έναντίων έκάτερον τό
μέν φευκτόν έστι τό δε αίρετόν. ώσπερ ούν τό
κάμνειν φευκτόν, οϋτως αίρετόν ήμιν τό
ύγιαίνειν. φρόνησις ούν, ώς έοικε, καί κατά
τοϋτον τον λόγον φαίνεται τό πάντων αίρετώ-
τατον ού δΓ ετερόν τιτών συμβαινόντων (άλλα
δΓ έαυτήν), ώς μαρτυροϋσιν αί κοιναί εννοιαι.
εί γάρ καί πάντα τις εχοι, διεφθαρμένος δέ εϊη
καί νοσών τφ φρονοϋντι, ούχ αιρετός ό βίος·
ούδέν γάρ όφελος ούδέ των άλλων άγαθών.
41. Ώστε πάντες καθόσον αισθάνονται του
φρονειν καί γεύεσθαι δύνανται τούτου τοϋ
πράγματος, ούδέν οϊονται τάλλα είναι, καί δια
ταύτην τήν αίτίαν οϋτ' αν μεθύων οΰτε παιδίον
ούδ' άν εις ήμών ύπομείνειεν είναι δια τέλους
[τον βιον], δια δή τούτο καί τό καθεύδειν
ήδιστον μέν ούχ αίρετόν δέ, καν ύποθώμεθα
πάσας τφ καθεύδοντι παρούσας τάς ήδονάς,
διότι τά μέν καθ' ϋπνον φαντάσματα ψευδή, τά
δ' έγρηγορόσιν άληθή. διαφέρει γάρ ούδενί
τών άλλων τό καθεύδειν καί τό έγρηγορέναι
πλήν τφ τήν ψυχήν τότε μέν πολλάκις
άληθεύειν, καθεύδοντος δέ άεί διεψεϋσθαι· τό
γάρ τών ένυπνίων εϊδωλόν έστι και ψεύδος
άπαν.
42. Και τό φεύγειν δέ τόν θάνατον τούς
πολλούς δείκνυσι τήν φιλομάθειαν τής ψυχής,
φεύγει γάρ α μή γιγνώσκει, τό σκοτώδες καί τό
μή δήλον, φύσει δέ διώκει τό φανερόν καί τό
γνωστόν, διό καί μάλιστα τούς αιτίους ήμιν τοΰ
τόν ήλιον ίδεϊν καί τό φώς [αύτούς] φαμεν δείν
τιμάν ύπερβαλλόντως καί σέβεσθαι πατέρα καί
μητέρα ώς μεγίστων άγαθών αιτίους- αίτιοι δέ
είσιν, ώς εοικε, τοϋ φρονήσαί τι καί ίδειν. δια τό
αύτό δέ τούτο καί χαίρομεν τοις συνήθεσι καί
πράγμασι καί άνθρώποις, καί φίλους [τούτους]
καλοϋμεν τούς γνωρίμους, δηλοί ούν ταύτα
3 ζωήν (έχειν) G.: ζώειν 12.13 add. G. 22 del. Scali-
ger 37 del. G. 42 del. G.
307
[σαφώς] οτι τό γνωστόν καί (τό) φανερόν [και
τό δήλον] άγαπητόν έστιν εί δέ τό γνωστόν καί
τό σαφές, δήλον οτι καί τό γιγνώσκειν άναγ-
καΐον καί τό φρονειν ομοίως.
5 43. Προς δή τούτοις, ώσπερ έπί τής ούσίας
ούχ ή αύτή κτήσις ενεκα τού ζήν καί τοΰ ζήν εύ-
δαιμόνως τοις άνθρώποις, οϋτως καί έπί
φρονήσεως ού τής αύτής οιμαι δεόμεθα πρός
τε τό ζήν μόνον καί προς τό ζήν καλώς, τοις
ίο μέν ούν πολλοίς πολλή συγγνώμη τούτο πράτ-
τειν (εύχονται μέν γάρ εύδαιμονείν, άγαπώσι
δέ κάν μόνον δύνωνται ζήν)· όστις δέ οϊεται μή
πάντα τρόπον ύπομένειν αύτό δείν, καταγέ-
λαστον ήδη τό μή πάντα πόνον πονειν καί
is πάσαν σπουδήν σπουδάζειν όπως κτήσηται
ταύτην τήν φρόνησιν ήτις γνώσεται τήν άλή-
θειαν.
44. Γνοίη δ' άν τις τό αύτό και άπό τούτων,
εί θεωρήσειεν ύπ' αύγάς τόν άνθρώπειον βίον.
20 εύρήσει γάρ τά δοκοϋντα είναι μεγάλα τοις
άνθρώποις πάντα όντα σκιαγραφίαν. όθεν καί
λέγεται καλώς -τό 'μηδέν είναι τόν άνθρωπον'
και τό 'μηδέν είναι βέβαιον τών άνθρωπίνων'.
ισχύς τε γάρ καί μέγεθος [και κάλλος] γέλως
25 έστι καί ούδενός άξια, κάλλος τε παρά τό μηδέν
όράν άκριβές δοκεΐ είναι τοιούτον, εί γάρ τις
έδύνατο βλέπειν όξύ καθάπερ τόν Λυγκέα
φασίν, ος δια τών τοίχων έώρα και τών δένδ-
ρων, πότ' άν εδοξεν είναι τινα τήν οψιν άνεκ-
30 τόν, όρών έξ οϊων συνέστηκε κακών;
45. Τιμαί δέ καί δόξαι, τά ζηλούμενα, (ετι)
μάλλον τών λοιπών άδιηγήτου γέμει φλυαρίας·
τφ γάρ καθορώντι τών άιδίων τι ήλίθιον περί
ταϋτα σπουδάζειν. τί γάρ έστι μακρόν ή τί
35 πολυχρόνιον τών άνθρωπίνων; άλλα δια τήν
ήμετέραν άσθένειαν, οιμαι, καί (τήν τοϋ) βίου
βραχύτητα καί τούτο φαίνεται πολύ.
46. Τίς άν ούν εις ταύτα βλέπων οϊοιτο εύ-
δαίμων είναι καί μακάριος; οϊ πρώτον εύθύς
40 φύσει συνέσταμεν, καθάπερ φασ'ιν οι τάς
τελετάς λέγοντες, ώσπερ άν έπί τιμωρία
πάντες; τούτο γάρ θείως οί άρχαιότεροι
λέγουσι τό [φάναι] 'διδόναι τήν ψυχήν τιμωρίαν
1 del. G. 1.2 add. et del. Rose 14 noveïv Rose: ύπο-
μένειν 24 έπί Vitelli: Περί 24 del. G. 31 add. G.
34 γάρ G.: δ' 36 add. Düring 43 del. G.
308 τόποι προτρεπτικοί
και ζην ήμάς έπί κολάσει μεγάλων τινών
άμαρτημάτων'. πάνυ γαρ ή σύζευξις τοιούτω
τινί εοικε προς τό σώμα της ψυχής, ώσπερ γαρ
τούς έν τη Τυρρηνίςι φασί βασανίζειν πολλάκις
τοίις άλισκομένους προσδεσμεύοντας κατ'
άντικρύ τοις ζώσι νεκρούς άντιπροσώπους
εκαστον προς έκαστον μέρος προσαρμόττον-
τας, οϋτως εοικεν ή ψυχή διατετάσθαι και
προσκεκολλήσθαι πάσι τοις αίσθητικοίς τοϋ
σώματος μέλεσιν.
47. Ούδέν ούν θείον ή μακάριον ύπάρχει
τοις άνθρώποις, πλήν έκεΐνό γε μόνον άξιον
σπουδής, όσον έστίν έν ήμϊν νου καί φρονή-
σεως- τοϋτο γαρ μόνον έοικεν είναι τών ήμετέ-
ρων άθάνατον καί μόνον θείον, καί παρά τό τής
τοιαύτης δυνάμεως δύνασθαι κοινωνεϊν, καίπερ
ων ό βίος άθλιος φύσει καί χαλεπός, όμως
οϋτως φκονόμηται χαριέντως, ώστε δοκεϊν
προς τά άλλα θεόν είναι τον άνθρωπον. 'ο νους
γαρ ήμών ó θεός', εϊτε Έρμότιμος εϊτε Άναξα-
γόρας ειπε τούτο, καί οτι 'ό θνητός αιών μέρος
έχει θεοϋ τίνος', ή φιλοσοφητέον ούν ή χαίρειν
είποϋσι τφ ζήν άπιτέον έντεύθεν, ώς τά άλλα
γε πάντα φλυαρία τις εοικεν είναι πολλή καί
λήρος.
48. Οϋτως άν τις τάς άπό τών (κοινών) έν-
νοιών έφόδους συγκεφαλαιώσαιτο δεόντως εις
προτροπήν τοϋ δειν φιλοσοφείν θεωρητικώς
και ζήν οτι μάλιστα τον κατ' έπιστήμην καί τον
τού νού βίον.
49. "Ανωθεν δέ άρχόμενοι άπό τοϋ τής
φύσεως βουλήματος έπί τήν αϋτήν προτροπήν
προχωροϋμεν ούτωσί.
50. Τών γινομένων τά μεν άπό τίνος δια-
νοίας και τέχνης γίνεται, οίον οικία καί πλοιον
(άμφοτέρων γαρ τούτων αιτία τέχνη τίς έστι καί
διάνοια), τά δέ δια τέχνης μέν ούδεμιάς, άλλά
δια φύσιν· ζφων γαρ και φυτών αίτία φύσις, καί
κατά φύσιν γίνεται πάντα τά τοιαύτα, άλλά μήν
καί δια τύχην ένια γίνεται τών πραγμάτων οσα
γάρ μήτε δια τέχνην μήτε διά φύσιν μήτ' έξ
άνάγκης γίγνεται, τά πολλά τούτων διά τύχην
γίνεσθαί φαμεν.
51. Τών μέν ούν άπό τύχης γιγνομένων
ούδέν ενεκά του γίγνεται, ούδ' έστι τι τέλος
26 add. Kiessl.
αύτοίς- τοις δέ άπό τέχνης γιγνομένοις ενεστι
καί τό τέλος καί τό ού ένεκα (άεί γάρ ó τήν
τέχνην εχων άποδώσει σοι λόγον δι' öv έγραψε
καί ού ένεκα), και τοϋτο [οτι] βέλτιόν έστιν ή τό
5 διά τοϋτο γιγνόμενον. λέγω δ' όσων καθ' αύτήν
ή τέχνη πέφυκεν αίτία καί μή κατά συμβεβη-
κός· ύγείας μέν γάρ ίατρικήν μάλλον ή νόσου
κυρίως άν θείημεν (αίτίαν), οίκοδομικήν δέ
οικίας, άλλ' ού τοϋ καταβάλλειν. πάν άρα ενεκά
ίο του γίγνεται τό κατά τέχνην, και τοϋτο τέλος
αύτής τό βέλτιστον τό μέντοι διά τύχην ού
γίνεται ενεκά του· συμβαίη μέν γάρ άν και άπό
τύχης τι άγαθόν, ού μήν άλλά κατά γε τύχην καί
καθόσον άπό τύχης ούκ άγαθόν, άόριστον γάρ
is άεί τό γιγνόμενον έστι κατ' αύτήν.
52. Άλλά μήν (καί) τό γε κατά φύσιν ενεκά
του γίγνεται, καί βελτίονος ένεκεν άεί συνίστα-
ται ή [καθάπερ] τό διά τέχνης- μιμείται γάρ ού
τήν τέχνην ή φύσις άλλά αύτή τήν φύσιν, και
2ο έστιν έπί τφ βοηθειν καί τά παραλειπόμενα τής
φύσεως άναπληροϋν. τά μέν γάρ εοικεν αύτή
δύνασθαι δι' αύτής ή φύσις έπιτελεϊν καί βοη-
θείας ούδέν δεισθαι, τά δέ μόλις ή παντελώς
άδυνατείν, οίον αύτίκα τά περί τάς γενέσεις·
25 ένια μέν δήπου τών σπερμάτων εις οποίαν (άν)
έμπέση γήν άνευ φυλακής γεννώσιν, ένια δέ
προσδεϊται τής γεωργικής τέχνης- παραπλη-
σίως δέ καί τών ζφων τά μέν δι' αύτών άπασαν
άπολαμβάνει τήν φύσιν, άνθρωπος δέ πολλών
30 δεϊται τεχνών προς σωτηρίαν κατά τε τήν
πρώτην γένεσιν καί πάλιν κατά τήν ύστέραν
τροφήν.
53. Ei τοίνυν ή τέχνη μιμείται τήν φύσιν,
άπό ταύτης ήκολούθηκε καί ταΐς τέχναις τό τήν
35 γένεσιν άπασαν ενεκά του γίγνεσθαι.
54. Τό γάρ ορθώς γιγνόμενον άπαν ενεκά
του γίγνεσθαι θείημεν άν. ούκοϋν τό γε καλώς,
ορθώς· καί τό μέν γιγνόμενον γίγνεται, γέγονε
δέ τό γεγονός τό γε μήν κατά φύσιν άπαν
4ο καλώς, εϊπερ τό παρά φύσιν φαϋλον καί τφ
κατά φύσιν (έναντίον· ή ούν κατά φύσιν) γένε-
σις ενεκά του γίγνεται. καί τοϋτο ϊδοι τις άν καί
45 4 del. Pist. 8 add. G. 14 γάρ G.: δ" 16 add. G. 18
del. G. sec. Düring 23 ή Zuntz: καί 24 τά G.: καί 25
add. Kiessl. 41 add. Vitelli

άφ' έκάστου των έν ήμίν μερών οίον εί κατα-
νοοίς το βλέφαρον, ϊδοις αν ώς ού μάτην άλλα
βοηθείας χάριν των ομμάτων γέγονεν, όπως
άνάπαυσίν τε παρέχη καί κωλύρ τα προσπίπ-
τοντα προς την όψιν.
55. Ούκοϋν ταύτόν έστιν ού τε ενεκα γέ-
γονέ τι καί ού ένεκα εδεί γεγονέναι - οίον εί
πλοΐον ενεκα της κατά θάλατταν κομιδής εδει
γίγνεσθαι, δια τούτο καί γέγονε.
56. Καί μήν τά γε ζφα των φύσει (τε καί
κατά φύσιν) γεγενημένων έστίν ήτοι πάντα το
παράπαν ή τα βέλτιστα και τιμιώτατα- διαφέρει
γαρ ουδέν εϊ τις αύτών τά πολλά παρά φύσιν
οϊεται γεγενήσθαι διά τινα φθοράν καί μοχθη-
ρίαν. τιμιώτατον δέ γε των ένταΰθα ζφων
άνθρωπος έστιν, ώστε δήλον ότι φύσει τε καί
κατά φύσιν γέγονε.
57. Τί δή έστι τών όντων ού χάριν ή φύσις
ήμάς έγέννησε καί ό θεός; [τί δή] τούτο (μέν)
Πυθαγόρας έρωτώμενος (έν Φλιούντι) 'το
θεάσασθαι', είπε, 'τον ούρανόν', καί έαυτόν δέ
θεωρόν εφασκεν είναι τής φύσεως καί τούτου
ενεκα παρεληλυθέναι είς τον βίον.
58. Καί Άναξαγόραν δέ φασιν ειπείν έρωτη-
θέντα τίνος άν ενεκα ελοιτο γενέσθαι τις και
ζήν, άποκρίνασθαι προς τήν έρώτησιν ώς τού
θεάσασθαι [τά περί] τον ούρανόν καί (τά) περί
αύτόν άστρα τε και σελήνη ν καί ήλιον', ώς τών
άλλων γε πάντων ούδενός άξίων όντων.
59. Εί τοίνυν παντός άεί τό τέλος έστι
βέλτιον (ενεκα γάρ τού τέλους πάντα γίγνεται
τά γιγνόμενα, τό δ' ού ενεκα βέλτιον και
βέλτιστον πάντων), τέλος δέ κατά φύσιν τοϋτό
έστιν ö κατά τήν γένεσιν πέφυκεν ϋστατον
έπιτελεισθαι περαινομένης τής γενέσεως
συνεχώς· ούκοϋν πρώτον μέν τά κατά τό σώμα
τών άνθρώπων λαμβάνει τέλος, ύστερον δέ τά
κατά τήν ψυχήν, καί πως άεί τό τού βελτίονος
τέλος ύστερίζει τη γενέσει, ούκούν ψυχή
σώματος ύστερον, και τών τής ψυχής τελευ-
10.11 add. Vitelli 18 τί δή G. sec. Zuntz: καί τούτο
del. Zuntz 19 add. G. 27 del Pist.
35 περαινομένης Pist.: παιρομένης (περαιουμένης in mg.)
39 τή γενέσει G.: τής γενέσεως
τόποι προτρεπτικοί 309
ταΐον ή φρόνησις· τούτο γάρ ϋστατον όρώμεν
γιγνόμενον φύσει τοις άνθρώποις, διό καί τό
γήρας άντιποιειται τούτου μόνον τών άγαθών
φρόνησις άρα τις κατά φύσιν ήμίν έστι τό τέλος
s καί τό φρονείν εσχατον ού χάριν γεγόναμεν.
ούκούν εί γεγόναμεν, δήλον ότι καί έσμέν
ενεκα τοϋ φρονήσαί τι κα'ι μαθεΐν.
60. Καλώς άρα κατά γε τούτον τον λόγον
Πυθαγόρας εϊρηκεν ώς έπί τό γνώναί τε και
ίο θεωρήσαι πάς άνθρωπος ύπό τού θεοϋ
συνέστηκεν. άλλά τούτο τό γνωστόν πότερον
ó κόσμος έστίν ή τις έτέρα φύσις, σκεπτέον
ϊσως ύστερον, νύν δέ τοσούτον ίκανόν τήν
πρώτην ήμίν. εί γάρ έστι κατά φύσιν τέλος
is ή φρόνησις, άριστον άν εϊη πάντων τό φρονείν.
ώστε τά μέν άλλα δει πράττειν ενεκα τών έν
αύτψ γιγνομένων άγαθών, τούτων δέ αύτών τά
μέν έν τφ σώματι τών έν (τή) ψυχή, τήν δέ
άρετήν τής φρονήσεως- τούτο γάρ έστιν άκρό-
2ο τατον.
61. Τό δέ ζητείν άπό πάσης έπιστήμης
ετερόν τι γενέσθαι καί δεϊν χρησίμην αύτήν
είναι, παντάπασιν άγνοούντός τινός έστιν όσον
διέστηκεν έξ άρχής τά άγαθά καί τά άναγκαϊα-
25 διαφέρει γάρ πλείστον, τά μέν γάρ δι' ετερον
άγαπώμενα τών πραγμάτων, ών άνευ ζήν
άδύνατον, άναγκαϊα καί συναίτια λεκτέον. όσα
δέ δι' αύτά, καν άποβαίνη μηδέν ετερον, άγαθά
κυρίως- ού γάρ δή τόδε μέν αίρετόν διά τόδε,
3ο τόδε δέ δι' άλλο, τούτο δέ είς άπειρον οϊχεται
προϊόν, άλλ' ϊσταταί που. γελοΐον ούν ήδη
παντελώς τό ζητείν άπό παντός ώφέλειαν
ετέραν παρ' αύτό τό πράγμα, καί 'τί ούν ήμίν
όφελος;' καί 'τί χρήσιμον;' έρωτάν. ώς άληθώς
35 γάρ, οπερ λέγομεν, ούδέν εοικεν ó τοιούτος
είδότι καλόν κάγαθόν ούδέ τί αίτιον [τφ]
διαγιγνώσκοντι καί (τί) συναίτιον.
62. Ίδοι δ' άν τις ότι παντός μάλλον άληθή
[ταύτα] λέγομεν, εϊ τις ήμάς οίον είς μακάρων
4ο νήσους τή διανοίςι κομίσειεν. έκεΐ γάρ ούδενός
χρεία ούδέ τών άλλων τινός όφελος άν γένοιτο,
μόνον δέ καταλείπεται τό διανοεϊσθαι καί θε-
ωρεΐν, όνπερ καί νύν έλεύθερόν φαμεν βίον
είναι, εί δέ ταύτ' έστιν άληθή, πώς ούκ άν
19
27 add. Pist.
3 μόνον G.: μόνου 18 add. Kiessl. 36 del. Pist. 37
add. G. 39 del. G.
310
αίσχύνοιτο δικαίως όστις ήμών έξουσίας γενο-
μένης έν μακάρων οίκήσαι νήσοις άδύνατος
εϊη δι' εαυτόν; ούκοϋν ού μεμπτός ό μισθός
έστι (ταύτης) τής επιστήμης τοις άνθρώποις,
ούδέ μικρόν το γιγνόμενον άπ' αύτής άγαθόν.
ώσπερ γαρ τής δικαιοσύνης, ώς φασιν οί σοφοί
των ποιητών, έν'Άιδου κομιζόμεθα τάς δωρεάς,
οϋτω τής φρονήσεως έν μακάρων νήσοις, ώς
εοικεν.
63. Ούδέν ούν δεινόν, αν μή φαίνηται χρη-
σίμη ούσα μηδ' ώφέλιμος· ού γαρ ώφέλιμον
άλλ' άγαθήν αύτήν είναι φαμεν, ούδέ δι' έτερον
άλλα δι' έαυτήν αίρείσθαι αύτήν προσήκει,
ώσπερ γαρ εις Όλυμπίαν αύτής ένεκα τής θέας
άποδημοϋμεν, καί εί μηδέν μέλλοι πλείον άπ'
αύτής έσεσθαι (αύτή γαρ ή θεωρία κρείττων
πολλών έστι χρημάτων), καί τά Διονύσια δέ
θεωροϋμεν ούχ ώς ληψόμενοί τι παρά τών ύπο-
κριτών άλλα καί προσθέντες, πολλάς τε άλλας
θέας έλοίμεθα (αν) άντί πολλών χρημάτων-
οϋτω καί τήν θεωρίαν τοϋ παντός προτιμητέον
πάντων τών δοκούντων είναι χρησίμων.
64. Ού γάρ δήπου έπΐ μέν άνθρώπους (τούς
μέν) μιμουμένους γύναια καί δούλους, τούς δέ
μαχομένους και θέοντας δει πορεύεσθαι μετά
πολλής σπουδής ένεκα τού θεάσασθαι αύτούς,
τήν δέ τών όντων φύσιν καί τήν άλήθειαν ούκ
οϊεσθαι δείν θεωρειν άμισθί.
65. Ούτω μέν ούν άπό τοϋ βουλήματος τής
φύσεως έπιόντες προετρέψαμεν έπι τό φρο-
νείν ώς έπί άγαθόν τι ύπάρχον καί δι' αύτό
τίμιον, καν μηδέν άπ' αύτοϋ χρήσιμον γίγνηται
ώς προς τον άνθρώπινον βίον.
66. 'Αλλά μήν ότι γε καί ώφελείας τάς
μεγίστας ήμϊν προς τον άνθρώπινον βίον
παρέχεται ή θεωρητική φρόνησις, εύρήσει τις
ρφδίως άπό τών τεχνών.
67. "Ωσπερ γάρ τών ιατρών όσοι κομψοί καί
τών περί τήν γυμναστικήν οί πλείστοι σχεδόν
όμολογοϋσιν οτι δει τούς μέλλοντας άγαθούς
ιατρούς έσεσθαι καί γυμναστάς περί φύσεως
έμπειρους είναι, οϋτω καί τούς άγαθούς νο-
μοθέτας έμπειρους είναι δει τής φύσεως, καί
πολύ γε μάλλον έκείνων. οί μέν γάρ τής τοϋ
4 add. G. 20 add. Arc. 23.24 add. Rose
Kiessl.: τε
τόποι προτρεπτικοί
σώματος άρετής είσι δημιουργοί μόνον, οί δέ
περί τάς τής ψυχής άρετάς οντες καί περί
πόλεως εύδαιμονίας καί κακοδαιμονίας δι-
δάξειν προσποιούμενοι πολύ δή μάλλον προσ-
5 δέονται φιλοσοφίας, καθάπερ γάρ έν ταϊς
άλλαις τέχναις ταΐς δημιουργικαϊς άπό τής
φύσεως εϋρηται τά βέλτιστα τών οργάνων,
οίον έν τεκτονική στάθμη καί κανών καί τόρνος
τά μέν ϋδατι τά δέ φωτί καί ταΐς αύγαϊς τών
ίο άκτίνων άπελήφθη, προς α κρίνοντες τό κατά
τήν αϊσθησιν ίκανώς εύθύ καί λείον βασανίζο-
μεν, ομοίως [δέ] καί τον πολιτικόν έχειν τινάς
ορούς δει άπό τής φύσεως αύτής καί τής
άληθείας, προς οϋς κρίνει τι δίκαιον καί τί
is καλόν καί τί συμφέρον, ώσπερ γάρ έκει τών
οργάνων ταϋτα διαφέρει πάντων, οϋτω καί
νόμος κάλλιστος ό μάλιστα κατά φύσιν κεί-
μενος. (...) τούτο δ' ούχ οϊόν τε μή φιλοσο-
φήσαντα [δύνασθαι] ποιεΐν μηδέ γνωρίσαντα
20 τήν άλήθειαν.
68. Καί τών μέν άλλων τεχνών τά τε όργανα
καί τους λογισμούς τούς άκριβεστάτους ούκ άπ'
αύτών τών πρώτων λαβόντες σχεδόν ϊσασιν,
άλλ' άπό τών δευτέρων καί τρίτων καί πολ-
25 λοστών [τούς τε λόγους έξ έμπειρίας λαμ-
βάνουσι]· τφ δέ φιλοσόφψ μόνψ τών άλλων άπ'
αύτών τών άκριβών ή μίμησίς έστιν αύτών γάρ
έστι θεατής, άλλ' ού μιμημάτων.
69. "Ωσπερ ούν ούδ' οικοδόμος άγαθός
30 έστιν [ούτος] όστις κανόνι μέν μή χρήται μηδέ
τών άλλων μηδενί τών τοιούτων οργάνων,
έτέροις δέ οίκοδομήμασι παραβάλλων, ομοίως
ίσως καν εί τις ή νόμους τίθηται πόλεσιν ή πράτ-
τη πράξεις άποβλέπων [καί μιμούμενος] προς
35 έτέρας πράξεις ή πολιτείας άνθρωπίνας Λακε-
δαιμονίων ή Κρητών ή τίνων άλλων τοιούτων,
ούκ άγαθός νομοθέτης ούδέ σπουδαίος - ού
γάρ ένδέχεται μή καλοϋ μίμημα καλόν είναι,
μηδέ θείου καί βεβαίου τήν φύσιν άθάνατον
40 καί βέβαιον, άλλά δήλον ότι μόνου τών
δημιουργών τοϋ φιλοσόφου καί νόμοι βέβαιοι
3.4 διδάξειν in mg.: έπάξειν 9 τά δέ Düring:
καί 10 άπελήφθη dubitanter G.: ληφθέντων 12 del.
G. 18 lac. ind. G. 19 del. Düring 25.26 del.
31 τι G. 30 del G. 33 τίθηται Kiessl., Düring: τίθεται 34
del. Vitelli 40 δήλον Vitelli: μόνον
 τόποι προτρεπτικοί
καί πράξεις είσίν όρθαί καί καλαί. μόνος γαρ
προς τήν φύσιν βλέπων ζή και προς το θείον,
και καθάπερ αν ει κυβερνήτης τις άγαθός έξ
άιδίων καί μονίμων άναψάμενος του βίου τάς
άρχάς όρμςι καί ζή καθ' έαυτόν.
70. Έστι μεν ούν θεωρητική ήδε ή επιστήμη,
παρέχει δ' ήμϊν τό δημιουργεϊν κατ' αύτήν
άπαντα, ώσπερ γαρ ή οψις ποιητική μέν καί
δημιουργός ούδενός έστι (μόνον γαρ αύτής
έργον έστι τό κρίνειν καί δηλούν εκαστον των
ορατών), ήμϊν δε παρέχει τό πράττειν τι δι'
αύτήν καί βοηθεί προς τάς πράξεις ήμϊν τα
μέγιστα (σχεδόν γαρ άκίνητοι παντελώς αν
ήμεν στερηθέντες αύτής), οϋτω δήλον ότι καί-
(περ) τής έπιστήμης θεωρητικής οϋσης μυρία
πράττομεν κατ' αύτήν όμως ήμείς, καί τά μέν
λαμβάνομεν τα δέ φεύγομεν των πραγμάτων,
καί όλως πάντα τά άγαθά δι' αύτήν κτώμεθα.
71. Ότι τοίνυν τοις έλομένοις τον κατά
voüv βίον καί τό ζήν ήδέως μάλιστα ύπάρχει,
δήλον αν γένοιτο έντεϋθεν.
72. Φαίνεται διττώς λέγεσθαι τό ζήν, τό μέν
κατά δύναμιν τό δέ κατ' ένέργειαν όρώντα γάρ
ειναί φαμεν όσα τε εχει των ζφων όψιν και
δυνατά πέφυκεν ίδείν, καν μύοντα τυγχάνη, και
τά χρώμενα τή δυνάμει καί προσβάλλοντα τήν
όψιν. ομοίως δέ καί τό έπίστασθαι καί τό γιγνώ-
σκειν, εν μέν τό χρήσθαι καί θεωρείν λέγομεν,
εν δέ τό κεκτήσθαι τήν δύναμιν καί τήν έπιστή-
μην εχειν. εί τοίνυν τφ μέν αίσθάνεσθαι τό
ζήν διακρίνομεν καί τό μή ζήν, τό δ' αίσ-
θάνεσθαι διττόν, κυρίως μέν τό χρήσθαι ταΐς
αίσθήσεσιν άλλως δέ τό δύνασθαι (διόπερ
φαμέν αίσθάνεσθαι καί τον καθεύδοντα (ορ-
θώς) λέγοντες, ώς εοικε), δήλον ότι καί τό ζήν
άκολουθήσει διττώς λεγόμενον τόν μέν γάρ
έγρηγορότα φατέον ζήν άληθώς και κυρίως,
τον δέ καθεύδοντα δια τό δύνασθαι μεταβάλ-
λειν εις ταύτην τήν κίνησιν, καθ' ήν λέγομεν
έγρηγορέναι τε καί τών πραγμάτων αίσθάν-
εσθαι τίνος, δια τούτο και εις τούτο βλέποντες,
όταν ούν λέγηταί τι ταύτόν έκάτερον δυοίν
5 όρμεί coni. Vitelli, Jaeger, Einarson, Düring, lectionem tradi-
tam tuentur Bignone, Walzer, Ross, G. 15 add. G. 34.35
add. G.
311
όντοιν, ή δέ θάτερον λεγόμενον ή τφ ποιεϊν
ή τφ πάσχειν, τούτψ μάλλον άποδΦσομεν
ύπάρχειν τό λεχθέν, οίον έπίστασθαι μέν
μάλλον τον χρώμενον τοϋ τήν έπιστήμην
s έχοντος, όράν δέ τόν προσβάλλοντα τήν όψιν
τοϋ δυναμένου προσβάλλειν.
73. Ού γάρ μόνον τό μάλλον λέγομεν καθ'
ύπεροχήν ών αν εις ή λόγος, άλλά καί κατά τό
(μέν) πρότερον είναι τό δέ ύστερον, οίον τήν
ίο ύγείαν τών ύγιεινών μάλλον άγαθόν είναί φα-
μεν, και τό καθ' αύτό τήν φύσιν αίρετόν τοϋ
ποιητικού, καίτοι τόν γε λόγον όρώμεν ώς ούχ
ή (εις) έστι κατηγορούμενος άμφοίν, ότι άγα-
θόν έκάτερον έπί τε τών ώφελίμων καί τής
is άρετής.
74. Καί ζήν άρα μάλλον φατέον τόν έγρη-
γορότα τού καθεύδοντος και τόν ένεργούντα
τή ψυχή τοΰ μόνον έχοντος- δια γάρ έκεΐνον
και τούτον ζήν φαμεν, οτι τοιούτος έστιν οίος
20 έκεινος (τφ) πάσχειν ή ποιεϊν.
75. Ούκοϋν τό γε χρήσθαι παντί τούτ' έστίν,
οταν, εί μέν ένός ή δύναμίς έστι, τούτο αύτό
πράττη τις, εί δέ πλειόνων τόν άριθμόν, ö
άν τούτων τό βέλτιστον οίον (οταν) αύλοϊς
25 ήτοι μόνον [οταν αύλή] χρήταί τις ή μάλιστα-
ϊσως γάρ έπί τούτψ καί έπί τών άλλων,
ούκούν καί μάλλον χρήσθαι τόν όρθώς χρώ-
μενον φατέον τό γάρ έφ' ö καί ώς πέφυκεν
ύπάρχει τφ χρωμένψ καλώς καί άκριβώς.
30 76. "Εστι δή καί ψυχής ήτοι μόνον ή
μάλιστα πάντων έργον τό διανοεϊσθαί τε και
λογίζεσθαι. άπλούν άρα ήδη τούτο καί παντί
συλλογίζεσθαι ρςιδιον ότι ζή μάλλον ó διανο-
ούμενος όρθώς καί μάλιστα πάντων ό μάλιστα
35 άληθεύων ούτος δέ έστιν ό φρονών καί
θεωρών κατά τήν άκριβεστάτην έπιστήμην καί
τό γε τελέως ζήν τότε καί τούτοις άποδοτέον,
τοις φρονούσι καί τοις φρονίμοις.
77. Εί δέ τό ζήν έστι τφ ζφψ γε ταύτόν όπερ
40 είναι, δήλον οτι καν εϊη γε μάλιστα καί κυριώ-
τατα πάντων ό φρόνιμος, καί τότε μάλιστα τού
χρόνου παντός όταν ένεργή καί τυγχάνη θεω-
ρών τό μάλιστα τών όντων γνώριμον.
8 add. G. 12 ούχ ή Vitelli: ούχΐ 12 add. G. 18 add.
G. 20 add. G. 24 add. G. 25 del. G. 26
έπί τών Düring: τά τών 29 ύπάρχει Kiessl.: ύπάρχειν G.
312 τόποι προτρεπτικοί
78. Άλλα μήν ή γε τελεία ενέργεια και
άκώλυτος έν εαυτή έχει το χαίρειν, ώστε αν εϊη
ή θεωρητική ένέργεια πασών ήδίστη.
79. "Ετι τοίνυν ετερόν έστιν το ήδόμενον
πίνειν κα'ι το ήδέως πίνειν ούδέν γαρ κωλύει μή
διψώντά τινα μηδέ οϊφ χαίρει πόματι προσ-
φερόμενον πίνοντα χαίρειν, μή τφ πίνειν άλλα
τφ συμβαίνειν άμα θεωρείν ( . . . ) [ή θεωρείσθαι
καθήμενον], ούκούν τούτον ήδεσθαι μέν και
ήδόμενον πίνειν φήσομεν, άλλ' ού τφ πίνειν
ούδέ ήδέως πίνειν. (έστι δέ καί πίνειν ήδέως
χαίροντα τφ παρόντι πόματι) ούκοΰν οϋτως καί
βάδισιν και καθέδραν καί μάθησιν κα'ι πάσαν
κίνησιν έρούμεν ήδείαν ή λυπηράν, ούχ όσων
συμβαίνει λυπεισθαι παρουσών ήμάς ή χαίρειν,
άλλ' ών τη παρουσίςι κα'ι λυπούμεθα πάντες καί
χαίρομεν. καί ζωήν ούν ήδείαν ομοίως έρούμεν,
ής ή παρουσία τοις εχουσιν ήδεία, καί ζην
ήδέως ού πάντας οσοις ζώσι συμβαίνει χαίρειν,
άλλ' οΐς αύτό το ζήν ήδύ κα'ι χαίρουσι τήν άπό
ζωής ήδονήν.
80. Ούκοΰν τό ζήν άποδίδομεν τφ μέν
έγρηγορότι μάλλον ή τφ καθεύδοντι, τφ
φρονούντι δέ ή τφ άφρονι μάλλον, (τφ ήδέως
ζώντι μάλλον ή τφ άηδώς ζώντι) τήν δ' άπό
ζωής ήδονήν τήν άπό της χρήσεως γιγνομένην
φαμέν είναι τής ψυχής- τούτο γάρ έστι τό ζήν
άληθώς. εί τοίνυν καί πολλα'ι ψυχής είσι
χρήσεις, άλλά κυριωτάτη γε πασών ή τοΰ
φρονειν ö τι μάλιστα, δήλον τοίνυν ότι καί τήν
γιγνομένην άπό τοΰ φρονείν κα'ι θεωρείν
ήδονήν ή μόνην ή μάλιστα άναγκαιον άπό τοΰ
ζήν είναι, τό ζήν άρα ήδέως καί τό χαίρειν ώς
άληθώς ήτοι μόνοις ή μάλιστα ύπάρχει τοις
φιλοσόφοις.
81. Ή γάρ τών άληθεστάτων νοήσεων ενέρ-
γεια καί άπό τών μάλιστα όντων πλη ρου μένη
καί στέγουσα άε'ι μονίμως τήν ένδιδομένην
τελειότητα, αϋτη πασών έστί καί προς εύ-
φροσύνην άνυσιμωτάτη. ώστε καί δι' αύτό τό
χαίρειν τάς άληθείς καί άγαθάς ήδονάς φιλο-
σοφητέον έστί τοις νούν εχουσιν.
82. Εί δέ δει μή μόνον άπό τών μερών
τούτο συλλογίσασθαι, άλλά καί άπό τής όλης
11.12 add. e. g. G. 24.25 add. e. g. G.
εύδαιμονίας άνωθεν τό αύτό κατασκευάσαι,
λέγωμεν διαρρήδην άτι δή ώς εχει προς εύ-
δαιμονίαν τό φιλοσοφείν, οϋτω καί προς τό
σπουδαϊον ήμίν ή φαύλον είναι (τό ζήν) αύτό
s διακεισθαι. πάντα γάρ τά μέν προς τούτο τά δέ
δια τούτο πάσιν αίρετέον είναι, καί τά μέν ώς
άναγκαΐα τών πραγμάτων (αίρεϊσθαι) τά δέ
(ώς) ήδέα δι' ών εϋδαιμονούμεν. ούκοΰν τήν
εύδαιμονίαν τιθέμεθα ήτοι φρόνησιν είναι καί
ίο τινα σοφίαν ή τήν άρετήν ή τό μάλιστα χαίρειν
(ή) πάντα ταύτα, ούκοΰν εϊτε φρόνησίς έστι,
φανερόν οτι μόνοις άν ύπάρχοι τοις φιλο-
σόφοις τό ζήν εύδαιμόνως, εϊτε άρετή ψυχής
ή τό χαίρειν, κάν οϋτως ή μόνοις ή μάλιστα
is πάντων άρετή γάρ έστι τό κυριώτατον τών έν
ήμιν, ήδιστον τε πάντων έστίν ώς εν προς εν ή
φρόνησις.
83. 'Ομοίως δέ κάν ταύτα πάντα ταύτά φή
τις είναι τή εύδαιμονίςι, αίρετέον έστί τό
2ο φρονεϊν. ώστε φιλοσοφητέον άν εϊη πάσι τοις
δυναμένοις- ή γάρ τοι τούτ' έστί τό τελέως εύ
ζήν, ή μάλιστά γε πάντων ώς εν ειπείν αϊτιον
(τούτου) ταΐςψυχαϊς.
84. Άλλ' ενταύθα μέν διά τό παρά φύσιν
25 ϊσως είναι τό γένος ήμών χαλεπόν τό μανθά-
νειν τι καί σκοπείν έστί, καί μόλις (άν)
αίσθάνοιτό (τις τής άληθείας) διά τήν άφυΐαν
κα'ι τήν παρά φύσιν ζωήν- άν δέ ποτε δυ νηθώμεν
σωθήναι πάλιν όθεν έληλύθαμεν, δήλον ώς
3ο ήδιον κα'ι ρφον αύτό ποιήσομεν πάντες.
85. Νύν μέν γάρ άφειμένοι τών άγαθών δια-
τελοΰμεν πράττοντες τά άναγκαΐα, καί μάλιστα
πάντων οί μάλιστα μακάριοι δοκούντες είναι
τοις πολλοίς- έάν δέ τής ούρανίας όδού
35 λαβώμεθα κα'ι έπ'ι τό σύννομον άστρον τήν
ζωήν τήν έαυτών άπερείσωμεν, τότε φιλοσοφή-
σομεν ζώντες άληθώς καί θεώμενοι θεωρίας
άμηχάνους τό κάλλος, άτενιζοντες τή ψυχή
προς τήν άλήθειαν άραρότως κα'ι θεώμενοι τήν
4ο τών θεών άρχήν, εύφραινόμενοι κα'ι χαίροντες
συνεχώς άπό τοΰ θεωρείν, ήδόμενοι χωρίς
πάσης λύπης.
4 add. G. 7.8 add. G. 11 add. Vulc. 19 τη εύ-
δαιμονίςι Düring: τήν εύδαιμονίαν 23 add. G. 26 add.
Pist. 27 add. G.
 τόποι προτρεπτικοί
86. Οϋτως ούν έπιόντες εις πάσαν εύδαι-
μονίαν εύρίσκομεν ήμίν συμβαλλόμενον το
φιλοσοφείν διόπερ αύχοϋ άντιλαμβάνεσθαι
άξιον ώς σπουδαιοτάτου καί μάλιστα ήμιν
προσήκοντος.
74,1
Iamblichos, De comm. math, scientia p. 7 9 . 1 - 8 3 . 2 2 ed. Festa.
Γεγόνασι δέ τίνες, οί μεν παλαιοί οί δε νέοι,
οϊτινες τήν έναντίαν δόξαν περί των μαθημά-
των έξενηνόχασι, ψέγοντες αύτά ώς παντελώς
άχρηστα καί προς τον άνθρώπινον βίον ούδέν
συμβαλλόμενα.
Ένιοι δέ οϋτως έπιχειροϋσιν εί άχρείον
αυτών τό τέλος, δι' όπερ αύτά μανθάνειν φασί
δειν οί φιλόσοφοι, πολύ πρότερον άνάγκη
μάταιον είναι τήν περί ταύτα σπουδήν. περί δέ
τοΰ τέλους σχεδόν δμολογοϋσι πάντες οί δο-
κούντες περί αύτήν μάλιστα ήκριβωκέναι. φασι
γαρ οί μέν είναι τήν τών άδικων καί δικαίων
και κακών καί άγαθών έπιστήμην, όμοίαν ούσαν
γεωμετρίςι καί ταΐς άλλαις ταΐς τοιαύταις, οί δέ
τήν περί φύσεώς τε καί της τοιαύτης άληθείας
φρόνησιν, οϊαν οϊ τε περί Άναξαγόραν καί Παρ-
μενίδην είσηγήσαντο.
Δει δή μή λεληθέναι τον μέλλοντα περί τού-
των έξετάζειν, ότι πάντα τα άγαθά καί τά προς
τον βίον ώφέλιμα τοις άνθρώποις έν τφ
χρήσθαι καί πράττειν έστίν, άλλ' ούκ έν τφ
γινώσκειν μόνον ούτε γαρ ύγιαίνομεν τφ
γνωρίζειν τά ποιητικά τής ύγιείας, άλλά τφ
προσφέρεσθαι τοις σώμασιν οΰτε πλουτούμεν
τφ γιγνώσκειν πλούτον, άλλά τφ κεκτήσθαι
πολλήν ούσίαν ούδέ (τό πάντων μέγιστον) εύ
ζώμεν τφ γιγνώσκειν άττα τών όντων, άλλά τφ
πράττειν εύ· τό γάρ εύδαιμονείν άληθώς τούτ'
έστίν. ώστε προσήκει καί τήν φιλοσοφίαν, εϊπερ
έστίν ωφέλιμος, ήτοι πράξιν είναι τών άγαθών
ή χρήσιμον εις τάς τοιαύτας πράξεις.
Ότι μέν ούν ούκ εστίν οΰθ' αύτη πραγμάτων
έργασία τις οϋτ' άλλη τών προειρημένων έπι-
στημών ούδεμία, φανερόν έστιπάσιν ότι δ' ούδ'
έστί χρήσιμος εις τάς πράξεις, έκείθεν αν τις
καταμάθοι.
313
Μέγιστον γάρ εχομεν παράδειγμα τάς όμ-
οιας έπιστήμας αύτη καί τάς ύποκειμένας
δόξας· ών γάρ είσιν (1) οί γεωμέτραι δι' άπο-
δείξεως θεωρητικοί, τούτων ούδενός όρώμεν
5 αύτούς όντας πρακτικούς, άλλά καί διελεϊν
χωρίον καί τά άλλα πάντα πάθη τών τε μεγεθών
και τών τόπων ( . . . . ) οί μέν γεωδαΐται δύνανται
δι' έμπειρίαν, οί δέ περί τά μαθήματα καί τους
τούτων λόγους ϊσασι μέν ώς δει πράττειν, ού
ίο δύνανται δέ πράττειν. ομοίως δ' εχει καί (2)
περί μουσικήν καί τάς άλλας έπιστήμας, οσαις
διήρηται τό τε τής γνώσεως και τό τής
έμπειρίας χωρίς, οί μέν γάρ τάς άποδείξεις καί
τούς συλλογισμούς διωρισμένοι περί συμ-
ΐ5 φωνίας καί τών άλλων τών τοιούτων, ώσπερ οί
κατά φιλοσοφίαν, σκοπείν είώθασιν, ούδενός
δέ κοινωνούσι τών έργων, άλλά κάν τυγ-
χάνωσιν αύτών δυνάμενοι τι χειρουργείν, όταν
μάθωσι τάς άποδείξεις, ώσπερ έπίτηδες, εύθύς
20 αύτά χείρον παιούσιν οί δέ τούς μέν λόγους
άγνοούντες, γεγυμνασμένοι δέ καί δοξάζοντες
όρθώς ολψ καί παντί διαφέρουσι προς τάς
χρείας, ώσαύτως δέ καί (3) περί τών κατά τήν
άστρολογίαν, οίον ήλιου καί σελήνης πέρι καί
25 τών άλλων άστρων, οί μέν τάς αιτίας καί τούς
λόγους μεμελετηκότες ούδέν τών χρησίμων
τοις άνθρώποις ϊσασιν, οί δέ τάς ύπό τούτων
ναυτικός καλουμένας έπιστήμας έχοντες χει-
μώνας καί πνεύματα καί πολλά τών γινομένων
30 δύνανται προλέγειν ήμιν. ώστε προς τάς
πράξεις άχρείοι παντελώς έσονται αι τοιαϋται
έπιστήμαι- ε'ι δέ τών πράξεων τών όρθών άπο-
λείπονται, τών μεγίστων άγαθών άπολείπεται
ή φιλομάθεια.
35 Προς δή ταύτα άντιλέγοντες, είναι τέ φαμεν
έπιστήμας τών μαθημάτων και ταύτας δυνατός
εις τό μεταλαβεΐν. άεί γάρ γωνριμώτερα άμ-
φότερα, τά πρότερα τών ύστέρων καί τά βελτίω
τήν φύσιν τών χειρόνων. τών γάρ ώρισμένων
40 καί τεταγμένων έπιστήμη μάλλον έστιν ή τών
έναντίων, ετι δέ τών αιτίων ή τών άποβαινόν-
των. εστι δέ ώρισμένα καί τεταγμένα τά έν τοις
άκινήτοις μαθηματικοϊς ε'ίδεσιν (θεωρούμενα),
αϊτιά τε μάλλον τά πρότερα τών ύστέρων
45
7 lac. ind. G. 4 3 e. g. add. G.
314
έκείνων γαρ αναιρουμένων άναιρείται τα τήν
ούσίαν έξ έκείνων έχοντα, μήκη μεν άριθμών,
έπίπεδα δέ μηκών, στερεά δέ έπιπέδων. ώστε
εϊπερ πάντων έστιν άπλούστερα τα έν τοις
μαθήμασιν (πρότερα), έσται και άρχικώτερα 5
πάντων, ώστε περί τα άμείνονα και άρχηγικώ-
τερα έσονται πολύ μάλλον έπιστήμαι, και δύνα-
ται κτήσασθαι ύπάρχουσι· πολύ γάρ πρότερον
άναγκαΐον τών αιτίων καί τών στοιχείων είναι
φρόνησιν ή τών ύστέρων. ού γάρ ταϋτα τών ίο
άκρων ούδ' έκ τούτων τα πρώτα πέφυκεν, άλλ'
έξ έκείνων και δι' έκείνων και τάλλα γίγνεται
και συνίσταται φανερώς.
Ό τ ι δέ καί μέγιστόν έστι τών άγαθών και
πάντων ώφελιμώτατον τών άλλων, έπίστασθαι is
τά μαθήματα, έκ τώνδε δήλον. λόγος γάρ καί
φρόνησις ήγείται τών άγαθών κανών τε και
όρος άκρ'ιβέστατος τών άγαθών ούδείς άλλος
έστι πλήν ό φρόνιμος- οσα γάρ άν ούτος ελοιτο,
ταϋτ' έστίν άγαθά, κακά δέ τάναντία τούτοις. 2ο
έπεί δέ πάντες αίρούνται μάλιστα (τά) κατά
τάς οικείας εξεις (τό μεν γάρ δικαίως ζην ό
δίκαιος, τό δέ κατά τήν άνδρείαν ό τήν άνδ-
ρείαν εχων, ό δέ σώφρων τό σωφρονείν),
ομοίως δήλον οτι καί τό φρονείν ó φρόνιμος 25
αίρήσεται πάντων μάλιστα- τούτο γάρ έργον
ταύτης τής δυνάμεως, ώστε φανερόν οτι κατά
τήν κυριωτάτην κρίσιν κράτιστόν έστι τών
άγαθών ή φρόνησις. καί ού δε! [πάντας] χρείας
ενεκα αύτήν μεταδιώκειν καί γάρ αϋτη δι' 3ο
αύτήν έστιν αιρετή.
Καί περί μέν ώφελείας καί μεγέθους τοϋ
πράγματος ίκανώς άποδεδείχθαι νομίζω- διότι
δέ πολλφ ρςιστη τών άλλων άγαθών ή κτήσις
αύτής, έκ τώνδε πέπεισμαι. 35
Τό γάρ μήτε μισθού παρά τών άνθρώπων
γινομένου τοις φιλοσόφοις, δι' öv συντόνως
ούτως άν διαπονήσειαν, πολύ τε προεμένους
(εις) τάς άλλας τέχνας ομως έξ ολίγου χρόνου
θέοντας παρεληλυθέναι ταϊς άκριβείαις, 4ο
σημεϊόν μοι δοκεΐ τής περί τήν φιλοσοφίαν
είναι ρςιστώνης.
"Ετι τό πάντας φιλοχωρείν έπ' αύτη καί
βούλεσθαι σχολάζειν άφεμένους τών άλλων
άπάντων, ού μικρόν τεκμήριον οτι μεθ' ήδονής 45
5 add. G. 21 e Protr. add. Festa 29 secl. G.
add. Festa
τόποι προτρεπτικοί
ή προσεδρεία γίγνεται- πονεϊν γάρ ούδείς
έθέλει πολύν χρόνον.
Προς δέ τούτοις ή χρήσις πλείστον διαφέ-
ρει πάντων- ούδέν γάρ δέονται προς τήν έργα-
σίαν οργάνων ούδέ τόπων, άλλ' οπη τις άν θή
τής οικουμένης τήν διάνοιαν, ομοίως παντα-
χόθεν ώσπερ παρούσης άπτεται τής άληθείας.
'Αλλά ταύτα μέν ϊσως άποχρώντως εϊρηται
προς τόν ένεστώτα καιρόν- και γάρ οτι δυνατόν
και διότι μέγιστον τών άγαθών καί κτήσασθαι
ρφδιον ή φρόνησις, άποδέδεικται.
Νεώτατον ούν ομολογουμένως έστί τών έπι-
τηδευμάτων ή περί τήν άλήθειαν άκριβολογία.
μετά γάρ τήν φθοράν καί τόν κατακλυσμόν τά
περί τήν τροφήν και τό ζην πρώτον ήναγκάζον-
το φιλοσοφείν, εύπορώτεροι δέ γενόμενοι τάς
προς ήδονήν έξειργάσαντο τέχνας, οίον μουσι-
κήν καί τάς τοιαύτας, πλεονάσαντες δέ τών
άναγκαίων οϋτως επεχείρησαν φιλοσοφείν,
τοσούτον δέ νύν προεληλύθασιν έκ μικρών
άφορμών έν έλαχίστψ χρόνψ ζητούντες οϊ τε
περί τήν γεωμετρίαν καί τούς λόγους καί τάς
άλλας παιδείας, όσον ούδέν ετερον γένος έν
ούδεμιςί τών τεχνών, καίτοι τάς μέν άλλας
πάντες συνεξορμώσι τιμώντες κοινή καί τούς
μισθούς τοις εχουσι δίδοντες, τούς δε ταύτα
πραγματευομένους ού μόνον ού προτρέπομεν
άλλά καί διακωλύομεν πολλάκις- άλλ' όμως έπι-
δίδωσι πλείστον, διότι τή φύσει έστί πρεσβύ-
τατα- τό γάρ τή γενέσει ύστερον, ούσίςι καί
τελειότητι προηγείται.
74,2
Iamblichos, De comm. math, scientia p. 84.21—87.16 ed. Festa.
Έπεί δέ τοϋ πεπαιδευμένου έργον έστι τό
δύνασθαι κρΐναι εύστόχως τί καλώς ή μή καλώς
άποδίδωσιν ó λέγων, τοιούτον δή τινα τόν
ολως πεπαιδευμένον οίόμεθα είναι, και τό
πεπαιδεϋσθαι τό δύνασθαι ποιειν τό είρημέ-
νον. δήλον δή τούθ' οτι καί περί τά μαθήματα
τόν όρθώς πεπαιδευμένον άπαιτείν δε! παρά
τού μαθηματικού τήν ορθότητα καί τό οίκεϊον
έργον, εί καλώς ή μή καλώς ποιείται τήν περί
αύτών θεωρίαν. ώσπερ γάρ τόν άπλώς πεπαι-
39eProtr. 22 κρΐναι εύστόχως] schol. Άριστοτελικώς
 τόποι προτρεπτικοί
δευμένον περί πάντων ώς είπεϊν κριτικόν νο-
μίζομεν είναι ενα τον άριθμόν οντα, οϋτως καί
περί τίνος έπιστήμης άφωρισμένης εϊη άν τις
έτερος τον αύτόν τρόπον τφ είρημένψ διακεί-
μενος περί μόριον. ώστε δήλον οτι καί της περί
τα μαθήματα θεωρίας δειτινας ύπάρχειν όρους
τοιούτους, προς οϋς άναφέρων άποδέξεται ό
πεπαιδευμένος τον τρόπον των δεικνυμένων,
χωρίς τοϋ πώς εχειν τάληθές, εϊτε οϋτως εϊτε
άλλως, λέγω δέ οίον πότερον δει λαμβάνοντας
εν εκαστον θεώρημα τών μαθηματικών περί
τούτου διορίζειν καθ' αύτό, οίον περί τώνδε
τών τριγώνων, ή τά κοινά θεωρήματα καί τά
πάσιν ύπάρχοντα δει σκοπειν κατά τι κοινόν
ύποθεμένους. πολλά γάρ ύπάρχει τά αύτά πολ-
λοις γένεσιν έτέροις ούσιν άλλήλων, οίον εϊ τις
καθόσον έστί τρίγωνα ποιοίτο τήν άπόδειξιν, ή
καθόσον έστίν εύθύγραμμα κοινώς, εί γάρ τινα
τά αύτά ύπάρχοι τοις εϊδει διαφέρουσιν, ούδ'
ή άπόδειξις αύτών ούδεμίαν οφείλει εχειν
διαφοράν. έτερα δέ ϊσως έστίν, οις συμβαίνει
τήν μέν κατηγορίαν εχειν τήν αύτήν, διαφέρειν
δέ τη κατ' είδος διαφορςτ οίον τό ομοιον έπί
μέν τριγώνων έστίν άλλο, έπ' άριθμών δέ
έτερον. καί δει καθ' έκάτερον ιδίας ποιεϊσθαι
άποδείξεις. έπισκεπτέον ούν, πότε κοινώς κατά
γένος καί πότε ιδίως καθ' εκαστον θεωρητέον·
τό γάρ διωρίσθαι περί τούτων μέγα μέρος εις
παιδείαν μαθηματική ν συμβάλλεται.
"Ετι κατά τήν ύποκειμένην ούσίαν δει τούς
λόγους άπαιτειν τόν μαθηματικόν, καί τόν τρό-
πον τών άποδείξεων οίκείον ποιεϊσθαι. ώσπερ
οΰν τοϋ φητορικοϋ πιθανολογοϋντος άν-
εχόμεθα, οϋτω τόν μαθηματικόν άποδείξεις δει
άπαιτειν άναγκαίας. ού πανταχού δέ τάς αύτάς
άνάγκας δει ζητείν ούδ' ομοίως τήν αύτήν άκρί-
βειαν έν άπασιν, άλλ' ώσπερ τά κατά τάς
τέχνας ταις ύποκειμέναις ϋλαις διαιροϋμεν,
ούχ ομοίως έν χρυσφ καί καττιτέρψ καί χαλκφ
ζητοϋντες τό άκριβές, ούδέ έν φελλφ καί πύξψ
καί λωτφ, τόν αύτόν τρόπον καί έν ταΐς
θεωρητικαΐς. εύθύς γάρ ποιήσει τά ύποκείμενα
διαφοράς, όταν (τά μέν) άπλούστερα ή τά δέ
έν συνθέσει μάλλον, καί τά μέν όλως άκίνητα
τά δέ κινούμενα, οίον τά έν άριθμοϊς καί έν
43 add. Festa, cl. Proci, p. 34, 8 sqq.
315
άρμονίφ ή τά έν γεωμετρίςι καί άστρονομίςι, καί
τών μέν ó νοϋς ή άρχή τών δέ ή διάνοια, ένίων
δέ καί άπό της αίσθήσεως μικραί τίνες άν ώσιν
άφορμαί, καθάπερ τών ούρανίων. ού γάρ οιόν
s τε τάς αύτάς ούδέ τάς όμοιας αιτίας περί τών
τοιούτων φέρειν, άλλ' όσον αί άρχαί διαφέ-
ρουσι, τοσούτον καί τάς άποδείξεις διαφέρειν
έν έκάσταις γάρ συγγενής ó τρόπος.
Έτι δ' έν μείζονι διαστάσει τούτων, οτι έπι-
ίο ζητοϋσιν οί μέν έχοντες οί δέ ούκ έχοντες
άρχάς· ώστε ούδ' ένταϋθα όμοιας (τάς) αιτίας
ούδ' όμοιους τούς λόγους άποδεικτέον. άν-
άγκη δέ προς ταϋτα γνωρίζειν τί ταύτό καί
ετερον εχουσι καί τί κατ' άναλογίαν ταύτόν, καί
is αί ποίαι πλειόνων δέονται και κατά ποίας πλείω
τά άπορούμενα- σχεδόν γάρ τούτοις καί τοις
τοιούτοις αί παραλλαγαΐ τών περί εκαστον άπο-
δείξεων καί λόγων είσιν. ού μόνον δέ προς τό
κρίνειν, άλλά και προς τό ζητειν ώς δει, συμ-
2ο βάλοιτ' άν ή τοιαύτη θεωρία- διορισμόν γάρ
έχουσα τής καθ' εκαστον αιτίας, οικείους ποι-
ήσει λόγους, όπερ ού ρφδιον μή συνεθισθέντα
δράν. ή γάρ φύσις αύτή καθ' έαυτήν έπί μέν
τάς άρχάς ύφηγήσασθαι δύναται, κρίναι δέ
25 έκαστα μή προσλαβοϋσα σύνεσιν έτέραν ούχ
αύτάρκης.
"Ετι διακριτέον εί πλείους αίτίαι είσΐ περί ών
δει τόν μαθηματικόν λέγειν, ποία τε τούτων
πρώτη καί δευτέρα πέφυκεν. έξεταστικός γάρ
3ο και τών άποδιδομένων αιτίων ó πεπαιδευμένος
μαθηματικώς, καί τής τάξεως αύτών θεωρητι-
κός.
75
35
Proclus, In primum Eucl. Elem. librum comm. p. 2 5 , 1 2 - 2 9 , 1 3
ed. Friedlein
Τό μέν τοίνυν όφελος τής μαθηματικής όλης
έπιστήμης πρός τε φιλοσοφίαν αύτήν καί τάς
w άλλας έπιστήμας καί τέχνας έσται διά τούτων
γνώριμον τοις άκούουσιν. ήδη δέ τίνες τών
άντιλογικών έπιχειροϋσι καθαιρείν τήν άξίαν
τής έπιστήμης ταύτης, οί μέν^τό καλόν αύτής
καί τό άγαθόν άφαιροϋντες ώς ού περί τούτων
45 ποιουμένης τούς λόγους, οί δέ χρησιμωτέρας
11 add. Festa
316
τάς των αισθητών έμπειρίας άποφαίνονται των
έν αύτη καθόλου θεωρουμένων, οίον γεω-
δαισίαν γεωμετρίας, καί τήν των πολλών άριθ-
μητικήν της έν θεωρήμασιν ύφεστώσης, καί
τήν ναυτική ν άστρολογίαν της (το) καθόλου
δεικνυούσης. οΰτε γάρ πλουτοΰμεν τφ γινώσ-
κειν τον πλοΰτον, άλλα τφ χρήσθαι, οϋτε
εύδαιμονοΰμεν τφ τήν εύδαιμονίαν γινώσκειν,
άλλα τφ ζην εύδαιμονικώς, ώστε καί προς τον
βίον τόν άνθρώπινον καί τάς πράξεις ού τάς
γνωστικός τών μαθηματικών, άλλά τάς έμπειρι-
κάς συντελείν όμολογήσομεν. οί γάρ άγνοοΰν-
τες μεν τούς λόγους, γεγυμνασμένοι δε περί
τήν έν τοις καθ' έκαστα πεΐραν όλψ και παντί
διαφέρουσι προς τάς άνθρωπικάς χρείας τών
περί τήν θεωρίαν μόνην έσχολακότων.
Προς δή τους ταύτα λέγοντας άπαντησό-
μεθα τό μεν κάλλος έπιδείκνυντες τών μαθη-
μάτων άπό τούτων, άφ' ών καί ό 'Αριστοτέλης
έπεχείρησεν ήμάς πείθειν. τρία γάρ ταΰτα δια-
φερόντως καί έν τοις σώμασι καί έν ταΐς ψυχαϊς
τό κάλλος άποτελείν, τήν τάξιν, τήν συμ-
μετρίαν, τό ώρισμένον, έπεί καί τό αίσχος τό
μέν σωματικόν άπό τής ύλικής άταξίας [καί
άμορφίας] καί άσυμμετρίας καί άοριστίας έν τφ
συνθέτψ κρατησάσης παρυφίσταται, τό δε
(ψυχικόν) άπό τής άλογίας πλημμελώς καί
άτάκτως κινουμένης καί άναρμόστου προς τόν
λόγον οϋσης καί τόν έκεϊθεν öpov ού κατα-
δεχομένης, ώστε καί τό κάλλος έν τοις έναν-
τίοις αν εχοι τήν ϋπαρξιν, τάξει δηλαδή καί
συμμετρίςι καί τφ ώρισμένψ. ταϋτα δέ έν τή
μαθηματική μάλιστα θεωροϋμεν έπιστήμη, τήν
μέν τάξιν έν τη τών δευτέρων άεί και ποικιλωτέ-
ρων άπό τών πρώτων καί άπλουστέρων έκ-
φάνσει - συνήρτηται γάρ άεί τά έπόμενα τοις
έμπροσθεν, καί τά μέν άρχής εχει λόγον, τά
δέ τών έπομένων ταϊς πρώταις ύποθέσεσιν -
τήν δέ συμμετρίαν έν τη συμφωνίςι τών δεικ-
νυμένων προς άλληλα καί τή προς τόν νοΰν
πάντων άναφορςί - μέτρον γάρ έστι κοινόν τής
όλης έπιστήμης ó νους, παρ' ού καί τάς άρχάς
λαμβάνει καί προς öv έπιστρέφει τούς μανθά-
νοντας - τό δέ ώρισμένον έν τοις έστώσιν άεί
5 add. G. 24.25 secl. G. 27 add. Friedl.
τόποι προτρεπτικοί
και άκινήτοις λόγοις- ού γάρ άλλοτε άλλως εχει
τά γνωστά αύτής ώσπερ τά δοξαστά καί τά αισ-
θητά αύτής, άλλ' άεί τά αύτά προτείνεται καί
ώρισται τοις νοεροίς εϊδεσιν. εί τοίνυν τά μέν
s άποτελεστικά τοΰ κάλλους έστί ταΰτα δια-
φερόντως, τά δέ μαθήματα κατά ταύτα χα-
ρακτηρίζεται, πρόδηλον ότι καί έν τούτοις έστί
τό καλόν, καί πώς γάρ ού μέλλει, voü μέν κατα-
λάμποντος άνωθεν τήν έπιστήμην, ταύτης δέ
ίο εις voüv έπειγομένης καί ήμάς άπό αίσθήσεως
εις έκείνον μετάγειν σπευδούσης;
Τό δ' αύ όφελος αύτής ούκ εις τάς άνθρω-
πίνας χρείας άφορώντας κρίνειν άξιώσομεν
ούδέ τής άνάγκης στοχαζομένους- οϋτω γάρ
is καί τήν θεωρητικήν άρετήν αύτήν άχρηστον
όμολογήσομεν είναι έαυτήν τών άνθρωπίνων
χωρίζουσαν καί, ού ταΰτα συντείνει, μήδ'
όλως γινώσκειν αίρουμένην. ο καί ó έν Θεαιτήτψ
Σωκράτης περί τών κορυφαίων χρησμψδών
2ο όντως πάσης μέν αύτούς άφίστησι σχέσεως
τής προς τόν άνθρώπινον βίον, πάσης δέ άν-
άγκης καί χρείας εϋλυτον αύτών τήν διάνοιαν
είς τήν τών όντων άνατείνει περιωπήν. καί τοί-
νυν καί τήν μαθηματικήν έπιστήμην αύτήν δι'
25 αύτήν αίρετήν καί τήν έξ αύτής θεωρίαν είναι
θετέον, άλλ' ού δια τάς άνθρωπίνας χρείας, εί
δέ χρή προς άλλο τι τό έξ αύτής όφελος
άναφέρειν, προς τήν νοεράν γνώσιν τήν
ώφέλειαν τήν άπ' αύτής άνενεκτέον είς γάρ
3ο έκείνην ήμάς ποδηγεί καί προευτρεπίζει, τό
όμμα τής ψυχής άποκαθαίρουσα καί άφαιροΰσα
τά άπό τών αισθήσεων έμπόδια προς τήν γνώσιν
τών όλων. ώσπερ ούν τήν καθαρτικήν όλην
άρετήν ού προς τάς βιωτικάς χρείας άποβλέ-
35 ποντες χρησίμην ή άχρηστόν φαμεν, άλλά προς
τόν έν θεωρίςι βίον, ούτωσί καί τής μαθη-
ματικής τό τέλος είς νοΰν άναπέμπειν προσή-
κει καί τήν σύμπασαν σοφίαν. διό καί ή περί
αύτήν ένέργεια καθ' αύτήν τέ έστιν άξία
4ο σπουδής καί διά τήν νοεράν ζωήν. δηλοί δέ τό
δι' έαυτήν είναι τοις μετιοΰσιν αίρετήν, ö καί
'Αριστοτέλης πού φησιν, τό μηδενός μισθού
προκειμένου τοις ζητούσιν όμως έν όλίγψ
χρόνψ τοσαύτην έπίδοσιν τήν τών μαθημάτων
θεωρίαν λαβείν, ετι δέ τό πάντας έν αύτη φιλο-
χωρεϊν καί βούλεσθαι σχολάζειν τών άλλων
άφεμένους, όσοι καί κατά μικρόν έφήψαντο

της άπ' αύτής ώφελείας, ώστε οϊ γε καταφρον-
ητικώς έχοντες της των μαθημάτων γνώσεως
άγευστοι τυγχάνουσιν οντες τών έν αύτοίς
ήδονών.
Ού δή ούν δια τούτο τήν μαθηματικήν άτιμα- s
στέον, άτι μή προς τάς άνθρωπίνας ήμίν χρείας
συντελεί - τα γαρ έσχατα αύτής άπηχήματα
της τοιαύτης χρείας στοχάζεται καί οσα μεθ'
ϋλης ενεργεί - άλλα τούναντίον θαυμαστέον
αύτής τήν άϋλίαν καί το έν αύτη μόνη τό ίο
άγαθόν εχειν. καί γάρ όλως παυσάμενοι τής
περί τά άναγκαΐα φροντίδος οί άνθρωποι περί
τήν ζήτησιν έτράποντο τών μαθημάτων, καί
τούτο είκότως· πρώτα μέν γάρ τά σύντροφα
καί όμοφυή τη γενέσει περισπούδαστά έστι is
τοις άνθρώποις· δεύτερα δέ τά τής γενέσεως
άπολύοντα τήν ψυχήν καί άναμιμνήσκοντα τού
οντος. οϋτως άρα καί τά άναγκαΐα προ τών δι'
αύτά τιμίων καί τά τής αίσθήσεως σύμφυλα προ
τών κατά νούν γιγνωσκομένων μέτιμεν. καί γάρ 2ο
πάσα ή γένεσις καί ή έν αύτη στρεφομένη τής
ψυχής ζωή πέφυκεν άπό τού άτελούς ε'ις τό
τέλειονχωρεϊν. τοσαύτα καί προς τούτους ειρή-
σθω τούς τήν μαθηματικήν άτιμάζοντας έπι-
στήμην.
76,1
Stob. III, 3,25 (Αριστοτέλους) ed. Hense + Pap. Oxyrrh. IV,
Nr. 666 ed. B. P. Grenfell and A. S. Hunt
... τε πράττειν τών δεόντων τι προαιρου-
μένους κωλύη- διό δει τήν τούτων θεωρούντας
άτυχίαν φεύγειν καί νομίζειν τήν εύδαιμονίαν
ούκ έν τφ πολλά κεκτήσθαι γίνεσθαι μάλλον ή
έν τφ πως τήν ψυχήν διακεΐσθαι- καί γάρ σώμα 35
ού τό λαμπρά κεκοσμημένον έσθήτι φαίη τις αν
είναι μακάριον, άλλά τό τήν ύγείαν εχον καί
σπουδαίως διακείμενον, καν μηδέν τών προ-
ειρημένων αύτφ παρή- τον αύτόν δέ τρόπον καί
ψυχήν έάν ή πεπαιδευμένη, τήν τοιαύτην καί 4ο
τον τοιούτον άνθρωπον εύδαίμονα προσαγο-
ρευτέον έστίν, ούκ άν τοις έκτος ή λαμπρώς
κεκοσμημένος, αύτός μηδενός άξιος ών. ούδέ
γάρ ϊππον, έάν ψάλια χρυσά καί σκευήν εχη
πολυτελή φαύλος ών, τον τοιούτον άξιόν τίνος 45
νομίζομεν είναι, άλλ' έάν διακείμενος σπου-
δαίως, τούτον μάλλον έπαινοϋμεν. χωρίς δέ
τόποι προτρεπτικοί 317
τών είρημένων συμβαίνει τοις μηδενός άξίοις
ούσιν, όταν τύχωσι χορηγίας, [καί] τών δια τής
ψυχής άγαθών πλέονος άξια αύτών είναι τά κτή-
ματα· (όπερ) πάντων αϊσχιστον. ώσπερ γάρ εϊ
τις τών οίκετών (τών) αύτού χείρων εϊη, κατα-
γέλαστος άν γένοιτο, τον αύτόν τρόπον οις
πλέονος άξίαν τήν κτήσιν είναι συμβέβηκεν
τής ιδίας φύσεως, άθλιους τούτους είναι δει
νομίζειν. καί τούτο κατ' άλήθειαν οϋτως εχει·
τίκτει γάρ, ώς φησιν ή παροιμία, κόρος μέν
ϋβριν, άπαιδευσία δέ μετ' έξουσίας άνοιαν.
τοις γάρ διακειμένοις τά περί τήν ψυχήν κακώς
οϋτε πλούτος οϋτ' ισχύς ούτε κάλλος τών
άγαθών έστίν άλλ' οσψ περ άν αύται μάλλον αί
διαθέσεις καθ' ύπερβολήν ύπάρξωσι, τοσούτψ
μείζω καί πλείω τον κεκτημένον βλάπτουσιν
άνευ φρονήσεως παραγενόμεναι- τό γάρ μή
παιδ[ί μάχαιραν τούτ' έστι τό μή τοις φαύ]λοις
τήν έξου[σί]αν έγχειρίζε[ιν], τήν δέ φρόν[ησιν]
άπαντες άν ό[μολο]γήσειν έκ τού [μαν]θάνειν
γίγνεσθ[αι] (καί) ζητεϊν ών τάς δυνάμεις φιλο-
σοφία] περιείληφεν, ώ[σ]τε πώς ούκ άπ[ρο]-
φασίστως φιλο[σο]φητέον έστι καί
25
76,2
Paroemiographi Graeci ed. Leutsch-Schneide win: Apostolios
cent. 12,19a
Νομίζειν δει τήν εύδαιμονίαν ούκ έν τφ
πολλά κεκτήσθαι γίγνεσθαι, μάλλον δέ έν τφ
30
τή ψυχή εύ διακεϊσθαι. καί γάρ τό σώμα ού τό
λαμπρά έσθήτι κεκοσμημένον φαίη τις άν είναι
μακάριον, άλλά τά τήν ύγείαν εχον, καί σπου-
δαίως διακείμενον, κάν μηδέν τών προειρη-
μένων αύτφ παρη- τον αύτόν δέ τρόπον καί
ψυχή έάν ή πεπαιδευμένη, τήν τοιαύτην καί
τον τοιούτον άνθρωπον εύδαίμονα προσαγο-
ρευτέον έστίν, ούκ άν τοις έκτος ή λαμπρώς
κεκοσμημένος, αύτός μηδενός άξιος (ών).
οϋτε γάρ ϊππον έάν ψέλλια χρυσά καί σκευήν
εχη πολυτελή φαύλος ών τον τοιούτον άξιόν
τίνος νομίζομεν είναι- άλλ' ος άν διακείμενος
σπουδαίως, τούτον μάλλον έπαινοϋμεν. ώσπερ
γάρ εϊ τις τών οίκετών αύτού χείρων εϊη κατα-
2 seel. Hense 4.5 add. Ross 18—23 suppl. Grenfell-
Hunt, Wilamowitz, Walzer
318 τόποι προτρεπτικοί
γέλαστος αν γένοιτο- τον αύτόν τρόπον οίς
πλείονος άξίαν τήν κτήσιν είναι συμβέβηκε τής
ιδίας φύσεως, άθλιους τούτους είναι δε! νομί-
ζειν:. 'Αριστοτέλους.
76,3
Paroemiographi Graeci ed. Leutsch-Schneidewin: Mantissae
Proverbiorum 98.
Τίκτει γάρ, ώσπερ φησίν ή παροιμία, κόρος
μεν ΰβριν, άπαιδευσία δε μετ' έξουσίας άνοιαν.
77
Paroemiographi Graeci ed. Leutsch-Schneidewin: Apostolios,
cent. 3,29a
'Αξίωμα μέγιστόν έστιν ού τό κεχρήσθαι
τιμαΐς άλλα τό άξιον αύτών είναι νομίζεσθαι.
'Αριστοτέλους.
78
Paroemiographi Graeci ed. Leutsch-Schneidewin: Apostolios
cent. 5,90 a
Δει τούς voüv έχοντας των δυναστευόντων
μή δια τάς αρχάς, άλλά δια τάς άρετάς θαυμά-
ζεσθαι· ϊνα τής τύχης μεταπεσούσης των αύ-
τών έγκωμίων άξιώνται. 'Αριστοτέλους.
79
Paroemiographi Graeci ed. Leutsch-Schneidewin: Apostolios
cent. 6,96 a
Έκ του βίου κράτιστόν έστιν ύπεξελθείν ώς
έκ συμποσίου μήτε διψώντα μήτε μεθύοντα.
"Αριστοτέλους.
80
Joh. Stob. eel. IV, 31,112 ed. Hense
'Αριστοτέλους.
Κρείττον προς εύδαιμονίαν έλάττω κε-
κτήσθαι ή πολλά μετά φθόνου, καί γάρ καλλίων
και ήδίων ό βίος ούτος.
81
Joh. Stob. eel. IV, 34,60 ed. Hense
Αριστοτέλους.
Tí γάρ έστιν άνθρωπος; άσθενείας ύπό-
δειγμα, καιρού λάφυρον, τύχης παίγνιον, μετα-
πτώσεως είκών, φθόνου καί συμφοράς πλάστιγξ,
τό δέ λοιπόν φλέγμα και χολή.
Διαιρέσεις
Sie sind in zwei Fassungen erhalten, die einander gegenseitig
ergänzen. Cod. Marc. Gr. 257=622 bietet sie als selbständiges
„Handbuch", bei DL 3 , 8 0 - 1 0 9 ist der Text in die Doxographie
Piatons eingeschaltet.
Das Schriftenverzeichnis des Aristoteles hat mehrere vergleich-
bare Titel: 29, 42, 43, 62. Doch die starke Konzentration
unserer Texte auf ethisch-politische Begriffe und die schulmäßi-
ge Simplifikation im einzelnen weisen darauf hin, daß wir es
mit einer Sammlung zu tun haben, die sekundär aus anspruchs-
vollen und umfangreichen Untersuchungen vorwiegend ethischen
Charakters exzerpiert worden ist. Parallelen finden sich bei Pia-
ton wie vor allem in den Pragmatien des Aristoteles. Die Ver-
mutung ist indessen erlaubt, daß diese διαιρέσεις gerade nicht
aus den Pragmatien, sondern aus den Dialogen ausgehoben sind.
Im besonderen hätte dies ein Kommentar nachzuweisen.
Der Text von DL hält sich an die vorhandenen Editionen (Hicks,
Basiiienses, Long), derjenige des Cod. Marc. Gr. 257=622 be-
ruht auf eigener Nachprüfung der Angaben von V. Rose und
H. Mutschmann an dèr Handschrift selbst.
30 8 2
Diog. Laert. 3,80-109 ed. Long
1. Διήρει δέ (sc. ó Πλάτων), φησίν 'Αριστο-
τέλης, καί τά πράγματα τούτον τον τρόπον.
35 των άγαθών έστι τά μέν έν ψυχη, τά δέ έν
σώματι, τά δέ έκτός- οιον ή μέν δικαιοσύνη και
ή φρόνησις καί ή άνδρεία και ή σωφροσύνη καί
τά τοιαύτα έν ψυχή" τό δέ κάλλος καί ή εύεξία
καί ή ύγίεια καί ή ισχύς έν σώματι- οί δέ φίλοι
40 καί ή τής πατρίδος εύδαιμονία καί ó πλούτος
έν τοις έκτός. των άγαθών άρα τρία εϊδη έστί-
τά μέν έν ψυχή, τά δέ έν σώματι, τά δέ έκτός.
2. Τής φιλίας τρία εϊδη (έστίν)· ή μέν γάρ
αύτής έστι φυσική, ή δέ εταιρική, ή δέ ξενική-
45 φυσικήν μέν ούν ταύτην λέγομεν ήν οί γονείς
προς τά εκγονα εχουσι καί οί συγγενείς προς
άλλήλους- ταύτης δέ κεκλήρωται και τάλλα
 τόποι προτρεπτικοί
ζφα. έταιρικήν δέ καλούμεν τήν άπό συνήθειας
γινομένην καΐ μηδέν προσήκουσαν γένει, άλλ'
οίον ή Πυλάδου προς Όρέστην. ή δέ ξενική
φιλία (έοτίν) ή άπό συστάσεως καί δια γραμ-
μάτων γινομένη προς τούς ξένους, της άρα
φιλίας ή μεν έστι φυσική, ή δέ έταιρική, ή δέ
ξενική· προστιθέασι δέ τίνες τετάρτη ν έρωτι-
κήν.
3. Τής πολιτείας εστίν εϊδη πέντε- τό μέν
γαρ αύτής έστι δημοκρατικόν, άλλο δέ άριστο-
κρατικόν, τρίτον δέ όλιγαρχικόν, τέταρτον βα-
σιλικόν, πέμπτον τυραννικόν. δημοκρατικόν
μέν ούν έστιν, έν αίς πόλεσι κρατεί τό πλήθος
καί τάς άρχάς καί τούς νόμους δι' έαυτοϋ αίρεϊ-
ται. άριστοκρατία δέ έστιν, έν ή μήθ' oi
πλούσιοι μήθ' οί πένητες μήθ' οί ένδοξοι
άρχουσιν, άλλ' οί άριστοι τής πόλεως προ-
στατούσιν. ολιγαρχία δέ έστιν, όταν άπό τιμη-
μάτων αί άρχαί αίρώνται- έλάττους γάρ είσιν
οί πλούσιοι των πενήτων, τής δέ βασιλείας ή
μέν κατά νόμον, ή δέ κατά γένος έστίν. ή μέν
ούν έν Καρχηδόνι κατά νόμον πωλητή γάρ
έστιν. ή δέ έν Λακεδαίμονι καί Μακεδονίςι κατά
γένος- άπό γάρ τίνος γένους ποιούνται τήν
βασιλείαν. τυραννίς δέ έστιν, έν ή παρακρου-
σθέντες ή βιασθέντες ύπό τίνος άρχονται, τής
άρα πολιτείας ή μέν έστι δημοκρατία, ή δέ
άριστοκρατία, ή δέ ολιγαρχία, ή δέ βασιλεία,
ή δέ τυραννίς.
4. Τής δέ δικαιοσύνης έστίν εϊδη τρία· ή μέν
γάρ αύτής έστι περί θεούς, ή δέ περί άνθρώ-
πους, ή δέ περί τούς άποιχομένους. οί μέν
γάρ θύοντες κατά νόμους καί των ιερών έπι-
μελούμενοι δηλονότι περί θεούς εύσεβούσιν
οί δέ δάνεια άποδίδοντες καί παραθήκας δίκαιο-
πραγούσι περί άνθρώπους· οί δέ των μνημείων
έπιμελούμενοι δηλονότι περί τούς άποιχομέ-
νους. τής άρα δικαιοσύνης ή μέν προς θεούς
έστιν, ή δέ προς άνθρώπους, ή δέ περί τούς
άποιχομένους.
5. Τής έπιστήμης εϊδη έστι τρία- τό μέν γάρ
έστι πρακτικόν, τό δέ ποιητικόν, τό δέ θεωρητι-
κόν. ή μέν οικοδομική καί ναυπηγική ποιητικοί
είσιν έστι γάρ αύτών ίδειν έργον πεποιημένον.
πολιτική δέ καί αύλητική καί κιθαριστική και αί
35 παραθήκας BP: παρακαταθήκας Ρ "
319
τοιαϋται πρακτικοί- ού γάρ έστιν ούδέν [ίδεϊν]
θεατόν αύτών πεποιημένον, άλλά πράττουσί τι-
ó μέν γάρ αύλεΐ καί κιθαρίζει, ό δέ πολιτεύεται,
ή δέ γεωμετρική καί άρμονική καί άστρολογική
5 θεωρητικοί· οϋτε γάρ πράττουσιν οϋτε ποι-
οϋσιν ούδέν άλλ' ó μέν γεωμέτρης θεωρεί πώς
προς άλλήλας έχουσιν αί γραμμαί, ó δ' άρ-
μονικός τούς φθόγγους, ό δ' άστρολογικός τά
άστρα καί τον κόσμον. τών άρα έπιστημών αί
ίο μέν είσι θεωρητικοί, αί δέ πρακτικοί, αί δέ
ποιητικοί.
6. Τής ιατρικής έστιν εϊδη πέντε- ή μέν
φαρμακευτική, ή δέ χειρουργική, ή δέ διαιτητι-
κή, ή δέ νοσογνωμονική, ή δέ βοηθητική, ή
is μέν φαρμακευτική δια φαρμάκων ίάται τάς άρ-
ρωστίας, ή δέ χειρουργική διά τού τέμνειν καί
καίειν ύγιάζει, ή δέ διαιτητική διά τού διαιτάν
άπαλλάττει τάς άρρωστίας, ή δέ νοσογνω-
μονική διά τού γνώναι τό άρρώστημα, ή δέ
2ο βοηθητική διά τού βοηθήσαι εις τό παραχρήμα
άπαλλάττει τής άλγηδόνος. τής άρα ιατρικής
ή μέν έστι φαρμακευτική, ή δέ χειρουργική, ή
δέ διαιτητική, ή δέ βοηθητική, ή δέ νοσογνω-
μονική.
25 7. Νόμου διαιρέσεις δύο- ó μέν γάρ αύτοϋ
γεγραμμένος, ó δέ άγραφος, φ μέν έν ταΐς
πόλεσι πολιτευόμεθα, γεγραμμένος έστίν. ό δέ
κατά εθη γινόμενος ούτος άγραφος καλείται-
οιον τό μή γυμνόν πορεύεσθαι εις τήν άγοράν
3ο μηδέ γυναικεϊον ίμάτιον περιβάλλεσθαι: ταϋτα
γάρ ούδείς νόμος κωλύει, άλλ' όμως ού πράτ-
τομεν διά τό (τφ) άγράφψ νόμψ κωλύεσθαι.
τού άρα νόμου έστίν ó μέν γεγραμμένος, ó δέ
άγραφος.
35 8. Ό λόγος διαιρείται εις πέντε, ών είς μέν
έστιν öv οί πολιτευόμενοι λέγουσιν έν ταις έκ-
κλησίαις, ος καλείται πολιτικός, έτέρα δέ διαί-
ρεσις λόγου, öv οί φήτορες γράφοντες έπί-
δειξιν προφέρουσιν είς έγκώμια καί ψόγους καί
4ο κατηγορίας- τό δή τοιούτον ειδός έστι ρητορι-
κόν. τρίτη δέ διαίρεσις λόγου, öv οί ίδιώται
διαλέγονται προς άλλήλους- ούτος δή ó τρό-
πος προσαγορεύεται ιδιωτικός, έτέρα δέ διαί-
ρεσις λόγου, öv οί κατά βραχύ έρωτώντες καί
45
1 θετδν codd. [Ιδεϊν] θεατόν R. Burn 32 add.
G. 38 γράφουσι BP: γράφουσι καί F: γράφοντες
Schoene
320 τόποι προτρεπτικοί
άποκρινόμενοι τοις έρωτώσιν διαλέγονται, ού-
τος δε καλείται ό λόγος διαλεκτικός, πέμπτη δέ
διαίρεσις λόγου, öv οί τεχνίται περί της εαυτών
διαλέγονται τέχνης- άς δή καλείται τεχνικός,
του λόγου άρα τό μέν έστι πολιτικόν, το δέ
φητορικόν, τό δέ ίδιωτικόν, τό δέ διαλεκτικόν,
τό δέ τεχνικόν.
9. Ή μουσική εις τρία διαιρείται- εστί γαρ
ή μέν δια τοϋ στόματος μόνον, οίον ή φδή-
δεύτερον δέ δια τοϋ στόματος καί των χειρών,
οίον ή κιθαρψδία· τρίτον άπό τών χειρών
μόνον, οίον κιθαριστική. της άρα μουσικής έστι
τό μέν άπό τοϋ στόματος μόνον, τό δ' άπό
τοϋ στόματος καί τών χειρών, τό δ' άπό τών
χειρών.
10. Διαιρείται δέ ή εύγένεια εις εϊδη τέτ-
ταρα. εν μέν, έάν ώσιν οί πρόγονοι καλοί κάγα-
θοΐ καί δίκαιοι, τούς έκ τούτων γεγεννη-
μένους εύγενεις φασιν είναι, άλλο δέ, άν ώσιν
οί πρόγονοι δεδυναστευκότες καί άρχοντες
γεγενημένοι, τούς έκ τούτων ευγενείς φασιν
είναι, άλλο δέ, άν ώσιν οί πρόγονοι ονομαστοί,
οίον άπό στρατηγίας, άπό στεφανιτών αγώνων
καί γάρ τους έκ τούτων γεγεννημένους εύ-
γενείς προσαγορεύομεν. άλλο είδος, έάν αύτός
τις ή γεννάδας τήν ψυχήν καί μεγαλόψυχος-
και τούτον εύγενή φασι- καί τής γε εύγενείας
αϋτη κρατίστη. τής άρα εύγενείας τό μέν άπό
προγόνων έπιεικών, τό δέ δυναστών, τό δέ
ενδόξων, τό δ' άπό τής αύτοϋ καλοκάγαθίας.
11. Τό κάλλος διαιρείται εις τρία- εν μέν
γάρ αύτού έστιν έπαινετόν, οίον ή δια τής
όψεως εύμορφία - άλλο δέ χρηστικόν, οίον
όργανον καί οικία καί τά τοιαύτα προς χρήσίν
έστι καλά- άλλο δέ προς νόμους καί έπιτη-
δεύματα καί τά τοιαύτα, (ά) προς ώφέλειάν
έστι καλά. τοϋ άρα κάλλους τό μέν έστι προς
επαινον, τό δέ προς χρήσιν, τό δέ προς
ώφέλειάν.
12. Ή ψυχή διαιρείται είς τρία- τό μέν γάρ
αύτής έστι λογιστικόν, τό δέ έπιθυμητικόν, τό
δέ θυμικόν. τούτων δέ τό μέν λογιστικόν έστιν
αίτιον τοϋ βουλεύεσθαί τε καί λογίζεσθαι καί
12 μόνον BPpc: μόνων FF" 35 άλλο G.: τό 36 add.
ed. Basil.
διανοεισθαι καί πάντων τών τοιούτων τό δ'
έπιθυμητικόν μέρος έστί τής ψυχής αίτιον τοϋ
έπιθυμείν φαγεϊν καί τοϋ πλησιάσαι καί τών
τοιούτων πάντων, τό δέ θυμικόν μέρος αϊτιόν
5 έστι τοϋ θαρρείν καί ήδεσθαι καί λυπείσθαι καί
όργίζεσθαι. τής άρα ψυχής έστι τό μέν λογιστι-
κόν, τό δέ έπιθυμητικόν, τό δέ θυμικόν.
13. Τής τελείας άρετής εϊδη τέτταρα - εν
μέν φρόνησις, εν δέ δικαιοσύνη, άλλο δ'
ίο άνδρεία, τέταρτον σωφροσύνη, τούτων ή μέν
φρόνησις αιτία τοϋ πράττειν όρθώς τά πράγ-
ματα· ή δέ δικαιοσύνη τοϋ έν ταϊς κοινωνίαις
καί τοις συναλλάγμασι δικαιοπραγεϊν ή δέ
άνδρεία τοϋ έν τοις κινδύνοις καί φοβεροίς μή
is έξίστασθαι [ποιείν] άλλά μένειν ή δέ σωφρο-
σύνη τοϋ κρατειν τών έπιθυμιών καί ύπό
μηδεμιάς ήδονής δουλοϋσθαι άλλά κοσμίως
ζήν. τής άρετής άρα τό μέν έστι φρόνησις,
άλλο δικαιοσύνη, τρίτον άνδρεία, τέταρτον
20 σωφροσύνη.
14. Ή άρχή διαιρείται είς μέρη πέντε- εν
μέν είς τό κατά νόμον, εν δέ είς τό κατά φύσιν,
εν δέ είς τό κατά εθος, τέταρτον είς τό κατά
γένος, πέμπτον δέ (είς τό) κατά βίαν. οί μέν
25 ούν έν ταΐς πόλεσιν άρχοντες ύπό τών πολιτών
έπάν αίρεθώσι κατά νόμον άρχουσιν οί δέ
κατά φύσιν, οί άρρενες, ού μόνον έν τοις
άνθρώποις, άλλά καί έν τοις άλλοις ζψοις· έπί
πολύ γάρ πανταχού τά άρρενα τών θηλειών
30 άρχει, ή δέ [τοϋ] κατά εθος άρχή τοιαύτη έστίν,
οϊαν οί παιδαγωγοί τών παίδων άρχουσι καί οί
διδάσκαλοι τών φοιτώντων. κατά γένος δέ άρχή
τοιαύτη τις λέγεται, οϊαν οί Λακεδαιμόνιοι βα-
σιλείς άρχουσιν άπό γάρ γένους τινός ή
35 βασιλεία, και έν Μακεδονίςι δέ τον αύτόν τρό-
πον άρχουσι- καί γάρ έκεϊ άπό γένους ή
βασιλεία καθίσταται, οί δέ βιασάμενοι ή παρα-
κρουσάμενοι άρχουσιν άκόντων τών πολιτών
ή τοιαύτη άρχή κατά βίαν λέγεται είναι, τής
40 άρχής άρα έστί τό μέν κατά νόμον, τό δέ κατά
φύσιν, τό δέ κατά εθος, τό δέ κατά γένος, τό
δέ κατά βίαν.
15. Τής ρητορείας εϊδη έστίν εξ- οταν μέν
γάρ κελεύωσι πολεμειν ή συμμαχείν πρός τινα,
15 del. G. 24 add. G. 30 del. Reiske 31
παιδαγωγοί α: πατέρες

καλείται το τοιούτον είδος προτροπή, όταν δ'
άξιώσι μή πολεμεϊν μηδέ συμμαχείν, άλλ'
ήσυχίαν άγειν, τό τοιούτον ειδός έστιν άπο-
τροπή. τρίτον είδος της φητορείας, όταν τις
φάσκη άδικεισθαι ύπό τίνος καί πολλών κακών
αίτιον άποφαίνπ' τό δή τοιούτον είδος κατηγο-
ρία ονομάζεται, τέταρτον εϊδος τής Ρητορείας
[άπολογία καλείται], όταν άποφαίνη αύτόν
μηθέν άδικοϋντα μήτε άλλο άτοπον μηθέν
πράττοντα τό δέ τοιούτον άπολογίαν καλοϋσι.
πέμπτον είδος Ρητορείας" άταν τις ευ λέγη καί
άποφαίνη (τινά) καλόν κάγαθόν τό δή τοιού-
τον είδος καλείται έγκώμιον. έκτον είδος, όταν
τις άποφαίνη φαΰλον τό δέ τοιούτον είδος
καλείται ψόγος, τής άρα Ρητορείας έστί τό μέν
έγκώμιον, τό δέ ψόγος, τό δέ προτροπή, τό δέ
άποτροπή, τό δέ κατηγορία, τό δέ άπολογία.
16. Τό όρθώς λέγειν διαιρείται εις τέτταρα·
εν μέν α δει λέγειν, εν δέ οσα δει λέγειν, τρί-
τον προς οϋς δει λέγειν, τέταρτον δέ πηνίκα
λέγειν δει. ά μέν ούν δει λέγειν, ά μέλλει
συμφέρειν τφ λέγοντι καί τφ άκούοντι· τό δέ
όσα δει λέγειν, μή πλείω μηδέ έλάττω τών ικα-
νών. τό δέ προς οϋς δει λέγειν, αν τε προς
πρεσβυτέρους [άμαρτάνοντας] διαλέγη, άρμότ-
τοντας δει τούς λόγους διαλέγεσθαι ώς πρεσ-
βυτέροις- άν τε προς νεωτέρους, άρμόττοντας
δει λέγεσθαι ώς νεωτέροις. πηνίκα δέ λέγειν
έστί, μήτε προτέρω μήτε ύστέρω- εί δέ μή, δια-
μαρτήσεσθαι καί ούκ ορθώς έρεϊν.
17. Ή εύεργεσία διαιρείται εις τέτταρα- ή
γαρ χρήμασιν ή σώμασιν ή ταΐς έπιστήμαις ή
τοις λόγοις. τοις μέν ούν χρήμασιν, όταν
δεομένψ παραβοηθήση τις εις χρημάτων λόγον
εύπορήσαι- τοις δέ σώμασιν εύ ποιοΰσιν άλ-
λήλους, όταν παραγενόμενοι τυπτομένοις
παραβοηθώσιν- οί δέ παιδεύοντες καί ίατρεύον-
τες καί διδάσκοντες άγαθόν τι, ούτοι δή ταΐς
έπιστήμαις εύεργετοϋσιν όταν δ' είσέλθωσιν
εις δικαστήριον άλλος ύπερ άλλου βοηθός καί
λόγον τινά έπιεική ύπέρ αύτού εϊπη, ούτος δή
λόγψ εύεργετεΐ. τής άρα εύεργεσίας ή μέν έστι
δια χρημάτων, ή δέ δια σωμάτων, ή δέ διά
έπιστημών, τετάρτη ( δ έ ) διά λόγων.
8 seel. Cob. 12 add. G. 25del.Menag.
λογον? G. 38 δή scripsit R. Burn: 5è
FT 44 add. G.
τόποι προτρεπτικοί 321
18. Διαιρείται τό τέλος τών πραγμάτων είς
τέτταρα είδη- [έν μέν] κατά νόμον τέλος τά
πράγματα λαμβάνει, οταν ψήφισμα γένηται καί
τοΰθ' ó νόμος τελέση· κατά φύσιν δέ τέλος
5 τά πράγματα λαμβάνει, ή τε ήμέρα καί ό ένιαυ-
τός και αί ώραι. κατά τέχνην δέ τέλος τά
πράγματα λαμβάνει, οίον ή οικοδομική- οίκίαν
γάρ τις έπιτελεΓ καί ή ναυπηγική- πλοία γάρ.
κατά τύχην δέ γίνεται τοις πράγμασι τέλος,
ίο οταν άλλως καί μή ώς ύπολαμβάνει τις άπο-
βαίνη- τοΰ τέλους άρα τών πραγμάτων τό μέν
κατά νόμον, τό δέ κατά φύσιν, τό δέ κατά
τέχνην, τό δέ κατά τύχην έστίν.
19. Ή δύναμις διαιρείται είς τέτταρα είδη-
is εν μέν τή διανοίςι ή δυνάμεθα λογίζεσθαι καί
ύπονοείν έτερον δέ τφ σώματι, οίον πορεύ-
εσθαι καί διδόναι καί λαμβάνειν καί τά τοιαύτα-
τρίτον ö δυνάμεθα πλήθει στρατιωτών καί
χρημάτων, όθεν καλείται πολλήν δύναμιν έχων
20 βασιλεύς- τετάρτη δέ διαίρεσις δυνάμεως (τφ)
πάσχειν καί εύ ποιείν καί κακώς- οίον άρρω-
στεϊν καί παιδεύεσθαι δυνάμεθα καί ύγιεις γί-
νεσθαι καί πάντα τά τοιαύτα, τής άρα δυνά-
μεως ή μέν έστιν έν διανοίςι, ή δ' έν σώματι, ή
25 δ' έν στρατοπέδψ καί χρήμασιν, ή δ' έν τφ
ποιειν καί πάσχειν.
20. Τής φιλανθρωπίας έστίν εϊδη τρία- εν
μέν διά τής προσηγορίας γινόμενον, οίον έν
οίς τίνες τον έντυχόντα πάντα προσαγορεύσι
30 καί τήν δεξιάν έμβάλλοντες χαιρετίζουσιν.
άλλο είδος, οταν τις βοηθητικός ή παντί τφ
άτυχούντι. έτερον ειδός έστι τής φιλανθρω-
πίας έν φ τίνες φιλοδειπνισταί είσι. τής άρα
φιλανθρωπίας τό μέν έστι διά τοΰ προσαγο-
35 ρεύειν, τό δέ διά τοΰ εύεργετειν, τό δέ διά
τοΰ έστιάν καί φιλοσυνουσιάζειν.
21. Ή εύδαιμονία διαιρείται είς πέντε μέρη-
ή μέν γάρ αύτής έστιν εύβουλία, έτερον δέ
εύαισθησία καί ύγίεια τοΰ σώματος, τρίτον
40 εύτυχία έν ταΐς πράξεσι, τέταρτον εύδοξία
παρά τοις άνθρώποις, πέμπτον εύπορία χρημά-
των καί τών είς τόν βίον χρησίμων, ή μέν εύβου-
λία γίνεται έκ παιδείας καί έκ τού πολλών έμπει-
ρον γενέσθαι- ή δέ εύαισθησία έκ τών τοΰ
34σύλ- 2 seel. G. 15 ή G.: ö. 15 transp. G.: δυνάμεθα tfj
B F " : om. διανοίςι 20 add. G.
322 τόποι προτρεπτικοί
σώματος μερών, οίον έάν τις όφθαλμοίς όρςι
καί τοις ώσίν άκούη καί τη pivi καί τφ στόματι
αίσθάνηται ών δει αίσθάνεσθαι- το δή τοιούτον
εύαισθησία. ή δέ εύτυχία, όταν έφ' α σκοπεί
πράξη κ ατ' όρθόν α δει πράττειν τον σπου-
δαΐον. εύδοξία δ' έστίν οταν τις εύ άκούη· εύπο-
ρία δ' έστίν οταν τις προς τάς έν τφ βίφ χρή-
σεις οϋτως εχη ώστε καί φίλους εύ ποιήσαι καί
φιλοτίμως καί εύπόρως άπολειτουργήσαι. φ δέ
ύπάρχει ταύτα πάντα, ούτός έστιν εύδαίμων
τελέως. τής άρα εύδαιμονίας έστίτό μέν εύβου-
λία, το δέ εύαισθησία καί ύγίεια τού σώματος,
τό δέ εύτυχία, τό δέ εύδοξία, το δέ εύπορία.
22. Αί τέχναι είς τρία διαιρούνται- ή μέν
πρώτη, ή δέ δευτέρα, ή δέ τρίτη, πρώτη μέν
ούν ή μεταλλευτική καί ύλοτομική- παρασκευ-
αστικοί γάρ είσιν. ή δέ χαλκευτική καί ή τεκτο-
νική μετασχηματιστικοί είσιν έκ μέν γάρ τού
σιδήρου ή χαλκευτική όπλα ποιεί, ή δέ τεκ-
τονική έκ τών ξύλων αύλούς καί λύρας, ή δέ
χρηστική, οίον ιππική τοις χαλινοίς χρήται, ή
πολεμική τοις οπλοις, ή μουσική τοις αύλοίς
και τη λύρςι. τής τέχνης άρα τρία εϊδη έστί-
τό μέν τι πρώτον, τό δέ τι δεύτερον, τό δέ τι
τρίτον.
23. Τό άγαθόν είς τέτταρα γένη διαιρείται-
ών εν μέν λέγομεν είναι τον τήν άρετήν έχοντα
ίδίςι άγαθόν άλλο δέ αύτήν τήν άρετήν και τήν
δικαιοσύνην λέγομεν άγαθόν είναι- τρίτον δέ,
οίον σιτία καί γυμνάσια τά πρόσφορα καί φάρ-
μακα- τέταρτον δέ φαμεν είναι άγαθόν, οίον
αύλητικήν καί ύποκριτικήν καί τά τοιαύτα,
άγαθού άρα τέτταρα εϊδη έστί. τό μέν τό τήν
άρετήν εχειν, ετερον δέ αύτή ή άρετή, τρίτον
δέ σιτία καί γυμνάσια τά ώφέλιμα- τέταρτον δέ
αύλητικήν καί ύποκριτικήν καί ποιητικήν άγα-
θόν λέγομεν είναι.
24. Τών όντων τά μέν έστι κακά, τά δέ άγα-
θά, τά δέ ούδέτερα. τούτων κακά μέν ταύτα
λέγομεν, τά δυνάμενα βλάπτειν άεί, αιον άκρα-
σίαν καί άφροσύνην καί άδικίαν καί τά τοιαύτα*
τά δέ τούτοις έναντία άγαθά έστι. τά δέ ένίοτε
μέν ώφελείν, ένίοτε δέ βλάπτειν - οίον τό
περιπατείν καί τό καθήσθαι καί έσθίειν - (ή)
18 μετασχηματιστικοί BF: μετασκευαστικαί Ρ 44 ( ή )
add. Hicks
όλως μήτε ώφελήσαι μήτε βλάψαι δυνάμενα,
ταύτα γούν οϋτε άγαθά ούτε κακά έστι. τών
άρα όντων τά μέν άγαθά, τά δέ κακά, τά δ'
ούδέτερα τούτων,
s 25. Εύνομία διαιρείται είς τρία- εν μέν, έάν
ώσιν οί νόμοι σπουδαίοι, εύνομίαν φαμέν ειναι-
ετερον δέ, έάν τοις κειμένοις νόμοις έμμένω-
σιν οί πολϊται, καί τούτο φαμεν εύνομίαν ειναι-
τρίτον δέ, έάν μή όντων [τών] νόμων κατά εθη
ίο καί έπιτηδεύματα χρηστώς πολιτεύωνται, καί
τούτο εύνομίαν προσαγορεύομεν τής εύνο-
μίας άρα εν μέν έστι νόμους σπουδαίους είναι-
άλλο δέ, έάν τοις ούσι νόμοις έμμένωσι- τρίτον
δέ, έάν εθεσι κα'ι έπιτηδεύμασι χρηστοίς πολι-
ΐ5 τεύωνται.
26. Διαιρείται ή άνομία εις τρία- ών εν μέν
έστιν, έάν ώσιν οί νόμοι μοχθηροί και προς
ξένους και προς πολίτας- ετερον δέ, έάν τοις
ύπάρχουσι μή πείθωνται- άλλο δέ, έάν όλως
20 μηδείς ή νόμος, τής άρα άνομίας εν μέν έστι
τό μοχθηρούς είναι τούς νόμους- άλλο δέ, έάν
τοις ούσι μή πείθωνται- τρίτον δέ. έάν μηδείς
ή νόμος.
27. Τά έναντία διαιρείται είς τρία- οίον
25 άγαθά κακοίς έναντία φαμέν είναι, ώς τήν δι-
καιοσύνην τή άδικίςι καί τήν φρόνησιν τρ άφρο-
σύνη καί τά τοιαύτα, κακά δέ κακοίς έναντία
έστίν, οίον ή άσωτία τή άνελευθερίςι καί τό
άδίκως στρεβλοϋσθαι τφ δικαίως στρεβλούσ-
30 θαι- καί τά τοιαύτα κακά κακοίς έναντία έστίν.
τό δέ βαρύ τφ κούφψ καί τό ταχύ τφ βραδεί καί
τό μέλαν τφ λευκφ ώς ούδέτερα ούδετέροις
έναντία έστίν. τών έναντίων άρα τά μέν ώς
άγαθά κακοίς έναντία έστί τά δέ ώς κακά κα-
35 κοϊς- τά δέ ώς ούδετέροις ούδέτερα.
28. Τών άγαθών γένη έστί τρία- τά μέν γάρ
έστιν έκτά, τά δέ μεθεκτά, τά δέ ύπαρκτά. τά
μέν ούν έκτά έστιν, όσα ένδέχεται εχειν, οίον
ή δικαιοσύνη καί ή ύγίεια- μεθεκτά δέ, όσα
40 εχειν μέν μή ένδέχηται, μετασχεϊν δέ αύτών
ένδέχεται, οίον αύτό τό άγαθόν εχειν μέν ούκ
ένδέχεται, μετασχεϊν δέ αύτού ένδέχεται.
ύπαρκτά δέ, όσα μήτε μετασχεϊν μήτε σχεΐν
ένδέχεται, ύπάρχειν δέ δει- οίον τό σπουδαιον
9 del. Mutschmann
 τόποι προτρεπτικοί
είναι (και) τό δίκαιον είναι άγαθόν έστι- καί
ταύτα οΰτε σχείν οϋτε μετασχεϊν έστιν, άλλ'
ύπάρχειν δει [σπουδαΐον είναι καί δίκαιον είναι],
των άγαθών άρα τα μέν έστιν έκτά, τά δε μεθεκ-
τά, τα δέ ύπαρκτά.
29. Ή συμβουλία διαιρείται εις τρία- εστι γάρ
αύτής εν μέν έκ των παροιχομένων χρόνων
λαμβανόμενον, εν δε έκ των μελλόντων, εν δε
έκ των ένεστώτων. τα μέν ούν έκ των παροιχο-
μένων παραδείγματα, οίον τί επαθον Λακεδαι-
μόνιοι πιστεύσαντες· τα δ' έκ των παρόντων,
οίον άποφαίνειν τείχη άσθενή, δειλούς άνθρώ-
πους, αΐτον ολίγον τα δ' έκ των μελλόντων,
οίον ταΐς ύπονοίαις μή άδικεϊν τάς πρεσβείας,
όπως μή άδοξος ή 'Ελλάς γένηται. της άρα
συμβουλίας τα μέν έστιν έκ των παροιχομέ-
νων, τα δ' έκ των παρόντων, τά δ' έκ των μελ-
λόντων.
30. Ή φωνή διαιρείται εις δύο· εν μέν αύτής
έστιν εμψυχον, εν δέ άψυχον. εμψυχον μέν ή
των ζφων φωνή, άψυχον δέ φθόγγοι καί ήχος.
τής τοϋ έμψύχου φωνής ή μέν έστιν έγγράμ-
ματος, ή δέ άγράμματος. έγγράμματος μέν ή
των άνθρώπων, άγράμματος δέ ή των ζφων.
τής άρα φωνής ή μέν έμψυχος, ή δέ άψυχος.
31. Των όντων έστι τά μέν μεριστά, τά δέ
άμέριστα. τούτων δέ των μεριστών τά μέν
όμοιομερή, τά δέ άνομοιομερή. άμερή μέν ούν
έστιν άσα μή εχει διαίρεσιν μηδέ εκ τίνος σύγ-
κειται, οίον ή τε μονάς καί ή στιγμή και ό φθόγ-
γος· μεριστά δέ οσα εκ τίνος σύγκειται, οίον αϊ
τε συλλαβαί και συμφωνίαι και ζφα καί ϋδωρ
καί χρυσός, όμοιομερή όσα έξ όμοιων σύγ-
κειται καί μηδέν διαφέρει τό όλον τού μέρους
εί μή τφ πλήθει, οίον τό ϋδωρ και τό χρυσίον
καί πάν τό χυτόν καί τό τοιούτον, άνομοιομερή
δέ όσα έξ άνομοίων μερών σύγκειται, οίον
οικία και τά τοιαύτα, των όντων άρα τά μέν έστι
μεριστά, τά δέ άμερή- των δέ μεριστών τά μέν
όμοιομερή, τά δέ άνομοιομερή.
32. Τών όντων τά μέν έστι καθ' έαυτά, τά
δέ πρός τι λέγεται, τά μέν ούν καθ' έαυτά
λεγόμενά έστιν οσα έν τή έρμηνείφ μηδενός
προσδεϊται· ταύτα δ' άν εϊη οίον άνθρωπος,
ϊππος καί τάλλα ζφα. τούτων γάρ ούδέν δι'
1 add. Hicks 3 del. Basil. 10.11 an Λακεδαιμονίοις?
323
έρμηνείας χωρεί, τών δέ πρός τι λεγομένων
οσα προσδειταί τίνος έρμηνείας, οίον τό μειζόν
τίνος καί τό θάττόν τίνος καί τό κάλλιον και
τά τοιαύτα- τό τε γάρ μείζον έλάττονός έστι
s μείζον καί τό θάττόν τινός έστι (θάττον). τών
όντων άρα τά μέν αύτά καθ' αύτά λέγεται, τά
δέ πρός τι. ώδε και τά πρώτα διηρει κατά τον
Άριστοτέλην.
ίο
83 Διαίρεσις 'Αριστοτέλους
1. Διαιρείται ή ψυχή εις τρία- εστι γάρ αύτής
εν μέν λογιστικόν, εν δέ θυμικόν, εν δέ έπι-
is θυμητικόν. εστι δέ τό μέν λογιστικόν, φ
λογιζόμεθα- τό δέ έπιθυμητικόν, φ τάς έπι-
θυμίας άναλαμβάνομεν - τό δέ θυμικόν, φ θυ-
μούμεθα καί όργιζόμεθα καί θαρσούμεν καί
άμυνόμεθα καί τά άλλα τά τοιαύτα, τής ψυχής
2ο άρα τό μέν έστι λογιστικόν τό δέ θυμικόν, τό
δέ έπιθυμητικόν.
2. διαίρεσις τής άρετής - διαιρείται ή άρετή
εις τέσσαρα - εστι γάρ αύτής εν μέν φρόνησις,
εν δέ δικαιοσύνη, εν δέ άνδρεία, εν δέ σωφρο-
25 σύνη. εστι δέ ή μέν φρόνησις έν τφ λογιστικφ,
ή δέ δικαιοσύνη έν πάσι τούτοις τοις μέρεσι
γίνεται, ή δέ άνδρεία έν τφ θυμικφ, ή δέ σω-
φροσύνη έν τφ έπιθυμητικφ. τής άρετής άρα εν
μέν έστι φρόνησις, εν δέ δικαιοσύνη, εν δέ
3ο άνδρεία, εν δέ σωφροσύνη.
3. διαιρείται ή κακία εις τέσσαρα - εστι γάρ
αύτής εν μέν άφροσύνη, εν δέ άδικία, εν δέ
δειλία, εν δέ άκολασία, εστι δέ ή μέν άφρο-
σύνη έν τφ λογιστικφ, ή δέ άδικία έν πάσι
35 τούτοις τοις μέρεσι γίνεται, ή δέ δειλία έν τφ
θυμικφ, ή δέ άκολασία έν τφ έπιθυμητικφ. τής
κακίας άρα εν μέν έστιν άφροσύνη, εν δέ
άδικία, εν δέ δειλία, εν δέ άκολασία.
4. διαιρείται ή δικαιοσύνη εις τρία- εστι γάρ
4ο αύτής εν μέν πρός τον θεόν, εν δέ προς τούς
άνθρώπους, εν δέ πρός τούς άποιχομένους.
εστι δέ ή μέν πρός τον θεόν δικαιοσύνη
μετ' εύσεβείας εύχαριστία καί τάς αύτού
έκπληρούν έντολάς, ή δέ πρός τούς άνθρώ-
45
5 add. Cob.
4 2 - 4 4 textus ab editore Christiano transformatus
324 τόποι προτρεπτικοί
πους περί τα συμβόλαια εύνομία καί περί τα
άλλα νομιζόμενα δίκαια- ή δέ προς τούς άποι-
χομένους δικαιοσύνη έστί θάπτειν καί τα άλλα
έπιφέρειν. της δικαιοσύνης άρα έστίν εν μέν
προς τόν θεόν, εν δέ προς τούς άνθρώπους,
εν δέ προς τους άποιχομένους.
5. διαιρείται τα άγαθά εις τρία- εστι γάρ
αύτών τα μέν έν τη ψυχή, τα δέ έν σώματι, τα
δέ έκτός. έστι δέ τα μέν έν ψυχή φρόνησις
δικαιοσύνη άνδρεία σωφροσύνη και τά άλλα
τα τοιαύτα, τα δέ έν σώματι ισχύς κάλλος ύγεία
εύεξία καί τα άλλα τα τοιαύτα, τά δέ έκτος
φίλοι πλούτος εύδοξία πατρίδος εύδαιμονία.
των άγαθών άρα τά μέν εστίν έν ψυχή, τά δέ
έν σώματι, τά δέ έκτός.
6. διαιρείται τά κακά εις τρία- εστι γάρ
αύτών τά μέν έν ψυχη, τά δέ έν σώματι, τά δέ
έκτός. εστι δέ τα μέν έν ψυχή οίον άφροσύνη
άδικία δειλία άκολασία καί τά άλλα τά τοιαύτα,
τά δέ έν σώματι οίον νόσος άσθένεια αίσχος
καχεξία καί τά άλλα τα τοιαύτα, τά δέ έκτος
οίον πενία έχθροί άδοξία (άτυχία) πόλεως καί
τά άλλα τα τοιαύτα, των κακών άρα τά μέν
έστιν έν ψυχή τά δέ έν σώματι, τα δέ έκτός.
7. διαιρείται ή πολιτεία εις πέντε - εστι γάρ
αύτής εν μέν δημοκρατία, εν δέ άριστοκρατία,
εν δέ ολιγαρχία, εν δέ τυραννίς, εν δέ βασι-
λεία, εστι δέ ή μέν δημοκρατία, έν ή τό πλήθος
τής πόλεως κυριεύει, άριστοκρατία δέ, έν ή οί
κράτιστοι ήγούνται μήτε δια γένος μήτε δια
πλούτον άλλά δι' άρετήν - ή δέ ολιγαρχία, έν ή
(ή) τά τιμήματα μεγάλα ποιήσαντες άπό τού-
των πολιτεύονται τίνες, ή δι' έταιρίαν βιασάμε-
νοι τό πλήθος τήν πόλιν διοικούσι- τυραννίς δέ,
έν ή παρακρουσάμενός τις τό πλήθος ή βιασά-
μένος, τήν πόλιν διοικεί- βασιλεία δέ, άταν ή
κατά νόμον ή κατα γένεσιν βασιλεύς τά πράγ-
ματα διοική τής πόλεως, τής πολιτείας άρα τό
μέν έστι δημοκρατία, τό δέ άριστοκρατία, τό
δέ ολιγαρχία, τό δέ τυραννίς, τό δέ βασιλεία.
8. διαιρείται ή έπιστήμη εις τρία- εστι γάρ
αύτής τό μέν θεωρητικόν, τό δέ ποιητικόν, τό
δέ πρακτικόν. εστι δέ ή μέν θεωρητική, (ής) τό
κεφάλαιον θεωρία [δέ] έστίν οίον ή γεωμετρική
21 καχεξία Sudh.: έχθρα 22 add. Rose 32 add.
G. 43.44 add. et del. Mutschm.
καί άριθμητική καί άρμονική καί αί τοιαύται-
ή δέ ποιητική, ής τό κεφάλαιόν έστιν έργου
συντελεστικόν, οιον οικοδομική και άνδριαντο-
ποιητική καί άλλαι τοιαύται- ή δέ πρακτική, ής
5 τό κεφάλαίον έστι πράξις, οιον ιατρική καί
στρατηγική καί πολιτική καί άλλαι τοιαύται. τής
επιστήμης άρα ή μέν έστι θεωρητική, ή δέ
ποιητική, ή δέ πρακτική.
9. διαιρείται ή άγνοια εις τρία- εστι γάρ
ίο αύτής έν μέν περί τό θεωρητικόν, έν δέ περί
τό πρακτικόν, εν δέ περί τό ποιητικόν. εστι δέ
ή περί τό θεωρητικόν ή έν ταις θεωρίαις άγ-
νοια, ή δέ περί τό ποιητικόν ή έν ταϊς ποιήσε-
σιν, ή δέ περί τό πρακτικόν ή έν ταΐς πράξεσιν.
is τής άγνοιας άρα εν μέν έστι περί τό θεωρητι-
κόν, εν δέ περί τό ποιητικόν, εν δέ περί τό
πρακτικόν.
10. διαιρείται ή εύγένεια είς τρία- εστι γάρ
αύτής εν μέν άπό ενδόξων καί ονομαστών
2ο γονέων γεγονέναι, οίον άπό βασιλέων καί άρ-
χόντων [γεγονέναι] ή άλλην τινά δόξαν έχόν-
των- τό δέ άπό σπουδαίων καί δικαίων, οίον
άπό Ξενοφώντος καί Νείλου καί τών τοιούτων -
τό δέ άπ' αύτής τής τού έχοντος άρετής, οίον
25 έάν ή γενναίος καί μεγαλοπρεπής καί δίκαιος
καί τά άλλα τά τοιαύτα, τής εύγενείας (άρα)
εν μέν έστι τό άπό ένδοξων καί ονομαστών
προγόνων γεγονέναι, εν δέ τό άπό σπουδαίων
καί δικαίων, εν δέ τό άπ' αύτής τής τού έχοντος
3ο άρετής.
11. διαιρείται ή δυσγένεια εις τρία- εστι γάρ
αύτής εν μέν άπό άδοξων καί φαύλων γεγονέ-
ναι γονέων, εν δέ άπό άδικων καί πονηρών, εν
δέ άπ' αύτής τής τού έχοντος κακίας, εστι δέ
35 τό μέν άπό άδοξων καί φαύλων γεγονέναι προ-
γόνων, οίον έάν ώσιν οί πρόγονοι άγεννεις
κατά φύσιν ή άλλως άνώνυμοι- τό δέ άπό άδι-
κων καί μοχθηρών, οίον έάν ώσι προδόται ή
άλλην τινά άδικίαν καί μοχθηρίαν εχωσιν- τό δέ
4ο άπ' αύτής τής τού έχοντος κακίας, οίον έάν ή
αύτός άδικος ή κακοπράγμων ή άλλην τινά
κακήν δόξαν κατ' αύτού εχων. τής δυσγενείας
άρα έστίν εν μέν τό άπό άδοξων καί φαύλων
προγόνων γεγονέναι, εν δέ τό άπό άδικων καί
3 συντελεστικόν Rose: συντελετικόν 21 del. Jen-
sen 23 an Νείλεως? 26 add. Rose.
 τόποι προτρεπτικοί
μοχθηρών, εν δέ το άπ αύτής της τοϋ έχοντος
κακίας καί μοχθηρίας.
12. διαιρείται ή κίνησις είς τρία- εστι γαρ
αύτής εν μέν κατά τόπον, εν δέ κατά άλλοίωσιν,
εν δέ αύτή καθ' έαυτήν [ή κίνησις], εστι δέ ή
μέν κατά τόπον το έξαλλάσσειν τόπον έκ
τόπου, οίον οί τρέχοντες καί πηδώντες καί
πλέοντες και αί άλλαι αί τοιαΰται κινήσεις- ή
δέ κατά άλλοίωσιν, οίον (οί) αύξανόμενοι καί
γηράσκοντες καί φθίνοντες καί άλλα τοιαύτα -
ή δέ αύτή καθ' έαυτήν, οίον οί τροχοί καί οί
εμβικες καί ó κόσμος καί άλλα τοιαύτα, της
κινήσεως άρα τό μέν έστι κατά τόπον, το δέ
κατ' άλλοίωσιν, τό δέ αύτή καθ' έαυτήν.
13. διαιρείται ή στάσις είς τρία- εστι γάρ
αύτής εν μέν μονή, εν δέ διχόνοια, εν δέ
βαρέων καί κούφων θεωρία, εστι δέ ή μέν μονή
αύτή έν έαυτή στάσις, οίον οί νεκροί καί οί λίθοι
πεπόνθασι καί άλλα τοιαύτα - ή δέ διχόνοια των
πολιτών ή έχθρών ή άλλων τινών ζώων κατ'
εχθραν ή μάχην- ή δέ βαρέων καί κούφων θεω-
ρία, οίον διά σταθμού τοϋ βαρέος καί (τοϋ)
κούφου δοκιμασία.
14. διαιρείται ή εύνομία είς τρία- εστι γάρ
αύτής εν μέν νόμοις σπουδαίοις χρήσθαι, εν
δέ τοις ύπάρχουσιν άν ώσι μή φαύλοι, [μή] πεί-
θεσθαι, εν δέ τό εθεσι [τοις] σπουδαίοις πολι-
τεύεσθαι έάν μή ώσι νόμοι γεγραμμένοι.
15. διαιρείται ή άνομία είς τρία- εστι γάρ
αύτής εν μέν νόμοις φαύλοις καί μοχθηροίς
κεχρήσθαι, εν δέ τό μή πείθεσθαι τοις κειμέ-
νοις άν ώσι σπουδαίοι, εν δέ τό φαύλοις εθεσι
πολιτεύεσθαι άν μή ώσι νόμοι τό σύνολον.
16. διαιρείται ó λόγος είς πέντε - εστι γάρ
αύτού ó μέν Ρητορικός, ó δέ πολιτικός, ό δέ
διαλεκτικός, ό δέ τεχνικός, ó δέ διωτικός. εστι
δέ ό μέν ρητορικός καί έπιδεικτικός καί κατη-
γορικός καί άπολογητικός, ό δέ πολιτικός
συμβουλευτικός και παρακλητικός, διαλεκτι-
κός δέ ó κατά βραχύ τφ έρωτάν (καί άποκρί-
νεσθαι) έμφανίζων α προαιρείται, τεχνικός δέ
5 secl. G. 8 αϊ άλλαι αϊ τοιαΰται Rose: αϊ τοιαΰται
αϊ άλλαι 9 add. Mutschm. 22 σταθμού του βαρέος
Rose: στάσεως βαρέος 22 add. Rose 26 del.
Rose 27 τό G.: τοις 27 del. G. 34 μοχθηροίς
WendL: μετρίοις 40.τφ Rose: τοϋ 40.1 add. G.
325
öv λέγουσιν οί τεχνϊται ύπέρ τών κατά τήν
τέχνην έκάστου [τών] αύτών, ίδιώτικός δέ öv οί
ίδιώται λέγουσι προς άλλήλους καθ' έκάστην
ήμέραν διαλεγόμενοι.
s 17. διαιρείται ή φητορεία είς πέντε - εστι γάρ
αύτής εν μέν κατηγορία, εν δέ άπολογία, εν δέ
συμβουλία, εν δέ έγκώμιον, εν δέ ψόγος.
18. διαιρείται ή συμβουλία είς τρία- εστι γάρ
αύτής ëv μέν έκ τών παρψχημένων, ëv δέ έκ
ίο τών παρόντων, εν δέ έκ τών μελλόντων, τό μέν
ούν έκ τών παρψχημένων έστίν οίον τα παρα-
δείγματα (έμφανίζουσιν), άτι 'καί πρότερον
ήμών άπειθήσαντες άνηκέστοις κακοίς περιέ-
πεσαν' - τό δέ έκ τών παρόντων οιον τά παρόντα
is πράγματα έμφανίζουσιν, άτι 'έάν τά τείχη ήμών
άκατασκεύαστα ώσι καί ήμεϊς άοπλοι ώμεν, οί
δέ πολέμιοι άπασι τούτοις κατεσκευασμένοι -
(είσίν) σκοπώμεν δή όπως πολεμείν δυνησόμε-
θα'- τό δέ έκ τών μελλόντων οίον τά άποβησό-
2ο μενα έμφανίζοντας, οτι 'όράτε μή, έάν έπιπλευ-
σάντων πολεμίων ή τε χώρα άπόληται ύμών καί
[τά] σώματα [τά] πολλά μάτην διαφθαρή, και
ύμείς μή ούδέν ήττον άναγκασθήτε ταύτα
πράττειν ά νϋν έστιν ύμιν καί άκινδύνως πράτ-
25 τειν'.
19. διαιρείται ό χρόνος είς τρία- εστι γάρ ή
παρεληλυθώς ή παρών ή μέλλων, öv καί παρε-
σόμενον καλούσιν. είσί δέ έν μέν τφ παρελη-
λυθότι μνήμαι καί τό μνημονεύειν - άπαντες
3ο γάρ τά παρψχημένα μνημονεύουσιν - έν δέ τφ
παρόντι αί έπιστήμαι καί αί γνώσεις καί οί
λογισμοί καί αί πράξεις αί πρασσόμεναι - έν δέ
τφ μέλλοντι αί προσδοκίαι καί έλπίδες καί πάν
τό τοιούτον.
35 20. διαιρείται ό νόμος είς δύο - εστι γάρ
αύτού ëv μέν γεγραμμένον, εν δέ άγραφον,
εστι δέ ó μέν γεγραμμένος καθ' öv τά συμβό-
λαια συναλλάσσομεν καί τάς άλλας προς άλλή-
λους πράξεις διακρίνομεν καί πάντα τά τοιαύ-
4ο τα οίκονομούμεν, ό δέ άγραφος καθ' öv τά
εθη έν ταΐς πόλεσιν αϋξεται και διαμένει.
21. διαιρείται ή ορεξις τού πράττειν είς
τρία- εστι γάρ αύτής εν μέν τοϋ ήδέος, εν δέ
2 del. Rose 2 öv Rose: δτι 12 add. G. 15
πράγματα Rose: γράμματα 17 add. G. 21.22 secl.
G. 29 συμβόλαια G.: σύμβολα
326
τοϋ καλοϋ, εν δε του συμφέροντος, εστι δέ ή
μεν τοϋ ήδέος όρεξις (το) ταΐς έπιθυμίαις
ύπηρετείν, ή δέ τοϋ καλού τιμής ενεκεν και
εύδοξίας, ή δέ του συμφέροντος κέρδους και
ώφελείας ενεκεν γινομένη.
22. διαίρεσις της των όντων ονομασίας εις
πέντε γίνεται - εστι γαρ αύτών λεγόμενα τα μέν
ώσπερ εν προς πολλά, τα δέ ώς πολλά προς
πολλά καί προς εν, τα δέ ώς άνόμοια [ώς] προς
όμοια, τα δέ ώς όμοια προς όμοια, τά δέ ώς εν
προς εν. τα μέν ούν ώς εν προς πολλά οίον
τάχιστος καί μέγιστος και κάλλιστος και τά
τοιαύτα, τά δέ ώς πολλά πρός πολλά καί προς
εν οιον πλείω τάδε τώνδε καί μείζω τάδε τώνδε
καί καλλίους οϊδε τώνδε καί τά άλλα τά τοι-
αύτα, τά δέ ώς άνόμοια [ώς] προς όμοια ( . . . ,
τά δέ ώς όμοια προς όμοια) οιον άδελφοι προς
άδελφούς καί φίλοι προς φίλους και τά τοιαύ-
τα, τά δέ ώς εν προς εν οιον καλλίων όδε
τούδε καί θάσσων όδε τούδε και τά τοιαύτα.
23. διαιρείται τά έναντία εις τρία- εστι γάρ
αύτών τό μέν ώς άγαθόν κακψ οίον ύγεία νόσψ
καί κάλλος αϊσχει καί τά τοιαύτα, τό δέ ώς
ούδέτερον ούδετέρψ οιον λευκότης μελανό-
τητι καί κουφότης βαρύτητι καί τά τοιαύτα, τό
δέ ώς φευκτόν φευκτφ οιον άσωτία άνελευθε-
ρίςι καί θερμότης ψυχρότητι καί ίσχνότης
παχύτητι καί τά τοιαύτα.
24. διαιρείται ή φωνή εις τέσσαρα - εστι γάρ
αύτής ή μέν έμψυχος, ή δέ άψυχος, καί ή μέν
[καί] έγγράμματος, ή δέ άγράμματος. εστι δέ
ή μέν έμψυχος ή των ζώων, ή δέ άψυχος οιον
ήχοι καί ψόφοι καί ή τής λύρας κα'ι τών αύλών
φωνή- καί έγγράμματος μέν ή τών άνθρώπων
φωνή καί ζώων τινών οιον άηδόνων χελιδόνων
στρουθίων και τών τοιούτων, άγράμματος δέ ή
άδιάθετος ώς οί ποππυσμοί καί ήχοι καί ψόφοι
καί τά τοιαύτα.
25. διαιρείται τά όντα εις τρία- εστι γάρ
αύτών τά μέν κατ' ούσίαν, τά δέ κατά συμβεβη-
κός, τά δέ κατά πάθος, εστι δέ τά μέν κατ'
ούσίαν οιον τό είναι άνθρωπον καί τό εκαστον
τών όντων είναι, τό δέ κατά συμβεβηκός (οιον)
1 add. Rose 9 del. Mutschm.
Mutschm. 16.17 Lac. ind. Rose 31 seel. G.
αύλών Mutschm.: άλλων 43 add. Mutschm.
τόποι προτρεπτικοί
τό τρέχειν καί καθεύδειν και άλλα τοιαύτα, τό
δέ κατά πάθος οιον τό ήδεσθαι καί λυπείσθαι
και θαρρείν και φοβεϊσθαι καί τά τοιαύτα.
26. ετι τών όντων τά μέν (έστι μεριστά, τά
s δέ άμερή, καί τών μεριστών τά μέν) έστιν
όμοιομερή, τά δέ άνομοιομερή. εστι δέ τά μέν
μεριστά άπερ αν εχπ διαίρεσιν οιον οικία καί
ίμάτιον καί άργύριον καί κτήμα και τά τοιαύτα,
άμερή δέ άπερ άν άμέριστα ή οιον μονάς και
ίο στιγμή καί σημεϊον καί φθόγγος και τά τοι-
αύτα. καί τών μεριστών δέ άρα τά μέν έστιν
όμοιομερή ών καί τά μέρη όμοια οιον ϋδωρ
πύρ χαλκός καί τά τοιαύτα (τά δέ άνομοιομερή
ών τά μέρη άνόμοια οίον οικία καί τά τοιαύτα),
is 27. διαίρεσις τών βελτιόνων καί τών χει-
ρόνων καί τών καλλι(όν)ων καί αίσχι(όν)ων
κα'ι λευκοτέρων και μελανοτέρων: τούτων έκα-
στον λέγεται τριχώς - ή γάρ τού έναντίου ή
έαυτού ή μέσου, οιον έναντίου βέλτιον είναι
20 λέγεται τό άγαθόν τού κακού ώς τής πανουρ-
γίας (τής άρετής) καί τής άφροσύνης ή φρόνη-
σις, τού δέ μέσου λέγεται βέλτιον είναι τό άγα-
θόν οιον τού μήτε άγαθού μήτε κακού, αύτό δέ
έαυτού λέγεται βέλτιον καθό άγαθόν έάν ήττον
25 (ή) τό έτερον, όμοίως δέ καί τό καλόν- λέγεται
γάρ καί τού αισχρού κάλλιον καί τού μήτε αισχρού
μήτε καλού κάλλιον είναι, λέγεται δέ καί τού
καλού, ήττον δέ καλού, κάλλιον είναι, όμοίως
δέ καί τό λευκότερον λέγεται - τό γάρ λευκόν
30 κα'ι τού μέλανος λέγεται είναι λευκότερον καί
τοϋ μήτε μέλανος όντος μήτε λευκού όπερ
έστί μέσον, (καιτοϋ λευκού, ήττον δέ λευκού),
καί έπ'ι τών άλλων δέ τών ούτως λεγομένων
τον αύτόν τρόπον έχειν φατέ(ον). κατά τρεις
35 άρα τρόπους λέγεται βελτίω καί χείρω καί
καλλίω καί αίσχίω και λευκότερον κα'ι μελανό-
τερον.
28. διαιρείται τά έξ ών πόλις οικείται εις
τρία- εστι γάρ αύτών εν μέν έκ τού μαχίμου
40 μέρους τών άνθρώπων, εν δέ έκ τού βουλεύεσ-
θαι δυναμένου, εν δέ έκ τού έργάζεσθαι. τό
μέν ούν μάχιμον μέρος τό άλκιμόν έστι, τό δέ
βουλεύεσθαι δυνάμενον τό τών πρεσβυτέρων,
16 del.
33 4.5 add. Rose 13.14 et 16 add. Rose 21 add.
G. 24 add. G. 32 et 34 add. Wendl.
 τόποι προτρεπτικοί
τό δε έργάζεσθαι (δυνάμενον) τό των τεχνιτών
καί γεωργών καί τών άλλων των τοιούτων, τού-
των δέ ότι αν άπή ού φςιδίως ή ττόλις οικείται.
29. διαιρείται ή γένεσις εις τέσσαρα- εστι δέ
αύτής εν μέν έξ ούκ άντος εις ούσίαν μεταβάλ-
λειν οίον τον ούκ οντα υ ιόν γενέσθαι καί άνδ-
ριάντα τον ούκ οντα γενέσθαι καί πάντα τά
τοιαύτα, ëv δέ έκ τόπου εις τόπον μεταβάλλειν
καί τεθήναι έν άλλψ οίον οί πλέοντες καί πορευ-
όμενοι κα'ι πάν τό τοιούτον, εν δέ εξεως καί
διαθέσεως μεταβολή οίον τό έξ άπαιδεύτου
πεπαιδευμένον γενέσθαι καί έκ νέου πρεσ-
βύτην καί έξ έχθρού φίλον, εν δέ πραγμάτων
μεταβολή οιον έκ πλουσίου πένητα καί έξ ίδιώ-
του άρχοντα καί έξ άρχοντος ίδιώτην γενέσθαι
και άλλα τοιαύτα.
30. διαιρείται τό άληθές εις τρία· έστι γάρ
αύτού εν μέν τό πράγμα άληθές είναι, εν δέ
τον λόγον, εν δέ [καί] τό συναμφότερον. εστι
δέ τό πράγμα άληθές όταν ή οϋτως εχον καί
ούκ άλλως, οίον τό τόν θεόν άθάνατον είναι·
οϋτως γάρ εχει τό πράγμα καί ούκ άλλως, τό
δέ λέγειν, ( . . . ) ούτος έστίν άληθής λόγος
[τού άληθούς έστίν] εστι γάρ ό λόγος πράγμα
ύπό τόν λόγον τούτον öv. τό δέ λέγειν ότι
άνθρωποι έμψυχοι είσι, καί ó λόγος άληθής έστι
και τό πράγμα.
31. διαιρείται τό ψεύδος εις τρία- εστι γάρ
αύτού εν μέν τό τό πράγμα είναι ψεύδος, εν δέ
τόν λόγον, εν δέ τό συναμφότερον. τό μέν ούν
πράγμα έστι ψεύδος, όταν μή οϋτως εχη ώς
λέγεται άλλ' άλλως οίον (άτι) ό καθήμενος η
έστηκώς ή ό λευκός (μέλας) ó δέ λόγος εσται
ψευδής όταν τις λέγη τόν άληθή λόγον είναι
ψευδή οίον ó λέγων τόν περί τού θεού λόγον
[οιον ó λέγων ότι έστι θεός· καί] τούτον ó
φάσκων ψευδή είναι ό λόγος ούτος έστι
ψευδής· ού γάρ έστιν ύπό τόν λόγον τούτον
πράγμα ούδέν άλλά ό λόγος, ó δέ λέγων τήν
ήμέραν νύκτα είναι και τό πράγμα ψεύδος έρεϊ
και τόν λόγον.
1 add. G. 4.5 δέ αύτής Rose: γάρ αύτών 8 τόπου
Rose: τοΰ 9 τεθήναι Rose: τιθεϊν 19 τόν λόγον
Rose: τώ λόγω 19 del. G. 23.24 Lac. ind. et del.
G. 32 add. Mutschm. 33 add. Rose 36 del. G.
327
32. διαιρείται ή τιμή εις τρία- εστι γάρ αύτής
εν μέν εις άργυρίου λόγον, εν δέ εις επαίνου
λόγον, εν δέ εις θεραπείας τινός καί έπιμε-
λείας λόγον. τό μέν ούν εις άργυρίου λόγον
5 έστίν άξία έν πράσει καί ώνήσει, οιον άξια της
τιμής φαμέν είναι- τό δέ εις έπαίνου λόγον
έστίν οιον αί έν ταϊς πόλεσι τιμαί δι' ένίας πρά-
ξεις γινόμενοι καί δωρεαί διδόμεναι- τό δέ είς
θεραπείας λόγον καί έπιμελείας οιον τόν θεόν
ίο τιμώμεν θεραπείςι τινί καί έπιμελείςι τινός, καί
τους γονείς δέ τιμώμεν, ομοίως δέ καί τά άλλα
τά δια θεραπείαν γινόμενα.
33. διαιρείται ή δύναμις είς πέντε - έστι γάρ
αύτής εν μέν έν ψυχή, εν δέ έν σώματι, εν δέ
is έν ταΐς πράξεσιν, εν δέ έν ένίοις τών μή όντων,
εν δέ έν τφ παθείν ή ποιήσαι. έν ψυχή μέν ά
μανθάνομεν καί διανοούμεθα, έν σώματι δέ
οιον αϊ τε κινήσεις καί αί άλλαι δυνάμεις καθ'
άς πράττειν τι[έν]τφ σώματι δυνάμεθα, έν δέ
2ο ταϊς πράξεσιν οιον αί στρατιωτικοί δυνάμεις·
λέγεται γάρ μεγάλην εχειν δύναμιν (βασιλεύς)
άταν χρήματα καί στρατιώται πολλοί συνηθ-
ροισμένοι ώσι, τών δέ μή όντων έν ένίοις όσα
δυνατά έστι γενέθαι ή ποιηθήναι- έν δέ τφ
25 παθείν ή ποιήσαι όσα δυνατά έστιν άναιρεϊν ή
άναιρεθήναι.
34. διαιρείται τών έπιστημών ή κρίσις είς
τρία- εστι γάρ αύτών εν μέν άν ή βελτιόνων ή
καλλιόνων, εν δέ άν ή συμφερόντων μάλλον
ο
3 καί κατεπειγόντων, εν δέ άν ή τών άκρι-
βεστέρων μάλλον [δέ] καί είς άπόδειξιν συν-
τεινόντων. εστι δέ τό μέν βελτιόνων κα'ι καλ-
λιόνων οιον ή άνδριαντοποιητική τέχνη καί ή
άγαλματοποιητική καί ή πορφυροβαφική καί αί
35 τοιαύται- συμφερόντων δέ καί μάλλον κατε-
πειγόντων οίον ή σκευοποιητική [σκευική] καί
οικοδομική καί αί τοιαύται- άκριβεστέρων δέ
καί μάλλον είς άπόδειξιν συντεινόντων αϊ τε
μαθηματικοί κα'ι ή φιλοσοφία.
4ο 35. διαιρείται ó στρατηγός είς τρία- εστι γάρ
ή τφ νόμψ στρατηγός ή κατά δύναμίν τινα καί
πραγμάτων κυρείαν [στρατηγός] ή κατά έπι-
7 έστίν G.: είναι 19 del. Mutschm. 21 add.
Mutschm. 22.23 συνηθροισμένοι Rose: συνειθισ-
μένοι 31 del. Wendl. 36 del. Mutschm. 42 del.
G.
328 τόποι προτρεπτικοί
στήμην. εστι δέ ό μέν κατά νόμον στρατηγός
οίον οι έν ταΐς πόλεσιν αίρούμενοι, ό δε κατά
έπιστήμην ό εχων τήν στρατηγικήν έπιστήμην,
ό δέ κατά δύναμίν τινα καί πραγμάτων κυρείαν
οίον ό ύπό τίνος έπισταθείς ή αύτός ύφ' εαυ-
τού κύριος χρημάτων καί στρατιωτών γενόμε-
νος.
36. διαιρείται το άγαθόν εις τέσσαρα - εστι
γαρ αύτοΰ εν μέν άρετή καί δικαιοσύνη, εν δέ
το εχον άρετή ν, εν δέ τό συμφέρον, εν δέ το
τερπνόν καί τό ήδεσθαι ποιούν, οιον άρετή μέν
καί δικαιοσύνη [άτι] άγαθόν λέγεται είναι τού-
των έκάτερον, εν δέ τό εχον άρετήν οιον ϊππος
καί άνθρωπος και τά τοιαύτα - και γάρ τούτων
εκαστον λέγεται άγαθόν είναι έάν εχη τήν
άρετήν. τό δέ συμφέρον οίον γυμνασία καί
φαρμακεία καί τάλλα όσα προς ύγείαν καί
εύεξίαν (πρόσφορα) - καί γάρ τούτων εκαστον
λέγεται άγαθόν είναι φ άν συμφέρη. τό δέ
τερπνόν καί τό ήδεσθαι ποιούν οιον ύποκριτής
καί αυλητής καί των βρωμάτων ενια καί τάλλα
τά τοιαύτα- ό γάρ ύποκριτής καί ό αύλητής ού
τφ ώφελεϊν άγαθόν είναι λέγεται άλλά τφ τέρ-
πειν [τού άγαθού είναι].
37. διαιρούνται αί μέθοδοι αί εις τά προ-
βλήματα εις τρία- είσι γάρ αύτών αί μέν κριτι-
κοί, αί δέ θεωρητικοί, αί δέ έριστικαί. καί κριτι-
κά! μέν είσιν αις τό βέλτιον καί τό χείρον διακρί-
νομεν, οίον πότερον βέλτιον δικαιοσύνη ή άν-
δρεία- θεωρητικοί δέ αις θεωρούμεν τό τοιού-
τον, οίον πότερον ταύτον νόσος έστίν ύγείςι
καί εύεξίςι ή οϋ- έριστικαί δέ αις τούς όρους
άναιρούμεν, οιον ούκ εστίν εύεξία σωμάτων ή
κρατίστη (έξις).
38. διαιρείται ή λύπη εις τρία- εστι γάρ αύτής
εν μέν έφ' οις προσήκει τον φρόνιμον λυπεισ-
θαι, εν δέ έπί τοις άλλοτρίοις άγαθοις (λυπεισ-
θαι, εν δέ έπί πάσι) [καί] κακοίς καί τοις άλλοις
τοις μηδέν προσήκουσι λυπεισθαι. εστι δέ τό
μέν έφ' οις προσήκει τον φρόνιμον λυπεισθαι
οίον έπί τοις έαυτού άτυχήμασιν ή των αύτοΰ
τινός οικείων ή φίλων ή τής συμπάσης πόλεως
5 ùnò Rose: άπό 12 secl. G. 13 transpos.
G. 18 add. e. g. G. 24 del. Wendl. 34 add.
Wendl. 36 έφ' Mutschm.: èv 37.38 add. et del. G.
καί έπί των άλλων των τοιούτων - τό δέ έπί τοις
άλλοτρίοις άγαθοίς λυπεισθαι έστ'ι φθόνος τις
καί βασκανία καί πάν τό τοιούτον - τό δέ έπί
πασι κακοΐς καί άγαθοις καί πάσι τοις άλλοις
s τοις μηδέν προσήκουσι λυπεισθαι τό μέν έπί
τοις κακοίς τοις άλλοτρίοις ελεος, τό δέ έπί
τοις άγαθοις φθόνος τό δέ έπί άλλοις τοις
μηδέν προσήκουσι [φθόνος και] βασκανία.
39. διαιρείται ή ήδονή εις τέσσαρα - εστι γάρ
ίο αύτής εν μέν περί τό λογ(ιστι)κόν, (εν δέ περί
τό θυμικόν), εν δέ περί έπιθυμητικόν, εν δέ
περί τάς αισθήσεις, εστι δέ [ή τό μανθάνειν]
περί τό λογιστικόν ή άπό τού μανθάνειν καί
άνευρίσκειν ήδονή καί τά τοιαύτα- περί δέ τό
is θυμικόν οίον ή τε τού κρατειν καί νικάν καί
άντιτιμωρείσθαι καί αί τοιαύται- αί δέ περί τό
έπιθυμητικόν αϊ τε άπό τής τροφής καί συνου-
σίας καί αί τοιαύται ήδοναί γινόμενοι - ή δέ
[περί τό αίσθητικόν] περί τάς αισθήσεις, οίον ή
20 τε δια τού όράν καί γεύεσθαι καί όσφραίνεσθαι
καί αί τοιαύται.
40. διαιρείται ή εύταξία εις τέσσαρα - εστι
γάρ αύτής εν μέν περί ψυχήν, εν δέ περί σώμα,
εν δέ περί πλήθος, εν δέ περί κινήσεις, ή μέν
25 συν έν τή ψυχή εύταξία έγγινομένη κοσμιότης
καλείται, ή δέ έν τφ σώματι εύταξία κάλλος
καλείται, ή δέ έν κινήσει εύταξία εύρυθμία ονο-
μάζεται, ή δέ έν τφ πλήθει οίον ή προς άρχον-
τας εύταξία πειθαρχία προσαγορεύεται.
30 41. διαιρείται ή άταξία εις τέσσαρα - εστι γάρ
αύτής εν μέν έν ψυχή, εν δέ έν σώματι, εν δέ
έν πλήθει, εν δέ έν κινήσει, ή μέν ούν έν τη
ψυχή άταξία έγγινομένη άσωτία ή άκολασία
καλείται, ή δέ έν τφ σώματι άταξία αίσχρότης
35 καλείται, ή δέ έν τφ πλήθει άταξία άπειθαρχία
καλείται, ή δέ έν κινήσει άρρυθμία προσα-
γορεύεται.
42. διαιρείται τά έν φιλοσοφίςι προβλήματα
εις πέντε - εστι γάρ αύτών εν μέν πολιτικόν, εν
40 δέ διαλεκτικόν, εν δέ φυσικόν, εν δέ ήθικόν, εν
δέ ρητορικόν. πολιτικόν μέν ούν έστί τό ύπέρ
νόμων καί τινών τιμωριών προ βαλλόμενο ν,
8 del. G. 10.11 add. Rose, Mutschm. 12 del.
G. 19 del. Mutschm. 29 εύταξία πειθαρχία Rose:
πειθαρχία εύταξία 34.35 άταξία (bis) Rose: άκολασία
(bis)
 τόποι προτρεπτικοί
οίον πότερον δε! κολάζειν τα ξενικά άμαρτή-
ματα ώς τα πολιτικά ή άνομοίως ή τάλλα τα
τοιαύτα- διαλεκτικόν δε οίον πότερον των
εναντίων (ή) αύτη [ή] έπιστήμη ή έτέρα, κα'ι
τάλλα τά τοιαύτα- φυσικόν δέ οίον πότερον
εις κόσμος έοτίν ή πλείους, καί τάλλα τα τοι-
αύτα· ήθικόν δέ οίον πότερον δει πάντα χαρί-
ζεοθαι τοις φίλοις ή τά μέν τα δέ οϋ, καί τάλλα
τά τοιαύτα- ^ητορικόν δε οίον έάν τις ύπέρ
ποιητών κατηγορη ή άπολογήται, οίον διατί τον
'Οδυσσέα οί εταίροι φρονιμώτατον οντα έξέ-
θήκαν εις τήν νήσον καθεύδοντα, καί τά τοι-
αύτα.
43. διαιρείται ή κόλασις εις τέσσαρα · εστι
γαρ αύτής εν μέν άναίρεσις, εν δέ εις άργυ-
ρίου λόγον, εν δέ εις προπηλακισμόν, εν δέ
εις κάκωσιν σώματος, ή μέν οΰν άναίρεσίς
έστιν οίον έπί τοις άνηκέστοις άμαρτήμασιν
όπερ τιμωρία ονομάζεται- αί δέ εις άργυρίου
λόγον οιον αί ύπό τών νόμων ζημίαι κολάζου-
σιν αί δέ εις προπηλακισμοϋ λόγον οιον αί
άτιμίαι αί έν ταΐς πόλεσι γινόμενοι, οίον άτιμον
είναι ος άν άσπίδα (Μψη ή παρακαταθήκην άπο-
στερήση, καί (αί) άλλαι αί τών νόμων άτιμίαι-
αί δέ εις κάκωσιν σώματος οιον οί μαστιγοϋν-
τες καί οί λοιδοροϋντες καί οί τοιούτοι.
44. διαιρείται ή εύεργεσία εις τέσσαρα- εστι
γαρ αύτής εν μέν λόγψ εύεργετείν, εν δέ δι'
έπιστήμης καί τεχνών, εν δέ εις άργυρίου
λόγον καί εν διά σωμάτων, διά λόγων ούν εύερ-
γετούσιν οί συνηγοροϋντες καί συνδικάζοντες
και έγκωμιάζοντες καί οί τοιούτοι, δι' έπιστή-
μης δέ καί τέχνης οί παιδεύοντες καί ίατρεύον-
τες καί οί (τά) προς τόν βίον χρήσιμα δημιουρ-
γούντες, εις άργυρίου δέ λόγον οί προϊστά-
μενοι της [εις] άργυρίου χρείας, διά τών σωμά-
των δέ εύεργετοΰσιν οί άμύνοντες καί βοη-
θοΰντες (τυπτομένοις καί) έν τοις τοιούτοις
συμπτώμασιν.
45. διαιρείται ή άμαρτία εις τρία- εστι γάρ
αύτής εν μέν μετά άδικίας, εν δέ μετά άγνοιας,
εν δέ μετά άτυχίας. τό μέν ούν άδικίας άμαρ-
2 ώς Mutschm.: ή άνομοίως Mutschm.: άνόμοια
add. et del. G. 24 add. Rose 34add.Wendl.
del. Wendl. 38 add. e. g. Mutschm.
329
τάνειν έστίν οίον τό εις θεόν άσεβεϊν καί τούς
φίλους κακώς ποιεϊν καί τά έν ταΐς πόλεσιν
άδικήματα, τό δέ μετά άγνοιας άμαρτάνειν
οίον (έν) γραμματική ή άριθημτική καί ταΐς
5 τοιαύταις έπιστήμαις- ταύτα γάρ ού μετά άδι-
κίας γίνεται άλλά μετά άγνοιας, μετά άτυχίας
δέ άμαρτάνειν έστίν οίον οί τού σκοπού άπο-
τυγχάνοντες καί οί τών όδών καί οί άκούσια
άμαρτάνοντες.
ίο 46. διαιρείται ή άτυχία εις τρία- εστι γάρ
αύτής εν μέν έν ταΐς πράξεσιν, εν δέ έν τοις
καιροις, εν δέ έν τοις συμπτώμασι τοις άπό
ταύτομάτου γινομένοις. τό μέν ούν έν ταΐς
πράξεσιν άτυχείν βλάπτεσθαι καί ζημιούσθαι
is έστί, τό δέ έν τοις καιροϊς άτυχείν ύστερεϊσθαι
έστί καί προτερείν καί [τού] διαμαρτάνειν [καί]
τού καιρού [γινόμενον], τό δέ έν τοις συμ-
πτώμασι τοις άπό ταύτοματου γινομένοις οίον
αί πληγαί αί έξαίφνης και αί βλάβαι αί έξ άπροσ-
20 δοκήτου προσπίπτουσαι.
47. διαιρείται τά ϊδια καί τά κοινώς άγαθά
είς πέντε - εστι γάρ αύτών τά μέν ϊδια θεού,
τά δέ ϊδια άνθρώπων, τά δέ κοινά θεού και
άνθρώπων, τά δέ κοινά άνθρώπου καί τών άλ-
25 λων ζώων πλήν θεού, τά δέ πάντων κοινά, ϊδια
μέν ούν έστί θεού τό άίδιον είναι καί τά τοιαύ-
τα, ϊδια δέ άνθρώπου τό σώφρονα καί δίκαιον
είναι καί τά τοιαύτα, κοινά (δέ) θεού καί άνθ-
ρώπων τό σπουδαΐον είναι- και γάρ τφ θεφ
30 ύπάρχει καί τφ άνθρώπψ σπουδαίψ είναι, ϊδιον
δέ άνθρώπου ή έγκράτεια κακού τινός ούσα
άποτρεπτική, τφ θεφ δέ ούτε γενέσθαι οϋτε
ύπάρχειν κακόν καλώς εχει λέγειν- και τάλλα
τά τοιαύτα, κοινόν δέ άνθρώπων καί τών άλλων
35 ζώων πλήν θεού άνδρεία - αύτη γάρ κινδύνου
τινός καί φόβου άντιστατική έστι- καί πάντα τά
τοιαύτα, πάντων δέ κοινόν τό καλόν.
48. εκαστον τών όντων άποτελεϊται διά τέσ-
σαρας αιτίας- ή γάρ διά τό περί χρηστήν (μέν
40 άπροσδόκητον δέ) ύπάρχειν [άπροσδόκητον]
τύχην ή δι' έπιστήμην ή διά φύσιν ή διά βίαν καί
άνάγκην. τά μέν διά τύχην έστί τό άπό ταύτο-
μάτου καί άνευ προνοίας άποτελούμενον, τά
4 4 add. G. 16.17 del Mutschm. 27 σώφρονα
36 Mutschm.: σύμφρονα 28 add. Wendl. 39.40 add. et
del. G. 43 άνευ Mutschm.: άπό
330
δέ δι' έπιστήμην αϊ τε ο'ικίαι καί αί νήες και
πάντα τα τοιαύτα, τα δέ δια φύσιν οιον οί
άνθρωποι και τά δένδρα και τά ζώα πάντα, δια
δέ βίαν και άνάγκην οίον αί των άλογων ζώων
δαμάσεις καί αί κρατήσεις καί δεσποτεΐαι κα'ι
τυραννίδες καί τά τοιαύτα.
49. διαιρείται τό ψευδολογείν εις τέσσαρα -
εστί γαρ αύτού εν μέν [έν]άλαζονεία, εν δέ
ειρωνεία, εν δέ κερτόμησις, εν δέ ψευδολογία
τις μετά βλάβης, ό μέν ούν άλαζονευόμενος
έπί πλείον και μείζον ψεύδεται - προσποιη-
τ(ικ)ός γάρ έστιν, ö ούκ οιδεν είδέναι θέλων
καί άπερ ούκ έχει έχειν. ό δέ είρωνευόμενος
έπί τό ελαττον ψεύδεται - ö τε γάρ πλούσιος
πένης φησίν είναι έάν είρωνεύηται, καί ό
σοφός ούκ είναι σοφός, ό δέ έν τφ κερτομεϊν
ψευδολογών μετά τού σκώπτειν οιον (ό) τό
ήττάσθαι κρατειν ή καλόν τό κακόν λέγων καί
σοφόν τό άπαίδευτον, ό δέ μετά βλάβης οιον ό
τά ψευδή μαρτυρών καί άπαρνούμενος καί
τάλλα τά τοιαύτα.
50. διαιρείται ό ψευδόμενος εις δύο - ό μέν
γάρ έκών ψεύδεται ο δέ άκων, ό μέν ούν έκών
ψευδόμενος έξαπατφ τινας καί άλλοις άπάτην
έμποιεϊ, ό δέ άκων ψευδόμενος αύτός έξη-
πατημένος ψεύδεται άπό τής έν αύτφ άπάτης
οϋσης.
51. διαιρείται ή άρχή εις τρία- έστι γάρ
αύτής εν μέν κατά φύσιν, εν δέ κατά βίαν, εν
δέ κατα τάξιν καί θέσιν. κατά φύσιν μέν ούν
άρχει τό άρρεν τού θήλεος καί τό ίσχυρότερον
τού άσθενεστέρου οίον έν μέν βουσί ταύρος
έν δέ προβάτοις κριός καί πάντα τά τοιαύτα,
(κατά βίαν) δέ οίον οί δεσπόται τών δούλων
καί οί τύραννοι τών πόλεων καί πάντα τά τοι-
αύτα, κατά τάξιν δέ καί θέσιν οιον τό πρώτον
τεχθέν - έντεύθεν άρχή έστι τής μέν τραγψδίας
«ώ παλαιόν "Αργός», τών δέ στοιχείων τό άλφα
καί (τού) άριθμού τό έν.
52. διαιρείται τό όρθώς λέγειν εις πέντε -
έστι γάρ αύτού έν μέν οσα δει λέγειν, έν δέ
άπου δει λέγειν, έν δέ προς οϋς δει λέγειν, έν
δέ ήνίκα δει λέγειν, έν δέ ά δει λέγειν, τό μέν
8 del. G. 12 add. Wendl. 17 add. Wendl.
άλλοις Mutschm.: άλλως 34 add. Rose
G.
τόποι προτρεπτικοί
ούν οσα δει λέγειν έστί τό μήτε πλείω μήτε
έλάσσω τών ικανών, τό δέ οπου δει λέγειν
έστίν έν τόπψ οιον έν άγορφ καί έν γυμνασίψ
καί έν διατριβή καί έν τοις δέουσιν άλλοις
5 τόποις, τό δέ προς οϋς δει λέγειν έκάστψ τό
άρμόττον [καί προς öv άρμόττει] οιον προς
πρεσβυτέρους (ή νεωτέρους καί) προς μοχθη-
ρούς ή ήδεϊς καί προς έχθρούς ή φίλους, τό δέ
ήνίκα δει οιον τό μήτε πρότερον μήτε ϋστερον
ίο μήτε δια μέσου άτερ τού καιρού άλλ' έγκαίρως,
τό δέ ά δει λέγειν οιον τά συμφέροντα καί
ώφέλιμα καί αύτφ καί τφ φίλψ.
53. διαιρούνται αί έπιστήμαι [τών πρώτων
καί τών δευτέρων] εις τρία- είσί γάρ αύτών αί
is μέν πρώται, αί δέ δεύτεραι, αί δέ τρίται. πρώται
μέν ούν είσίν αί παρασκευαστικοί τε καί μεταλ-
λευτικοί καί ύλοτομικαί καί λιθοτομικαί, δεύτε-
ραι δέ αϊ τε ποιητικοί καί μετασχηματιστικοί
οίον ή μέν χαλκευτική τον σίδηρον παραλα-
20 βοϋσα μετεσχημάτισε καί έποίησε χαλινούς
καί άπλα καί τά τοιαύτα, ή δέ τεκτονική τήν
ϋλην παραλαβούσα μετεσχημάτισε καί έποίη-
σεν αύλούς καί πλοία καί οίκους καί τά τοιαύτα
ή δέ λιθουργική τούς λίθους παραλαβούσα
25 μετεσχημάτισε καί έποίησε τείχη καί οικίας καί
τά τοιαύτα, πάλιν αί τρίται- ή μέν γάρ ιππική
παραλαβούσα τόν χαλινόν έχρήσατο καλώς καί
ή πολεμική τά άπλα καί έπί τών τοιούτων, καί
πάλιν ή αύλητική παραλαβούσα τους αύλούς
30 έχρήσατο καλώς καί ή κυβερνητική τούς οϊακας
παραλαβούσα καί έπί τών άλλων τών τοιούτων.
54. διαιρείται ó καθαρισμός καί ή κάθαρσις
εις τρία- έστι γάρ αύτών εν μέν νόμψ, εν δέ
φύσει, εν δέ τέχνη καί πράγματι, νομψ μέν
35 ούν έστί καθαρμός ( . . . φύσει δέ) οίον ο τε
του άέρος οταν άποκαθαίρηται καί όταν (τά)
ϋδατα ώσι καθαρά καί τά βρώματα καί πάντα
τά τοιαύτα - τέχνη δέ καί πράγματι οίον ή τε
τών χαλκωμάτων καί τών ιματίων πλύσις καί τά
40 τοιαύτα.
55. διαιρείται εκαστον τών όντων εις τρία-
έστι γάρ ή άγαθόν ή κακόν ή ούδέτερον. τό
μέν ούν άγαθόν έστιν οταν ώφελήση τινά καί
24 6 del. Wendl. 7 add. Wendl. 13.14 del.
39 add. Mutschm. 19 παραλαβούσα Mutschm.: τούτον γάρ
λαβούσα 35 Lac. ind. Kalbfl. 36 add. Rose
 τόποι προτρεπτικοί
ού βλάψπ, τό δέ κακόν όταν βλάπτη άεί, το
δέ ούδέτερον όπερ ποτέ μεν βλάψει ποτέ δέ
ωφελήσει οιον οί περίπατοι καί οί ϋπνοι καί οί
έλλέβοροι καί τα τοιαύτα, ( . . . ) ή οΰτε βλάψει
ολως οϋτε ώφελήσει.
56. τών [όντων] άγαθών όμοιότης των περί
τήν ψυχήν καί τών περί τό σώμα καί τών έκτός
έστιν αϋτη· τα μέν ούν πρώτα τοις πρώτοις
έστίν όμοια, τα δέ δεύτερα τοις δευτέροις, τα
δέ τρίτα τοις τρίτοις, τά δέ τέταρτα τοις
τετάρτοις- εστι δέ τά μέν έν ψυχή, τά δέ έν
σώματι, τά δέ έκτός. ή μέν γάρ φρόνησις έν
ψυχή ούσα αιτία έστί τοϋ κράτιστα τήν ψυχήν
διακεΐσθαι, ή δέ εύεξία αιτία έστί του τό σώμα
άριστα διακεισθαι- (ή δέ εύδοξία αιτία έστι τοϋ
τά έκτος άριστα διακεισθαι) · όπερ γάρ βούλεται
πράττει ό εύδοξών. εκαστον άρα τούτων τών
άγαθών πρωταγωνιστεί καί πρώτη λαμβάνεται
(ταύτη) ή όμοιότης. καί πάλιν ή μέν δικαιοσύνη
έν ψυχή έστίν ή καί αίτία ούσα τής εύταξίας
τών τής ψυχής μερών, ή δέ εύπρέπεια έν σώματι
ούσα εύταξία έστίν τών τοϋ σώματος μερών
ψυχρού καί θερμού καί ξηρού καί ύγρού, ή δέ
εύτυχία έκτος ούσα εύκαιρία τίς έστι (τής τών)
πραγμάτων συμπτώσεως· ώστε ταύτη πάλιν πα-
ραλαμβάνεταιή όμοιότης τών άγαθών. καί πάλιν
ή μέν άνδρεία έν ψυχή ούσα ισχύς τίς έστιν καί
φώμη προς φόβους καί τά τοιαύτα, ή δέ ισχύς
έν σώματι ούσα προς τούς πόνους καί τάς κα-
κοπαθείας ισχύς έστιν, οί δέ φίλοι έκτος όντες
ίσχύν τήνδε εχουσιν προς τήν έκτος βοήθειαν
Φ γάρ πολλοί φίλοι είσίν ισχυρότερος ούτος έν
πόλει- λαμβάνεται δέ καί ταύτη τών άγαθών
τούτων ή όμοιότης, καί πάλιν ή μέν σωφροσύνη
έν ψυχή ούσα κοσμεί τήν ψυχήν καί συμμέτρως
ζήν ποιεί, τό δέ κάλλος έν σώματι öv κοσμεί
τό σώμα καί σύμμετρον παρασκευάζει, ό δέ
πλούτος έκτος ών χορηγός καί κοσμητής τών
άνθρώπων έστίν· καί ταύτη λαμβάνεται τών
άγαθών τούτων ή όμοιότης.
57. τών κακών όμοιότης τών περί τήν ψυχήν
καί (τών περί) τό σώμα και τών έκτός έστιν
αϋτη. έν τή ψυχή μέν έστιν άδικία κάκιστα τήν
ψυχήν διατιθεϊσα, έν δέ τφ σώματι νόσος κά-
4 Lac. ind. G. 6 del. Mutschm. 15.16
Mutschm. 19 add. Mutschm. 24 add. G.
add. Mutschm.
331
κιστα διατιθεϊσα τό σώμα, έν δέ τοις έκτος
άτυχία κάκιστα διατιθεϊσα τάς έκτος πράξεις-
καί ταύτη λαμβάνεται ή όμοιότης τών κακών
τούτων, καί πάλιν έν μέν ψυχή άφροσύνη
5 άρρωστία τίς έστι καί άλογιστία ψυχής, έν δέ
σώματι καχεξία άρρωστία έστίν, έν δέ τοις
έκτος άδοξία- προπηλακισμόν γάρ καί άρ-
ρωστίαν καί όλιγωρίαν περί τά άλλα τινά έμποιεί
ταΐς έκτος πράξεσι· καί ταύτη πάλιν λαμβάνεται
ίο τών κακών τούτων ή όμοιότης. καί πάλιν έν μέν
ψυχή δειλία ούσα έκπληκτικάς καί πάντων
ήττους τών φόβων παρασκευάζει τάς ψυχάς,
έν δέ σώματι άσθένεια πάντων τών πόνων
ήττάσθαι τά σώματα παρασκευάζει, έν δέ τοις
is έκτος έχθροί οντες άσθενή περί τάς έκτος
πράξεις καί εύκαταφρόνητον ποιοϋσιν φ γάρ
πολλοί είσιν έχθροί ούδέν τούτψ (Χιδίως
ύπάρχει. καί έστιν ή μέν δειλία έν φόβψ
εύκαταφρονήτους ποιούσα, ή δέ άσθένεια έν
2ο πόνοις εύκαταφρόνητον τό σώμα ποιεί, ή δέ
έχθρα έν πράξεσι ταΐς έν βίψ. καί πάλιν ή
μέν άσωτία καί άκολασία αίσχράν τήν ψυχήν καί
άκοσμον παρασκευάζει, τό δέ αίσχος έν
σώματι öv αίσχρόν τό σώμα καί άκοσμον
25 παρασκευάζει, ή δέ πενία έκτος ούσα αίσχρόν
βίον παρασκευάζει- καί ταύτη λαμβάνεται τών
κακών τούτων ή όμοιότης.
58. διαιρείται ή φιλία εις τέσσαρα - έστι γάρ
αύτής ή μέν συγγενική, ή δέ έταιρική, ή δέ
3ο ξενική, ή δέ έρωτική. εστι δέ ή μέν συγγενική
οίον πατήρ προς υιούς καί άδελφοί προς
άδελφούς καί οί άλλοι οί οικείοι, ή δέ έταιρική
ή κοινωνούσιν οί δια συνήθειαν φίλοι γενό-
μενοι, ή δέ ξενική ή δια γραμμάτων καί συστά-
35 σεως ποιούσα φίλους, ή δέ έρωτική ή δι'
έπιθυμίαν τής τών καλών φιλίας κοινωνίαν
παρασκευάζουσα.
59. διαιρείται ή άποβολή τής έπιστήμης εις
τρία- εστι γάρ αύτής εν μέν έάν φθαρή ούπερ
4ο έστίν ή έπιστήμη, εν δέ έάν λήθη γένηται, εν
δέ έάν ό εχων τήν έπιστήμην φθαρή. έάν μέν
ούν ού έστίν ή έπιστήμη φθαρή [οιον Σω-
κράτους], ούκ ετι έστίν έπιστήμη- εφθαρται
γάρ. έάν δέ λήθη γένηται, καί ούτως άποβάλ-
λομεν τήν έπιστήμην. έάν δέ ό εχων τήν έπι-
add.
42 42.43 del. G.
332 τόποι προτρεπτικοί
στήμην φθαρη άνθρωπος, άναγκαΐον έστί
συμφθείρεσθαι και άποβάλλεσθαι αύτήν.
60. διαιρείται ή μουσική εις τρία- εστι γαρ
αύτής εν μέν αύτού τοϋ στόματος έργον, εν
δέ χειρών και στόματος, εν δέ (μόνον) των
χειρών, τό μέν ούν αύτού τοΰ στόματος έργον
οιον αϊ τε φδαί (καί) οί τερετισμοί καί τα τοι-
αύτα, τών δέ χειρών και τοϋ στόματος ή τε
χοραυλητική καί αύλητική καί τα όμοια, τών δέ
χειρών ή κιθαριστική καί τά τοιαύτα.
61. διαιρείται ή ιατρική εις πέντε - τό μέν
γάρ αύτής έστί φαρμακευτικόν, τό δέ χειρουρ-
γικόν, τό δέ διαιτητικόν, τό δέ νοσογνωμικόν,
τό δέ βοηθητικόν. καί ή μέν φαρμακευτική δια
φαρμακείας ίάται τάς άρρωστίας, ή δέ χει-
ρουργική δια τοϋ τέμνειν και καίειν ύγιάζει
τούς κάμνοντας, ή δέ διαιτητική δια τοϋ διαι-
τάν άπαλλάττει της άρρωστίας, ή δέ νο-
σογνωμική διά τοϋ γνώναι τήν νόσον οϋτως
ίάται τόν νοσοϋντα, ή δέ βοηθητική διά τών
βοηθημάτων ύγιάζει τούς άσθενοϋντας.
62. διαιρείται τό κάλλος εις τρία- εν μέν γάρ
αύτοϋ έστίν έπαινετόν, οίον ή διά τής όψεως
εύμορφία - άλλο δέ χρηστικόν, οίον όργανον
καί οικία καί τά τοιαύτα προς χρήσιν είσί καλά·
τά δέ προς ώφέλειαν, οίον νόμος καλός καί
έπιτηδεύματα καί τά τοιαύτα προς ώφέλειαν
είσί καλά.
63. διαιρείται ή άρχή εις μέρη πέντε - εν μέν
εις τό κατά νόμον, εν δέ εις τό κατά φύσιν,
εν δέ εις τό κατά εθος, εν δέ εις τό κατά γένος,
πέμπτον δέ είς τό κατά βίαν, οί μέν ούν έν
ταϊς πόλεσιν άρχοντες όταν ύπό τών πολιτών
αίρεθώσιν, ούτοι κατά νόμον άρχουσιν. ή δέ
τοΰ κατά φύσιν άρχή ού μόνον έν τοις άνθρώ-
ποις άλλά καί έν τοις άλλοις ζώοις έστίν- έπί
πολύ γάρ πανταχού τά άρρενα τών ζώων τών
θηλειών άρχει, ή δέ τοΰ κατά εθος άρχή
τοιαύτη έστίν, οίον οί παιδαγωγοί τών παίδων
άρχουσι καί οί διδάσκαλοι τών φοιτητών, κατά
γένος δέ άρχή τοιαύτη τις λέγεται, όταν πα-
τέρα βασιλέα τελευτήσαντα υιός διαδέξηται
καί πάλιν τούτον ó τούτου υιός καί έφεξής δέ
ώσαύτως. όσοι δέ βιασάμενοι άρχουσιν άκόν-
5 add. Wendl. 7 add. G. 6 τό μέν ούν Wendl. : εί δέ
μόνον
των αύτών, ή τοιαύτη άρχή κατά βίαν λέγεται
είναι.
64. Σκεπτέον ήτις έστί τών ζώων προς
άλληλα διαφορά, φαμέν ούν είναι τών ζώων τά
5 μέν θνητά, τά δέ άθάνατα. θνητά μέν ούν είσί
όσα πέφυκε φθείρεσθαι καί αίματος κοινωνειν,
οίον άνθρωπος καί βούς καί τά τοιαύτα τών
ζώων- άθάνατα δέ οίον άγγελοι, τών δέ θνητών
ζώων τά μέν έστι πτηνά, τά δέ ένυδρα, τά πεζά.
ίο πεζά μέν ούν είσίν οίον άνθρωπος κύων ϊππος
καί τά τοιαύτα καί άπλώς οις ό βίος έπίγειός
έστιν, ένυδρα οϊ τε ίχθύες καί τά όστρεα καί
άπλώς οις ή διαγωγή έν ύγρφ έστί, πτηνά δέ
οίον όρνιθες και σφήκες καί μέλισσαι καί άλλα
is όσα [τοιαύτα ά] διά τής οικείας φύσεως
όχούνται κατά τόν άέρα. πάντα δέ τά τοιαύτα
καί κατά ψυχή ν καί κατά τό σώμα δοκεΐ
διαφέρειν άλλήλων. ότι μέν ούν κοινώς κατά
πάντων τούτων κατηγορείται ζώον είναι δήλον,
2ο διαφοράν δέ τινα εχει τούτων εκαστον καθάπερ
εϊπομεν τό μέν γάρ αύτών πεζόν, τό δέ
ένυδρον τό δέ πτηνόν, τό δέ άθάνατον - τό δέ
κοινόν κατηγορούμενο ν έφ' άπάντων φαμέν
είναι τό γένος, εκαστον δέ τούτων έστί ζώον,
25 τά δέ διαιρεθέντα τών ζώων λεκτέον εϊδη είναι.
65. τόν αύτόν δέ τρόπον καί έπί σχήματος
καί άριθμού (λεκτέον), τοϋ τε γάρ τριγώνου
καί τών λοιπών κοινόν φαμέν είναι τό σχήμα-
τούτων γάρ εκαστόν έστιν όπερ ύπάρχει σχήμα
3ο τί- δήλον ούν ότι τό μέν σχήμα γένος άν εϊη
τούτων, ταύτα δέ τοΰ σχήματος εϊδη- τό γάρ
σχήμα διαιρήσομεν είς τρίγωνον καί τετράγω-
νον καί τά λοιπά, ομοίως δέ καί τό περιττόν
καί τό άρτιον εϊδη τοΰ άριθμοΰ είσι- κοινή γάρ
35 αύτών κατηγορείται ó άριθμός. έπε! δέ τό μέν
γένος δοκεΐ πρότερον είναι τοϋ είδους, τό δέ
πρότερον ούχ άπλώς λέγεται, εϊπωμεν περί
αύτού.
66. τό πρότερον λέγεται πενταχώς - ή γάρ
4ο φύσει ή χρόνψ ή δυνάμει ή θέσει ή τάξει
λεχθήσεται. θέσει μέν ούν οιον ό έπί τών
κειμένων ψήφων είώθαμεν λέγειν, οιον ότι
πρότερον αϋτη ταύτης - τάξει δέ οίον ό ταξίαρ-
χος τοΰ λόχου καί ó λοχαγός τοϋ ίδιώτου καί
τό ά τοϋ β- δυνάμει δέ φαμέν είναι πρότερον
8 interpretatio Christiana 15 del. Wendl. 27 add. G.
 τόποι προτρεπτικοί - Περί τάγαθοϋ
τον στρατηγόν τού στρατιώτου καί άπλώς τον
δυνάστην του ίδιώτου- χρόνψ δέ οϊον πατήρ
υιού καί πάν το πρεσβύτερον του νεωτέρου-
φύσει δέ έστι πρότερον οίον ή τε μονάς της
δυάδος και το μέρος του ολου καί το γένος τοϋ
είδους, καί άπλώς όσα αύτά άλλήλοις μή συναν-
αιρειται, τούτων το μέν συναναιρούν πρό-
τερον έστι, τό φύσει δέ συναναιρούμενον
ύστερον- οίον της μονάδος άναιρεθείσης ή
δυάς άναιρείται καί πάς άριθμός. δυάδος δέ
άναιρεθείσης ούδέν κωλύει μονάδα είναι- πρό-
τερον τοίνυν τη φύσει μονάς δυάδος. ομοίως
δέ καί τοϋ μέρους άναιρεθέντος τό όλον άναι-
ρείται, τοϋ δέ ολου μή οντος ούδέν κωλύει τό
μέρος είναι, φανερόν δέ ότι όσαχώς τό πρό-
τερον λέγεται, τοσαυταχώς καί τό ϋστερον
λεχθήσεται - τό γάρ ϋστερον έροϋμεν ή φύσει
ή χρόνψ ή θέσει ή τάξει ή δυνάμει.
67. όσαχώς τό πρότερον καί τό ϋστερον
λέγεται, τοσαυταχώς καί περί τοϋ άμα λεχθή-
σεται, οίον ή φύσει ή θέσει ή δυνάμει ή χρόνψ
ή τάξει, θέσει μέν ούν είσί τά τοιαύτα άμα οσα
τψ τόπψ έξ ϊσου έστίν, οίον τά τρέχοντα άμα
φαμέν είναι καί τά έστηκότα- τάξει δέ έστι τά
τοιαύτα άμα οίον οί τοις ζυγοίς στοιχοϋντες,
δυνάμει δέ άμα λέγομεν τά μηδέν άλλήλων
πλέον δυνάμενα, χρόνψ δέ τά τοιαύτα φαμέν
είναι άμα τά κατά τον αύτόν χρόνον όντα, φύσει
δέ λεκτέον άμα είναι τά τε συναναιροϋντα άλ-
ληλα και τά μή δυνάμενα χωρίς άλλήλων είναι,
οίον τό τε διπλάσιον και τό ήμισυ- ταύτα γάρ
συναναιροϋνται άλλήλοις καί τό ετερον χωρίς
τοϋ έτέρου άδύνατον είναι- διπλασίου γάρ άναι-
ρεθέντος ούκ εσται ήμισυ καί ήμίσους άναι-
ρεθέντος ούκ έσται διπλάσιον, καί άδύνατόν
έστι διπλασίου οντος μή είναι ήμισυ, τούτων
οϋτως άποδειχθέντων άκόλουθον ειπείν περί
τών όντων.
68. τών όντων τά μέν αύτά καθ' έαυτά
έστι, τά δέ πρός τι. αύτά μέν ούν καθ' έαυτά
ταϋτα έστίν οίον άνθρωπος οικία ίμάτιον
χρυσίον καί πάντα οσα άπλώς μή τψ ετερόν
τι είναι έξ άνάγκης έστί. τά δέ πρός τι τοιαύτα
έστίν οίον τό διπλάσιον καί ή έπιστήμη- τό τε
7 συναναιροϋν Wendl.: ούν άναιροϋν
333
γάρ διπλάσιον προς τό ήμισυ λέγεται καί ή έπι-
στήμη προς άλλο τι.
69. διαιρούνται τά έναντία οϋτως. τών όντων
τών μέν εστι τι έναντίον τών δέ οϋ- χρυσψ
5 μέν γάρ και άνθρώπψ καί ΐματίψ και τοις
τοιούτοις ούδέν έστιν έναντίον, άρετη δέ καί
άγαθψ καί θερμφ εστίν έναντίον άγαθών μέν
γάρ έναντίον τό κακόν, άρετή δέ κακία, θερμψ
δέ ψυχρόν. τών έναντίων τοίνυν αύτών τά μέν
ίο εχουσί τι άνά μέσον τά δέ οϋ. άγαθοϋ μέν γάρ
καί κακοϋ εστι τι άνά μέσον, κινήσεως δέ καί
ήρεμίας ούδέν έστιν άνά μέσον- έξ άνάγκης
γάρ πάντα ή κινείται ή ήρεμεΐ. καί ζωής καί
θανάτου ούδέν έστιν άνά μέσον- έξ άνάγκης
is γάρ όπερ τής ζωής δεκτικόν έστιν, ή ζή ή
τέθνηκεν.
αύτά δέ τά έναντία λέγεται τριττώς. ή γάρ
ώς άγαθψ κακόν έναντίον έστίν, οίον τή δι-
καιοσύνη ή άδικία καί τή σωφροσύνη ή άκο-
2ο λασία καί τά τοιαύτα, ή ώς ούδέτερον ούδε-
τέρψ έναντίον έστίν (οίον . . . ) τούτων γάρ ού-
δέν έστιν οΰτε άγαθόν οΰτε κακόν, ώς κακόν
κακψ δέ έναντίον έστί [κακόν] ή ύπερβολή τή
ένδείςι καί τά καθ' ύπερβολήν καί ελλειψιν λε-
25 γόμενα οίον τό ύπερβαλλόντως ψύχεσθαι (τψ
ύπερβαλλόντως θερμαίνεσθαι). ταϋτα γάρ
καθ' ύπερβολήν λέγεται - καί τό έλλεϊπον τοϋ
θερμού τψ έλλείποντι τοϋ ψυχροϋ καί γάρ
ταϋτα κατ' ελλειψιν έναντία.
3ο 70. μετά ταϋτα τοίνυν περί καταφάσεως
σκεπτέον πώς λέγομεν, φαμέν ούν πάσαν
κατηγορίαν ή δηλοϋμεν ύπάρχειν τι κατάφασιν
είναι, οίον τό καθήσθαι τόν ανθρωπον ή λευκόν
είναι τό ίμάτιον καί πάντα τά τούτον τόν τρό-
35 πον λεγόμενα, άπόφασις δέ έστι τοιούτον
οίον τό μή καθήσθαι τόν άνθρωπον καί τό μή
λευκόν είναι τό ίμάτιον καί άπλώς ού τό 'μή' ή
τό 'ού' προστεθέν σημαίνει μή ύπάρχειν τι.
4ο 20. Περί τάγαθοϋ α' β' γ'
Vgl. Platon DL 3,58: Συμπόσιον ή περί άγαθοϋ
[Simon] DL 2,122: Περί τοϋ άγαθοϋ
Speusippos Simpl. Phys. 151,9 D.: Περί τάγαθοϋ
Xenokrates Simpl. Phys. 151,9 D (DL 4,13): Περί τάγαθοϋ α'
17 τριττώς Mutschm.: περιττώς 21 Lac. ind.
Rose 23 del. Mutschm. 25.26 add. Mutschm.
334
Herakleides vom Pontos, Simpl. Phys. 4 5 3 , 2 9 D. ( D L 5,87):
Περί τ ά γ α θ ο ϋ α'
Hestiaios von Perinthos, Simpl. Phys. 4 5 3 , 2 9 D.:
Περί τ ά γ α θ ο ϋ
Straton von Lampsakos D L 5,59: Περί τ ά γ α θ ο ϋ α' β'γ'.
Das in jeder Hinsicht eng begrenzte Einzugsgebiet der Zitate
macht eine Rekonstruktion des Ganzen aussichtslos. Auch über
die Beziehung unseres Textes zu den Parallelen bei Speusippos,
Xenokrates usw. wissen wir nichts.
84,1
Aristoxenos, Elementa harmonica ed. R. da Rios, p. 30,10—
32,9 Meib. (dazu Nik. Eth. 1095 a 1 7 - 2 8 )
Βέλτιον ϊσως έστί το προδιελθείν τον τρό-
πον της πραγματείας τί ποτ' έστίν, ϊνα προ-
γιγνώσκοντες ώσπερ όδόν ή βαδιστέον ρφδιον
πορευώμεθα είδότες τε κατά τί μέρος έσμέν
αύτής καί μή λάθωμεν ήμάς αύτούς παρυπο-
λαμβάνοντες το πράγμα, καθάπερ 'Αριστοτέ-
λης άεί διηγείτο τούς πλείστους των άκουσάν-
των παρά Πλάτωνος τήν περί τάγαθοΰ άκρό-
ασιν παθείν· προσιέναι μέν γαρ εκαστον ύπο-
λαμβάνοντα λήψεσθαί τι των νομιζομένων τού-
των άνθρωπίνων άγαθών οίον πλοϋτον, ύγίειαν,
ίσχύν, το ολον εύδαιμονίαν τινά θαυμαστήν·
οτε δέ φανείησαν οί λόγοι περί μαθημάτων καί
αριθμών καί γεωμετρίας και άστρολογίας καί
τό πέρας ότι άγαθόν έστιν εν, παντελώς οιμαι
παράδοξόν τι έφαίνετο αύτοις, είθ' οί μέν ύπο-
κατεφρόνουν τού πράγματος, οί δέ κατεμέμ-
φοντο. τί ούν τό αϊτιον; ού προήδεσαν, άλλ'
ώσπερ οί έριστικοί προς τοΰνομα αύτό ύπο-
κεχηνότες προσηεσαν- εί δέ γέ τις οιμαι προ-
εξετίθει τό ολον, άπεγίνωσκεν αν ό μέλλων
άκούειν ή ε'ίπερ ήρεσκε αύτφ διέμενεν αν έν
τή είλημμένη ύπολήψει. προέλεγε μέν ούν καί
αύτός 'Αριστοτέλης δι'αύτάς ταύτας τάς αιτίας,
ώς εφη, τοις μέλλουσιν άκροάσθαι παρ' αύτοϋ,
περί τίνων τ' έστίν ή πραγματεία καί τίς. βέλ-
τιον δέ καί ήμίν φαίνεται, καθάπερ εϊπομεν έν
άρχη, τό προειδέναι. γίγνεται γαρ ένίοτε έφ'
έκάτερα άμαρτία- οί μέν γάρ μέγα τι ύπολαμ-
βάνουσιν είναι τό μάθημα καί έσεσθαι ενιοι δέ
ού μόνον μουσικοί άκούσαντες τα άρμονικά,
άλλά καί βελτίους τό ήθος - παρακούσαντες
τών έν ταις δείξεσι λόγων ότι πειρώμεθα ποιεϊν
τών μελοποιϊών έκάστην καί τό ολον της μου-
Περί τάγαθοΰ
σικής, ότι ή μέν τοιαύτη βλάπτει τα ήθη ή δέ
τοιαύτη ώφελεΐ, τοϋτο αύτό παρακούσαντες,
τό δ' οτι καθ' όσον μουσική δύναται ώφελείν
ούδ' άκούσαντες όλως - • οί δέ πάλιν ώς ούδέν,
5 άλλά μικρόν τι καί βουλόμενοι μή είναι άπειροι
μηδέ τί ποτ' έστίν. ούδέτερον δέ τούτων άλη-
θές έστιν, οϋτε γάρ εύκαταφρόνητόν έστί τινι
ος νοϋν έχει τό μάθημα - δήλον δ' εσται προ-
ϊόντος τοϋ λόγου - , οϋτε τηλικοΰτον ώστ'
ίο αϋταρκες είναι προς πάντα, καθάπερ οϊονταί
τίνες, πολλά γάρ δή καί έτερα ύπάρχει [ή],
καθάπερ άεί λέγεται, τφ μουσικφ· μέρος γάρ
έστιν ή άρμονική πραγματεία τής τού μουσικού
έξεως, καθάπερ ή τε ρυθμική καί ή μετρική καί
is ή οργανική, λεκτέον ούν περί αύτής τε καί τών
μερών.
84.2
Themistios or. 21, p. 2 0 . 2 5 - 2 1 . 2 5 ed. Downey-Norman
20
Οϋκουν δει θορυβεισθαι όταν άκούητέ μου
λέγοντος· άκούσεσθε γάρ φιλοσόφου δή μου
μέν οϋ, άνδρός δέ έμφορουμένου προκειμένης
άφθονου καί πολυτελούς εύωχίας. καίτοι εί
25 καί τού πράγματος ήμφισβήτουν καί τοΰνομα
ώς διαφέρον μοι προσιέμην, ού προς αύτό
έδει μόνον ορώντας τό λέγειν με έν κοινφ
τεταράχθαι, άλλά ξυνεπισκοπεϊν καί α λέγω καί
ότου ένεκα λέγω- τά μέν, εί χρηστά καί όνή-
30 σιμα τοις άκροωμένοις· ού δέ χάριν, εί τού
θαυμάζεσθαι όριγνώμενος- έπεί καί Πλάτωνα
τον σοφόν ούδέν έκώλυεν είναι σοφόν, οτι
αύτού λέγοντος έν τφ Πειραιει ξυνέρρεόν τε
καί ξυνήεσαν ού μόνον έκ τού άστεος κατιών
35 ό δήμος, άλλά καί έκ τών άγρών καί έκ τών
άμπελώνων καί έκ τών έργων τών άργυρείων·
καί ούν όπηνίκα τούς περί τάγαθού διεξήει
λόγους, ίλιγγίασέ τε ό πολύς όμιλος καί άπερ-
ρύησαν τού χορού, καί τελευτών δή κατέληξεν
40 εις τούς συνήθεις όμιλητάς τφ Πλάτωνι μόνους
τό θέατρον. άλλά τούτο άνδρί μέν έπαίνους
θηρεύοντι καί σφόδρα άλγεινόν καί άτύχημα
σοφιστού, φιλοσόφου δέ ούδέν τι μείον ό
λόγος εύ έχει, καν ύπό πλατάνψ λέγηται μόνη,
καν τεττίγων άκροωμένων. εί γάρ δή καί έπαί-
11 del. Macran
 Περί τάγαθοϋ
νου προσδείται, δει μεν ουδέν, άποχρήσει δέ
αύτφ καί εις επαινετής Φαιδρός ό Μυρρινού-
σιος. οί τέττιγες δή φσονται καί προσςσονται
τη μεσημβρίςι καί τφ ήλίψ. άλλά τί ταϋτά έστι
προς έμέ; πάλαι γαρ ύμιν διατετέλεκα λέγων
ότι οΰκ είμι ταύτης έγώ της μερίδος.
85.1
Alexander Aphr. in Metaph. p. 250, 3 - 2 0 ed. Hayduck.
(CAG I) (ad 1003 b 32 ff)
Δια δέ τούτων δείκνυσιν οτι τοϋ φιλοσόφου
ϊδιόν έστι τοΰ της ούσίας θεωρητικού το καί
τί έστιν εκαστον τούτων θεωρήσαι, ö καί αύτφ
έζητεΐτό τε καί ήπορειτο έν τφ προ τούτου, is
δείξας δέ οτι τοΰ φιλοσόφου το περί των τοΰ
οντος ειδών θεωρήσαι, όμοίως δέ καί περί τοΰ
ένός καί των ειδών των τούτου, ετι τε των
προειρημένων τοΰ τε ταύτοϋ καί όμοιου καί
τοΰ ϊσου καί όσα τοιαύτα ώς ύπό γένος τι το 2ο
εν έστι, λέγει καί οτι καί περί των τούτοις άντι-
κειμένων όμοίως τό διαλαβειν τοΰ φιλοσόφου,
άντίκειται δέ τφ μέν ταύτφ τό ετερον, τφ δέ
όμοίψ τό άνόμοιον, τφ δέ ϊσψ τό άνισον. οτι
μέν ούν άνωτέρω τό εν τοΰ τε ταύτοΰ καί u
όμοιου καί τοΰ ϊσου καί των τοιούτων, δηλοί
δι' ών λέγει ' 'σχεδόν δέ πάνταάνάγεταιτάναντία
εις τήν άρχήν ταύτην". λέγει δέ άρχήν τήν
έναντίωσιν τό τε εν και τό τφ ένΐ άντικείμενον,
τοΰτο δέ έστι τα πολλά· τό μέν γαρ ταύτόν εν 3ο
τι, τό δέ ετερον πλήθος τε καί έν πλήθει.
όμοίως δέ καί τό μέν ομοιον καί τό ϊσον
ύπό τό εν, τό δέ άνόμοιον καί τό άνισον ύπό
τό πλήθος, άναπέμπει δέ ήμάς περί τοΰ γνώναι
ότι σχεδόν πάντα τά έναντία ώς εις άρχήν 35
άνάγεται τό τε εν καί τό πλήθος εις τήν
Έκλογήν τών έναντίων, ώς ίδίςι περί τούτων
πραγματευσάμενος. εϊρηκε δέ περί τής τοιαύ-
της έκλογής καί έν τφ δευτέρψ Περί τάγαθού.
85.2
Alexander Aphr. in Metaph. p. 261,19—262,26 ed. Hayduck
(CAG I) (ad 1004 b 29)
Διά ταύτης τής έπιχειρήσεως άμα μέν δεί- 45
κνυσιν οτι περί πάντων τών έναντίων ό φιλό-
σοφος έρεϊ, έπειδή πάντα ύπό τό εν καί τό
335
πλήθος, άμα δέ συστήσει καί τό οτι μιας έπι-
στήμης έστί τό περί τοΰ οντος ή ον θεωρήσαι,
ώς δι' ών έπιφέρει λέγει- εί γάρ τά όντα καί
αί ούσίαι έξ έναντίων, ώς έδόκει τοις πλείστοις,
5 ειεν αν αί μέν άρχαΐ τών όντων έναντίαι, τά δέ
έκ τούτων έξ έναντίων- πάντα άρα τά όντα ή
έναντία ή έξ έναντίων. άλλά μήν μιάς έπιστή-
μης τά τε έναντία καί τά έκ τούτων είδέναι-
μιάς άρα έπιστήμης καί ή τών όντων καθόλου
θεωρία, καί τοΰτο μέν τό τής έπιχειρήσεως
1
κεφάλαιον. τά δέ προς τήν λέξιν, "τά δ' οντά
καί τήν ούσίαν όμολογοΰσι σχεδόν άπαντες
έξ έναντίων συγκεισθαι", δεικτικόν καί τοΰτό
έστι τοΰ τφ φιλοσοφώ άνακεϊσθαι τήν περί τών
έναντίων θεωρίαν- ού μήν ταύτόν έστι τοις
είρημένοις προ αύτοΰ πάντη, άλλ' εϊη άν τό
λεγόμενον νύν (1) ήτοι οτι έπεί τοΰ φιλοσόφου
ή περί τής ούσίας θεωρία, ήτις περιέχει καί τον
περί τών άρχών λόγον, άρχαί δέ τής ούσίας καί
στοιχεία ύπό πάντων ομολογείται τά έναντία,
εϊη άν και διά τοΰτο άναγκαίος ό περί τών
έναντίων λόγος τφ φιλοσόφψ- εί γάρ τά οντα
έξ έναντίων σύγκειται, τά δέ έναντία άνάγεται
εϊς τε τό εν καί τό πλήθος, τοΰ περί ένός καί
πλήθους λέγοντος εϊη άν τό καί περί τών
έναντίων λέγειν- λέγων γάρ περί έναντίων
λέγοι άν περί τών τοΰ οντος άρχών, εί δέ περί
τούτων, καί τοΰ οντος, (2) ή δεικτικόν τό
λεγόμενον τοΰ τον περί τοΰ οντος θεωρούντο
καί περί τών έναντίων θεωρείν, εϊ γε δεϊ μέν
τον περί τοΰ οντος διαλαμβάνοντα περί τών
στοιχείων τοΰ οντος διαλαμβάνειν, εστι δέ
αύτοϋ στοιχεία τά έναντία. κατασκευάζων δέ
τοΰτο παρατίθεται τάς τούτων δόξας οϊ τάς
άρχάς έναντίας εθεντο- οί μέν γάρ περιττόν
και άρτιον, ώς οί Πυθαγορικοί, οί δέ θερ-
μόν καί ψυχρόν, ώς οί μανώσει καί πυκνώσει
τάλλα γεννώντες, ή ώς Παρμενίδης πϋρ καί
γήν στοιχεία ποιών, οί δέ πέρας και άπειρον
40
(ειεν δ' άν ούτοι οί τό εν καί τήν άόριστον
δυάδα έν ταϊς άρχαΐς θέμενοι), οί δέ φιλίαν καί
νείκος, ώς 'Εμπεδοκλής, διά τε ούν τό άρχάς
τής ούσίας είναι τά έναντία καί διά τό πάντα
μέν τά έναντία άνάγεσθαι ύπό τό εν τε καί
πλήθος, φανερώτατα δέ ταύτα έν ταϊς άρχαϊς
τίθεσθαι, προσήκοι άν τφ φιλοσόφψ ό περί
αύτών λόγος- τό μέν γάρ περιττόν καί τό θερ-
336
μόν καί το πέρας καί ή φιλία ύπό τό εν, ύπό
δέ τό πλήθος τα τούτοις έναντία. δύναται τό
"τα δ' όντα καί την ούσίαν όμολογοΰσιν έξ
έναντίων σχεδόν άπαντες" ώς έπόμενον öv τφ
"καί πάντα άνάγεται εις τό öv καί μή öv καί
ëv καί πλήθος" είρηκέναι- δεικτικόνγάρ τούτου
τό καί πάντας τούς τά οντα καί τήν ούσίαν
έξ έναντίων συγκεΐσθαι λέγοντας φανερώς
τοιαύτα λαβείν έναντία ά ύπό τό εν τε καί
τό πλήθός έστιν. δια δέ τοϋ "είλήφθω γαρ ή
άναγωγή ήμϊν" άναπέμπει πάλιν ήμάς είς τά έν
τφ β' Περί τάγαθοϋ δεδειγμένα.
ad 1005 a 2
Ειπών οτι πως τά έναντία πάντα είς τό εν
καί πλήθος άνάγεται, καί τούτο δι' ής πεποίηται
άναγωγής των έναντίων έν τφ β' Περί τάγαθοϋ
είς ταϋτα πιστωσάμενος, λαβών δέ οτι καί των
όντων καί τής ούσίας στοιχεία τά έναντία,
δήλόν φησι καί έκ τούτων είναι οτι μιας έστιν
έπιστήμης ή περί τοϋ οντος ή öv θεωρία.
85.3
Asklepios in Metaph. p. 2 3 7 , 7 - 1 4 ed. Hayduck (CAG VI 1)
(ad 1003 b 36)
'Αρχήν λέγει τήν έναντίωσιν τό εν καί τό
τφ ένί άντικείμενον, τοϋτο δέ έστι τό πλήθος-
τό μέν γάρ ταύτόν εν τι, τό δέ ετερον πλήθος
καί έν πλήθει. ομοίως δέ καί τό ομοιον εν τι,
τό δέ άνόμοιον έν πλήθει θεωρείται, καί τό
ϊσον ύπό τό εν θεωρείται, τό δέ άνισον ύπό τό
πλήθος, άνάγει δέ ήμάς περί τό γνώναι οτι
σχεδόν πάντα τά έναντία ώς είς άρχήν άνάγε-
ται τό τε εν καί τό πλήθος, είς τήν Έκλογήν
των έναντίων, ώς ίδίςι περί τούτων πραγματευ-
σάμενος. εϊρηκε δέ περί τής τοιαύτης έκλογής
καί έν τφ δευτέρψ Περί τοϋ άγαθοϋ.
85.4
Asklepios in Metaph. p. 2 4 7 , 1 1 - 1 5 ed. Hayduck (CAG VI 1)
(ad 1004 b 26)
'Αναπέμπει πάλιν ήμάς είς τά έν τφ δευ-
τέρψ Περί τάγαθοϋ δεδειγμένα. πολλά γάρ είσι
τά έναντία, ώς ειπεν άνωτέρω, ώς εϊρηται ήμιν
Περί τάγαθοϋ
έν τή περί των έναντίων 'Εκλογή- έκεισε γάρ
τοϋτο δείκνυσι διεξερχόμενος περί πάντων
των έναντίων. φησίν ούν ότι "αί άρχαί αί παρά
των άλλων" είρημέναι "ώς είς γένη" ταϋτα
s πίπτουσι, τουτέστι τό εν καί τό πλήθος.
86,1
Vita Aristotelis Marciana Ζ. 146—159 ed. Gigon
10
(καί μάλα δή ό 'Αριστοτέλης μέτριος γέ-
γονε τό ήθος οθεν έν ταις κατηγορίαις) φησί
μή (δείν) προχείρως (άποφαίνεσθαι άλλά πολ-
λάκις) έπεσκ(εμμένον και μήν ούδέ διαπορειν
μ)όνον άχρηστον είναι, καί έν τφ (Περί τοϋ
άγαθοϋ δει μεμνήσθαι άνθρωπον) οντ(α . . . )
ού μόνον (τον εύτυχοϋντα άλλά) καί τον άπο-
δεικνύντα, και έν τοις ήθι(κοϊς Νικομ)αχείοις
φίλος μέν (ό) άνήρ φίλη δέ (ή άλήθεια, άμ-
φοιν) δέ φίλοιν οντοιν οσιον προτ(ιμάν τήν
ά)λήθειαν. καί έν τοις μετεώροις ( . . . έν οίς
τά μέν άπορ)οϋμεν, των δέ τι έφαπτ(ό)μ(εθά
τινα τρό)πον. καί (έν τοις αύτοϊς) ούχ άπαξ
ούδέ δις άλλ' (άπειράκις τάς αύτάς γεν)έσθαι
τοις άνθρώποις δόξας ϊνα μή μέγα φρονώμεν
έφ' οίς εύρίσκειν δοκού (μεν. κα'ι τοιούτος
μέν) ό (φ)ιλόσοφος.
86,2
30
Vita Aristotelis latina § 3 3 - 3 5 ed. Düring
Multum namque Aristotiles moderatus fuit
moribus, unde in predicamentis ait „Non oportet
prompte diffinire sed quidem multociens conside-
35 rare" et „dubitare de singulis non esse inutile", et
in his que de bono „Oportet reminisci hominem
existentem non solum bene fortunatum sed et de-
monstrantem" et in ethicis Nicomachiis „Amicus
quidem vir, amica autem ventas, ambobus vero
40 existentibus amicis sanctum est prehonorare veri-
tatem", et in metheoris „Quorum quaedam quidem
dubitamus, quaedam attingimus secundum aliquem
modum" et in eisdem „Non semel neque bis sed
infinite easdem opiniones fieri hominibus", ut non
multum sapientia superbiamus in quibus invenire
videmur. et talis quidem secundum vitam fuit philo-
sophus.
 Περί τάγαθοϋ
87
Alexander Aphr. in Metaph. p. 5 5 , 1 7 - 6 0 , 1 0 ed. Hayduck
(CAG I) (ad 987 b 33)
'Αρχάς μέν των όντων τούς άριθμούς Πλά-
των τε καί οί Πυθαγόρειοι ύπετίθεντο, ότι έδό-
κει αύτοϊς το πρώτον άρχή είναι καί τό άσύν-
θετον, των δε σωμάτων πρώτα τα επίπεδα
είναι (τά γαρ άπλούστερά τε και μή συναν-
αιρούμενα πρώτα τη φύσει), έπιπέδων δε
γραμμαί κατά τον αύτόν λόγον, γραμμών δε
στιγμαί, άς οί μαθηματικοί σημεία, αύτοί δε
μονάδας ελεγον, άσύνθετα παντάπασιν όντα
και ούδέν προ αύτών έχοντα· αί δε μονάδες
άριθμοί, οί άριθμοί άρα πρώτοι τών όντων.
Καί έπεί τά εϊδη πρώτά τε καί αί ίδέαι πρώ-
ται τών προς αύτά όντων κατ' αύτόν καί παρ'
αύτών τό είναι εχόντων (α ότι εστι, δια πλειό-
νων έπειράτο δεικνύναι), τα εϊδη άριθμούς
ελεγεν. εί γάρ τό μονοειδές πρώτον τών προς
αύτό όντων, μηδέν δε πρώτον άριθμοϋ, τά
εϊδη άριθμοί. διό καί τάς τοΰ άριθμοϋ άρχάς
τών τε ειδών άρχάς ελεγεν είναι καί τό εν τών
πάντων.
"Ετι τά μέν εϊδη τών άλλων άρχαί, τών δέ
Ιδεών άριθμών ούσών άρχαί αί του άριθμοϋ
άρχαί· άρχάς δέ άριθμοϋ ελεγεν είναι τήν τε
μονάδα καί τήν δυάδα, έπεί γάρ εστίν έν τοις
άριθμοϊς τό εν τε καί τό παρά τό εν, ö έστι
πολλά τε καί όλίγα, ö πρώτον παρά τό εν έστιν
έν αύτοίς, τοϋτο άρχήν έτίθετο τών τε πολλών
καί τών ολίγων, εστι δέ ή δυάς πρώτη παρά τό
εν, έχουσα έν αύτη καί τό πολύ καί τό ολίγον-
τό μέν γάρ διπλάσιον πολύ, τό δέ ήμισυ ολί-
γον, α έστιν έν τή δυάδι- εστι δέ έναντία τφ
ένί, εϊ γε τό μέν άδιαίρετον τό δέ διηρημένον.
"Ετι δέ τό ϊσον καί τό άνισον άρχάς άπάντων
τών τε καθ' αύτά όντων καί τών άντικειμένων
ήγούμενος δεικνύναι (πάντα γάρ έπειράτο ώς
εις άπλούστατα ταϋτα άνάγειν), τό μέν ϊσον
τή μονάδι άνετίθει, τό δέ άνισον τή ύπεροχή
καί τή έλλείψει - έν δυσί γάρ ή άνισότης, μεγάλψ
τε καί μικρφ, ά έστιν ύπερέχον τε καί έλλείπον.
διό καί άόριστον αύτήν έκάλει δυάδα, ότι μη-
δέτερον, μήτε τό ύπερέχον μήτε τό ύπερεχό-
μενον, καθό τοιούτον, ώρισμένον, άλλ' άόρι-
στον τε καί άπειρον, όρισθεισαν δέ τφ ένί τήν
337
άόριστον δυάδα γίγνεσθαι τήν έν τοϊς άριθ-
μοίς δυάδα· εν γάρ τφ εϊδει ή δυάς ή τοιαύτη.
Έ τ ι πρώτος μέν άριθμός ή δυάς· ταύτης δέ
άρχαί τό τε ύπερέχον καί τό ύπερεχόμενον,
s έπεί έν μέν τή δυάδι πρώτη τό διπλάσιον καί
τό ήμισυ· τό μέν γάρ διπλάσιον καί τό ήμισυ
ύπερέχον τε καί ύπερεχόμενον, ούκέτι δέ τό
ύπερέχον τε καί ύπερεχόμενον διπλάσιον και
ήμισυ- ώστε ταϋτα τοϋ διπλασίου είναι στοι-
ιο χεία. καί έπεί ορισθέντα τό ύπερέχον τε καί
τό ύπερεχόμενον διπλάσιον καί ήμισυ γίγνεται
(ούκέτι γάρ άόριστα ταύτα, ώσπερ ούδέ τό
τριπλάσιον καί τό τρίτον ή τετραπλάσιον καί
τέταρτον ή τι τών άλλων τών ώρισμένην έχόν-
ΐ5 των τήν ύπεροχήν ήδη), τοϋτο δέ ή τοϋ ένός
φύσις ποιεί (εν γάρ εκαστον, καθό τόδε τί έστι
και ώρισμένον), εϊη άν στοιχεία τής δυάδος
τής έν τοις άριθμοϊς τό τε εν καί τό μέγα καί
τό μικρόν, άλλά μήν πρώτος άριθμός ή δυάς·
20 ταϋτα άρα τής δυάδος στοιχεία, καί διά τοι-
αύτα μέν τινα άρχάς τών τε άριθμών καί τών
όντων άπάντων έτίθετο Πλάτων τό τε εν καί
τήν δυάδα, ώς έν τοις Περί τάγαθοϋ 'Αριστο-
τέλης λέγει.
25 Λέγει δέ νϋν καί διά τοϋτο αύτόν "δυάδα
ποιήσαι τήν έτέραν φύσιν" τών άρχών, διά "τό
τούς άριθμούς εξω τών πρώτων εύφυώς έξ
αύτής γεννάσθαι ώσπερ έκ τίνος έκμαγείου"·
τοϋτο δέ ότι δοκεϊ αύτφ ή δυάς διαιρετική
30 παντός είναι φ προσήγετο· διό καί δυοποιόν
αύτήν έκάλει. δις γάρ εκαστον τών οις προσάγε-
ται ποιούσα διαιρεί πως αύτό, ούκ έώσα μένειν
ο ή ν ήτις διαίρεσις γένεσίς έστιν άριθμών.
ώσπερ τά έκμαγεια καί οί τύποι πάντα τά
35 έναρμοσθέντα αύτοϊς όμοια ποιοϋσιν, οϋτω
καί ή δυάς ώσπερ τι ούσα έκμαγείον τών μετ'
αύτήν γεννητική άριθμών γίνεται, εκαστον φ
άν προσαχθή δύο τε καί διπλούν ποιούσα, τφ
μέν γάρ ένί προσαχθείσα τά δύο έποίησε (δις
40 γάρ εν δύο), τοϊς δέ δύο τά τέσσαρα (δις γάρ
δύο τά τέσσαρα), τοις δέ τρισί τά έξ (δις γάρ
τρία έξ) όμοίως καί έπί τών άλλων, τό δέ "έξω
τών πρώτων" είπεν άντί τοϋ έξω τών περιττών.
20 της δυάδος] "exspectes τών άριθμών, nisi quid exci-
derit" Bonitz
338
ούκέτι γαρ τούτον τον τρόπον ή γένεσις των
περιττών άριθμών γίνεται· ού γαρ κατά διπλα-
σιασμόν ή τήν εις δύο διαίρεσιν ή γένεσις των
περιττών άριθμών. νΰν μεν ούν πρώτους
άριθμούς άπλώς πάντας είπε τούς περιττούς· 5
πρώτοι γάρ ούτοι των άρτιων συνήθως, πρώτοι
δέ άριθμοί λέγονται άπλώς οί μονάδι μόνη
μετρούμενοι, ώς ό τρία καί ό πέντε καί ό έπτά
(εϊη δ' άν καί ή δυάς τοιαύτη), προς άλλήλους
δε οί κοινόν μέτρον μονάδα μόνην έχοντες, ίο
μετρούμενοι μέντοι καθ' έαυτούς καί ύπ'
άριθμοϋ τίνος, οϋτως εχουσι προς άλλήλους ό
όκτώ καί ό έννέα· κοινόν γάρ τούτων μέτρον
μόνη ή μονάς- καίτοι έκάτερος αύτών εχει τινά
άριθμόν μέτρον, ό μέν όκτώ τόν τε δύο καί τον is
τέσσαρα, ό δέ έννέα τόν τρία. vüv μέντοι
πρώτους λέγοι αν πάντας τούς περιττούς ώς
πρώτους τών άρτιων όντας- ούδείς γάρ αύτών
κατά τόν προειρημένον τρόπον ύπό της δυάδος
γεννάται· μονάδος γάρ προστιθεμένης έκάστψ 2ο
τών άρτιων άριθμών οί περισσοί γίγνονται,
μονάδος δέ ού τού ενός του ώς άρχής
(ειδοποιόν γάρ τούτο άλλ' ούχ ύλικόν), άλλ'
ώσπερ ήν δυάς το μέγα και το μικρόν
ορισθέντα τφ ένί, οϋτω καί έκάτερον έκείνων 25
όριζόμενον τφ ένί μονάς είναι λέγεται, τό δέ
"έξω τών πρώτων" εϊρηκεν άντί τού τών άπλώς
πρώτων· ούτοι δέ ήσαν οί μονάδι μόνη μετρού-
μενοι, ώς τρία, πέντε, έπτά. τούτους δέ μόνους
μή γεννάσθαι ύπό της δυάδος, οτι οί μέν άλλοι so
πάντες οί παρά τους πρώτους γεννώνται
άριθμοί έπ' άριθμού γενόμενοι (διό έπειδή ή
γένεσις αύτών έκ δύο άριθμών, έκ δυάδος αν
ειεν γενόμενοι), οί δέ άπλώς πρώτοι μή γενό-
μενοι οΰτως ούδ' άν ύπό της δυάδος γεννάσθαι 35
λέγοιντο.
zu 988 a 1
Ειπών ώς ϋλην άρχήν είναι κατά Πλάτωνα
τήν άόριστον δυάδα, καί ετι οτι ή δυάς αύτφ 4ο
άρχή ύλική δοκεΐ, προσθείς οτι άπειρος τή
αύτής φύσει καί γεννητική πλήθους, αιτιά-
ται τής δόξης τούτο ώς μή τοις φαινομένοις
τε καί γινομένοις ομολογουμένως λεγόμενον.
26 τό δέ - λέγοιντο (36) "dubito num ab Alexandra scripta
sint" Bonitz
Περί τάγαθοϋ
οί μέν γάρ τήν δυάδα ώς ϋλην άρχήν τιθέμενοι
πολλών αύτήν ποιούσι γεννητικήν- αύτη γάρ
αύτοϊς ή αύτή λαμβανομένη τού πλήθους και
τών άρτιων άριθμών πάντων γεννητική, τούς
μέν συντιθεΐσά τε καί οϋτως γεννώσα, τούς δέ
διαιρούσα δίχα· ή δέ κατά τό είδος αύτοϊς
άρχή ένοποιός έστι τφ εν τι είναι πάν τό είδος
πεπερασμένον τε καί ώρισμένον κατά τό είναι,
καί γάρ τών άριθμών έκαστος εν τι- ένοποιόν
μέν γάρ τι τό εν αύτό. διχοποιός δέ ή άόρι-
στος δυάς. ού μήν οϋτως έπί τών γινομένων
εχει, ά έκείνοις ώμοίωται καί προς έκεϊνα τό
είναι εχει, άλλ' εμπαλιν· ή μέν γάρ ϋλη ή μία
κατ' άριθμόν ενός τίνος είδους έστί δεκτική τε
καί γεννητική- ού γάρ οίόν τε έπί τή αύτη ϋλη
κατά τόν άριθμόν άμα εϊδη πλείω είναι, ώς
είναι τό αύτό ξύλον καί κλίνην καί τράπεζαν
καί βάθρον, άλλ' ή μία ϋλη εν τι είδος ένεργείςι
μόνον εχει. τό μέντοι είδος εν öv τφ άριθμφ
πλείονα εϊδη ποιεΓ ή γάρ τέχνη ειδός τι εν
ούσα καί ό τεχνίτης τις εις ων κατ' άριθμόν
πλειόνων έστί καί διαφερόντων ποιητικός· ή
γούν τεκτονική καί ό έχων αύτήν καί κλίνην
ποιεί καί βάθρον καί τράπεζαν, ó αύτός καί εις
ων κατά άριθμόν. ομοίως δέ εχει τούτο καί έπί
τού άρρενος καί θήλεος, ών "τό μέν θήλυ"
ϋλην παρέχον τφ γινομένψ "ύπό μιάς πληρού-
ται όχείας, τό δέ άρρεν πολλά θήλεα πληροί".
zu 988 a 7
Ύφ' ήμών δέ ζητούνται αί άρχαί καί τά αίτια
τών όντων, περί μέν ούν τών άρχών ταύτα εϊρη-
ται Πλάτωνι. "φανερόν δέ έκ τών είρημένων
οτι δυοιν αίτίαιν έστί μόνον κεχρημένος". τών
τεσσάρων αιτίων ών έξέθετο ούτος τοις δύο
φησί κεχρήσθαι Πλάτωνα, τή τε ύλική καί τή
κατά τό είδος- τά γάρ ε'ι'δη καί αί ίδέαι αύτφ τού
είδους είσί παρεκτικαί αίτίαι, ώσπερ ούν καί
αύτοίς πάλιν τοις εϊδεσι καί ταΐς ίδέαις τό
εν αίτιον τού είδους· ή δέ δυάς ϋλης έν αύτοίς
έπέχει λόγον. φέρεται εν τισι γραφή τοιαύτη
"τά γάρ εϊδη τού τί έστιν αϊτια τοϊς άλλοις, τοις
δέ είδόσι τό εν καί τή ϋλη". καί εϊη άν δι' αύτής
7.8 πάν - πεπερασμένον Α: παρά τό είδος πεποιημένον
LF: πάν τό είδοπεποιημένον Asel. fort, recte 40 γαρ
Mss. COÏT. G. 43 είδόσι Bonitz: εϊδεσι A 43 fort,
καί ή ϋλη
 Περί τάγαθού
λεγόμενον ετι τοις ούκ είδόσι τήν Πλάτωνος
δόξαν τήν περί τών άρχων οτι το εν καί ή
ύποκειμένη ϋλη άρχαί καί οτι το εν και τη ίδέςχ
αίτιον τοϋ τί έστιν. άμείνων μέντοι ή πρώτη
γραφή ή δηλοϋσα οτι τα μεν εϊδη τοις άλλοις
τοϋ τί έστιν αίτιον, τοις δε εϊδεσι το εν.
ιστορεί δέ Άσπάσιος ώς εκείνης μεν άρχαιο-
τέρας οϋσης τής γραφής, μεταγραφείσης δέ
ταύτης ύστερον ύπό Εύδώρου καί Εύαρμό-
στου.
zu 988 a 11
Ειπών δύο αίτίαις αύτόν κεχρήσθαι, καί μνη-
μονεύσας τής κατά το είδος αιτίας, καί δείξας
πώς αΰτη έστίν αιτία, προστίθησι τήν δευτέ-
ραν, καί φησι ταύτην είναι τήν ύλικήν. τίς γάρ
ήν ή ϋλη ή ύποκειμένη, καθ' ής τα εϊδη εν
τε τοις αίσθητοίς καί έν ταϊς ίδέαις, λέγεται
ύπ' αύτοϋ. ειπών δέ "τά γάρ εϊδη τοϋ τί έστιν
αϊτια τοις άλλοις, τοις δέ εϊδεσι τό ëv", λέγων
και περί τής ϋλης τής ύπό τών προειρημένων
είδοποιουμένης, τής έν άμφοτέροις έμνη-
μόνευσεν ειπών "καθ' ής τα εϊδη τα μέν έπί τών
αισθητών τά δέ έπί τοις εϊδεσι λέγεται", ϊσον
λέγων τφ καθ' ής τά εϊδη λέγεται τά τε έπί
τοϊς αίσθητοίς καί τα έπί τοις εϊδεσι, τουτέστι
ταϊς ίδέαις· λέγεται γάρ καί έν έκείναις και έν
τοϊς αίσθητοις ειναί τις ϋλη ύποκειμένη, καθ'
ής τά εϊδη, τουτέστιν ή είδοποιουμένη. οτι γαρ
δυάς έστιν αϋτη, δυάς δέ ποταπή, δια τής
προσθήκης έδήλωσεν- ού γαρ ή ώρισμένη καί
έν τοις άριθμοϊς, άλλ' ή άόριστος· τοιαύτη γάρ
τό μέγα καί τό μικρόν, γράφεται καί οϋτως
"καθ' ής τα εϊδη μέν έπί τών αίσθητών, τό δέ
έν έν τοις εϊδεσι λέγεται", καί εϊη αν τό
λεγόμενον, καθ' ής ϋλης τά μέν εϊδη εστι τε
και λέγεται έν τοις αίσθητοϊς (έν γαρ τή ϋλη
ταύτη τά εϊδη έστί τά τών αίσθητών), τό δέ εν
έν τοϊς εϊδεσι καί ταΐς ίδέαις· ή γάρ έν έκείνοις
ϋλη ύπό τοϋ ενός ειδοποιείται, ζητήσαι δ' αν
τις πώς λέγοντος Πλάτωνος καί ποιητικό ν
αίτιον, έν οις λέγει "τον μέν ούν ποιητήν και
πατέρα τοϋ παντός εύρεϊν τε καί δεΐξαι έργον",
άλλα καί τό où ένεκεν καί τέλος, δι' ων πάλιν
λέγει "περί τόν πάντων βασιλέα πάντα εστι
κάκείνου ενεκα πάντα", ούδετέρου τούτων
τών αιτίων έμνημόνευσεν ό 'Αριστοτέλης έν τή
339
δόξη τή Πλάτωνος; ή οτι έν οις περί αιτίων
ελεγεν, ούδενός τούτων έμέμνητο, ώς έν τοϊς
Περί τάγαθοϋ δέδειχεν· ή οτι τών έν γενέσει
καί φθορφ ού τίθεται ταϋτα αϊτια, άλλ' ούδέ
5 έξειργάσατό τι περί αύτών. ειπών δέ τήν ύλικήν
άρχήν τούς μέν σωματικήν τους δέ άσώματον
ύποτιθέναι, πρώτου έμνημόνευσε τών άσώ-
ματον λεγόντων Πλάτωνος, ος τό μέγα καί τό
μικρόν ελεγεν, καί τών Πυθαγορικών, οϊ τό
ίο άπειρον, τούτο δ' ήν τό άρτιον. ούκ έμνη-
μόνευσε δέ Λευκίππου τε καί Δημοκρίτου, καθ'
οϋς καί σώμά τι καί άσώματον ή ϋλη- τό γάρ
κενόν οϋτως ήν. φθάνει δέ καί προειρηκέναι
περί τούτων, προσέθηκε δέ τή ίστορίςι καί τήν
is Άναξιμάνδρου δόξαν, ος άρχήν εθετο τήν
μεταξύ φύσιν άέρος τε καί πυρός, ή άέρος τε
καί ϋδατος· λέγεται γάρ άμφοτέρως.
2ο 88
Alexander Aphr. in Metaph. p. 85,15—86,23 ed. Hayduck
(CAG I) (ad 990 b 17)
Μάλλον μέν καί μάλιστα βούλονται τάς
25 άρχάς είναι· αί γάρ άρχαί αύτοίς καί αύτών τών
ιδεών είσιν άρχαί. άρχαί δέ ε'ισι τό τε εν καί ή
άόριστος δυάς, ώς προ ολίγου τε εϊρηκε καί
ίστόρηκεν αύτός έν τοις Περί τάγαθοϋ- άλλά
καί τοϋ άριθμοϋ άρχαί αύται κατ' αύτούς. ταύ-
3ο τας δή φησι τάς άρχάς τούς λόγους τούτους
τούς κατασκευάζοντας τάς ιδέας άναιρεϊν- άν-
αιρουμένων δέ τούτων άναιρεθήσεται καί τά
μετά τάς άρχάς, εϊ γε ταϋτα έκ τών άρχών,
ώστε καί αί ίδέαι. εί γάρ έπί πάντων ών τό
35 κοινόν κατηγορείται χωριστόν τε καί ιδέα, κατ-
ηγορείται δέ και κατά τής άορίστου δυάδος
ή δυάς, εϊη αν αύτής πρώτον τι καί ιδέα- οϋτως
δέ äv ούκέτι άρχή εϊη ή άόριστος δυάς. άλλ'
ούδέ ή δυάς πάλιν εϊη αν πρώτη τε καί άρχή·
4ο πάλιν γάρ κάκείνης ó άριθμός κατηγορείται ώς
ιδέας- αί γάρ ίδέαι άριθμοί αύτοίς κείνται·
ώστε εϊη αν αύτοίς πρώτον ó άριθμός, ιδέα
τις ών. εί δέ ταϋτα, εσται τής άορίστου δυά-
45
13 οϋτως ήν Α: τούτο ήν LF: exspectes ού σώμα 40
Ιδέας] Ιδέα coni. Bonitz
340
δος, ήτις εστίν αύτοίς άρχή, ό άριθμός πρώ-
τος, άλλ' ού τοϋ άριθμοϋ ή δυάς· εί δέ τούτο,
ούκέτι αν άρχή εκείνη, εϊ γε μετασχέσει τινός
έστι τοιαύτη.
Έτι δε ύπόκειται μεν είναι άρχή τοϋ άριθ-
μοϋ, γίγνεται δε ό άριθμός κατά τον προειρη-
μένον λόγον πρώτος αύτής· άλλ' εί ό άριθμός
πρός τι (πάς γάρ άριθμός τινός έστι), καί εστι
πρώτος ό άριθμός τών όντων, εϊ γε καί τής
δυάδος ήν άρχήν ύπέθεντο, εϊη αν κατ' αύτούς
το πρός τι πρώτον τοΰ καθ' αύτό οντος. τοϋτο
δε άτοπον· πάν γάρ τό πρός τι δεύτερον, σχέ-
σιν γάρ προϋποκειμένης φύσεως τό πρός τι
σημαίνει, ήτις πρώτη τής συμβεβηκυίας σχέ-
σεως αύτη· παραφυάδι γάρ εοικε τό πρός τι,
ώς ειπεν έν τοις Ήθικοΐς. άλλ' εί καί λέγοι τις
είναι τον άριθμόν ποσόν άλλά μή πρός τι, εϊη
άν έπόμενον αύτοίς τό ποσόν τής ούσίας πρώ-
τον είναι· αύτό δέ τό μέγα καί τό μικρόν τών
πρός τι.
"Ετι έπεται αύτοίς τό πρός τι τοϋ καθ' αύτό
άρχήν τε καί πρώτον λέγειν είναι, καθ' όσον
άρχή μέν ή ίδέα κατ' αύτούς τών ούσιών, εστι
δέ τή ίδέςι τό είναι ίδέςι έν τφ παραδείγματι
είναι, τό δέ παράδειγμα πρός τι- τινός γάρ τό
παράδειγμα παράδειγμα.
"Ετι εί ταΐς ίδέαις τό είναι έν τφ παραδείγ-
μασιν είναι, εϊη αν τά πρός αύτάς γιγνόμενα
καί ών είσιν αί ίδέαι εικόνες έκείνων, οϋτως
τε λέγοι άν τις πάντα τά κατά φύσιν συνεστΦτα
πρός τι γενέσθαι κατ' αύτούς· πάντα γάρ εικό-
νες καί παραδείγματα.
"Ετι εί τό είναι ταΐς ίδέαις έν τφ παραδείγ-
μασιν είναί έστι, τό δέ παράδειγμα τοϋ πρός
αύτό γιγνομένου χάριν έστί, τό δέ δι' άλλο öv
άτιμότερον έκείνου, έσονται αί ίδέαι άτιμό-
τεραι τών γιγνομένων πρός αύτάς.
Alt. ree. gr. discr.
zu Μάλλον - άρχή (337 b 25-40)] Οί κατασκευ-
αστικοί τών ιδεών λόγοι, δι' ών οί τάς ιδέας είσά-
γοντες έδείκνυον είναι αύτάς άναιροϋσιν α μάλ-
λον τών ιδεών έβούλοντο είναι· ταύτα δέ ήσαν
αί τών ιδεών άρχαί, ή τε άόριστος, φημί, δυάς
3 μετασχέσει Asel. Brandis, Hayd., nescio an recte: μετά σχέ-
σεως ALF Bonitz
Περί τάγαθού
και τό εν. άλλά καί αύτάς τάς ιδέας τούτοις
συναναιροϋσι- τών γάρ άρχών άναιρουμένων
συναναιρεΐται καί τά έκ τών άρχών- καί ού
τούτο μόνον, άλλά καί τόν άριθμόν πρώτον
5 ποιούσι τής δυάδος, άρχής οϋσης τής δυάδος
τών άριθμών, ώς καί αύτοίς τούτοις βούλονται
είναι καί τό πρός τι πρότερον τοϋ καθ' αύτό.
κατηγορείται γάρ (ή δυάς κατά) τής άορίστου
δυάδος καί τής αισθητής· πάν δέ τό κατηγο-
ίο ρούμενον κοινώς χωριστόν κατ' αύτούς καί
πρώτον τι καί ιδέα- ούκέτι άρα άρχή κατ' αύ-
τούς ή άόριστος δυάς. άλλ' ούδέ πάλιν ή δυάς
εϊη άν πρώτον τι καί άρχή LF
is Alt. ree. gr. discr.
δυάδος - αύτής 337 b 44-338 a 7] δυάδος πρώ-
τος ó άριθμός καί άρχή, καί ούκέτι κατ' αύτούς
άρχή ή άόριστος δυάς, άλλ' ó άριθμός, ώς εϊρη-
ται, άρχή ταύτης, εί δέ τοϋτο, ούκέτι άν άρχή
2ο έκείνη, εϊ γε μετά σχέσεώς τινός έστι τοιαύτη·
ώς γάρ άόριστος δυάς άρχή έτίθετο, ώς δέ
δυάς ούκ άρχή έστιν, εϊ γε κατ' αύτής ó άριθ-
μός κατηγορείται LF 338 a 9 - 1 2 ύπετίθεντο
καί ίδέαν, ή ίδέα δέ καθ' αύτό, τό πρός τι άρα
25 τοϋ καθ' αύτό οντος πρότερον. τοϋτο δέ άτο-
πον LF άλλ' εί - πρός τι 338 a 16-19] εί δέ
τις λέγει τόν άριθμόν μή είναι πρός τι άλλά
ποσόν, καί οϋτως τό συμβεβηκός πρότερον τής
ούσίας LF εικόνες - αύτάς 338 a 29-37] εικό-
3ο νες παραδειγμάτων καί αύτά παραδείγματα, έτι
εί τό παράδειγμα άλλου χάριν έστί τοϋ πρός
αύτό γινομένου, τό δέ άλλου χάριν χείρον έστι
καί άτιμότερον τοϋ ού χάριν έστί, χείρονες
άρα καί άτιμότεραι αί ίδέαι τών φύσει συν-
35 εστώτων LF
89
Ps.-Alexander Aphr. in Metaph. p. 615, 1 4 - 1 7 ed. Hayduck
(CAG I) (ad 1054 a 29)
40
Πεποίηκε γάρ διαίρεσιν έν τοϊς Περί τάγα-
θοϋ, ώς καί έν άλλοις εϊπομεν, δι' ής άπαντα
τά έναντία εϊς τε τό πλήθος καί τό εν άνήγα-
γεν. εστι δή τοϋ μέν ένός τό ταύτόν καί ομοιον
καί ϊσον, τοϋ δέ πλήθους τό ετερον καί άνό-
45
μοιον καί άνισον.
8 add. Hayd.
 Περί τάγαθοϋ
90
Ps. Alexander Aphr. in Metaph. p. 6 4 2 , 2 9 - 6 4 3 , 1 8 ed. Hayduck
(CAG I) (ad 1061 a 10)
To λεγόμενον τοιούτον άν ε'ίη. ώσπερ τα
παρά τήν ούσίαν (είοί δέ ταύτα ποσόν ποιόν
ποϋ καί ai λοιπαι κατηγορίαι) δια το πάθη ή
εξεις είναι της ούοίας προς ταύτην τε άνάγεται
καί δια ταύτην οντα λέγεται, οϋτω καί εκάστη
πασών των έναντιώσεων, θερμότης ψυχρότης
ξηρότης ύγρότης ίσότης άνισότης καί αί λοιπαί,
προς τάς πρώτας διαφοράς και πρώτας τού
οντος έναντιώσεις άναχθήσονται καί άπό
τούτων έναντιώσεις ρηθήσονται- ώς γάρ τά
οντα προς τήν ούσίαν, ούτως αί έναντιώσεις
προς τήν πρώτην τού οντος έναντίωσιν. τά δέ
οντα δια τήν ούσίαν καί λέγεται καί εστίν οντα·
καί αί έναντιώσεις άρα διά τήν αύτής πρώτην
έναντιώσιν Ρηθήσονται έναντιώσεις. αύται δέ,
φησίν, αί πρώται τού οντος έναντιώσεις εϊτε το
πλήθος καί εν είσιν εϊτε ή όμοιότης καί ή άνο-
μοιότης εϊτε άλλαι τινές, εστωσαν τεθεωρημέ-
ναι. εϊρηκε γαρ τίνες αύται είσιν έν τφ Περί
τάγαθού έπιγραφομένψ αύτού βιβλίψ. έπεί δέ
τά οντα ού μόνον προς τό κυρίως öv, τήν
ούσίαν, άνάγεται καί άπ' αύτής οντα λέγεται,
άλλά καί προς τό κυρίως εν, οπερ καί αύτό ή
ούσία έστίν, ούδέν, φησί, διαφέρει εϊτε προς
τό öv τήν τού οντος ήτοι τών όντων άναγωγήν
ποιούμεθα εϊτε προς τό εν- καί γαρ καί άπό τού
οντος ενα λεχθήσεται καί άπό τού ένός οντα. εί
γάρ και ώς εν καί ώς οντα λεγόμενα ετερά είσι
κατ' αύτήν τήν προφοράν τού λόγου και ού
ταύτά, άλλά τή γε φύσει ταύτόν έστι τό öv καί
εν. καί έπεί καί ό βροτός καί ό άνθρωπος ετερα
μέν άν δόξαιεν κατ' αύτήν τήν τών δι' ων
δηλοϋνται στοιχείων έκφώνησιν (έστι γάρ
άρκτικόν μέν τού βροτός τό βήτα, τού δέ άνθ-
ρωπος τό άλφα), άλλ' ού διά τούτο καί ετερά
είσιν ούτως ούδέ τό öv καί τό εν ετερα εσται,
διότι ύπ' άλλων μέν τό öv δηλούται στοιχείων
ύπ' άλλων δέ τό εν, άλλ' έσονται τά αύτά- ö γάρ
(όπερ) öv έστι τούτο καί έν και όπερ έν και öv.
κατά δέ τήν λέξιν τήν "εί γάρ καί μή ταύτόν"
έστι, τό öv καί έν έλλείποι άν [τό] τη έκφωνήσει
καί τοις δι' ων δηλοϋνται στοιχείοις [άλλ' ετε-
40 add. G. 44.45 del. G.
341
ρα], όμως άντιστρέφει καί εϊ τι öv έστι κα'ι έν
έστι καί εϊ τι έν καί öv.
91
5 Ps.-Alexander Aphr. in Metaph. p. 695,10—39 ed. Hayduck
(CAG I) (ad 1072 a 32)
"Ενστασίν τινα διά τούτων λύει δυναμένην
προς τά λεγόμενα φέρεσθαι τοιαύτην· εί ή
πρώτη ούσία καί άκίνητος άπλή έστι, τό δέ
ίο άπλούν εν έστιν, ή άρα άκίνητος ούσία μία
έστίν. δείξει δέ αύτός οτι είσι καί άλλαι άκίνη-
τοι ούσίαι έν τούτψ τφ βιβλίψ. λύει δή ταύτην
λέγων, ότι ούκ εστι τό άπλούν καί εν ταύτόν. τό
μέν γάρ εν μέτρον σημαίνει· ενα γάρ άνθρωπον
is και ενα ϊππον λέγομεν δι' ού τούς άνθρώπους
καί ϊππους μετρούμεν. τό δέ άπλούν ού σημαί-
νει μέτρον άλλά πώς εχον έστι τό άπλούν, οτι
ού σύνθετον. τό δέ "άλλά μήν καί τό καλόν
καί τό αίρετόν έν τή αύτη συστοιχία", ήτοι
20 έν ή έστι τό καθ' αύτό νοητόν, ώστε τό πρώτον
αίτιον καί καθ' αύτό νοητόν καί καλόν έστι καί
καθ' αύτό καί δι' αύτό αίρετόν καί άριστον, κατ'
άναλογίαν δέ καί ö άν εϊη πρώτον λεχθήσεται
άριστον, ούτως άριστον άν φήσαιμεν τον ένερ-
25 γείςι νούν ώς πρότερον τφ άξιώματι καί τφ
καλφ τού καθ' εξιν, καί τήν κύκλψ κίνησιν πάλιν
εϊποιμεν άριστον τής κατ' εύθειαν. ταύτα ειπών
λέγει "οτι δέ εστι" προς οΐς εϊπομεν "έν τοις
άκινήτοις καί τό ού ένεκα, δηλοί ή διαίρεσις",
30 λέγων διαίρεσιν έν ή πολλάκις εϊρηκε τήν
τών έναντίων πεποιηκέναι άναγωγήν- ταύτην
δέ πεποίηκεν έν τφ Περί τάγαθού έπιγραφο-
μένψ βιβλίψ. έν δέ τή λέξει τη "εστι γάρ τινι
τό ού ένεκα", τό γάρ άντί τού δέ συνδέσμου
35 έκληπτέον, ιν' ή 'τό δέ ού ενεκά τινί έστι·' τά
γάρ γινόμενα και πραττόμενα ενεκά τινός τινι
και γίνεται καί πράττεται- τά γάρ γινόμενα κα'ι
πραττόμενα ένεκα τής εύδαιμονίας τινί πράτ-
τεται, οίον τφ Σωκράτει. τού δέ ων "τό μέν
40 έστι τό δ' ούκ έστι" 'ών' λέγοι άν τά ών ένεκα ή
πράξις, τό δέ "τό δ' έστι" τό πράττον. εϊη δ'
άν τό λεγόμενον τό ού ένεκα, όπερ έστι, τούτό
έστιν τό δέ τούτου ένεκα ούκ έστιν οπερ
έκεΐνη. τό γάρ κινούμενον ένεκα τού άγαθού
45 ούκ έστιν άγαθόν, τό δέ άγαθόν, οπερ έστίν ού
ένεκα, άγαθόν έστιν. κινείται δέ εως ού
καταλάβοι τό άγαθόν- καταλαβόν δέ ϊσταται. εί
342 Περί τάγαθού
δέ το πρώτον αίτιον, όπερ και πρώτον άγαθόν
έστιν, άπειρον έστιν, ούδέποτε αν τήν ολότητα
της άγαθότητος αύτοϋ, ώσπερ έπί τών μερικών
άγαθών εχει, το έφιέμενον αύτοϋ καταλήψεται-
δια τοϋτο άεί κινήσει ώς έρώμενον άκατά-
ληπτον.
92
Simplicius in Phys. p. 1 5 1 . 2 - 1 9 ed. Diels ( C A G I X ) (ad 187 a
12)
Τούτου δέ οϋτως έχοντος άνάγκη τών μεν
μειζόνων μερών μείζονα είναι τα μεταξύ διαστή-
ματα, διό μανότερον το όλον ώς άραιότερον
καί μή εν öv οίον έπί σωροϋ λίθων ή καρύων
τών δέ έλαττόνων έλάττονα, διό πυκνότερον
το όλον ώς συχνόν οίον έπί σωροϋ ψάμμου.
λέγει δέ ό 'Αλέξανδρος ότι "κατά Πλάτωνα
πάντων άρχαί καί αύτών τών ιδεών τό τε εν
έστι καί ή άόριστος δυάς, ήν μέγα καί μικρόν
ελεγεν, ώς καί έν τοις Περί τάγαθοϋ 'Αριστο-
τέλης μνημονεύει", λαβοι δέ άν τις καί παρά
Σπευσίππου καί παρά Ξενοκράτους και τών
άλλων, οϊ παρεγένοντο έν τη Περί τάγαθοϋ
Πλάτωνος άκροάσει- πάντες γαρ συνέγραψαν
καί διεσώσαντο τήν δόξαν αύτοϋ καί ταύταις
αύτόν άρχαΐς χρήσθαι λέγουσι. καί τον μέν
Πλάτωνα άρχάς πάντων λέγειν τό έν καί τήν
άόριστον δυάδα πάνυ εικός (Πυθαγορείων γαρ
ó λόγος, καί πολλαχοϋ φαίνεται Πυθαγορείοις
ó Πλάτων άκολουθών), τό δέ τήν άόριστον
δυάδα καί τών ιδεών άρχάς, λέγοντα μέγα καί
μικρόν, ειπείν, δια τούτων τήν ϋλην σημαίνον-
τα, πώς ετι άκόλουθον, τήν ϋλην έν μόνψ τφ
αίσθητφ κόσμψ τοϋ Πλάτωνος άφορίζοντος καί
σαφώς έν Τιμαίψ λέγοντος, ότι τής γενέσεώς
έστιν οικεία, και έν αύτη γίνεται τό γινόμενον;
καί τάς μέν ιδέας νοήσει γνωστός εφατο, τήν
δέ ϋλην 'νόθψ λογισμφ πιστήν'.
93
Simplicius in Phys. p. 4 5 3 . 1 9 - 4 5 5 . 1 4 ed. Diels ( C A G I X ) (ad
202 b 36)
Ό μέντοι Πλάτων εξωθεν τοϋ ούρανοϋ
ούδέν τίθεται σώμα λέγων έν Τιμαίψ σαφώς
περί τοϋ κόσμου, öv εξωθεν περιέχει ó ούρανός
"έκ γάρ πυρός παντός ΰδατός τε καί άέρος και
γής ξυνέστησεν αύτόν ó συνιστάς μέρος ούδέν
ούδενός ούδέ δύναμιν εξωθεν ύπολιπών". άλλ'
ούδέ τάς ιδέας εξω τοϋ ούρανοϋ φησιν είναι
δια τό μηδέ που είναι αύτάς μηδέ όλως έν
τόπφ, τό μέντοι άπειρον καί έν τοις αίσθητοϊς
5 ειναί φησι καί έν ταις ίδέαις. άρχάς γάρ καί τών
αισθητών τό εν καί τήν άόριστον φασι δυάδα
λέγειν τον Πλάτωνα, τήν δέ άόριστον δυάδα
και έν τοις νοητοίς τιθείς άπειρον είναι ελεγε,
καί τό μέγα δέ καί τό μικρόν άρχάς τιθείς
ίο άπειρον είναι ελεγεν έν τοις Περί τάγαθοϋ
λόγοις, οις 'Αριστοτέλης καί Ηρακλείδης καί
Έστιαΐος και άλλοι τοϋ Πλάτωνος έταιροι
παραγενόμενοι άνεγράψαντο τά φηθέντα αίνι-
γματωδώς, ώς έρρήθη, Πορφύριος δέ διαρθ-
ΐ5 ροϋν αύτά έπαγγελλόμένος τάδε περί αύτών
γέγραφεν έν τφ Φιλήβψ- "αύτός τό μάλλον
και τό ήττον, καί τό σφόδρα καί τό ήρέμα
τής άπειρου φύσεως είναι τίθεται, όπου γάρ
άν ταϋτα ένή κατά τήν έπίτασιν καί άνεσιν προϊ-
20 όντα, ούχ ϊσταται ούδέ περαίνει τό μετέχον
αύτών, άλλά πρόεισιν είς τό τής άπειρίας άόρι-
στον. ομοίως δέ εχει καί τό μείζον καί τό ελατ-
τον καί τά άντ' αύτών λεγόμενα ύπό Πλάτωνος
τό μέγα καί τό μικρόν, ύποκείσθω γάρ τι
25 μέγεθος πεπερασμένον οίον πήχος, ού δίχα
διαιρεθέντος εί τό μέν ετερον ήμίπηχυ άτμη-
τον έάσαιμεν, τό δέ ετερον ήμίπηχυ τέμνοντες
κατά βραχύ προστιθοίμεν τφ άτμήτψ, δύο άν
γένοιτο τφ πήχει μέρη, τό μέν έπί τό ελαττον
30 προϊόν, τό δέ έπ'ι τό μείζον άτελευτήτως. ού
γάρ άν είς άδιαίρετόν γε έλθοιμέν ποτε μέρος
τέμνοντες- συνεχές γάρ έστιν ó πήχυς. τό δέ
συνεχές διαιρείται είς άεί διαιρετά, ή δή
τοιαύτη άδιάλειπτος τομή δηλοΐ τινα φύσιν
35 άπειρου κατακεκλεισμένην έν τφ πήχει, μάλ-
λον δέ πλείους, τήν μέν έπί τό μέγα προϊοϋσαν
τήν δέ έπί τό μικρόν, έν τούτοις δέ καί ή άόρι-
στος δυάς όράται εκ τε τής έπί τό μέγα καί τής
έπί τό μικρόν μονάδος συγκειμένη, καί ύπάρχει
40 ταϋτα τοις τε συνεχέσι σώμασι καί τοις άριθ-
μοίς· άριθμός μέν γάρ πρώτος ή δυάς άρτιος,
έν δέ τη φύσει τοϋ άρτιου τό τε διπλάσιον
έμπεριέχεται και τό ήμισυ, άλλά τό μέν διπλά-
σιον έν ύπεροχή, τό δέ ήμισυ έν έλλείψει.
45 ύπεροχή ούν καί ελλειψις έν τφ άρτίψ. πρώτος
δέ άρτιος έν άριθμοϊς ή δυάς, άλλά καθ' αύτήν
μέν άόριστος, ώρίσθη δέ τή τοϋ ένός μετοχή.
 Περί τάγαθού
ώρισται γαρ ή δυάς καθ' όσον εν τι είδος έστι.
στοιχεία ούν καί άριθμών το εν καί ή δυάς, τό
μεν περαΐνον καί ειδοποιούν, ή δέ άόριστος καί
έν ύπεροχή καί ελλείψει." ταύτα ό Πορφύριος
ειπεν αύτη σχεδόν τή λέξει, διαρθροϋν έπαγ-
γειλάμενος τά έν τη Περί τάγαθοΰ συνουσίςι
αίνιγματωδώς φηθέντα, καί 'ίσως ότι σύμφωνα
έκεΐνα ή ν τοις έν Φιλήβψ γεγραμμένοις. καί ό
Αλέξανδρος δέ καί αύτός έκ των Περί τάγαθοΰ
λόγων τοϋ Πλάτωνος όμολογών λέγειν, οϋς
ιστόρησαν 'Αριστοτέλης τε καί οί άλλοι τοϋ
Πλάτωνος έταϊροι, τάδε γέγραφε - "ζητών γαρ
τάς άρχάς των όντων ό Πλάτων, έπεί πρώτος ό
άριθμός έδόκει αύτφ τή φύσει είναι τών άλλων
(καί γαρ της γραμμής τά πέρατα σημεία, τά δέ
σημεία είναι μονάδας θέσιν έχούσας, άνευ τε
γραμμής μήτε έπιφάνειαν είναι μήτε στερεόν,
τον δέ άριθμόν καί χωρίς τούτων είναι δύνασ-
θαι), έπεί τοίνυν πρώτος τών άλλων τή φύσει ó
άριθμός, άρχήν τούτον ήγεϊτο είναι και τάς τοΰ
πρώτου άριθμοϋ άρχάς καί παντός άριθμοϋ
άρχάς. πρώτος δέ άριθμός ή δυάς, ής άρχάς
ελεγεν είναι τό τε έν και τό μέγα καί τό μικρόν,
καθό γάρ δυάς έστι, πλήθος καί όλιγότητα
εχειν έν εαυτή' καθό μέν τό διπλάσιον εστίν έν
αύτή, πλήθος (πλήθος γάρ και ύπεροχή καί
μέγεθος τι τό διπλάσιον), καθό δέ ήμισυ, όλι-
γότητα. διό ύπεροχήν καί ελλειψιν καί μέγα καί
μικρόν είναι έν αύτή κατά ταϋτα. καθό δέ
έκάτερόν τε αύτής τών μορίων μονάς καί αϋτη
εν τι είδός έστι τό δυαδικόν, μονάδος αύτήν
μετέχειν. διό άρχάς τής δυάδος ελεγε τό εν
καί τό μέγα και τό μικρόν, άόριστον δέ δυάδα
ελεγεν αύτήν τφ μεγάλου καί μικρού μετέχου-
σαν ήτοι μείζονος καί έλάττονος τό μάλλον
καί τό ήττον εχειν. κατά γάρ έπίτασιν και άνεσιν
προϊόντα ταύτα ούχ ϊσταται, άλλ' έπί τό τής
άπειρίας άόριστον προχωρεί, έπεί ούν πρώτος
άριθμών ή δυάς, ταύτης δέ άρχαί τό εν καί τό
μέγα καί μικρόν, καί παντός άριθμοϋ ταύτας
άρχάς είναι άνάγκη. οί δέ άριθμοί στοιχεία τών
όντων πάντων, ώστε καί πάντων άρχαί τό εν καί
τό μέγα καί μικρόν ήτοι ή άόριστος δυάς. καί
γάρ έκαστος τών άριθμών καθόσον μέν όδε τίς
έστι και είς καί ώρισμένος, τοϋ ένός μετέχει,
καθόσον δέ διαιρείται καί πλήθος έστι, τής
άορίστου δυάδος. ελεγε δέ καί τάς ιδέας ó
343
Πλάτων άριθμούς. είκότως άρα τάς άρχάς τοϋ
άριθμοϋ καί τών ιδεών άρχάς έποίει. τήν δέ
δυάδα τοϋ άπειρου φύσιν ελεγεν, ότι ούχ
ώρισται τό μέγα καί μικρόν ήτοι τό μείζον καί
s ελαττον, άλλ' εχει τό μάλλον καί ήττον, άπερ
είς άπειρον πρόεισιν." ( . . . ) οΰτως ούν ειπών
ό 'Αριστοτέλης έν τίσι μέν οί Ποθαγόρειοι, έν
τίσι δέ ό Πλάτων έτίθετο τό άπειρον, έφεξής
ιστορεί τί τό άπειρον ελεγον οί Ποθαγόρειοι
ίο καί δια τί.
94
Simplicius in Phys. p. 5 0 3 , 1 0 - 3 5 ed. Diels (CAG IX) (ad 207 a
18)
is Δείξας δέ ότι περιέχεται μάλλον τό άπειρον
ήπερ περιέχει καί ότι άγνωστόν έστι τή αύτοϋ
φύσει, τήν έπιπόλαιον έκδοχήν έλέγχει τών
Πλάτωνος λόγων, τοϋ γάρ Πλάτωνος έν τοις
Περί τάγαθοΰ λόγοις είπόντος τό μέγα καί τό
20 μικρόν τήν ϋλην, ήν καί άπειρον ελεγε, καί
περιέχεσθαι ύπό τοϋ άπειρου πάντα τά αισθη-
τά και άγνωστα είναι διά τό ένυλον καί άπειρον
καί φευστήν εχειν τήν φύσιν, άκόλουθόν φησι
δοκείν τφ τοιούτψ λόγω καί έν τοις νοητοίς τό
25 έκεΐ μέγα καί μικρόν, όπερ έστίν ή άόριστος
δυάς, άρχή καί αύτή ούσα μετά τοϋ ένός παν-
τός άριθμοϋ καί πάντων τών όντων άριθμοί
γάρ καί αϊ ίδέαι. άκόλουθον ούν τό καί έν τοις
νοητοίς ύπό τοϋ έκεϊ άπειρου και άγνώστου
30 περιέχεσθαι καί όρίζεσθαι τά νοητά γνωστά
όντα φύσει καί ώρισμένα άτε εϊδη όντα. αϋτη
μέν ή κατά τό φαινόμενον άτοπία τοϋ λόγου,
έπιστήσαι δέ χρή ότι τά μέν ενυλα είκότως ύπό
τής ϋλης καί τής ύλικής άπειρίας λέγει περιέ-
35 χεσθαι ούχ ώς όριζούσης αύτά, άλλ' ώς διά
πάντων χωρούσης καί οίον είδοποιούσης, καί
τό άγνωστόν τοις τήδε είκότως ή ύλική άπειρία
παρέχεται - τά μέντοι νοητά άυλα όντα και
καθαρά εϊδη ύπό τής έκεϊ άύλου άπειρίας
40 περιέχεται τήν διάκρισιν τών ειδών έργαζο-
μένης κατά τήν δυάδα καί τό μάλλον και ήττον
έν ύπεροχή καί έλλείψει παρεχομένης διά τής
έκεϊ τάξεως καί τό τής δυνάμεως άνέκλειπτον.
καί ούκ αν εϊη κατ' έκείνην τήν περιοχήν
45 άγνωστα, καί γάρ και τό ένταϋθα άπειρον ώς
6 quaedam intercidisse susp. G.
344
ύλικόν άγνωστα τα τήδε έποίει, έκεΐνο δε ύπό
τοϋ ένός καί του πέρατος κρατούμενον ό
πλούτος καί ή γονιμότης των ειδών έστιν. ει δε
κατά τήν έκεΐ άπειρίαν ή εις το öv και τήν νοη-
τήν ένωσιν άνάχυσις γίνεται των έκεΐ ειδών,
ούδέν θαυμαστόν κατά ταύτην καί τήν γνω-
στήν ύπερδραμείν φύσιν τά εϊδη. το γαρ γνω-
στόν προς τοϋ πέρατος μάλλον έστι, το δε
άγνωστον καί άπόρρητον προς της άπειρίας.
95
Asklepios in Metaph. p. 7 6 . 8 - 7 7 . 1 7 ed. Hayduck (CAG VI. 2)
(ad 990 b 15)
"Ωστε έσονται καί τών πρός τι Ιδέαι, où μόνον
των καθ' αυτό όντων, ώσπερ έλεγον, καί πρό-
τεροι τών καθ' αύτό. καί ούτως μέν ό 'Αριστο-
τέλης.
Η μ ε ί ς τοίνυν φαμέν πρός ταύτα, ότι τφ άντι
ύπάρχουσι πρός τι έν τή φύσει τών πραγμάτων
ούσιώδη, και τούτων ύπάρχουσιν ίδέαι- καί δια
τά ούσιώδη πρός τι ύπάρχουσι και τά μή ούσι-
ώδη, οιόν έστι δεξιόν τό ήπαρ, άριστερόν δέ
σπλήν, και άδύνατόν έστιν αύτά μετατεθήναι -
ή γάρ μετάθεσις αύτών φθοράν έργάζεται.
Όμοίως καί ή γη έλαχε τον μέσον τόπον, ó
δέ ούρανός τόν πέριξ, καί τούτων ύπάρχουσι
λόγοι δημιουργικοί ούσιώδεις, έπειδή καί τά
τοιαύτα πρός τι έν τή ούσίςι τών πραγμάτων
θεωρούνται- καί εί μή δύναται τό δεξιόν καί τό
άριστερόν άνευ τών πραγμάτων θεωρεϊσθαι, ού
δια τοϋτο καί ó λόγος αύτοϋ κατά συμβεβηκός
ύπάρχει - άδύνατόν γάρ συμβεβηκός τι θεω-
ρεϊσθαι παρά τφ δημιουργφ. τά γάρ τοιαύτα
συμβεβηκότα ούσιώδη ύπάρχουσιν. ώσπερ
λέγομεν λόγον είναι τής θερμότητος παρά τφ
δημιουργφ δια τό ούσιώδες θερμόν τό έν πυρί,
καί τής ψυχρότητος δια τό έν ϋδατι (δια δέ
ταύτα καί τά άλλα ύπάρχουσιν), όμοίως δέ καί
τοϋ λευκού δια τήν χιόνα - συμπληροι γάρ τό
λευκόν τήν ούσίαν τής χιόνος, ε ί γάρ και δυνα-
τόν έστι κατ' έπίνοιαν χωρίζειν τό λευκόν έκ
τής χιόνος, άλλ' ούν γε συμπληρωτικόν έστι
τής ούσίας αύτοϋ καί έγγύς τού ούσιώδους.
39 τό έν ϋδατι] adde ψυχρόν
Περί τάγαθού
Οϋτως ούν φημι καί τής δικαιοσύνης καί
τών άλλων άρετών είναι Ιδέας· καίτοι ού θεω-
ρούνται τά τοιαύτα άνευ ούσιών. άλλά τελειω-
τικά τών ούσιών ύπάρχουσι καί οϋτως παράγον-
5 ται έκειθεν, ώς τελειοϋσθαι τάς ούσίας, καί ού
διά τοϋτό φαμεν αύτά είναι συμβεβηκότα. καί
διά τούτο τάς ιδέας αύτών τάς παρά τφ
δημιουργφ φαμεν [μή] είναι ούσιώδεις - ούσιώ-
δεις γάρ ύπάρχουσιν αϊ τελειότητες τών πραγ-
10 μάτων καί έν τη ούσίςι τό είναι έχουσιν ώς συμ-
πληρωτικά! τών ούσιών τά γάρ συμπληρωτικά
τών ούσιών μέρη τών ούσιών ύπάρχουσιν. ώστε
καί αί τοιαύται ίδέαι καθ' αύτό ύπάρχουσι παρά
τφ δημιουργφ
Ό μ ο ί ω ς δέ φημι καί τών πρός τι, έπειδή τά
15
είρημένα ούσιώδη πρός τι ύπάρχουσι καί συν-
τελοϋντα είς τήν τής φύσεως δημιουργίαν.
άδύνατόν (δ') έστίν αύτά καθ' αύτά ύφί-
στασθαι, διά τό τήν ούσίαν αύτών οϋτως παρ-
αχθήναι, ώστε έν τοις τοιούτοις θεωρεϊσθαι,
2ο
καί διά τήν ϋλην τήν δεχομένην. εί δέ τις εϊποι
'τί ούν; καί έχθρας και φιλίας φαμέν είναι ιδέας
και τών τοιούτων;' έρούμεν πρός αύτόν άτι
ιδέα άπλώς έκεισέ έστι συγκρίσεως και δια-
κρίσεως, δει δέ είναι καί διάστασιν έν τοις
25
πράγμασι μάλιστα τοις αίσθητοΐς. κακών μέντοι
γε οΰ φαμεν είναι ιδέας· τά γάρ κακά τφ άντι
άνυπόστατα ύπάρχουσι καί παρυφίστανται, ώς
λέγεται έν ταΐς ΠλατωνικαΙς συνουσίαις. ά-
κρατον γάρ τό κακόν ούκ έστιν έν τφ παντί. εί
3ο
γάρ καί τό μερικόν κακόν έστιν, άλλ' ούν γε
πρός τό πάν ούκ έστι κ α κ ό ν άξια γάρ ήν ή ψυχή
τοϋ τελευτήσαντος παθεϊν και τού ποιήσαντος
ποιήσαι. εί γάρ άρχοντος δραστήριου άντος
ούδέν κακόν γίνεται, πολλφ μάλλον θεοΰ άντος
35
έν τφ παντί. διό, φησίν ó Ίάμβλιχος, έπισκήπτει
τφ λέγοντι ότι κατά συγχώρησιν θεοϋ γίνεται
τό κακόν, ώς φησιν ό |Θουκυδίδης|· ó γάρ
δυνάμενος παϋσαι περιορών δέ τάληθέστερον
αύτό δρςι. πώς ούν δυνατόν έστι τόν θεόν παρι-
«
δεϊν κακά γινόμενα; μή τί γε ε ί πρός τό πάν
άποβλέψομεν. εί γάρ τις εϊποι άτι διά τό αύτο-
κίνητον τής ψυχής, ούδέ οϋτως, φησίν, έ σ τ ι ν
ó γάρ θεός ού συγχωρεί τό όντως κακόν
ύποστήναι, άλλ' έν τούτοις κωλύει, οϋτε γάρ
45
8 del Hayd. 18 add. Hayd.
 Περί τάγαθοΰ
θεός κακών αίτιος οϋτε θέμις τούτο λέγειν, εί
δε δυνάμενος κωλϋσαι où κωλύει, αϊτιός έστιν.
εΐδέναι ούν χρή οτι το άγαθόν ύπερβέβηκε το
0ν· ύπέρ το öv γάρ έστι· το δε άγαθόν το
άντιδιαιρούμενον τφ οντι ήττον αύτοΰ έστιν.
96.1
Arist. Phys. 209 b 5 - 1 7 ed. Ross
Ούτω μέν ούν σκοποϋσιν ό τόπος τό έκά-
στου είδός έστιν ή δέ δοκεΐ ό τόπος είναι
τό διάστημα τού μεγέθους, ή ϋλη· τούτο γάρ
έτερον τού μεγέθους, τούτο δ' έστ'ι τό περι-
εχόμενον ύπό τού είδους καί ώρισμένον, οΐον
ύπό έπιπέδου καί πέρατος, έστι δέ τοιούτον ή
ΰλη και τό άόριστον όταν γαρ άφαιρεθη τό
πέρας καί τα πάθη της σφαίρας, λείπεται ούδέν
ούδέν παρά τήν ϋλην. διό καί Πλάτων τήν ϋλην
καί τήν χώραν ταύτό φησιν είναι έν τφ Τιμαίφ-
τό γάρ μεταληπτικόν καί τήν χώραν έν καί ταύ-
τόν. άλλον δέ τρόπον έκεΐ τε λέγων τό μετα-
ληπτικόν καί έν τοις λεγομένοις άγράφοις δόγ-
μασιν, όμως τόν τόπον καί τήν χώραν τό αύτό
άπεφήνατο. λέγουσι μέν γάρ πάντες είναι τι
τόν τόπον, τί δ' έστίν, ούτος μόνος έπεχείρη-
σε ν ειπείν.
96.2
Themistios in Phys. p. 1 0 6 , 4 - 2 6 ed. Schenkl (CAG V, 2) (ad
209 b 1 - 2 1 )
ΕΙ δέ ό τόπος καί πέρας καί πρώτον καί
προσεχές, τό είδος άναφαίνεται έκάστου καί
τόπος έκάστου - έκεΐνο γάρ τό πρώτως περα-
τούν καί όρίζον έκαστον τών σωμάτων καί τήν
ύποκειμένην ϋλην τοις μεγέθεσιν. οϋτω μέν
ούν σκοποϋσι τό είδος άν τόπος δόξειεν είναι,
εί δέ άλλο τι τών περί τόν τόπον ύπαρχόντων
νοήσαιμεν, μάλλον άν ή ύλη φανείη προσημ-
μένη τφ τόπφ. δοκεΐ μέν γάρ είναι τόπος
διάστημα τού μεγέθους και τοϋ σώματος,
τοιούτον δέ τι καί ή ϋλη φαντάζεται, όρισθείσα
μέν γάρ ύπό τού εϊδους και περισχεθείσα έπι-
πέδοις και πέρασι μέγεθος γίνεται και σώμα-
καθ' έαυτήν διάστημα μέν έστιν, διάστημα δέ
άόριστον όταν γάρ άφαιρεθη της σφαίρας τό
πέρας καί τά συμβεβηκότα, λείπεται ούδέν
345
παρά τήν ϋλην και τό διάστημα- ού γάρ έν τφ
πέρατι τό διάστημα, άλλά ορίζεται μέν ύπό
τούτων, εστι δέ ούκ έν τούτοις άλλ' έν τφ ύπο-
κειμένφ. εστι μέν ούν καί διά τούτο προσ-
5 οικειούν τη ΰλη τόν τόπον, μάλλον δέ οτι
δέχεται πλείους μορφάς τε καί εϊδη τά έν τοις
σώμασιν ό αύτός μένων, άπό γάρ ταύτης της
όμοιότητος καί Πλάτων τήν ϋλην καί τήν χώραν
ταύτόν φησιν είναι έν τφ Τιμαίφ· τό γάρ μετα-
ίο λαμβάνον τών ειδών (όπερ ϋλη) καί τήν χώραν
(όπερ έστίν ό τόπος) ταύτά λέγει, καίτοι τήν
ϋλην άλλως μέν έν Τιμαίφ φησί δέχεσθαι τά
εϊδη, άλλως δέ έν τοις άγράφοις δόγμασιν
έκεΐ μέν γάρ κατά μέθεξιν, έν τοις άγράφοις δέ
is καθ' όμοίωσιν. άλλ' ομως οπερ ειπον, δόξειεν
άν ταύτόν άποφαίνεσθαι ϋλην καί τόπον
λέγουσι μέν γάρ άπαντες ειναί τι τόν τόπον, τί
δ' έστίν μόνος ούτος έπεχείρησεν άποδούναι-
άλλ' εοικε μεταφορικώς κεχρήσθαι τφ ονόματι-
2ο ούδέν γάρ διασαφεί περαιτέρω.
96,3
Simplicius in Phys. p. 5 4 2 , 1 - 1 4 ed. Diels (CAG IX) (ad 209 b
25 11)
Καλώς έπέστησεν αύτός πάντων μάλιστα τό
βάθος της Πλάτωνος σοφίας έγνωκώς, ότι κάν
άφωρισμένως μή φαίνηται τό περί τόπου ζή-
τημα προβαλλόμενος, άλλ' έπειδή μετά τών
3Q
σωμάτων έχει τήν ύπόστασιν ó τόπος, καί τήν
θεωρίαν αύτοϋ μετ' αύτών έποιήσατο. λέγει
γούν έν Τιμαίφ περί της τόπου δυνάμεως- "και
δή κατά ταύτα τά παθήματα διαμείβεται τάς
χώρας άπαντα- διέστηκε μέν γάρ έκ τού γένους
35 έκάστου τά πλήθη κατά τόπον ϊδιον διά τήν τής
δεχομένης κίνησιν, τά δέ άνομοιούμενα έκά-
στοτε έαυτοίς, άλλοις δέ όμοιούμενα φέρεται
διά τόν σεισμόν προς τόν έκείνων οίς άν
όμοιωθη τόπον." άλλον δέ τρόπον έν Τιμαίφ
4ο τήν ϋλην καί άλλον έν ταις άγράφοις συνουσί-
αις όνομάσαι φησίν έν Τιμαίφ μέν γάρ τ ό
μεταληπτικόν αύτήν φησι (μεταλαμβάνει γάρ
"άπορώτατά πη τού νοητού"), έν δέ ταΐς
άγράφοις συνουσίαις μέγα καί μικρόν έκάλει -
45 άτι δέ τό είναι τόν τόπον πάντες ώμολόγουν
δήλον έκ τού πάντας χρήσθαι ταΐς τού τόπου
διαφοραΐς.
346
96,4
Simplicius in Phys. p. 545,18-546,21 ed. Diels (CAG IX) (ad
209 b 33)
Έν τοις περί τοϋ άπειρου λόγοις έλεγεν, ότι
ó Πλάτων έξω τοϋ ουρανού "ούδέν είναι σώμα"
έβούλετο "ούδέ τάς ιδέας διά το μηδέ που είναι
αύτάς." έν δε τούτοις έμνημόνευσεν ώς τήν
ϋλην τό μεθεκτικόν των ειδών τόπον ε [πόντος,
συγκρούει ούν κατά τό φαινόμενον τούς λό-
γους. εί γαρ τό μεθεκτικόν τών ειδών ó τόπος
έστί, δια τί μή έν τφ τόπψ τα εϊδη απερ και άριθ-
μούς έλεγε; τό δέ μεθεκτικόν έν μεν ταΐς
άγράφοις ταις Περί τάγαθού συνουσίαις μέγα
καί μικρόν έκάλει, έν δέ τφ Τιμαίψ ϋλην, ήν καΐ
τόπον καί χώραν ώνόμαζε. καί δήλον ότι φαιν-
ομένη τίς έστιν έναντίωσις αύτη- ού μέντοι
έστίν έναντία- τήν μεν γαρ ϋλην τόπον έλεγε
τών ένύλων εΙδών ώς ύποδοχήν αύτών, τά δέ
εϊδη τα χωριστά της ύλης ήτοι τάς ιδέας έλεγε
μή είναι έν τόπψ. οϋτε γαρ ώς ένυλα εϊδη έν τη
ϋλη έστίν ώς έν τόπψ έκεινα, οϋτε ώς σώματα
έν τφ τών σωμάτων δεκτικφ. έναργεστέρα δέ
αν έδοξεν ή έναντίωσις, εϊ τις τφ λέγοντι τάς
ιδέας μή είναι έν τόπψ μηδέ έξω τού ούρανοϋ
τά έν Φαίδρψ προήγαγεν, έν οΐς φησι "τον δέ
ύπερουράνιον τόπον οϋτε τις ύμνησε ποιητής
τών τήδε οϋτε ύμνήσει κατ' άξίαν. ή γαρ άχρώ-
ματός τε καί άσχημάτιστος καί άναφής ούσία
όντως ούσα ψυχής κυβερνήτη μόνψ θεατή,
περί ήν τό τής άληθούς έπιστήμης γένος, τού-
τον έχει τόν τόπον", έν δέ τούτψ φησίν "καθορςι
μέν αύτήν δικαιοσύνην, καθορφ δέ έπιστήμην,
ούχ ή γένεσις πρόσεστιν, ούδέ ή έστί που
έτέρα έν έτέρψ ούσα, ών ήμεις νύν όντων
καλοϋμεν, άλλα τήν έν τφ ö έστιν όντως έπι-
στήμην ούσαν, και τά άλλα ώσαύτως τά όντα
όντως", ιδού γαρ σαφώς έν τόπψ τάς ιδέας
είναι φησι τήν τής δικαιοσύνης καί σωφροσύνης
καί έπιστήμης· αύτό γάρ έκαστον ή ιδέα έστί.
λέγει δέ καί έξω τού ούρανού τούτον είναι τόν
τόπον, άλλά δήλον ότι άλλον μέν τόπον άπέφα-
σκε τών έκεϊ τόν ύποδεκτικόν τών ένύλων
ειδών ή τών σωμάτων, άλλον δέ έξυμνεΐ τόν
άφοριστικόν τής έκεϊ τάξεως- θαυμαστόν δέ
πώς ó Αλέξανδρος καίτοι συννοήσας, ότι εϊδη
λέγει τάς ιδέας νύν ó 'Αριστοτέλης, όμως άν-
αγκάζεσθαι νομίζει τόν Πλάτωνα έν τόπψ λέγειν
Περί τάγαθού
τάς ιδέας, καίτοι άύλους αύτάς λέγοντα, έπειδή
τόπον καί χώραν τών ένύλων ειδών είπε τήν
ϋλην· παρέκβασιν δέ καλεί τόν λόγον, έπειδή,
όσον μέν έν τοις προκειμένους, ήρκει δεΐξαι, ότι
5 ούκ έστιν ϋλη ό τόπος, ώς έδόκει λέγειν ó
Πλάτων τφ δέ μή άπλώς τόπον άλλ' ειδών
τόπον είπόντι άκολουθεϊ τό έναντίον τοις ύπ'
αύτού λεγομένοις έν άλλοις τό τά εϊδη έν τόπψ
είναι, διό παρεκβήναι τού προκειμένου ομο-
ίο λογεί τούτο έπάγων τό άτοπον.
96,5
Philoponos in Phys. p. 515,12-32 ed. Vitelli (CAG XVII) (ad
209 a 31)
is
Έκ τούτων μέν ούν, φησί, δόξειεν άν είναι
τό είδος ó έκάστου τόπος, έξ άλλων δέ πάλιν
ύπαρχόντων αύτφ νομισθείη άν ϋλη είναι, εί
γάρ έστιν ó τόπος διάστημά τι χωρητικόν τε καί
2ο δεκτικόν τών μεγεθών, δόξειεν άν ϋλη είναι-
τοιούτον γάρ καί ή ϋλη άόριστόν τι ούσα
διάστημα καθ' αύτήν, όρίζεται δέ ταϊς τού
μεγέθους έπιφανείαις καί οχήμασι και τοις άλ-
λοις πάθεσιν. εί γάρ τής σφαίρας, φησίν,
25 άφέλοιμεν τά πάθη καί τό σχήμα και τά πέρατα,
ούδέν άλλο περιλείπεται ή διάστημά τι άόριστόν
καί άπεράτωτον, τούτο δέ έστιν ή όγκωθείσα
ϋλη. έπεί ούν καί ó τόπος τοιοϋτόν τι δοκεϊ
είναι (έστι γαρ διάστημά τι καθ' αύτόν άσχημά-
3ο τιστον και άποιον, δεκτικόν δέ τών έσχη-
ματισμένων καί πεποιωμένων), καί ταύτη
δόξειεν άν είναι ϋλη. ού μόνον δέ, άλλά και έκ
τού μένοντα ένα καί τόν αύτόν πλειόνων είναι
μεγεθών δεκτικόν άλλοτε άλλων τούτο γάρ
35 μάλιστα τής ϋλης οίκείον. διά ταύτα, φησί, και
ó Πλάτων έν τφ Τιμαίψ φησί τό μεταληπτικόν
καί τήν χώραν έν καί ταύτόν είναι, τό δέ μετα-
ληπτικόν σημαίνει αύτφ τήν ϋλην εί τοίνυν ή
ϋλη μεταληπτικόν έστι, τό δέ μεταληπτικόν ή
4ο χώρα έστίν, ή δέ χώρα ούδέν έτερόν έστιν ή
ó τόπος, τήν ϋλην άρα ó Πλάτων τόν τόπον
έλεγεν είναι, εί δέ έν μέν τφ Τιμαίψ τήν ϋλην
άλλως έκάλεσε τό μεταληπτικόν αύτήν όνο-
μάσας, έν δέ ταΐς άγράφοις συνουσίας τό μέγα
45 καί τό μικρόν αύτήν καλεί, ούδέν διαφερόμεθα,
πλήν ότι τό μεταληπτικόν τήν χώραν καί τόν
τόπον είναί φησι.
 Περί τάγαθού
96,6
Philoponos in Phys. p. 521,9-15 ed. Vitelli (CAG XVII) (ad
209 b 13)
Τουτέστιν άλλως έν τφ Τιμαίψ τήν ϋλην
όνομάζων καί άλλως έν τοις άγράφοις δόγμασι,
τουτέστιν έν ταϊς άγράφοις συνουσίαις· έν μέν
(γαρ) ταϊς άγράφοις συνουσίαις μέγα και
μικρόν έκάλει τήν ϋλην, ώς έν τοις έμπροσθεν
ό Αριστοτέλης είπε, καί εϊπομεν δια τί μέγα
και μικρόν ή ϋλη, έν δέ τφ Τιμαίφ το μετα-
ληπτικόν καλεί τήν ϋλην δια το των εΙδών με-
ταλαμβάνειν. τάς δέ άγράφους συνουσίας τοϋ
Πλάτωνος αύτός ό 'Αριστοτέλης άπεγράψατο.
15
97,1
Arist. De anima 404 b 7 - 2 7 ed. Ross
Όσοι μέν ούν έπΐ τό κινεϊσθαι το έμψυχον
άπέβλεψαν, ούτοι τό κινητικώτατον ύπέλαβον 2ο
τήν ψυχήν άσοι δ' έπί τό γινώσκειν και τό
αίσθάνεσθαι των όντων, ούτοι δέ λέγουσι τήν
ψυχήν τάς άρχάς, ol μέν πλείους ποιοϋντες,
ταύτας, oi δέ μίαν, ταύτην, ώσπερ Εμπεδοκλής
μέν έκ των στοιχείων πάντων, είναι δέ και 25
έκαστον ψυχήν τούτων, λέγων οϋτως
γαίη μέν γάρ γαίαν όπώπαμεν, ϋδατι δ' ϋδωρ,
αίθέρι δ' αιθέρα δίαν, άτάρ πυρί πϋρ άΐ-
δηλον,
στοργή δέ στοργήν, νείκος δέ τε νείκεϊ
λυγρφ.
τόν αύτόν δέ τρόπον καί Πλάτων έν τφ Τιμαίψ
τήν ψυχήν έκ των στοιχείων ποιεΓ γινώσκεσθαι
γάρ τφ όμοίψ τό άμοιον, τα δέ πράγματα έκ 35
των άρχων είναι, όμοίως δέ και έν τοις Περί
φιλοσοφίας λεγομένοις διωρίσθη, αύτό μέν τό
ζφον έξ αύτής της τοϋ ένός ιδέας καί τοϋ
πρώτου μήκους καί πλάτους καί βάθους, τά δ'
άλλα όμοιοτρόπως - έτι δέ καί άλλως, νοϋν μέν 4ο
τό έν, έπιστήμην δέ τά δύο (μοναχώς γάρ έφ'
έν), τόν δέ τοϋ έπιπέδου άριθμόν δόξαν, αϊσθη-
σιν δέ τόν τοϋ στερεού, οΐ μέν γάρ άριθμοί τά
εϊδη αύτά καί αί άρχαί έλέγοντο, είσί δ' έκ των
στοιχείων, κρίνεται δέ τά πράγματα τά μέν νφ, 45
τά δ' έπιστήμη, τά δέ δόξη, τά δ' αίσθήσει· εϊδη
δ' oi άριθμοί ούτοι τών πραγμάτων.
347
97,2
Philoponos in De anima p. 75,34-78,26 ed. Hayduck (CAG
XV) (ad 404 b 18)
Τά Περί τάγαθοϋ έπιγραφόμενα Περί φιλο-
σοφίας λέγει - έν έκείνοις δέ τάς άγράφους
συνουσίας τοϋ Πλάτωνος ιστορεί ό 'Αριστο-
τέλης- έστι δέ γνήσιον αύτοϋ τό βιβλίον. Ιστο-
ρεί ούν έκεΐ τήν Πλάτωνος καί τών Πυθαγορείων
περί τών όντων καί τών άρχών αύτών δόξαν.
λέγει ούν φάσκειν αύτούς ότι τά εϊδη άριθμοί
είσιν, άριθμοί δέ δεκαδικοί- έκαοτον γάρ τών
ειδών δεκάδα έλεγον. άριθμούς μέν ούν
έκάλουν τά εϊδη ή ότι, ώσπερ ό άριθμός μετρει
και όρίζει τά ύποκείμενα, οϋτω καί τά εϊδη
μετρητικά έστι και όριστικά τής ϋλης (άόριστον
γάρ ούσαν καθ' αύτήν έγγενόμενα έν αύτη
όρίζει αύτήν καί περιγράφει) ή ότι, ώσπερ οί
άριθμοί πάντες έκ μιάς είσιν άρχής τής μον-
άδος παρηγμένοι, οϋτω καί τά εϊδη έκ τής μιας
τών πάντων άρχής παράγεται, άριθμοί μέν ούν
δια τοϋτο, δεκαδικοί δέ δια τήν τελειότητα τών
εΙδών. τέλειος γάρ άριθμός ό δέκα- περιέχει
γάρ πάντα άριθμόν έν αύτφ· οί γάρ μετά τήν
δεκάδα εις τους άπό μονάδος πάλιν άνακάμ-
πτουσι- διό καί δεκάς έκλήθη, οιονεί δεχάς τις
ούσα. άρχάς δέ τών είδών τούτων έλεγε τήν
μονάδα καί δυάδα καί τριάδα καί τετράδα, διότι
οί άπό μονάδος συντιθέμενοι μέχρι τής τε-
τράδος ποιοϋσι τόν δέκα - α, β, γ, δ γίνεται δέκα.
είναι ούν έλεγε τάς τετραδικάς ταύτας άρχάς
καί κοινώς έν πάσι τοϊς ούσι καί ίδίςι, έν τε
τοις νοητοις και έν τοις φυσικοις και έν τοϊς
αίσθητοις. κοινώς μέν ούν έπί πάντων μονάς
μέν τά νοητά (άμερής γάρ έκείνων ού μόνον ή
ούσία, άλλα καί ή ένέργεια, έν στάσει καί άκι-
νησίςι θεωρουμένη) δυάς δέ [καί] ή έπιστήμη
ή τά έπιστημονικά- ώρισμένως γάρ τό άπό του
έπί τι έχει. ή γάρ έπιστήμη μετάβασίς έστιν έξ
ώρισμένων είς ώρισμένα· ούκ έστι γάρ έπιστήμη
άόριστος- ένθεν γάρ καί έπιστήμη έκλήθη,
παρά τό έπί στάσιν ήμάς άγειν. τριάς δέ τά
φυσικά καί δοξαστά- φυσικά δέ φημι τά
καθόλου έν τοις φυσικοϊς, περί ά ή δόξα έχει,
27 έλεγε ] έλεγον ol Πυθαγόρειοι A Suid. 14 ελεγον
A Suid. 37 del. Hayd.
348
ώς καί έν Τιμαίψ φησίν ό Πλάτων "τί το öv άεί,
γένεσιν δέ ούκ έχον", το νοητόν λέγων, "τί δέ
τό γινόμενον άεί, öv δέ ούδέποτε", τά έν τοις
φυσικοις λέγων καθόλου, εί γάρ άεί γίνεσθαι
αύτό φησι, και γίνεται μεν τά φυσικά, έν τούτοις
δέ τά μερικά έν χρόνψ τινί όντα ούκ äv λέγοιτο
άεί γίνεσθαι, δήλον ώς περί των καθόλου ό
λόγος, περί ä καί τήν δόξαν ένεργείν φησι. "τό
μέν γάρ," φησί, "νοήσει μετά λόγου περι-
ληπτόν", τό νοητόν δηλονότι, "τό δ' αύ δόξη
μετ' αίσθήσεως άλόγου δοξαστόν". τριάς ούν
τοϋτο δια τό δοξαστόν είναι, διότι τριάς μέν
ή δόξα δια τό όρμάν μέν άπό του, μή ώρισμένως
δέ έπί τι φέρεσθαι, άλλ' ή ώδε ή ώδε. τοιαϋτα
δέ και τά φυσικά έν φύσει έχοντα τό είναι και
ούκ όντα πάντη άκίνητα καί άμετάβλητα, έστώ-
τα, μέν τοις εϊδεσι, τηδε δέ κάκεΐσε ταΐς άλ-
λοιώσεσι μεταβάλλοντα κατά τάς έναντίας
μεταβολάς. τρίας ούν ταύτη κάν τούτοις- κάν
γάρ τά ούράνια εϊποις, μεταβάλλει κατά τόπον,
τά μέν άπό άνατολής έπί δύσιν, τά δ' έμπαλιν,
καί άπό μέν των νοτίων έπί τά βόρεια, πάλιν δ'
αύ άπ' έκείνων έπί ταύτα, έν δέ τοις αίσθητοίς,
φημί δή τοις μερικοίς τε καί άτόμοις, ή τετράς,
πώς δ' έν τούτοις ή τετράς, προϊόντες δείξο-
μεν. οϋτω μέν ούν ή τετραδική άρχή κοινώς
έν πάσι τοις ούσι θεωρείται, καί ίδίςι δέ φησιν
έν τοις νοητοϊς αύτήν θεωρεισθαι, ίδίςι δέ έν
τοις φυσικοίς, ίδίςι δέ έν τοις αίσθητοίς τε
καί άτόμοις, δια δή ταύτα έλεγε τό μέν αύτο-
ζφον, όπερ έστί παρ' αύτφ αύτή ή ίδέα του
ζφου καί τό παράδειγμα, καί αύτό μέν δεκάδα
öv συνεστάναι έκ τής πρώτης μονάδος καί
δυάδος καί τριάδος καί τετράδος, τουτέστι τού
αύτοενός καί τής αύτοδυάδος καί τής αύτο-
τριάδος καί τής αύτοτετράδος· κατ' άναλογίαν
δέ τούτου και έν τοις μετά τό αύτοζφον ζφοις,
άθανάτοις λέγω και θνητοις, είναι τάς άρχάς
ταύτας, ώσπερ γάρ καί άριθμοί δεκαδικοί πάντα,
οϋτω καί έκ μονάδος και δυάδος και τριάδος
(καί τετράδος)· άλλα τό μέν αύτοζφον έκ τής
πρώτης μονάδος καί δυάδος καί τριάδος καί
τετράδος· τά δέ άλλα τά μετά τό αύτοζφον
κατά άναλογίαν τής άποστάσεως ής άφεστή-
30 έλεγε τό Hayd.: έλέγετο DRt: έλεγον ότι τό Α
καί τετράδος add. Hayd.
Περί τάγαθού
κασιν άπό τού αύτοζφου, οϋτω καί άπό τών
άρχων άφεστήκασιν. ού γάρ τήν αύτήν άπό-
στασιν άφεστήκασιν έκ τού αύτοζφου τά τε
θεια άθάνατα ζφα καί τά θνητά, ούκούν τά μέν
s θειά είσι καί αύτά έκ τής δευτέρας μονάδος καί
δευτέρας δυάδος, καί όμοίως τριάδος καί τε-
τράδος, καί οϋτως άεί κατά τήν άναλογίαν τής
άποστάσεως τού αύτοζφου καί ή άπόστασις
γίνεται τών άρχών. είναι ούν έλεγε τάς τετρα-
ιο δικάς ταύτας άρχάς καί έν τοις νοητοις καί έν
τοις φυσικοϊς καί έν τοις αίσθητοίς, καί διά
τοϋτο έπειδή ή ψυχή γινώσκει πάντα ταύτα,
είναι καί αύτήν έκ τών άρχών, μονάδος, δυά-
δος, τριάδος, τετράδος, τίνα μέν ούν έν τοις
is νοητοίς έλεγε μονάδα καί δυάδα καί τριάδα
καί τετράδα, θεολογίας äv εϊη λέγειν άλλ' ούδέ
τήν έν τοις φυσικοϊς προχείρως έχομεν λέγειν,
ε'ίποι δ' äv τις κάν τούτοις τήν τετράδα, διότι
τέσσαρα εϊδη ζφων όραται έν τφ κόσμψ, ούρα-
20 νίων, άερίων, χθονίων, ένύδρων. έν δέ τοις
αίσθητοις μονάδα μέν λαμβάνει τό σημεϊον,
δυάδα δέ τήν γραμμήν, τριάδα δέ τό έπίπεδον
καί τετράδα τό στερεόν αύτό· αύται γάρ άρχαί
τοϋ σώματος, μονάδα μέν ούν τό σημεϊον ώς
25 άμερές - τήν δέ δυάδα γραμμήν, έπειδή τό ση-
μεϊον φυέν έγέννησε τήν γραμμήν, ήτις ύπό
δύο σημείων περατοϋται καί έστι μήκος άπλα-
τές· τήν τριάδα δέ τό έπίπεδον, ή διά τό πρώτον
είναι τών σχημάτων τό τρίγωνον ή όπερ καί
30 μάλλον, ότι ώσπερ τό σημεϊον φυέν έποίησεν
έκ τής κατά μήκος διαστάσεως έτερον σημεϊον,
έάν τό αύτό τοϋτο σημεϊον φυή καί κατά πλάτος,
γεννήσει πάλιν έτερον σημεϊον, ώστε γίνεται
τρία σημεία, έν μέν τό πέρας τοϋ μήκους,
35 έτερον δέ τό πέρας τοϋ πλάτους, καί τρίτον
τό κοινόν άμφοΐν. τετράδα δέ αύτό τό στερεόν,
ήτοι πάλιν ότι πρώτον τών στερεών σχημάτων
ή πυραμίς, ήτις γίνεται έκ τεσσάρων τριγώνων,
ή πάλιν κατά τήν αύτήν άναλογίαν ώς γάρ
40 τό σημεϊον φυέν κατά μήκος έγέννησεν άλλο
σημεϊον, καί πάλιν καί κατά πλάτος φυέν έγέν-
νησεν έτερον, οϋτως έάν φυή κατά βάθος, γεν-
νήσει πάλιν άλλο, ώστε τέσσαρα γενήσονται
σημεία, δεϊ δέ νοεΐν τήν τοϋ βάθους εύθεΐαν
45 μετεωριζομένην. οϋτω μέν ούν έν τοις αίσθη-
41
32 fort, σημεϊον, οϋτω èàv G.
 Περί τ ά γ α θ ο ύ
τοις μονάς, δυάς, τριάς, τετράς ύπάρχει. έπειδή
ούν ή ψυχή πάντα τά όντα γινώσκει, καί αύτήν
εΐκότως έκ τών άρχων τούτων έλεγεν είναι, ϊνα
γινώσκη πάντα, είναι ούν έν αύτη μονάδα μέν
τόν νοΰν, δι' ού τών νοητών τάς άντιλήψεις
ποιείται- άμερής γάρ ó νοϋς άπλή έπιβολή
γινώσκων τά πράγματα- δυάδα δέ τήν διάνοιαν
έχει γάρ αΰτη τό ποθέν ποι- διανύει γάρ όδόν
τινα καί μεταβαίνει άπό προτάσεων έπί συμ-
περάσματα. τριάδα δέ τήν δόξαν, διότι αΰτη
όρμήσασα δοξάσαι τι διστάζει καί οιονεί σχιστήν
όδόν ποιείται, πότερον ώδε ή ώδε τραπείη.
ώσπερ όδόν τινα άνύσας, είτα εις όδόν σχιστήν
έυβαλών καί άπορων, πότερον τηδε ή τηδε
τραπείη. οϋτω καί ή δόξα ύποθέσει τινί χρη-
σαμένη, είτα δοξάσαι τι περί ταύτης θέλουσα
έφ' έκάτερα τη άπορίφ τρέπεται άπορούσα, εϊτε
ή κατάφασις άληθής είτε ή άπόφασις· θελήσα-
σα γάρ σχειν ήντιναοϋν έννοιαν περί ψυχής καί
άπαξ είς τούτο όρμήσασα λαβούσά τε ö έστιν ή
ψυχή διστάζει καί διαιρείται, πότερον θνητή ν
αύτήν δει νοείν ή άθάνατον, ή πάλιν σώμα ή
άσώματον, καί οϋτως έπί πάντων, τήν δέ τε-
τράδα τήν αΐσθησιν, έπειδή ή μέν τετράς έν τοις
αίσθητοϊς τό σώμα έδήλου, ή δέ αΐσθησις σω-
ματοειδεστάτη έστί τών γνώσεων τής ψυχής·
τοϋ μερικού γάρ άντιλαμβάνεται- άνευ γάρ
σώματος ούδέν γινώσκει. ού δει δέ άπορεϊν, εί
τήν φαντασίαν παρελείπομεν περιείληπται γάρ
έν τη αίσθήσει, έπειδή καί τάς άρχάς έξ αύτής
έχει.
97,3
Simplicius in De anima p. 28,5-29,23 ed. Hayduck (CAG. XI)
(ad 404 b 18,19)
Περί φιλοσοφίας vüv λέγει τά Περί τοϋ άγα-
θού αύτφ έκ τής Πλάτωνος άναγεγραμμένα
συνουσίας, έν οίς ίστορεϊ τάς τε Πυθαγορείους
και Πλατωνικός περί τών όντων δόξας.
ad 404 b 19
Ό μέν 'Αριστοτέλης τό φαινόμενον άεί
είωθώς Ιστορείν καί έλέγχειν καί τά όνόματα
13 ώσπερ όδόν τινα] fort, ώς γάρ όδόν τις G.
349
κατά τήν τών πολλών συνήθειαν έκδέχεσθαι
εϊωθεν, άλλ' ού τή πραγματειώδει τών άνδρών
( . . . ) άναιρείν αύτήν τήν άλήθειαν, άλλα μόνον
τήν τών ονομάτων κατάχρησιν, άπατωμένους
5 τε ήδη τινός όρών, καί έπ' άριθμούς τε τούς
μαθηματικούς καί έπί μεγέθη φερομένους τά
γεωμετρικά, οι δέ άνδρες τάς λεωφόρους
έκτρεπόμενοι καί έν άπορρήτοις μόνοις τοις
άξίοις παραδίδοντες τήν φιλοσοφίαν προς τούς
ίο άλλους δια τών μαθηματικών αύτήν ένεδείκ-
νοντο ονομάτων, καί σαφέστερον μέν ή τών
άνδρών έννοια έν τοις είς τά Μετά τά φυσικά
μοι γεγραμμένοις διήρθρωται. νύν δέ όσον
προς μόνην τήν τών προκειμένων φητών έξήγ-
ΐ5 ησιν έπιμνησθήναι άνάγκη λέγωμεν. άριθμούς
λέγοντες τά εϊδη ώς πρώτα διακεκριμένα τής
άμερίστου ένώσεως (τά γάρ ύπερείδεα καί
ύπέρ διάκρισιν) τό μέν παντελές τών ειδών
πλήθος δια τής δεκάδος ήνίττοντο. τάς δέ πρώ-
2ο τας είδητικάς άρχάς πρώτη μέν μονάδι καί
δυάδι ώς ούδέ άριθμοίς, πρώτη δέ τριάδι καί
τετράδι ώς πρώτοις άριθμοίς τη μέν περιττών
τη δέ άρτιων έξ ών κατά συναγωγήν ό δέκα
γίνεται άριθμός. μετά δέ τούς άριθμούς έν
25 ζωαΐς δευτέραις καί πολλοσταΐς τά γεωμε-
τρικά προ τών φυσικών ύποτιθέμενοι μεγέθη,
καί ταύτα ώς είς αιτίους τούς είδητικούς άνή-
γον άριθμούς καί τάς τούτων άρχάς· τό μέν
σημείον ώς άμερές είς τήν μονάδα, τήν δέ
3ο γραμμήν ώς πρώτην διάστασιν είς τήν δυάδα,
καί τήν έπιφάνειαν αύ ώς έπί πλέον διαστάσαν
είς τήν τριάδα, είς δέ τήν τετράδα τό στερεόν.
καί έκάλουν ώς έκ τών ύπ' 'Αριστοτέλους λεγο-
μένων τεκμαίρεσθαι, τήν δυάδα πρώτον μήκος
35 (ού γάρ άπλώς μήκος, άλλά τό πρώτον, ϊνα τό
αίτιον σημαίνωσιν), ώσαύτως δέ καί πρώτον
πλάτος τήν τριάδα καί πρώτον βάθος τήν τετ-
ράδα. άνήγον δέ είς τάς είδητικάς άρχάς καί
τάς ψυχικάς πάσας γνώσεις, τήν μέν νοεράν
ώς καθ' ενωσιν άμέριστον συναιρουμένην είς
40
τήν μονάδα, τήν δέ έπιστημονικήν ώς άνελισ-
σομένην καί ώς άπό έτέρου τού αιτίου είς τό
αίτιατόν προαγομένην, ώς δέ και δια τό άπλα-
νές καί άεί διά τών αύτών όδεύον είς τήν
45
3 Lac. ind. et post άνδρών inserii έξετάσει Torstrik 25
πρίυτη (post άρχάς) Torstrik: τη Aa
350 Περί τάγαθού - τα έκ των Νόμων - τά έκ της Πολιτείας

δυάδα, τήν δέ δόξαν εις τήν τριάδα δια το τήν Beim vorliegenden Titel kann man sich schwer vorstellen, daß
Aristoteles sich mit einer bloßen Zusammenfassung des Inhalts
δύναμιν αύτής μή έπί τό αύτό άεΐ, άλλα τοτέ
der platonischen Nomoi begnügt hätte; kritische Anmerkungen
μέν έπί τό άληθές τοτέ δέ έπί τό ψεύδος κλί- zum Ganzen wie zum Einzelnen können nicht gefehlt haben.
νειν, εις δέ τήν τετράδα τήν αϊσθησιν δια τό Erhalten ist nichts. Doch liegt gerade in diesem Falle die Frage
σωμάτων είναι άντιληπτικήν. καί γάρ έν μέν τη s nahe, ob nicht spätere Autoren wie Cicero, der sich wiederholt
δυάδι μίαν (είναι) άφ' έκατέρας μονάδος προς auf Piatons Nomoi beruft (De legg. 1, 15; 2, 14; 16; 45; 67; De
fin. 5, 58), ihre Kenntnisse eher aus einer übersichtlichen έπι-
τήν λοιπήν διάοτασιν, έν δέ τη τριάδι δύο έξ
τομή als aus dem weitläufigen Originalwerk entnommen haben.
όποιασοΰν προς τάς λοιπάς, έν δέ τη τετράδι Vgl. noch Persaios DL 7,36: Προς τ ο υ ς Πλάτωνος ν ό μ ο υ ς ζ'.
τρεις, άνήγον τοίνυν εις τάς άρχάς τά τε γνω- Berichte über und Auseinandersetzung mit Piatons Nomoi in
στά πάντα, τουτέστι τά οντα, καί τάς γνωστικός ίο den erhaltenen Pragmatien:
τούτων δυνάμεις, διήρουν δέ τά τε όντα ού Pol. 1260 b 5 - 7
κατά πλάτος, άλλα κατά βάθος εϊς τε τά νοητά 1264 b 2 6 - 1 2 6 6 a 30
και έπιστητά καί δοξαστά καί αισθητά, καί 1266 b 5-8
1271 a 41—b 6
ομοίως τάς γνώσεις εις νούν καί έπιστήμην καί
1274 b 11-15
δόξαν καί αϊσθησιν. τό μέν ούν αύτοζφον έκ ΐ5 1327 a 11-40
της των γνωστών ε'ίληπται διαιρέσεως, τον 1330 b 32-1331 a 1
νοητόν δηλοΰν διάκοσμον, έν φ τά αύτοειδή, 1336 a 34-39
τουτέσι τά πρώτιστα καί αϊ τούτων άρχαί, ή Eth. Nik. 1104 b 11-13

τοϋ αύτοενός ιδέα ή τε τοϋ πρώτου μήκους,

ήτις ήν ή αύτοδυάς, ήτε τοϋ πρώτου πλάτους 2ο
και ή τού πρώτου βάθους (κατά κοινού γάρ τό 22. Τα έκ της πολιτείας
πρώτον έπί πάντων συναρμοστέον), τουτέ- (Πλάτωνος) α' β'
στιν ή αύτοτριάς καί ή αύτοτετράς. τά δέ άλλα
όμοιοτρόπως φησί, τά λοιπά λέγων της των Zur Gattung der έπιτομαί überhaupt s. das zu Nr. 21 Bemerkte.
γνωστών διαιρέσεως τά έπιστητά τά δοξαστά 25 Vgl. Theophrast DL 5,43: 'Επιτομή τ η ς Πλάτωνος πολιτείας
τά αισθητά, έκ τών άρχων μέν καί ταύτα οντα α' β' Daß Theophrast eine eigene επιτομή aus Piatons Politela
verfaßt hat, die sich zu seinen politischen Pragmatien (Nr.
τών ειδών, άλλ' ούκέτι έκ τών αύτοαρχών ώς
7 6 - 7 9 , vgl. Nr. 18, 19, 95, 156, 181, 196, 222) ähnlich verhielt
έκ στοιχείων, άλλ' έξ έκείνων μέν, ώς έξηρη- wie die entsprechende έπιτομή des Aristoteles zur politischen
μένων (δέ) αιτίων τών έκάστοις συστοίχων. Pragmatie Nr. 75 (vgl. 74) oder zu den Dialogen Nr. 1, 4, 18, ist
30
durchaus wahrscheinlich.
Berichte über und Auseinandersetzung mit Piatons Politela in
21. Τά έκ τών νόμων Πλάτωνος α' β' γ' den erhaltenen Pragmatien:
Pol. 1261 a 5 - 1 2 6 4 b 25
Vergleichbare έπιτομαί sind Nr. 22, 94, 104, dann Theophrast 1274 b 9 - 1 0
Nr. 40 (s. zu Aristoteles Nr. 22), 70, 102, 171, 178. 1291 a 1 0 - 2 2
Weiterhin zu erwähnen sind nur Epikur Ep. I, 35 (vgl. DL 10, 35 1293 a 35—b 1
27) und die Titel Chrysipps DL 7, 191, 193. 1316 a 1 - b 27
Im Hellenismus und in der Kaiserzeit entsteht eine umfang- 1327 b 3 8 - 1 3 2 8 a 16
reiche έπιτομαί-Literatur. Vermutlich muß unterschieden wer- 1329 b 3 9 - 1 3 3 0 a 2
den zwischen einer επιτομή, die der Verfasser selbst aus einem 1342 a 32—b 12
eigenen größeren Werke veranstaltet (und dabei den ursprüng- Rhet. 1406 b 3 2 - 1 4 0 7 a 2
lichen Text nicht nur verkürzt, sondern auch ergänzt, wie das 40
erhaltene Beispiel von Lact. Epitome Div. inst, lehrt), und den
έπιτομαί, die von Anderen stammen; hier hat man nicht nur mit
der Möglichkeit von Ergänzungen, sondern auch mit Korrek- 98
turen und kritischen Stellungnahmen zu rechnen. Dieser Art
Proclus in Plat. Remp. I. p. 8 , 6 - 1 6 ed. W. Kroll
scheinen die verschiedenen έπιτομαί, die Herakleides Lembos
geschrieben hat, gewesen zu sein. 45 "Ετεροι δέ ούκ έλάττους τούτων ούδέ άνε-
χεγγυώτερα γράφοντες περί πολιτείας είναι
6 add. Torstrik 29 add. Torstrik τήν πρόθεσιν άξιούσιν, ει καί πρότερον ζήτημα
 τά έκ της Πολιτείας - Περί οικονομίας
γέγονεν περί δικαιοσύνης, ούχ ώς προηγού-
μενον ον, άλλ' ώς εύπρόσωπον τφ περί πολι-
τείας σκέμματι παρέχον όδόν. καί μαρτύρονται
και ούτοι τήν έπιγραφήν άρχαιοτάτην ούσαν
καί γάρ 'Αριστοτέλης έπιτεμνόμενος τήν πραγ-
ματείαν ταύτην οϋτωσί φησιν, έπιτέμνεσθαι
τήν Πολιτείαν, καί έν τφ Συσσιτικφ τούτον
αύτήν προσαγορεύει τον τρόπον καί έν τοις
Πολιτικοΐς ώσαύτως, καί Θεόφραστος έν Νόμοις
καί άλλοθι πολλαχοϋ.
23. (Περί) οικονομίας α'
Vgl. Xenophon Ο ι κ ο ν ο μ ι κ ό ς
Bryson Stob. 4,28,15: Ο ί κ ο ν ο μ ι κ ό ς
[Kallikratidas] Stob. 4,22,101; 4,28,16; 17; 18: Περί οίκου
εύδαιμονίας
Dion ν. Prusa Stob. 4,28,12; 13 u.a.: ΟΙκονομικός
Antisthenes D L 6,16: Ο ί κ ο ν ο μ ι κ ό ς
Antipater ν. Tarsos Stob. 4,22,103: Περί ( ά ν δ ρ ό ς καί) γ υ ν α ι -
κός συμβιώσεως
Zur Rekonstruktion des Inhaltes stehen fünf verschiedene Texte
und Textgruppen zur Verfügung:
1. Pol. 1253 b 1 - 1 2 6 0 b 20
1264 b 4 - 6
1278 b 1 5 - 1 2 7 9 a 8
1299 a 23
N E 1094 a 9, b 3
1134 b 8 - 1 8
1138 b 5—8
1140 b 7—11
2. Ps.-Aristot. Oikon. 1346 a 2 0 - 1 3 5 3 b 27. Die Beurteilung
des Textes hat davon auszugehen, daß (a) kein historisches
Beispiel jünger ist als aus der Zeit Alexanders d. Gr., (b) the-
matisch die Anknüpfung an Pol. 1258 b 39—1259 a 36 keine
Schwierigkeiten bereitet. Die Vermutung, daß eine Bearbei-
tung aristotelischen Materials vorliegt, ist zulässig.
3. Die in spätneuplatonischer Überarbeitung erhaltene Über-
sicht über das gesamte Oeuvre des Aristoteles (im Kern aus
dem 1. Jhd. v. Chr. stammend) verzeichnet ein Werk, das
abwechselnd ο ί κ ο ν ο μ ι κ ό ς (Elias, Proleg. in Porph. Is. p.
3 3 , 2 - 7 Busse), οίκονομικόν σ ύ ν τ α γ μ α καί π ε ρ ί συμβιώ-
σ ε ω ς ά ν δ ρ ό ς καί γ υ ν α ι κ ό ς (Elias in Categ. p. 1 1 6 , 2 3 - 2 8
Busse) oder οίκονομικά (David, Proleg. in Porph. Is. p.
74,17—25 Busse) betitelt wird. Die Angaben über den Inhalt
stimmen trotz Abweichungen im einzelnen mit einander
überein.
4. Ps.-Arist. Oikon. 1343 a 1 — 1345 b 3, das sog. 1. Buch der
Oikon., dem Inhalte nach nirgends eindeutig unaristotelisch,
der Form nach als ein schulmäßig dürftiger Auszug aus einem
größeren Zusammenhang wirkend. Zum überwiegenden Teil
entspricht der Inhalt der unter (1) genannten Textgruppe; die
Zusätze lassen sich teils mit Piaton, teils mit Xenophon in
351
Verbindung bringen. Wie weit mit dem Einfluß einer echten
aristotelischen Monographie π ε ρ ί ο ι κ ο ν ο μ ί α ς gerechnet
werden kann, wissen wir nicht.
5. Ein in zwei lateinischen Übersetzungen des 13. Jhd. erhalte-
ner Text, der sich als zweites oder drittes Buch der aristot.
5 Oikon. gibt. Behandelt wird ausschließlich das Verhältnis
von Ehefrau und Ehemann, was zur Frage führt, ob der
Text mit einem der beiden nur in der Liste des Hesychios
genannten Titel: π ε ρ ί σ υ μ β ι ώ σ ε ω ς ά ν δ ρ ό ς καί γ υ ν α ι κ ό ς
und: ν ό μ ο ι ά ν δ ρ ό ς καί γ α μ έ τ η ς identisch ist. Eine Kompli-
kation entsteht dadurch, daß Hieron. adv. Iovin. 1,49 ein
io „líber de matrimonio" des Aristoteles nennt; den Hinweis
verdankt er Seneca, D e matrimonio, also einem gut infor-
mierten Autor. Dazu tritt als letztes, daß das Programm in
Pol. 1253 b 4—12 unter dem Titel der Ökonomik drei ver-
schiedene personale Relationen zu untersuchen verspricht:
Herr—Sklave, Ehemann—Ehefrau, Vater—Kinder; erfüllt
15 wird das Versprechen jedoch nur für die erste der Relationen.
Von den beiden anderen wird 1260 b 8—20 bemerkt, sie
müßten im Rahmen der einzelnen Staatsordnungen behan-
delt werden; dabei verschiebt sich jedoch das Thema: wenn in
1260 b 9—12 von der richtigen Form des gegenseitigen
Umgangs (όμιλία) von Mann und Frau, Vater und Kindern
20 die R e d e ist, so wird nachher b 13—20 von der Erziehung
( π α ι δ ε ύ ε ι ν ) der Frauen und Kinder zu loyalen Staatsbürgern
des jeweiligen Staates gesprochen. Für dieses zweite Thema
kann man in einem gewissen Umfang 1334 b 29ff. heran-
ziehen. Was überhaupt nicht diskutiert wird, ist die Zusam-
menarbeit von Mann und Frau und das Verhältnis der Eltern
25 zu den Kindern innerhalb des οίκος, also (mindestens für die
Beziehung von Mann und Frau) genau das, was in dem vor-
liegenden lateinischen Text erörtert wird. E r tritt also, anders
als der unter (4) genannte Text, in eine Lücke, die in der
erhaltenen Pragmatie deutlich abgrenzbar ist.
Dem steht allerdings gegenüber, daß der Text zwar wie (4)
30 keine eindeutig unaristotelischen Elemente aufweist, anders
als (4) aber auch nirgends spezifisch aristotelische Doktrinen
vorträgt; immerhin muß es Gründe gegeben haben, ihn trotz
seiner Farblosigkeit auf den Namen des Aristoteles zu stellen.
D a ß er in verkümmerter Form echte aristotelische Elemente
enthält, können wir nicht von vornherein als unmöglich er-
35 klären.
Unter diesen Vorbehalten wird er hier in den beiden erhal-
tenen und in Einzelheiten vielfach von einander abweichen-
den Versionen abgedruckt.
40 99,1
Elias Proleg. in Porph. Is. ed. Busse (CAG. XVIII, 1) p. 3 3 , 2 - 7
Διά δε το οίκονομικόν γέγραπται αύτφ ό
Οίκονομικός τό σύνταγμα, έν φ φησιν έκ τεσ-
45 σάρων σχέσεων συγκεκροτήσθαι τόν οίκον,
πατρός προς τέκνα, άνδρός προς γυναίκα,
δεσπότου προς δούλους, είσιόντων προς έξ-
352
ξιόντα, ϊνα μήτε πλείονα (ή) τα είσιόντα των
έξιόντων (φειδωλία γαρ τούτο καί άνελευθερία)
μήτε πλείονα τά έξιόντα των είσιόντων (ασωτία
γαρ τοϋτο), άλλ' επίσης.
99,2
Elias in Categ. prooem. ed. Busse (CAG. XVIII, 1) p. 116,23—
28
Άλλα μήν κα'ι οίκονομικά είσιν αύτφ γεγραμ-
μένα βιβλία, ώς το ΟΙκονομικόν σύνταγμα καί
Περί συμβιώσεως άνδρός καί γυναικός, έν φ
λέγει έκ τεσσάρων σχέσεων συγκεκροτήσθαι
τον εύ έχοντα οίκον, πατρός προς τέκνα,
ανδρός προς γυναίκα, δεσπότου προς δούλους,
είσιόντων προς έξιόντα καί ώς εϊρηται ήμίν έν
τοίςτής Πορφυρίου Εισαγωγής προλεγομένοις.
99,3
David, Proleg. Philos, ed. Busse (CAG. XVIII, 2) p. 74,17-25
Έγραψε δε (seil, ό Αριστοτέλης) καί τα Οίκο-
νομικά, έν οις περί διοικήσεως οϊκου δια-
λέγεται (ενθα λέγει ότι τέσσαρά τινα δει συν-
δραμείν εις σύστασιν οϊκου· σχέσιν άνδρός
προς γυναίκα, στοργήν πατρός προς τέκνα,
δέος οίκετών προς δεσπότη ν, καί ϊνα ή σύμ-
μετρα τά έξιόντα τοϊς είσιούσιν έκατέρα γαρ
άμετρία αίσχρά έστιν εϊτε γαρ πολλά εύρεθώσι
τά είσιόντα ολίγα δε τά έξιόντα, αίσχρόν τι συμ-
βαίνει- ó γάρ τοιούτος φιλάργυρος εύρίσκεται.
εϊτε πάλιν όλίγα εύρεθώσι τα είσιόντα πολλά
δέ τά έξιόντα, αίσχρόν τι συμβαίνει- εύρίσκεται
γάρ ό τοιούτος άσωτος).
99,4
Anon. Proleg. Philos, (cod. Par. Gr. 1973 f. 17b)
Καί δηλοϊ 'Αριστοτέλης ëv τινι αύτοϋ μονο-
βιβλίψ Περί οικονομίας άριστης διαλεγόμενος -
καΐ λέγει ταύτην έκ τεσσάρων γενέσθαι σχέ-
σεων, πατρός προς τέκνα, δούλου προς δεσ-
πότην, γυναικός προς άνδρα, είσιόντων προς
έξιόντα, ϊνα μή έλλείπη μηδέ πλεονάζη άλλα
Περί οικονομίας
φυλάττη άναλογίαν προς άλληλα, εί γάρ κακώς
εχει ó πατήρ προς τον υίόν καί ό άνήρ προς
τήν γυναίκα ή ό δεσπότης προς τον δοϋλον καί
τό άνάπαλιν, τά λοιπά έναντίως εχουσι προς
5 άλληλα, κακός ό οίκος εσται, ότι ού μίαν προαί-
ρεσιν εχουσιν έν τφ οϊκψ πάντες άλλά διαφό-
ρους.
10
100
Clemens Alex. Paidagogos ed. Stählin III, 84.1
Έγώ δέ καί τοις γεγαμηκόσι παραινέσαιμι
άν οϊκοι τάς γυναίκας τας σφών μήποτε κατά
is πρόσωπον οίκετών φιλεϊν. ούδέ γάρ προσ-
γελάν δούλοις 'Αριστοτέλης εϊα ποτέ, πολλού
γε και δει κατ' οψιν αύτών φιλοφρονούμενον
φαίνεσθαι τήν γυναίκα, άμεινον δέ οίκοθεν
άρξαμένους άπό τού γάμου τήν σεμνότητα έπι-
20 δείκνυσθαι. μεγίστη γάρ ή σωφροσύνης συ-
ζυγία καθαρός ήδονής άποπνέουσα.
101
25
Oeconomic. III secundum versiones latinas edd. Wartelle (Belles
Lettres Paris 1968) (versio A) et Susemihl (BT Lipsiae 1887)
(versio B)
Versio A
30
1. Bonam mulierem eorum quae sunt intus do-
minan oportet curam habentem omnium secundum
scriptas leges, non permittentem ingredi nullum, si
non perceperit vir, timentem praecipue verba fo-
35 rensium mulierum ad corruptionem animae, et quae
intus sibi contingunt ut sola sciat, et si quid sinistri
ab ingredientibus fiat, vir habet causam, dominam
existentem expensarum et sumptuum ad festivita-
tes, quas quidem vir permiserit, expensis et vesti-
to mento ac apparatu minori utentem quam etiam
leges civitatis praecipiunt, considerantem quoniam
nec quaestus vestimentorum differens forma nec
auri multitudo tanta est ad mulieris virtutem quanta
modestia in quolibet opere et desiderium honestae
45 atque compositae vitae. etenim quilibet talis or-
natus et elatio animi est et multo certius ad senectu-
tem iustas laudes sibi filiisque tribuendo.
 Περί οικονομίας
Talium quidem igitur ipsa se inanimet mulier
composite dominari (indecens enim viro videtur
scire quae intus fiunt): in ceteris autem omnibus
viro parere intendat nec quicquam civilium audiens
nec aliquid de hiis quae ad nuptias spettare videntur
velit peragere, sed cum tempus exigit proprios filios
filiasve foras tradere aut recipere. tunc autem
pareat quoque viro in omnibus et simul deliberei
et oboediat, si ille praeceperit, arbitrane non ita viro
esse turpe eorum quae domi sunt quicquam pera-
gere sicut mulieri quae foris sunt perquirere. sed
arbitrari decet vere compositam mulierem viri
mores vitae suae legem imponi, a deo sibi imposi-
tos, cum nuptiis et fortuna coniunctos, quos equi-
dem si patienter et humiliter ferat, facile reget do-
mum, si vero non, difficilius. propter quae decet
non solum cum contingit virum ad rerum esse
prosperitatem et ad aliam gloriam, unanimem esse
ac iuxta velie servire, verum etiam in adversitatibus.
si quid autem in rebus deerit vel ad corporis aegritu-
dinem aut ad ignorantiam animae esse manifestam,
dicat quoque semper optima et in decentibus obse-
quatur, praeterquam turpe quidem agere aut sibi
non dignum, vel memorem esse, si quid vir animae
passione ad ipsam peccaverit, de nihilo conqueratur
quasi ilio hoc peragente, sed haec omnia aegritudinis
ac ignorantiae ponere et accidentium peccatorum.
quantum enim in hiis quis diligentius obsequetur,
tanto maiorem gratiam habebit qui curatus extiterit,
cum ab aegritudine fuerit liberatus: et si quid ei
iubenti non bene habentium non paruerit mulier,
multo magis sentiet a morbo curatus. propter quae
decet timere huiusmodi, in aliis autem multo dili-
gentius obsequi, quam si empta venisset ad domum:
magno enim pretio empta fuit, societate namque
vitae et procreatione liberorum quibus nil maius
nec sanctius fieret. adhuc insuper si quidem cum
felici viro vixisset, non quoque similiter fieret divul-
gata. et quidem non modicum est uti bene prosperi-
tate et non humiliter, verum etiam adversitatem
bene sufferre multo magis merito honoratur: nam
in multis iniuriis et doloribus esse et nihil turpe
peragere fortis animi est.
Orare quidem igitur decet in adversitatem virum
non pervenire, si vero quicquam mali sibi contingat,
arbitrari hic optimam laudem esse sobriae mulieris,
existimantem quoniam nec Alcestis tantam acqui-
353
reret sibi gloriam nec Penelope tot et tantas laudes
meruisset, si cum felicibus viris vixissent: nunc
autem Admeti et Ulixis adversitates paraverunt eis
memoriam immortalem. factae enim in malis fi-
5 deles et iustae viris, a diis nec immerito sunt hono-
ratae. prosperitatis quidem enim facile invenire
participantes, adversitati vero nolunt communicare
non optimae mulierum. propter quae omnia decet
multo magis honorare virum et in verecundia non
io habere, si «sacra pudicitia et opes animositatis
filius» secundum Orpheum non sequantur.
2. Mulierem quidem ergo in quodam tali typo
legum et morum oportet se custodire: vir autem
leges a similibus adinveniat uxoris in usum, quoniam
is tamquam socia fíliorum et vitae ad domum viri de-
venit, relinquens filios genitorum viri et sui nomina
habituros. quibus quid sanctius fieret? aut circa
quae magis vir sanae mentis studebit quam ex
optima et pretiosissima muliere liberos procreare
20 senectutis pastores quasi optimos et púdicos patris
ac matris custodes ac totius domus conservatores?
quoniam educati quippe recte a patre et matre
sánete atque iuste ipsis utentium quasi merito boni
fient, hoc autem non obtinentes patientur defec-
25 tum. exemplum enim vitae filiis nisi parentes
dederint, puram et excusabilem causam adinvi-
cem habere poterunt, timor (que) ne contempti a
filiis, cum non bene viverent, ad interitum ipsis
erunt.
30 Propter quae enim nihil decet omitiere ad uxoris
doctrinam, ut iuxta posse quasi ex optimis liberos
valeant procreare, etenim agricola nihil omittit
studendo, ut ad optimam terram et maxime bene
cultam semen consumere, expectans ita optimum
35 sibi fructum fieri, et vult pro ea, ut devastali non
possit, si sic contigerit, mori cum inimicis pugnando:
et huiusmodi mors maxime honoratur. ubi autem
tantum Studium fit pro corporis esca, ad quam ani-
mae semen consumitur, quid si pro suis liberis (et)
40 matre atque nutrice nonne omne Studium est facien-
dum? hoc enim solo omne mortale semper factum
immortalitatis participai, et omnes petitiones ac ora-
tiones divum permanent paternorum. unde qui con-
temnit hoc, et deos videtur neglegere. propter deos
45 itaque, coram quibus sacra mactavit et uxorem
duxit, et multo magis se post parentes uxori tradidit
ad honorem.
354 Περί οικονομίας
Maximus autem honor sobriae mulieri, si videt
virum suum observantem sibi castitatem et de nulla
alia muliere curam magis habentem, sed prae cete-
ris omnibus propriam et amicam et fidelem sibi
existimantem. tanto etiam magis studebit se talem
esse mulier, si cognoverit fideliter atque iuste ad se
virum amabilem esse, et ipsa circa virum iuste fidelis
erit. ergo prudentem ignorare non decet nec paren-
tum qui sui honores sunt nec qui uxori et filiis pro-
prii et decentes, ut tribuens unicuique quae sua sunt
iustus et sanctus fiat, multo enim maxime graviter
quisque fert honore suo privatus, nec etiam si
aliorum quis multa dederit propria auferendo, liben-
ter acceperit. nihil quoque maius nec proprius est
uxori ad virum quam societas honorabilis et fidelis.
propter quae non decet hominem sanae mentis ut
ubicunque contingit ponere semen suum, nec ad
qualemcunque accesserit, proprium immittere
semen, ut non degeneribus et iniquis similia liberis
legitimis fiant, et quidem uxor honore suo privetur,
filiis vero opprobrium adiungatur.
3. De hiis ergo omnibus reverentia viro debetur:
appropinquare vero decet eius uxori cum honestate
et cum multa modestia et timore, dando verba con-
iunctionis eius, qui bene habet, ac liciti operis et
honesti, multa modestia et fide utendo, parva qui-
dem et spontanea remitiendo peccata: et si quid
autem per ignorantiam deliquerit, moneat nec
metum incutiat sine verecundia et pudore, nec
etiam sit neglegens nec severus. talis quidem enim
passio meretricis (ad) adulterum est, cum vere-
cundia autem et pudore aequaliter diligere et timere
liberae mulieris ad proprium virum est. duplex
enim timoris species est: alia quidem fit cum vere-
cundia et pudore, qua utuntur ad patres filii sobrii
et honesti et cives compositi ad benignos rectores,
alia vero cum inimicitia et odio, sicut servi ad
dominos et cives ad tyrannos iniuriosos et iniquos.
Ex hiis quoque omnibus eligens meliora, uxo-
rem sibi concordem ed fidelem et propriam facere
decet, ut praesente viro et non, utatur semper non
minus ac si praesens adesset, ut tamquam rerum
communium curatores, et quando vir abest ut sen-
tiat uxor, quod nullus sibi melior nec modestior
nec magis proprius viro suo. et ostendet hoc in prin-
cipio ad commune bonum semper respiciens, quam-
vis novitia sit in talibus. et si ipse sibi maxime domi-
netur, optimus totius vitae rector existet et uxorem
talibus uti docebit. nam nec amicitiam nec timorem
absque pudore nequaquam honoravit Homerus, sed
ubique amare praecepit cum modestia et pudore,
5 timere autem sicut Helena ait dicens Priamum:
'metuendus et reverendus es mihi et terribilis, ama-
tissime socer', nil aliud dicens quam cum timore
ipsum diligere ac pudore, et rursus Ulixes ad Nau-
sicaam dicit hoc: 'te, mulier, valde miror et timeo'.
10 arbitratur enim Homerus sic ad invicem virum et
uxorem habere putans ambos bene fieri taliter se
habentes. nemo enim diligit nec miratur unquam
peiorem nec timet etiam cum pudore, sed huius-
modi passiones contingunt ad invicem melioribus et
15 natura benignis, minoribus tamen scientia ad se
meliores. hunc habitum Ulixes ad Penelopen
habens in absentia nil deliquit, Agamemnon autem
propter Chryseidem ad eius uxorem peccavit, in
ecclesia dicens mulierem captivam et non bonam,
20 immo ut dicam barbaram, in nullo deficere in vir-
tutibus Clytaemnestrae, non bene quidem, ex se
liberos habente, neque iuste cohabitare usus est.
qualiter enim iuste, qui antequam sciret, illam,
qualis fieret erga se, nuper per violentiam duxit?
25 Ulixes autem rogante ipsum Atlantis filia sibi
cohabitare et promittente semper facere immorta-
lem, nec ut fieret immortalis prodere praesumpsit
uxoris affectum et dilectionem et fidem, maximam
arbitrans poenam suam fieri, si malus existens
30 immortalitatem mereatur habere, nam cum Circe
iacere noluit nisi propter amicorum salutem, immo
respondit ei, quod nihil dulcius eius patria posset
videri quamvis aspera existente, et oravit magis
mortalem uxorem filiumque videre quam vivere: sic
35 firmiter in uxorem fidem suam servabat. pro quibus
recipiebat aequaliter ab uxore.
4. Patet etiam et auctor in oratione Ulixis ad
Nausicaam honorare maxime viri et uxoris cum
nuptiis pudicam societatem. oravit enim deos sibi
40 dare virum et domum et unanimitatem optatam ad
virum, non quamcunque, sed bonam. nihil enim
maius bonum ipsa in hominibus ait esse, quam cum
concordes vir et uxor in voluntatibus domum
regunt. hinc patet rursus, quod non laudai unani-
45 mitatem ad invicem, quae circa prava servitia fit,
sed earn quae animo et prudentia iuste coniuncta
est: nam voluntatibus domum regere id significat.
 Περί οικονομίας
et iterum dicens quia cum huiusmodi dilectio fit,
mutuae quidem tristitiae inimicis fiunt, in ipsis
amicis vero gaudia multa, et maxime audiunt ipsum
sicut vera dicentem. nam viro et uxore circa optima
concorditer existentibus necesse et utriusque ami-
cos sibi ad invicem concordare, deinde fortes
existentes esse terribiles inimicis, suis autem utiles:
hiis vero discordantibus different et amici, deinde
vero infirmos esse maxime ipsos huiusmodi sentire.
In istis autem manifeste praecipit auctor ea
quidem quae prava et impudica, invicem inhibere,
ea vero quae iuxta posse et pudica et iusta sunt,
indifferenter sibimet ipsis servire: studentes primo
quidem curam parentum habere, vir quidem eorum
qui sunt uxoris non minus quam suorum, uxor vero
eorum qui sunt viri, deinde filiorum et amicorum et
rerum et totius domus tamquam communis curam
habeant, colluctantes ad invicem, ut plurium bono-
rum ad commune uterque causa fiat et melior atque
iustior, dimittens quidem superbiam, regens autem
recte et habens humilem modum et mansuetum,
ut cum ad senectutem venerint, liberati a beneficio
multaque cura et concupiscentiarum et voluptatum,
quae interdum fiunt in iuventute, habeant invicem
et filiis respondere, uter eorum ad domum plurium
bonorum rector factus est, et statim scire aut per
fortunam malum aut per virtutem bonum. in quibus
qui vicerit, maximum meritum a diis consequitur, ut
Pindarus ait:
dulce enim sibi cor
et spes mortalium multiplicem voluntatem guber-
nat', secundum autem a filiis feliciter ad senectutem
depasci, propter quae proprie et communiter decet
iuste considerantes ad omnes deos et homines eum
qui vitam habet et multum ad suam uxorem et filios
et parentes.
Versio Β
1. Bonam mulierem hiis quae intus sunt decet
dominari omnibus curantem singulorum secundum
scriptas leges, non permittentem intus neminem,
nisi vir praeceperit, timentem praecipue ad corrup-
tionem animae verba forensium mulierum, et ea
quae contingunt intus ut sciat sola, et si quid sinistri
fiat ab ingredientibus, vir habet causam, dominam
existentem sumptuum et expensarum ad festivitates,
quas vir permiserit, sumptibus et veste et ornatu
355
utentem minori quam leges civitatis praecipiunt,
scientem quod nec vestium quaestus differì pulchri-
tudine nec auri multitudo tanti est ad virtutem mu-
lieris quanti moderantia in omni opere et deside-
5 rium honestae et bene ordinatae vitae. etenim invi-
diosus omnis animae huiusmodi ornatus est et multo
firmior ad senectutem retribuens iustas laudes sibi
et filiis.
Huiusmodi quidem ipsa se inanimet ornate do-
ίο minari mulier (difficile enim viro scire quae intus
fiunt): alia vero omnia oboediat viro nec civilium
audiens nihil nec etiam de nuptiis suorum volens
agere quicquam. sed cum affuerit tempus filios fi-
liasve foras dare aut recipere, tune autem audiat
is quidem virum in omnibus et secum deliberei et
oboediat etiam in eo, quod ipse praecepit, arbitrane
non sic viro turpe esse eorum quae intus sunt aliquid
agere sicut mulieri inquirere ea quae sunt foris.
sed putare decet mulierem, quae quasi vere ornata
20 est, mores viri vitae suae leges poni sibi a daemone
cum nuptiis et fortuna coniunctos, quos quidem si
patienter ferat et mansuete, facile domum reget,
si autem non, difficilius. propter quod decet non
solum cum contingit virum opulentum esse rebus et
25 alia gloria et prudentia simul intellegere et secun-
dum voluntatem servire, verum etiam in adversitati-
bus. et si defectum patietur rerum aut ad aegritu-
dinem corporis aut ignorantiam animae manifestam
esse, dicat quidem semper optima, obsequatur
30 autem decentia, praeterquam agat aliquid turpe aut
indignum sibi ipsi, aut recordetur, si quid vir prop-
ter passionem animae delinquat ad earn, nec nihil
conqueratur, quasi ille hoc peregerit, sed ponere
huiusmodi omnia aegritudinis et ignorantiae et acci-
35 dentium delictorum. quanto enim quis in hiis obse-
quetur diligentius, tanto maiorem gratiam habebit
qui curatus fuerit, cum ab aegritudine liberetur: et
si quid ei non oboedierit praecipienti eorum quae
non bene habent mulier, multo magis ille sentiet
40 sanatus. propter quod oportet huiusmodi timere,
alia vero servire multo diligentius, quam (si) empta
veniret ad domum: nam maximi pretii empta est,
communicationis enim vitae et prolis generationis,
quibus nihil fit maius nec divinius. adhuc insuper si
45 quidem simul vixerit diviti viro, non fierit similiter
manifesta, et quidem nec modicum est in prosperi-
tate uti bene et non humiliter, verumtamen adversi-
356 Περί οικονομίας
tatem bene sufferre multo magis merito honorata
est: nam in doloribus existentem et tribulationibus
et iniuriis nil turpe committere magni animi (est).
Orare quidem ergo decet in adversitatem virum
non pervenire, si autem quid sinistri contigerit, arbi-
trari hic maximam laudem esse honestae mulieris,
cogitantem quod nec Alcestis tantam gloriam quae-
sivisset nec Penelope tot laudes meruisset, si vixis-
sent in prosperitate existentibus viris: nunc vero
Admeti et Ulixis adversitates praeparaverunt eis
memoriam immortalem. factae enim in malis fideles
et iustae viris, honoratae sunt a diis merito, pro-
speritatis quidem enim facile participantes invenire,
adversitatis autem nolunt communicare non opti-
mae mulierum. propter haec omnia decet multo
magis honorare et non verecundari virum, etiamsi
non consequatur secundum Orpheum «mentis sani-
tas sacra et divitiae animositatis filius».
2. Mulierem quidem ergo in tali quodam typo
legum et morum oportet se custodire: virum autem
uti oportet uxore cogitantem leges a similibus, quo-
niam promissa socia vitae et filiorum sicut ab extra-
neitate deprecator ad domum viri (venit) relin-
quens filios genitorum viri et sui nomina habituros.
quibus quid divinius fieret aut circa quae magis
virum sanae mentis studere, quam ut ex optima et
pretiosissima muliere filios generet senectutis pasto-
res optimos et prudentissimos custodes patris et
matris et totius domus salvatores: quoniam nutriti
quidem recte a patre et matre sánete et iuste eis
utentibus quasi merito boni fient, non merentes
autem hoc periclitabuntur. vitae enim exempla filiis
nisi praeparaverint genitores, excusabilem ad invi-
cem et puram excusationem habebunt, timor (que)
ne contempti a filiis eo, quod non bene vivunt, ad
mortem eis erunt.
Propter quae oportet nihil omitiere curantem
ad virtutem uxoris se ipsum, ut iuxta posse ex opti-
mis prolem possit procreare, etenim agricultor nihil
omittit studendo, ut ad optimam terram et maxime
bene cultam semen consumere expectans sic sibi
fructum optimum fieri, et eligit pro ea, ut non
secetur, pugnando cum hostibus, si sic contigerit,
mori: et talis mors maxime honoratur. ubi autem
tanta cura fit pro corporis nutrimento, multo magis
pro filiis et matre et nutrice, ad quam animae
semen consumitur, omne Studium est faciendum,
hoc enim solo mortale omne semper factum immor-
talitatis participât, et manent omnes petitiones et
orationes deum paternorum. propter quod qui hoc
contemnit, et deos spreverit. propter deos igitur,
5 coram quibus sacra mactans et uxorem duxit, et
saepius maxime ipsum dare uxori post parentes
honorem.
Maximus autem est honor honestae mulieri, si
respicit virum suum castum esse in eam et de nulla
io alia muliere curare, sed praeter omnes alias pro-
priam et amicam et fidelem putet eam. tanto vero
magis studebit esse talis circa cum uxor, si cogno-
verit fideliter et iuste (amabilem) virum erga se
fore, et ipsa iuste fidelis erga virum suum erit. igitur
is non decet ignorare eum, qui sanae mentis est, nec
parentibus quales sunt honores sui nec quales uxori
et filiis proprii et decentes, ut retribuens singulis
quae sua sunt iustus et sanctus fiat, multo etenim
magis graviter fert unusquisque suo honore priva-
20 tus, et nec si aliorum valde multa det quis propria
auferendo, suscipiet libenter. nihil ergo est propius
nec maius uxori pretiosa communicatione et fideli
ad virum. propter quae non decet recte sapientem
nec ubique ponere corpus suum nec immittere ad
25 quameunque contigerit proprium semen, ut non de
illegitimis et vilibus generibus similes hiis, qui legi-
time procreati sunt, nam privat uxorem quidem
decenti honore, filiis autem opprobrium adiungit.
3. De hiis quidem ergo omnibus attendendum
30 est viro: appropinquandum autem uxori suae
ordinate et cum multo moderamine et pudore,
verba etiam et communicationem tribuentem eius
qui bene habet et honesti operis, multa mansue-
tudine et fidelitate utentem, eorum autem quae non
35 sponte et parvorum peccatorum indulgentiam tri-
buentem: si vero quid per ignorantiam delieti fece-
rit, monentem nec timorem incutientem sine vere-
cundia et pudore, nec solutam saevitiem nec volup-
tatem. huiusmodi quidem enim passio meretricis
40 est ad amasium, quod autem cum pudore et vere-
cundia amare et similiter timere liberae mulieris ad
proprium virum. duplex est enim species timoris,
alia quidem cum verecundia et pudore facta, qua
utuntur pudici filii ad patres et cives compositi ad
45 praesides bonos, alia vero species cum inimicitia et
odio, sicut servi ad dominos et cives ad tyrannos
iniuriosos et iniquos.
 Περί οικονομίας
Ex hiis ergo omnibus eligat meliora et uxorem
sibi concordem et fidelem et propriam facere, ut
praesente viro et non, utatur nihilo minus, ac si
quando parentes sibi adsint, ut communibus curet
rebus, et ut nullus videatur ei nec melior esse nec
pudicitior nec magis proprius suo viro, ostendet
quidem vir hoc in principio ad bonum commune
respiciens semper, etsi incipiat talia. ipse sibi
maxime dominans optimus ei praeses erit totius
vitae et docebit uxorem, ut optime utatur, sicut et
Homerus ait decet habere virum. non enim nec ami-
citiam nec timorem minime honoravit sine pudore
Homerus, sed ubique diligere cum pudore suavi,
timere autem sicut Helena inquit dicens timere
Priamum: 'o amatissime socer, tu es mihi verendus
atque timendus': nihil aliud ait quam diligere ipsum
cum pudore quidem et timore; nam timendum ter-
ribilem esse dicit. et iterum Ulixes ad Nausicaam
dicit hoc: 'o mulier, stupeo et timeo te', putat enim
Homerus sic ad invicem habere virum et uxorem
arbitrando, quod si ambo sint sic invicem, bonum
erit. nullum enim sic amare nec mirari inquam se
peiorem nec timere cum pudore, sed huiusmodi pas-
siones contingere optimis ad invicem et hiis, qui
natura utiles sunt et minoribus scientia ad maiores
eis. hunc habitum fecit Ulixes Penelopae ad ipsum
et nihil delinquens in absentia, sicut Agamemnon
pro Chryseide delinquens in uxore sua, in ecclesia
dicens mulierem captivam et non bonam, sed bar-
baram in nullo deesse a Clytaemnestra eorum, quae
ad virtutem spectant; non bene igitur, liberos
habens ex ea, nec iuste puella muliere usus est. qua-
liter enim iuste, qui antequam sciret illam, qualis
fieret circa se nuper violenter ducta? Ulixes autem
deprecante ipsum Atlantis filia cohabitare secum et
promittente immortalem facere et beatum omni
tempore, nec ut immortalis fieret prodere ausus est
uxoris suae amicitiam, affectum et fìdem, maximam
sibi poenam arbitrans fieri, si malus existens immor-
talitatem promereatur. nec etiam Circe coire voluis-
set nisi pro amicorum salute, sed respondit ei, quod
nihil dulcius sua patria videre posset et quidem
saxosa existente, et oravit magis mortalem uxorem
et filium videndo mori, sic firmiter observabat Stu-
dium suum in uxore. propter quod e converso et
uxor sibi similiter faciebat.
357
4. Manifestus est etiam poeta in Ulixis oratione
ad Nausicaam honorare magis viri et mulieris cum
pudicitia communicationem. orat enim deos sibi
dare virum et domum et concordiam bonam ad
5 virum et non talem qualem, sed optimam. nihil
enim hoc maius bonum inquit esse in hominibus,
quam quando concordes in voluntatibus sint.
iterum manifestus poeta est, quod non de malis
obsequiis invicem concordiam laudat, sed earn,
io quae cum prudentia et intellectu iuste coniuncta
est. quod enim dicit voluntatibus et concordia id
significai, et iterum dicit, quod si amicitia talis fíat,
magni dolores sunt inimicis et gaudia amicis,
maxime autem audiebant eum vera dicentem. con-
i5 cordantibus enim uxore et viro circa optima necesse
et amicos utriusque laetari, deinde fortes existentes
terribiles esse inimicis, suis autem utiles: hiis autem
discordantibus oportet et amicos discordes esse,
deinde autem debiles esse, maxime autem sentire
20 huiusmodi eos.
In hiis autem manifeste praecipit poeta turpia
quidem et impudica dissuadere ad invicem, ea
autem quae iuxta posse pudica et iusta cum sollici-
tudine obsequi sibi ad invicem, manifestantes se
25 primo quidem parentum facere omnem curam, vir
quidem uxoris nihil minus quam suorum, uxor
autem viri similiter, deinde filiorum et amicorum et
rerum et totius domus sicut communis curent, col-
luctantes ad invicem, ut plurium bonorum utrique
30 fiant ad commune causa [videlicet quod meritum]
et utrique melior et compositior, dimitientes qui-
dem superbiam, regentes autem recte et habentes
mansuetos et domésticos mores, ut quando ad
senectutem pervenerint, liberati a beneficiis et cura
35 multa et voluptatum et desideriorum, videlicet quae
interdum in iuventute fiunt, habeant invicem et
filiis respondere, uter eorum plurium bonorum,
quae domi sunt, rector factus est, et statim scire aut
propter fortunam malum aut propter virtutem
40 bonum. in quibus qui vicerit, maximum quidem
meritum a diis promeretur, ut ait Pindarus:
'dulce enim sibi cor
et spes mortalium variam voluntatem gubernat',
secundo autem a filiis in senecta pasci feliciter.
45 propter quae oportet specialiter et communiter iuste
cogitantes ad omnes deos et homines vivere et mul-
tum ad suam uxorem et filios et parentes.
358 Titel 24. 25. 26. 27
24. Περί φιλίας α'
Vgl. Platon DL 3,59: Λύσις ή περί φιλίας
Speusippos DL 4,4: Περί φιλίας α'
Xenokrates DL 4,12: Περί φιλίας α' β'
Theophrast DL 5,45: Περί φιλίας α' β' γ '
Kleanthes DL 7,175: Περί φιλίας
Chrysippos Plut. mor. 1039Β: Περί φιλίας α' β'
Cicero Laelius sive de amicitia
In den erhaltenen Pragmatien ist die Untersuchung περί φιλίας
der umfangreichste in sich geschlossene Komplex, den wir
besitzen (NE 8 und 9, E E 7, dazu MM 2,11-17, altes aristo-
telisches Material in einer nachtheophrastischen Ueberarbei-
tung).
Ueber die möglichen Beziehungen dieser Textmasse zu dem
vorliegenden Titel läßt sich gar nichts sagen, weniger, weil
wir nicht wissen, ob der Titel einen Dialog bezeichnet oder
nicht, als weil die Pragmatien das Problem unter einer Reihe ver-
schiedener Gesichtspunkte behandeln; wir werden kaum anneh-
men, daß alle diese Gesichtspunkte auch unter unserm Titel zur
Sprache kamen, vermögen aber nicht zu erkennen, welche
Gesichtspunkte am ehesten in Frage kommen. Summarisch
formuliert werden in der maßgebenden Darstellung in NE 8/9
folgende Dinge behandelt: (1) Die drei fundamentalen Motive
der Freundschaft: Tugend, Nutzen, Lust, ihre Verteilung auf die
drei Lebensalter und ihr gegenseitiges Verhältnis. (2) Freund-
schaft unter gleichen, unter ungleichen, unter gegensätzlichen
Partnern. (3) Beziehung der Freundschaft zu den verwandten
Tugenden der Gerechtigkeit, des Wohlwollens, der Eintracht,
der Wohltätigkeit. (4) Zusammennehmen kann man endlich
die Fragen, (a) ob man viele Freunde haben solle oder eher
wenige, (b) ob der vollkommene Mensch überhaupt Freunde
brauche, (c) wie es mit der Freundschaft des Einzelnen zu sich
selbst stehe und wie die wahre von der falschen Selbstliebe zu
unterscheiden sei. Für sich steht (5) die Frage, ob Freunde im
Glück oder im Unglück schätzenswerter seien.
Philosophisch am gewichtigsten, am meisten mit der einschlä-
gigen Diskussion bei anderen Sokratikern (vgl. etwa Aristippos
bei DL 2,91 und die spätem Kyrenaiker DL 2,93; 95; 96; 97;
98) und in der hellenistischen Philosophie verklammert, zugleich
aber auch am entschiedensten von Piatons "Lysis" sich abhe-
bend ist der unter (4) zusammengestellte Textbestand. Doch
mehr als ein völlig hypothetischer Hinweis auf den möglichen
Inhalt unseres Titels ist dies in keiner Weise.
40
25. Περί τοϋ πάσχειν ή πεπονθέναι α'
Aus den Pragmatien ist heranzuziehen Gen. corr. 323 b 1 —
327 a 29, das sich als geschlossene Monographie περί τού ποιείν
κα'ι πάσχειν gibt. 325 a 3 2 - 3 4 scheint darauf hinzuweisen, daß
das Paar ποιεϊν/πάσχειν schon bei Leukippos terminologisch
43
verwendet wurde; vgl. dazu Epikur Ep. Her. 67 u. a., Lucr.
1,440—444 u. a. Bei Piaton tritt es mehrfach auf: Gorg. 476
B - D , Phaid. 97 C, 98 A, Theait. 156 Äff. u. a. wobei min-
destens ζ. T. sich der Eindruck bestätigt, daß schon er mit einem
vorgegebenen Begriffspaar operiert.
Allerdings handelt der vorliegende Titel gerade nicht von dem
Gegensatzpaar ποιείν und πάσχειν (vgl. auch Cat. 2 a 3 - 4 ) ,
sondern (wie es scheint) vom Verhältnis des πάσχειν als eines
Prozesses zum πεπονθέναι als zu der durch den Prozeß her-
gestellten εξις. Es mag gefragt worden sein, in welchen Fällen
ein πάσχειν zu einer solchen πεπονθέναι führt und wie sich
diese εξις erhält bzw. wieder untergeht. Gerade davon ist in
Gen. corr. 323 b 1-^327 a 29 bemerkenswerterweise nicht die
Rede. Die sonstigen Stellen, die ausdrücklich vom πεπονθέναι
sprechen, sind wenig ergiebig.
26. Περί έπιστημών α'
Vgl. Theophrast DL 5,49: Τίνες oí τρόποι τοΰ έπίστασθαι
Der Titel läßt vermuten, daß es sich nicht, wie in Nr. 40 mög-
licherweise, um die Abgrenzung der έπιστήμη von anderen
benachbarten Wissensformen handelt, sondern um die Frage
nach der Zusammenordnung der verschiedenen έπιστήμαι, also
nach den Prinzipien, nach denen ein Wissenschaftssystem aufzu-
bauen wäre. In den Pragmatien haben wir darüber viele, aber
verstreute Bemerkungen. Ein allgemeinstes Ordnungsprinzip ist
entweder das άκριβέστερον der Methode oder das βέλτιον des
Gegenstandes (De an. 402 a 2 u. a.). In anderer Richtung grup-
pieren sich die Wissenschaften nach dem höheren oder geringe-
ren Grade der Abstraktion oder nach dem größeren oder gerin-
geren stofflichen Umfang des Gegenstandes (etwa Phys. 2,2
u. a.). Eine Fundamentaldistinktion skizziert Metaph. 1025 b 1 8 -
1026 a 23: Unter den έπιστήμαι gibt es ποιητικοί, πρακτικοί,
θεωρητικοί, und diese letzten sind wiederum aufgeteilt in μαθη-
ματική, φυσική, θεολογική, (vgl. 1063 b 3 6 - 1 0 6 4 b 14) Wie
weit das System der Wissenschaften, das in der Doxographie als
aristotelisch-peripatetisch gilt und das der spätantiken Ueber-
sicht über das Œuvre des Aristoteles zugrunde liegt, auf eine
Untersuchung dieser Art (oder eher auf den Dialog Nr. 3)
zurückgeht, können wir nicht wissen.
27. Περί έριστικών α' β'
Zum Titel vgl. Nr. 28,47
Vgl. auch Protagoras DL 9,55: Τέχνη έριστικών
DL 2,106: Die Schüler des Eukleides von Megara hießen zuerst
Μεγαρικοί, dann Εριστικοί, später Διαλεκτικοί. Dazu 2,134
= Antisthenes von Rhodos FGrHist 508 F 6 über Menedemos
v. Eretria, er sei έριστικώτατος gewesen.
Theophrast DL 5,42: Άγωνιστικόν (ή περί) τ η ς περί τ ο ύ ς
έριστικούς λ ό γ ο υ ς θεωρίας.
In den Pragmatien des Aristoteles erscheint der Begriff έρι-
στική nur sporadisch: Phys. 185 a 8, 186 a 6, Met. 1012 a 19,
Top. 161 a 34, 161 b 2, 162 a 1 6 - 1 8 , 162 b 5, 165 b 7 - 8 ,
171 b 1 2 - 1 7 2 b 4; Hauptstellen Rhet. 1371 a 6 - 8 , 1402 a 3 -
28, 1414 b 2 7 - 2 8 .
 Titel 27. 28. 29. 30. 31. 32
Platon setzt eine έριστική τέχνη als feste Größe voraus (Soph.
216Β, 226 A, 23IE, vgl. Lys. 21 IB, Men. 81E u.a.). Im 4. Jhd.
war dies offenbar ein Term, techn., der ursprünglich nicht nur
polemisch zu verstehen war, sondern von den Vertretern einer
bestimmten Diskussionskunst selbst in Anspruch genommen
wurde. Vom 3. Jhd. an verschwindet der Begriff völlig, außer
in doxographischen Zusammenhängen. Nach Aristoteles und
Theophrast scheint sich niemand mehr thematisch mit der
εριστική τέχνη befaßt zu haben.
28. Λύσεις εριστικοί δ'
Vgl. Nr. 27,47.
Vgl. Theophrast DL 5,45: περί συλλογισμών λύσεως ά,
DL 5,47: λύσεις ά
In den Pragmatien ist von λύσις (λύειν) die Rede bei άπορίαι
(NE 1146 b 7), προβλήματα (Poet. 1460 b 6), einem ψευδής
συλλογισμός (Top. 176 b 29ff.), einem λόγος έριστικός (Phys.
185 a 8) u.a.
Unser Titel bezeichnet demnach eine Sammlung von Schein-
lösungen verschiedener Probleme, vermutlich sowohl solchen,
die aus der Literatur entnommen, wie auch solchen, die von
Aristoteles selbst als Beispiel konstruiert waren. Es wird auch
angegeben worden sein, worin der eristische Charakter dieser
λύσεις lag. Die Möglichkeit besteht, daß es sich um das Beleg-
material zu Nr. 27 handelte.
Daß Soph. EI. nahe stand, wird man vermuten
29. Διαιρέσεις σοφιστικοί δ'
Zu διαίρεσις vgl. Nr. 42, 43, 62, 86, zu σοφιστικός vgl. Nr. 7
Vgl. Theophrast DL 5,45: σοφισμάτων α' β'
DL 5,46: διαιρέσεις α' β'
Angewandt wird die Methode der διαίρεσις in allen Bereichen
der theoretischen und praktischen Philosophie (im Rahmen der
Elementenlehre zitiert Gen. Corr. 330 b 16 Πλάτων έν ταϊς δι-
αιρέσεσιν, ohne daß wir wissen, was gemeint ist), doch eine
Theorie der διαίρεσις als solcher wird nur in Anal, priora 1,31
und Part. anim. 1,2-4 skizziert; an beiden Stellen ist Piaton
der Gegner, dessen Methode als unsachgemäß abgelehnt wird.
Von διαιρέσεις, die im besonderen Sinne σοφιστικοί wären und
von daher zu verwerfen sind, ist nirgends die Rede. Wir sehen
auch zu wenig, wie sich σοφιστικός und έριστικός (Nr. 27.28)
zu einander verhalten
30. Περί εναντίων α'
Vgl. Theophrast DL 5,46: άφορμαί ή έναντιώσεις α'
Chrysipp DL 7,200: ΠερίέναντίωνπρόςΔιονύσιονβ'; Πιθανά
π ρ ό ς τ ά ς διαιρέσεις καίτάγένη καίτάεϊδη καί (τα) περί
των έναντίων α'.
Zitate aus diesem Titel sind keine erhalten, dagegen zitiert Simpl.
In Categ. ed. Kalbfl. (CAG VIII) zehnmal περί άντικειμένων
und zwar durchwegs im Rahmen einer Auseinandersetzung mit
359
einem entsprechenden Werke Chrysipps, d. h. er legt einen älte-
ren Text (des späten Hellenismus?) zugrunde, in welchem
Aristoteles und Chrysipp mit einander konfrontiert waren. Unse-
rem Titel dürfte περί άντικειμένων nahestehen ohne mit ihm
identisch zu sein.
s Die Lehre von den εναντία und der Gegensatz als elementare
Struktur einer Vielheit spielen wie bei den Vorsokratikern und
Piaton, so auch bei Aristoteles eine geradezu beherrschende
Rolle. Für das Allgemeine ist summarisch zu verweisen auf
Metaph. Δ 10, für die Physik auf Phys. 1,5, für die Ethik auf die
ύπερβολή-μέσον-έλλειψις-Lehre, bsd. auf NE 2,8. Aus der
10 Gesamtheit der überaus zahlreichen Stellen ließe sich vermutlich
eine einigermaßen geschlossene Doktrin gewinnen, die in unse-
rem Titel ausdrücklich thematisiert gewesen sein dürfte.
Metaph. 1054 a 2 9 - 3 2 scheint einen Titel διαίρεσις των έναν-
τίων zu zitieren und im nachfolgenden Text bis 1056 b 2(?) die-
sen Titel zu benutzen. Daß es sich um unseren Titel handelt, ist
15 möglich, aber nicht beweisbar.
Abzutrennen ist dagegen der Titel 'Εκλογή των έναντίων,
ebenso wie Περί άντικειμένων (Texte zu diesen beiden Titeln
s.u. Frg. 624ff.; 644f.).
2o
31. Περί ειδών καί γενών (α')
Vgl. Theophrast DL 5,43: Περί είδών α' β'
Chrysipp DL 7,200: Περί είδών καί γενών προς Γοργιππίδην
β'; Πιθανά προς τάς διαιρέσεις καί τα γένη καί τα εϊδη
καί (τά) περί τών έναντίων α'
25 In der dihäretischen Systematisierung der Wirklichkeit sind in
den Pragmatien wie schon bei Piaton γ έ ν ο ς und είδος die Be-
zeichnungen für die durch Ähnlichkeit zusammengehaltenen
Gruppen einzelner Erfahrungsgegenstände. Einzuordnen sind
diese Gruppen im Räume zwischen den (mindestens zwei) ober-
sten und umfassendsten Gruppen und den untersten Gruppen, die
^ keine ähnlichen Gruppen mehr vereinigen sondern nur noch ähn-
liche Einzelwesen. Grundsätzlich heißen die übergeordneten
Gruppen als solche immer γένη, die untergeordneten immer
εϊδη. Die umfassendsten Gruppen sind nur γένη, die untersten
Gruppen nur είδη, die Gruppen dazwischen sind im Verhältnis
zu den ihnen übergeordneten Gruppen είδη und im Verhältnis zu
^ den ihnen untergeordneten Gruppen γένη. Allerdings halten sich
weder Aristoteles noch Piaton genau an dieses Schema; im mitt-
leren Bereich sind γένος und είδος vielfach beliebig vertausch-
bar.
Der vorliegende Titel wird gezeigt haben, wie είδος und γ έ ν ο ς
korrekt bestimmt und von einander abgegrenzt werden sollen.
40 Die Belege in den Pragmatien weisen darauf hin, daß vor allem
die biologischen Untersuchungen (Zoologie, Botanik) in diesem
Punkte auf methodische Eindeutigkeit angewiesen waren. Mehr
können wir nicht sagen, vgl. Top. 120 b 12 ff.
32. Περί ιδίων α'
45
Anzunehmen ist, daß der im engsten Sinne terminologische Ge-
brauch von ϊδιον hier dargestellt wurde. Nach Top. 101 b 19—
360 Titel 32. 33. 34. 35. 36. Περί παθών
23 hat Aristoteles selbst eine präzise Fassung dieses Begriffs
eingeführt; von ihr wird jedenfalls in diesem Titel die Rede ge-
wesen sein. Vgl. noch Top. 102 a 18-30,103 b 9-12,109 a 17-
20,128 b 14-15, Anal. pr. 43 b 26-29, Anal. post. 91 a 15-18
u. a.
33. 'Υπομνήματα επιχειρηματικά γ'
Zu ύπόμνημα vgl. den nicht im Schriftenverzeichnis, aber bei
Simpl. In categ. p. 64,18-65,10 Kalbfl. belegten einfachen Titel
Υπομνήματα.
Vgl. Theophrast DL 5,48: 'Υπομνημάτων 'Αριστοτελικών ή
Θεοφραστείων α' β' γ' δ' ε' ς'
5,49: 'Υπομνήματα α'
Alexander Aphrod. bei Philop. Comm. in Anal. Post. (CAG
XIII, 3) p. 233,32-234,4 ed. M. Wallies λογικά έπιχειρήματα
in mindestens 2 Büchern
In den Pragmatien begegnet ύπόμνημα im buchtechnischen
Sinne überhaupt nicht (Rhet. 1411 b 10 ist anders). Dagegen
vgl. Piaton Phaidr. 274 B-278 B.
De mem. 451 a 19 zitiert επιχειρηματικοί λόγοι. Was damit
gemeint ist, ist nicht sicher bestimmbar, έπιχειρειν als ein Be-
griff der Dialektik findet sich öfters in Top., sonst nur in Anal,
priora 66 a 34, Coel. 275 b 12, Metaph. 1085 b 6, EE 1222 b 37.
επιχείρημα hat nur Top.: 162 a 15-18 grenzt es ab von φιλο-
σόφημα, σόφισμα und άπόρημα.
34. Προτάσεις περί άρετής α' β'
Vgl. Nr. 46,47, 67
Vgl. Theophrast DL 5,45: Πρώτων προτάσεων α ' - ι η '
In den Pragmatien beschränkt sich der Gebrauch von πρότασις
fast ausschließlich auf Anal, priora und post, und die Topik,
sowie sporadisch die Rhet. In den sachbezogenen Pragmatien ist
der Begriff äußerst selten (Metaph. 996 b 27-32, 1005 b 27/28,
NE 1147 a 1). Was unter πρότασις zu verstehen ist, sagen Anal,
priora 24 a 16-b 15, 25 a 1 - 2 und Top. 101 b 15-36. Bei
Piaton finden sich Vorstufen (Gorg. 518 B, Phaidr. 230 D, Legg.
895 D u. a.), in nacharistotelischer Zeit taucht der Begriff nur
gelegentlich auf. Bei Aristoteles im vorliegenden Titel (wie in
den andern Titeln und bei Theophrast) müssen es Sammlungen
von Propositionen gewesen sein, die diskutiert werden konnten
und mußten.
Vgl. noch Top. 105 b 12-21.
35. 'Ενστάσεις α'
Die Bedeutung des Titelbegriffs ergibt sich aus Anal, priora 2,6
und Rhet. 2,25. Wenn Anal, priora 69 a 37 erklärt: ενστασις
δ' έστί πρότασις προτάσει εναντία, so besteht die Möglich-
keit, daß der Titel Nr. 35 mit Nr. 34 verbunden ist, derart,
daß Nr. 35 die den in Nr. 34 katalogisierten προτάσεις περί
άρετής entgegenstehenden ένστάσεις enthielt.
Top. gibt in 110 a 10-13 eine Definition der 6νστασις und
von 114 a 20 an eine Reihe von Beispielen von ένστάσεις,
überwiegend aus Ethik und Wissenschaftslehre.
Zur Entstehung des Begriffs vgl. Piaton Phaid. 77 B. Schon die
sophist. Diskussionstechnik wird πρότασις, ένστασις geprägt
5
haben.
Vgl. noch Anal, priora 69 e 37-70 a 2, Top. 157 a 2 4 - b 33,
Rhet. 1402 a 29-1403 a 15
36. Περί των ποσαχώς λεγομένων fH
0
κατά πρόσθεσιν α'
Daß es eine gesonderte Untersuchung περί τών ποσαχώς (soll-
te es nicht πολλαχώς heißen?) λεγομένων gegeben hat,
zeigen die Hinweise Metaph. 1028 a 10/11, 1052 a 15/16, Gen.
corr. 336 b 29; daß damit Metaph. Δ gemeint ist, ist wahrschein-
lich, auch wenn es auffällt, daß der uns erhaltene Text aus einem
reinen Begriffskatalog besteht, ohne den geringsten program-
matischen Satz darüber, daß nun von den πολλαχώς λεγόμενα
die Rede sein werde und was sprachphilosophisch und sachlich
das πολλαχώς λέγεσθαι bedeutet (oder gar darüber, wie
wichtig es sei, bei den philosophischen Termini technici die
verschiedenen Bedeutungen sorgfältig auseinander zu halten,
vgl. Top. 129 b 30-130 a 28, Coel. 280 b 1 - 6 u.a.). Davon
abgesehen läßt sich einigermaßen zeigen, daß Metaph. Δ eine
durch Erweiterungen und Umstellungen bereits stark denatu-
rierte Form eines ursprünglicheren, straffer organisierten Textes
darstellt.
Unser Titel wie Metaph. Δ lehren, daß Begriffe gemeint sind, die
mehrere Bedeutungen auf derselben Ebene besitzen; diese Be-
deutungen können also nacheinander aufgezählt werden. Dann
muß sich das als Nebentitel überlieferte ή κατά πρόσθεσιν auf
etwas anderes beziehen, πρόσθεσις gehört wie άφαίρεσις
primär der mathematischen Terminologie an und meint die Ad-
dition zu einer gegebenen Ausgangsgröße. Übertragen könnte
damit der Vorgang bezeichnet werden, durch den ein Grund-
begriff durch die Addition anderer Begriffe spezifiziert wird.
Gerade davon ist aber in Metaph. Δ und anderen vergleich-
baren Stellen nirgends die Rede, κατά πρόσθεσιν als einen er-
läuternden Nebentitel zu ποσαχώς zu verstehen, ist unmöglich.
15
Also ist mit einer Textverderbnis zu rechnen, ή κατά πρόσθεσιν
ist wohl der Rest eines selbständigen Titels, den rekonstruieren
zu wollen allerdings reine Spielerei wäre. Der unkorrigierte Text
der Schriftenliste des Hesych liest bezeichnenderweise: περί τών
ποσαχώς λεγομένων η' τών κατά πρόθεσιν α'. Dies ist ein
nachträglicher Versuch, einen mit Recht als fehlerhaft empfun-
10
denen Text in Ordnung zu bringen.
37. Περί παθών (ή περί) όργής α'
Der Titel ist bei DL verstümmelt zu περί παθών όργής. Der
Index des Hesychios scheint schon von diesem Text ausgegangen
zu sein und korrigiert begreiflich, aber ungeschickt περί πάθους
όργής. Eine sichere Herstellung ist nicht möglich. Rose: περ'ι
 Περί παθών ή περί όργής
παθών (ή περί) όργής α'. Düring: περί παθών (α', περί)
όργής α'.
Der erste Fall setzt einen Text voraus, der mit einer allgemeinen
Behandlung der πάθη begann und verhältnismäßig rasch auf das
besondere πάθος der οργή überging. Der zweite genau so wahr-
scheinliche Fall nimmt zwei Texte an, eine allgemeine Erörte-
rung der πάθη und eine Spezialuntersuchung über die όργή.
Moraux versteht [όργής] als präzisierende Randnotiz zu παθών
was in der Sache mit der Herstellung Roses parallel läuft; die
Randnotiz kann allerdings nur von einem Leser stammen, der
darüber informiert war, daß περί παθών sich faktisch zur
Hauptsache mit der όργή befaßte.
Zum Titel περί παθών vgl.: Xenokrates DL 4,12: Περί παθών
α'
Theophrast DL 5,45: Περί παθών α'
Epikur DL 10,28: Περί παθών δόξαι
Zenon DL 7,4: Περί παθών
Herillos DL 7,166: Περί παθών
Sphairos DL 7,178: Περί παθών β'
Chrysippos DL 7,111: Περί παθών
Hekaton DL 7,110: Περί παθών α' β ' . . .
Poseidonios Galen. De plac. Hipp, et Plat, saepe: Περί παθών
α' β ' . . .
Zum Titel περί όργής vgl.: Antipater u. Tarsos Athen 643 f:
Περί όργής α' β ' . . .
Poseidonios s. RE s.v. Poseidonios Sp. 568: Σύνταγμα περί
όργής
Philodemos Περί όργής (s.u. Frg. 102)
Sotion Stob. III, 20, 53: Περί όργής
Plutarch Ind. Lampr. Nr. 93: Περί όργής
Plutarch Περί άοργησίας
Seneca, De ira libri III. (zitiert 1,3,3 Aristoteles, 1,12,3
Theophrast)
Lactantius, De ira dei
Allgemein gilt, daß die πάθη in ihrer Gesamtheit weder in
De an. noch in den Ethiken thematisiert sind; anders gesagt
ist die Zahl der Stellen, an denen der ungemein vieldeutige
Begriff πάθος darauf festgelegt ist, das dem λόγος sowohl
gegenüberstehende wie auch subordinierte πάθος zu bezeich-
nen, sehr gering ist. Vom κατά πάθος ζήν, das den jungen
Menschen und den πολλοί eigentümlich ist, weil sie das κατά
λόγον ζήν (noch) nicht zu erreichen vermögen, ist zwar mehr-
fach die Rede; doch was dies bedeutet und wie sich insbeson-
dere der Übergang vom κατά πάθος ζήν zum κατά λόγον
ζήν vollzieht, wird nirgends näher erläutert. Eine Liste der πάθη
und einen Hinweis auf ihre Relation zur άρετή gibt NE 1105 b
21-1106 a 6 (vgl. EE 1220 b 7-18). Eine Liste der πάθη im
Rahmen der Frage, wie weit sie an den Körper gebunden sind,
hat De an. 403 a 1 6 - b 19.
Umgekehrt gehen die Untersuchungen von άκολασία, άκρασία
und ήδονή tief in Einzelheiten hinein, erweitern sich aber nir-
gends zur grundsätzlichen Frage nach der Rolle der πάθη über-
haupt im Aufbau der menschlichen Praxis.
Eine markante Ausnahme bildet nur Rhet. 2,2-11, die Beschrei-
bung der Rolle der πάθη in der politischen und gerichtlichen
Auseinandersetzung. Zur Sprache kommen der Reihe nach:
361
όργή und πραότης, φιλειν und μισειν, φόβος, αισχύνη, χαρί-
ζεσθαι und άχαριστείν, έλεεΐν und νεμεσάν, φθόνος und
ζήλος.
Die Frage, wie weit dieser Text (der nach seiner Intention keinen
phüosophischen, sondern einen technischen Charakter hat) mit
5
unserem Titel im Zusammenhang steht, liegt umso näher, als,
wie sich zeigt, die Reihe der vorgeführten πάθη mit der όργή
beginnt.
Diese nimmt auch deutlich in der Liste der ethischen μεσότητες
eine Sonderstellung ein, vgl. NE 1108 a 4 - 9 und 1125 b 2 6 -
1126 b 10. Im vierten Buch der NE ist sie eingeschoben zwi-
10 schen das System der zweimal zwei Tugenden, die sich auf χρή-
ματα bzw. τιμή beziehen, und das System der drei „gesellschaft-
lichen" Tugenden. Als Paradeigma eines Körper und Seele
gleichermaßen affizierenden πάθος erscheint sie De an. 403 a
25—b 2.
Der Befund zeigt, zusammen mit den faßbaren Paralleltiteln fol-
15 gendes Bild:
Die Möglichkeit, daß ursprünglich im Sinne Dürings zwei selb-
ständige Texte vorhanden waren, ist nicht ausgeschlossen. Der
erste gab die allgemeine Lehre von den πάθη, auf die sich die
Pragmatien nur in Andeutungen beziehen, der zweite baute die
Lehre von der όργή aus. Zu beachten ist sodann, daß der Titel
20 περί παθών schon in der Zeit Theophrasts mehrfach belegt ist,
der Titel περί όργής erst im Späthellenismus wieder auftritt.
Darauf, daß Aristoteles die Probleme der όργή thematisch
behandelt hat, weisen Sen. De ira und Stob. III, 20,46; 55; 65,
wie immer man diese Stücke im einzelnen beurteilen mag. NE
1125 b 26—1126 b 10 läßt erkennen, daß gerade am Bereich
25 der όργή die (erst nach Aristoteles so benannte?) Vorschrift
der μετριοπάθεια besonders einleuchtend zu demonstrieren
war; vgl. Cicero TD 4,43. Möglich ist also, daß es nur einen ein-
zigen Text gab, der knapp von den πάθη überhaupt sprach und
ausführlich Nutzen und Schaden der όργή diskutierte. Daß es
ein Dialog war, ist denkbar; die Frage nach Herkunft und Echt-
30 heit von Stob. III, 20, 46 ; 55 ; 65 hat diese Möglichkeit zu berück-
sichtigen.
102
Philodem περί όργής ed. Wilke p. 65,1-72,5 Col. XXXI
Col. XXXI πλήν τ[οϋ] καν[ονικου
λόγου, * τούναντίον δε
πάς άντίδικος, ό μεν έ-
ξωθεν καί διερεθίζων
40 παντοδα[π]ώς, γονείς δε
καί πάς προσήκων, τα πολ-
λά καί συνχαίροντες ώς
έπάνδροις, των δέ φιλοσό-
φων οί μεν φλυαροΰντες
έν ταΐς παραμυθίαις, οί δε
καί μετά συνηγορίας έ-
πιρρώννυντες· άφ[ί]ημ[ι
362 Περί παθών ή περί όργής
μέν Ρήτορας και ποιητάς
καί πάσαν τήν τοιαύτην
γρυμέαν. * ενιοι γοΰν των
Περιπατητικών, ώς που
και πρότερον παρεμνήσ-
θημεν δια προσώπων,
έκτέμνειν τα νεύρα της
ψυχής φασι τούς τήν όργήν
καί τον θυμόν αύτής έξαι-
ροΰντας, ών χωρίς οϋτε κό-
λασιν οϋτ' άμυναν είναι*
συ[νε]πεζεύχθαι γ[ά]ρ αύ-
Col. XXXII. τώι τό μ]ετά τής πάσης [άν-
ελευθε]ρίας ύποτρέχε[ιν
καί κο]λακ[ε]ύειν, ενιοι
δε και ]άυτο[μ]άτας ύπ[οφέ-
ρειν αίκεί]ας ούδε . . .
σκοπ . . . .
νε
δρο
απ[ έν τοις
πολέμοις κ[αί τοις άνα-
λόγοις καιροίς γ' ρ[ύκ εί-
ναι προσφέρεσθαι χω[ρίς
όργής, ή θαρρείν ποιε[Τ
καί πάντα ökvov άφα[ι-
ρείται καί δειλίαν κα[ί
άνικήτως ποιεί μέχρ[ι
καί θανάτου μένειν- [ώσ-
αύτως δε τό τιμωρητ[ι-
κόν τών έ[χ]θρών κατα-
σκευάζειν, ö καλόν τε ύ-
πάρχειν καί δίκαιον καί
σύμφορον ίδίαι καί κοι-
νήι και προς τούτοις ήδύ.
διό τήν τε παράστασιν
τήν εϋλογόν [ή] τίνων
καί τον άλογον οί[ον έν-
θουοιασμόν οϊον[ται θυ-
μόν είναι τον περι ο[ύ δι-
αλεγόμεθα. καί παρο[ρώ(σιν),
δτ[ι] χω[ρ]ίς όργής εστι [τό
πολεμ?[Γν κ]ςι[1] άγω[νί-
ζ[εσ]θαι κ[αί πι]κρώς χει[ροΰν....
με[τ'] όργ[ής δ]έ τόν
ενε . εσθ[αι
col. XXXIII. βιαζομένης καί πολλ[ά-
κις άνόπλους καί πρός τ[ήν
φυλςικήν άποτυ[φλ]ούσης
και τό σ]ώμα συντριβρύσης
5 και μή]ν μάλλον α[ύ]τούς
τών έναν]τίων κα[κ]ώς δι-
ατιθείσης κολά[ζειν(?)
μηρισε
Çià τάσ α
ίο ιμ . . . .
μ
ούχ ο[ιον τό τι-
μω[ρε!σθ]αί τινα άλλςι κ[αί
τό κολάζειν. εσται δ[έ] πε-
ΐ5 ρί τούτου καί προβαίνρυ-
σιν πλείων λόγος. * πε[ρί δε
τών φληναφωμένω[ν
στρατιωτών τί δει [δια-
τρίβειν, ώς άπειθείς [είσι
20 στρατηγώι καί κρατ[οΰ]ν-
τες αύτοϋ και πάντ' ά[πε]ρ-
γαζόμενοι κα][ι]1κά, Τ[ί δ]έ
περί τών νεύρων τφν ά-
νεύρων καί ταχέως [έ-
25 γλυόντων [κ]αί κατ' άκριτον
έξόντω[ν β]ιαίως, άλλα
ούκ εύτον[ί]αν ένποιούν-
των; ό [δ']Άντίπατρος εί καί
προς τα [θη]ρί[α] τοις άμυνο-
3ο μένοις θυμού χ|[έ]ρεία πυν-
θάνεται |[ά1 καί προς τούς
άνταγωνιστάς τών άλει-
πτών κραυγαζόντων 'μή
θυμού', [καί τ]ό τε κ[ο]λά[ζ]ειν
35
col. XXXIV. τοις ίππικοϊς τούς ϊππ[ο]υς
καί τοις γραμματικούς ά-
μ(έλ)ει (καί) τοις άλλοιςτεχνίτςιις
εδω[(κε τους μ)]ςιθητάς καί φησι
4ο κολάζειν χω]ρίς όργής
δειν . . . . έ]τέρων πολ-
[λών
μεν ό[ρ-
γίλοις, [ίστ]έον, ότι χω-
45 ρίς αύ τ[οϋ] πάθους και
τής δια[θ]έσεως καί [τώ]ν,
όσα παρ' αύτούς δια ταύ-
 Περί παθών ή περί οργής
τα, γίνεται (καίταϋτα καί) [τ]άλλα
όσων έποιησάμεθα τήν πάντα
εκθεσιν. * εστίν δ' οτε και
περί ( ί ) στασθαι γίνεται δι-
ά τε τούς μαν[ι]οποιοϋντας
άνθρώπους καί δια το τάς
κοινότητας αϋξεσθαι,
δι' άς όργίλοι φαίνονται,
καί εις το ταΐς ά[λ]ηθείαις
όργίλους είναι. * καθόλου
δε ίστέον, ότι καθαρώ[ς
τις ών άόργητος ού πο-
λύν χρόνον φποδώσει
φαντασίαν όργίλου, πλεί-
ω δε άποδιδ[ο]ύς ούκ εσ-
τιν βαθύς, άλλά μόνον
ού τ[οι]οϋτος [ο] ιος δοκεΐ.
φαί[νο]νται δ' [ού]ν προς τό-
σον και τήν [έν]αντιωτά-
col. XXXV. τη]ν εχρντες διάθεσιν,
ώστε κςίν σοφός, καθάπερ
άμε[λει] καί 'Επίκουρος,
άπε[δωκεν έ]νίοις τοιού-
τον [φαντασ]ίαν
103
L. Annaeus Seneca De ira ed. Hermes I 3
'Irascimur' inquit 'saepe non illis qui laeserunt,
sed iis qui laesuri sunt: ut scias ir am non ex
iniuria nasci." verum est irasci nos laesuris, sed ipsa
cogitatione nos laedunt, et iniuriam qui facturus est
iam facit. 'ut scias' inquit 'non esse iram poenae
cupiditatem, infirmissimi saepe potentissimis iras-
cuntur nec poenam concupiscunt quam non spe-
rant.' primum diximus cupiditatem esse poenae
exigendae, non facultatem; concupiscunt autem
homines et quae non possunt. deinde nemo tam
humilis est, qui poenam vel summi hominis sperare
non possit: ad nocendum potentes sumus. Aristote-
lis finitio non multum a nostra abest: ait enim iram
esse cupiditatem doloris reponendi. quid inter
nostram et hanc finitionem intersit, exequi longum
est. contra utramque dicitur feras irasci nec iniuria
inritatas nec poenae dolorisve alieni causa; nam
etiam si haec efficiunt, non haec petunt. sed dicen-
363
dum est feras ira carere et omnia (ammalia) praeter
hominem; nam cum sit inimica rationi, nusquam
tamen nascitur, nisi ubi rationi locus est. impetus
habent ferae, rabiem, feritatem, incursum; iram qui-
5 dem non magis quam luxuriam [et in quasdam
voluptates intemperantiores homine sunt] non est
quod credas illi qui dicit:
non aper irasci meminit, non fidere cursu
cerva nec armentis incurrere fortibus ursi.
ίο
irasci dicit incitari, inpingi; irasci quidem non magis
sciunt quam ignoscere. muta ammalia humanis
affectibus careni, habent autem similes illis quos-
dam inpulsus: alioquin si amor in illis esset et
is odium, esset amicitia et simultas, dissensio et con-
cordia; quorum aliqua in illis quoque extant vestigia,
ceterum humanorum pectorum propria bona mala-
que sunt, nulli nisi homini concessa prudentia est,
Providentia, diligentia, cogitatio, nec tantum vir-
20 tutibus humanis animalia sed etiam vitiis prohibita
sunt, tota illorum ut extra ita intra forma humanae
dissimilis est; regium est illud et principale aliter
ductum. ut vox est quidem, sed non explanabilis et
perturbata et verborum inefficax, ut lingua, sed
25 devincta nec in motus varios soluta, ita ipsum prin-
cipale parum suptile, parum exactum. capit ergo
visus speciesque rerum quibus ad impetus evocetur,
sed túrbidas et confusas, ex eo procursus illorum
tumultusque vehementes sunt, metus autem solli-
30 citudinesque et tristitia et ira non sunt, sed his
quaedam similia: ideo cito cadunt et mutantur in
contrarium et, cum acerrime saevierunt expave-
runtque, pascuntur et ex fremitu discursuque
vesano statim quies soporque sequitur.
35
104
L. Annaeus Seneca De ira ed. Herraes I 7. 8. 9; 11,1; 12,1—3
VII. Numquid, quamvis non sit naturalis ira,
40 adsumenda est, quia utilis saepe fuit? 'extollit áni-
mos et incitât, nec quicquam sine illa magnificum
in bello fortitudo gerit, nisi hinc fiamma subdita est
et hie stimulus peragitavit misitque in pericula
audaces.' optimum itaque quidam putant temperare
45 iram, non tollere, eoque detracto, quod exundat, ad
salutarem modum cogere, id vero retiñere sine quo
languebit actio et vis ac vigor animi resolvetur.
364 Περί παθών ή περί όργης
primum facilius est excludere perniciosa quam
regere et non admitiere quam admissa moderari;
nam cum se in possessione posuerunt, potentiora
rectore sunt nec recidi se minuive patiuntur. deinde
ratio ipsa, cui freni traduntur, tam diu potens est
quam diu diducta est ab adfectibus; si miscuit se illis
et inquinavit, non potest continere quos summo-
vere potuisset. commota enim semel et excussa
mens ei servit quo inpellitur. quarundam rerum ini-
tia in nostra potestate sunt, ulteriora nos vi sua
rapiunt nec regressum relincunt. ut in praeceps
datis corporibus nullum sui arbitrium est nec resi-
stere morarive deiecta potuerunt, sed consilium
omne et paenitentiam inrevocabilis praecipitatio
abscidit et non licet eo non pervenire, quo non ire
licuisset, ita animus si in iram, amorem aliosque se
proiecit adfectus, non permittitur reprimere inpe-
tum; rapiat illum oportet et ad imum agat pondus
suum et vitiorum natura proclivis.
Vili. Optimum est primum inritamentum irae
protinus spernere ipsisque repugnare seminibus et
dare operam, ne incidamus in iram. nam si coepit
ferre transversos, diffícilis ad salutem recursus est,
quoniam nihil rationis est, ubi semel adfectus induc-
tus est iusque illi aliquod volúntate nostra datum
est: faciet de cetero quantum volet, non quantum
permiseris. in primis, inquam, finibus hostis arcen-
dus est; nam cum intravit et portis se intulit,
modum a captivis non accipit. neque enim sepositus
est animus et extrinsecus speculatur adfectus, ut
illos non patiatur ultra quam oportet procedere,
sed in adfectum ipse mutatur ideoque non potest
utilem vim et salutarem proditam iam infirmatam-
que revocare, non enim, ut dixi, separatas ista sedes
suas diductasque habent, sed affectus et ratio in
melius peiusque mutatio animi est. quomodo ergo
ratio occupata et oppressa vitiis resurget, quae irae
cessit? aut quemadmodum ex confusione se libe-
rabit, in qua peiorum mixtura praevaluit? 'sed qui-
dam' inquit 'in ira se continent.' utrum ergo ita ut
nihil faciant eorum quae ira dictât an ut aliquid?
si nihil faciunt, apparet non esse ad actiones rerum
necessariam iram, quam vos, quasi fortius aliquid
ratione haberet, advocabatis. denique interrogo:
valentior est quam ratio an infirmior? si valentior,
quomodo illi modum ratio potent imponere, cum
parere nisi imbecilliora non soleant? si infirmior
est, sine hac per se ad rerum effectus sufficit ratio
nec desiderai inbecillioris auxilium. 'at irati quidam
constant sibi et se continent.' quando? cum iam ira
evanescit et sua sponte decedit, non cum in ipso
5 fervore est; tunc enim potentior est. 'quid ergo?
non aliquando in ira quoque et dimittunt incólumes
intactosque quos oderunt et a nocendo abstinent?'
faciunt. quando? cum adfectus repercussit adfec-
tum et aut metus aut cupiditas aliquid impetravit.
10 non rationis tunc beneficio quievit, sed affectuum
infida et mala pace.
IX. Deinde nihil habet in se utile nec acuit ani-
mum ad res bellicas. numquam enim virtus vitio
adiuvanda est se contenta, quotiens impetu opus
15 est, non irascitur sed exsurgit et in quantum putavit
opus esse concitatur remittiturque, non aliter quam
quae tormentis exprimuntur tela in potestate mit-
tentis sunt in quantum torqueantur. 'ira' inquit
Aristoteles 'necessaria est, nec quicquam sine illa
20 expugnari potest, nisi illa inplet animum et spiri-
tum accendit; utendum autem ilia est non ut duce
sed ut milite.' quod est falsum: nam si exaudit ratio-
nem sequiturque qua ducitur, iam non est ira, cuius
proprium est contumacia; si vero répugnât et non
25 ubi iussa est quiescit, sed libidine ferociaque prove-
hitur, tam inutilis animi minister est quam miles,
qui signum receptui neglegit. itaque si modum
adhiberi sibi patitur, alio nomine appellanda est,
desit ira esse, quam effrenatam indomitamque intel-
30 lego; si non patitur, perniciosa est nec inter auxilia
numeranda: ita aut ira non est aut inutilis est. nam
si quis poenam exigit non ipsius poenae avidus sed
quia oportet, non est adnumerandus iratis. hic erit
utilis miles qui seit parere Consilio; adfectus quidem
35 tam mali ministri quam duces sunt.
XI, 1. 'Sed adversus hostes' inquit 'necessaria est
ira.' nusquam minus: ubi non effusos esse oportet
impetus sed temperatos et oboedientes. quid enim
40 est aliud quod barbaros tanto robustiores corpori-
bus, tanto patientiores laborum comminuat nisi ira
infestissima sibi?
XII, 1 - 3 . 'Quid ergo?' inquit 'vir bonus non
45 irascitur, si caedi patrem suum viderit, si rapi ma-
trem?' non irascetur, sed vindicabit, sed tuebitur.
quid autem times, ne parum magnus illi stimulus
 Περί παθών ή περί όργης
etiam sine ira pietas sit? aut die eodem modo: 'quid
ergo? cum videat secari patrem suum fíliumve, vir
bonus non flebit nee linquetur animo?' quae accidere
feminis videmus, quotiens illas levis periculi suspi-
cio perculit. officia sua vir bonus exsequetur incon-
fusus, intrepidus; et sic bono viro digna faciei, ut
nihil faciat viro indignum. pater caedetur: defen-
dam; caesus est: exsequar, quia oportet, non quia
dolet. 'irascuntur boni viri pro suorum iniuriis.' cum
hoc dicis, Theophraste, quaeris invidiam praeceptis
fortioribus et relicto iudice ad coronam venis: quia
unusquisque in eiusmodi suorum casu irascitur,
putas iudicaturos homines id fieri debere quod
faciunt; fere enim iustum quisque affectum iudicat
quem adgnoscit.
105
L. Annaeus Seneca De ira ed. Hermes I, 17
Aristoteles ait affectus quosdam, si quis illis
bene utatur, pro armis esse, quod verum foret, si
velut bellica instrumenta sumi deponique possent
induentis arbitrio, haec arma, quae Aristoteles
virtuti dat, ipsa per se pugnant, non expectant
manum, et habent, non habentur. nil aliis instru-
mentis opus est, satis nos instruxit ratione natura,
hoc dedit telum firmum, perpetuum, obsequens,
nec anceps nec quod in dominum remitti posset,
non ad providendum tantum, sed ad res gerendas
satis est per se ipsa ratio; etenim quid est stultius
quam hanc ab iracundia petere praesidium, rem
stabilem ab incerta, fidelem ab infida, sanam ab
aegra? quid, quod (ad) actiones quoque, in quibus
solis opera iracundiae videtur necessaria, multo
per se ratio fortior est? nam cum iudicavit aliquid
faciendum, in eo perseverai; nihil enim melius
inventura est se ipsa, quo mutetur: ideo stat semel
constitutis. iram saepe misericordia retro egit;
habet enim non solidum robur sed vanum tumorem
violentisque principiis utitur, non aliter quam qui
a terra venti surgunt et fluminibus paludibusque
concepti sine pertinacia vehementes sunt: incipit
magno impetu, deinde deficit ante tempus fatigata,
et, quae nihil aliud quam crudelitatem ac nova
genera poenarum versaverat, cum animadverten-
dum est, iam fracta lenisque est. affectus cito cadit,
aequalis est ratio, ceterum etiam ubi perseveravi
365
ira, nonnumquam, si plures sunt qui perire meru-
erunt, post duorum triumve sanguinem occidere
desinit. primi eius ictus acres sunt: sic serpentium
venena a cubili erepentium nocent, innoxii dentes
5 sunt, cum illos frequens morsus exhausit. ergo non
paria patiuntur qui paria commiserant, et saepe qui
minus commisit plus patitur, quia recentiori (irae)
obiectus est. et in totum inaequalis est: modo ultra
quam oportet excurrit, modo citerius debito resistit;
io sibi enim indulget et ex libidine iudicat et audire
non vult et patrocinio non relinquit locum et ea
tenet quae invasit et eripi sibi iudicium suum, etiam
si pravum est, non sinit.
15 106
L. Annaeus Seneca De ira ed. Hermes III, 3
'Non est' inquis 'dubium, quin magna ista et
pestifera sit vis: ideo quemadmodum sanari debeat
20 monstra.' atqui, ut in prioribus libris dixi, stat
Aristoteles defensor irae et vetat illam nobis exe-
cari: calcar ait esse virtutis, hac erepta inermem
animum et ad conatus magnos pigrum inertemque
fieri, necessarium est itaque foeditatem eius ac feri-
25 tatem coarguere et ante oculos ponere quantum
monstri sit homo in hominem furens quantoque
impetu ruat non sine pernicie sua perniciosus et ea
deprimens, quae mergi nisi cum mergente non pos-
sunt. quid ergo? sanum hunc aliquis vocat, qui velut
30 tempestate correptus non it sed agitur et furenti
malo servit, nec mandat ultionem suam, sed ipse
eius exactor animo simul ac manu saevit carissi-
morum eorumque quae mox amissa fleturus est car-
nifex? hunc aliquis affectum virtuti adiutorem comi-
35 temque dat, Consilia, sine quibus virtus nihil gerit,
obturbantem? caducae sinistraeque sunt vires et in
malum suum validae, in quas aegrum morbus et
accessio erexit. non est ergo quod me pûtes tempus
in supervacuis consumere, quod iram, quasi dubiae
40 aput homines opinionis sit, infamen, cum sit aliquis
et quidem de inlustribus philosophis, qui illi indicai
operas et tamquam utilem ac spiritus subminstran-
tem in proelia, in actus rerum, ad omne, quod-
cumque calore aliquo gerendum est, vocet. ne
45 quem fallai tamquam aliquo tempore, aliquo loco
profutura, ostendenda est rabies eius effrenata et
adtonita apparatusque illi reddendus est suus, ecu-
366 Περί παθών ή περί όργης - ήθικών
lei et fidiculae et ergastula et cruces et circumdati
defessis corporibus ignes et cadavera quoque tra-
hens uncus, varia vinculorum genera, varia poena-
rum, lacerationes membrorum, inscriptiones fron-
tis et bestiarum immanium caveae: inter haec
instrumenta collocetur ira dirum quiddam atque
horridum stridens, omnibus per quae furit taetrior.
107
Joh. Stob. Eel. III, 20. 46 ed. Hense
'Αριστοτέλους
Ή ούχ όρφς, ότι των έν όργή διαπραττομέ-
νων άπάντων ό λογισμός άποδημει φεύγων τον
θυμόν ώς πικρόν τύραννον;
108
Joh. Stob. Ecl. III, 20,55 ed. Hense
'Αριστοτέλους
"Ωσπερ ό καπνός έπιδάκνων τάς όψεις ούκ
èç βλέπειν τό κείμενον έν τοις ποσίν οϋτως ό
θυμός έπαιρόμενος τφ λογισμφ έπισκοτεί καί
τό συμβησόμενον έξ αύτού άτοπον ούκ έφίησι
τη διανοίςι προλαβεΐν.
109
Joh. Stob. ed. III, 20,58 ed. Hense
Πλουτάρχου (de cohib. ira p. 458 F).
'Αριστοτέλης φησί Σατύρου του Σαμίου
τους φίλους φράξαι τα ώτα κηρφ δίκην
έχοντος, όπως μή συγχέη τό πράγμα δια θυμόν
ύπό των έχθρων λοιδορούμενος.
110
Joh. Stob. Ecl. III, 20,65 ed. Hense
'Αριστοτέλους.
Ό θυμός έστι πάθος θηριώδες μεν τη δια-
θέσει, συνεχές (δέ) τη λήψει, σκληρόν δε καί
βίαιον τη δυνάμει, φόνων αίτιον, συμφοράς
σύμμαχον, βλάβης συνεργόν, άτιμίας καί χρη-
μάτων άπωλείας ετι δέ καί φθοράς άρχηγόν.
38. 'Ηθικών α' β' γ ' δ ' ε '
Die Buchzahl schwankt in der Überlieferung; allgemein gesehen
ist die Möglichkeit, daß die letzte Zahl e' sekundär verloren
5 ging (Rose, Düring, Long), größer als die umgekehrte, daß sie
sekundär ergänzt wurde (Moraux), was durch bestimmte, uns
nicht mehr faßbare Informationen veranlaßt worden sein müßte.
Fernzuhalten ist jede Kombination mit einer der uns erhaltenen
Pragmatien. Weder lassen sich die 10 Bücher der NE auf 5
Bücher reduzieren, noch die 2 Bücher der MM auf 5 Bücher
aufteilen. Was die EE angeht, die in ihrem überlieferten Be-
10 stand 3 plus 1 Bücher umfaßt (wobei das letzte Buch aner-
kanntermaßen leicht in zwei Bücher zerteilt werden könnte), so
muß mit aller Schärfe betont werden, daß die uns erhaltene
E E nur als Anhang zur NE „lebensfähig" ist; in ihr sind aus
einer abweichenden Fassung der ethischen Pragmatie diejenigen
Teile zusammengestellt, von denen man der Meinung war, es
is lohne sich, sie aus sachlichen Gründen neben der grundlegenden
NE weiter zu tradieren (vgl. die Beziehung von Metaph. a zu
Metaph. A). Ein autarkes Ganzes ist diese E E niemals gewesen,
aus dem einfachen Grunde, da keine das Handeln des Menschen
systematisierende Pragmatie auf eine Untersuchung der Ge-
rechtigkeit (und der dianoetischen Tugenden) verzichten konnte;
20
und einfach NE und EE mit einander zu kombinieren ist schon
aus Stilgründen kaum zulässig.
Wir müssen unsererseits bis zum Beweis des Gegenteils von der
Voraussetzung ausgehen, daß unser Titel eine vollständige und
in sich geschlossene Ethik bezeichnet. Das einzige, was wir von
25 ihr aussagen können, ist, daß sie an Umfang zwischen NE (plus
EE) und MM gewissermaßen in der Mitte gestanden haben muß.
Für sich steht das Problem des Titels als solchen. Die NE stellt
sich selber als πολιτική επιστήμη vor (1094 a 27/28, b 11, 15,
1095 a 2 u. a.) und versteht den πολιτικός als ihren eigentlichen
Adressaten. Der Begriff ήθικός kommt erst von 1103 a 4 ff.
an mit der Gegenüberstellung von ήθική und διανοητική αρετή
30
ins Spiel. Die NE redet aber keineswegs nur von den ethischen
Tugenden, auch wenn man sich eine Fassung vorstellen könnte,
in der dies der Fall war; in einer solchen Fassung konnte aller-
dings vom βίος θεωρητικός nicht gehandelt werden.
Es ist hier das Problem nicht weiter zu verfolgen. Es muß der
Hinweis genügen, daß der Begriff ήθικά im Titel der erhaltenen
35
Pragmatien die größten Schwierigkeiten bereitet, und daß sich
die Interpretation unseres Titels alle Möglichkeiten offen lassen
muß; er könnte einen Text bezeichnen, der es ausschließlich
mit der Untersuchung der ήθικαί άρεταί zu tun hatte; vgl. auch
Pol. 1261 a 31, 1280 a 18, 1282 b 20, 1295 a 36, 1332 a 8, a 22,
wo τα ήθικά als eine von Pol. unterschiedene Pragmatie zitiert
40
werden (dazu Metaph. 987 b 1; Top. 105 b 20).
Zum Titel vgl.:
Theophrast DL 5,47: ήθικών σχολών α'
ήθικοί χαρακτήρες α'
προβλήματα πολιτικά, ήθικά, φυσικά, έρωτικά α'
4s Zenon DL 7,4: ήθικά
Sphairos DL 7,178: περί τ ή ς ήθικής διατάξεως (διαθέσεως?)
Herillos DL 7,166: θέσεις ήθικαί
 ήθικών - Titel 39. 40
Chrysippos DL 7,120: Plut. mor. 1046F, 1047C: ήθικά ζητή-
ματα α' β' γ ' δ' ε' ζ'
DL 7,199: ύπογραφή τοΰ λόγου (ήθικού) προς Θεό-
πορον α'
θέσεις ήθικαί α'
Schol. Eur. Andr. 277: ήθικά α' β' γ ' δ' ε' ς' η' θ' ι' κ' . . .
Persaios DL 7,28: ήθικαί σχολαί
Apollodoros ν. Seleukeia DL 7,102: ήθική
Eudromos DL 7,39: ήθική στοιχείωσις
Hierokles Pap. Berol. 9780: ήθική στοιχείωσις
10
39. Περί στοιχείων α' β' γ'
Der Titel kann sich nur auf die στοιχεία im Rahmen der φυσικά
beziehen. So fallen alle Titel weg, in denen das Wort eindeutig
methodisch verwendet ist und die Grundbestandteile einer Sache
bzw. die Grundzüge einer Doktrin bezeichnet, etwa bei Xeno-
krates DL 4,13/14 (zu lesen: Των περί άστρολογίαν στοιχεία
ς ' H Προς 'Αλέξανδρον κτλ.) und bei Chrysippos DL 7,192/
193. Höchst unwahrscheinlich ist es auch, daß in einem Buch-
titel στοιχεΐον in logisch-dialektischem Sinne anstelle des sonst
üblichen τόπος verwendet worden wäre. Dagegen vgl. Sphairos
DL 7,178: Περί στοιχείων
Bei Aristoteles schwankt die Bedeutung von στοιχεΐον im natur-
philosophischen Sinne erheblich, was die Bestimmung des mögli-
chen Gegenstandes unseres Titels nicht erleichtert. Summarisch
zu unterscheiden ist: 1. ein von Aristoteles vielfach übernomme-
ner schon älterer Gebrauch, nach dem die στοιχεία die Elemen-
tarkörper oder Elementarqualitäten sind, auf die der wahrnehm-
bare Kosmos reduziert werden kann. 2. Mit einer auffallenden
(aber vielleicht noch nicht hinreichend durchinterpretierten)
Lässigkeit kann στοιχεΐον auch das bezeichnen, was bei Aristo-
teles selber die άρχαί oder die αΐτίαι des Kosmos sind. 3. Eine
geringe Anzahl von Stellen betont den Unterschied zwischen
στοιχεΐον und άρχή (αίτία), besd. Metaph. 1070 b 2 2 - 2 6 , wozu
man den extrem schwankenden Gebrauch in Phys. 189 b 16,
27, 190 b 17, 35, 191 a 3 - 5 und 191 a 2 0 - 2 2 vergleichen muß;
das Schwanken dürfte hier sekundär dadurch entstanden sein, daß
Aristoteles bald doxographisch den traditionellen Begriff άρχή,
bald systematisch στοιχεΐον in dem von ihm intendierten beson-
deren Sinne verwendet. Zum ganzen ist wichtig Aet. 1,2,1, wo
ausdrücklich festgehalten wird, daß Aristoteles und Piaton zwi-
schen άρχή und στοιχεΐον unterschieden hätten (vgl. Aet. 1,3,22
über Aristoteles und 1,3,25 über Zenon von Kition; in Aet. 1,3,21
über Piaton wird die Nennung der vier στοιχεία ausgefallen sein).
Die Notiz über Piaton ist in den Dialogen ohne starke Umdeu-
tung nicht verifizierbar, diejenige über Aristoteles (zu der man
den Abschnitt Aet. 1,2,2 über Thaies nehmen muß) besitzt in den
Pragmatien eine erstaunlich schmale Basis. Zu fragen wäre, wel-
che Rolle hier entweder der Dialog Nr. 3 oder unser Titel
gespielt haben mag.
Eine zusammenfassende Darstellung der στοιχεία im ersten und
im dritten Sinne, also die vier Elementarkörper bzw. Elementar-
qualitäten gibt Gen. corr. 2 , 1 - 8 zusammen mit De coel. 3,3-8.
367
Hier hätte eine mikroskopische Interpretation festzustellen, wie
weit diese beiden Texte zusammen mit einigen wenigen anderen
auf eine ursprünglich autonome ausführliche Untersuchung zu-
rückweisen; diese könnte möglicherweise unser Titel gewesen
sein.
5 Als Gegenstand unseres Titels müßte wohl in jedem Falle die
Frage nach der Beschaffenheit, der Zahl, dem Ort und dem
Verhältnis der στοιχεία zu einander bzw. ihrer μεταβολή in
einander vermutet werden.
Aristoteles verweist selbst in De an. 423 b 2 7 - 2 9 (über die
vier Elementarqualitäten) und De sensu 441 b 11-12 (Zuord-
nung des Warmen zum Feuer, des Trockenen zur Erde) auf
eine Pragmatie Περί στοιχείων. Historisch ist es zweifellos das
vorsichtigste, dies auf jene in sich geschlossene und ausführliche
Darstellung zu beziehen, die wir heute, in mehrere Teile zerlegt,
in Gen. corr., De coel. u. a. lesen.
40. Υπέρ επιστήμης α'
Der Titel schwankt zwischen ύπέρ und περί. Titel mit υπέρ sind
noch Nr. 105-107; in der nächst vergleichbaren Schriftenliste
Theophrasts findet sich kein einziges Beispiel. Eine Erklärung für
dieses sporadische Auftreten eines erst etwa von 300 v. Chr. an
sich ausbreitenden Gebrauches von ύπέρ weiß ich nicht.
Zur Sache vgl.
Piaton, Theaitetos ή περί έπιστήμης (DL 3,58)
[Kriton] DL 2,121: Περί τοϋ γνώναι ή Περί έπιστήμης
Τί το έπίστασθαι
[Simon] DL 2,122: Περί έπιστήμης
Xenokrates DL 4,13: Περί έπιστήμης α'
Antisthenes DL 6,17: Περί δόξης καί έπιστήμης α' β' γ ' δ'
Kleanthes DL 7,175: Περί έπιστήμης
Chrysippos DL 7,201: Περί καταλήψεως καί έπιστήμης καί
άγνοιας δ'.
Eine thematisch umfassende Untersuchung über das Wesen
und die Leistung der έπιστήμη fehlt in den Pragmatien. Am
nächsten kommen einer solchen einzelne Abschnitte der Ana-
lytika (An. post. 1,2; 3; 33; 2,19), ein überwiegender Teil von
Metaph. Γ und NE 1139 b 18-36 und 1140 b 3 1 - 1 1 4 1 a 8.
Wichtig sind dazu vereinzelte Notizen etwa zur Etymologie von
έπιστήμη (Phys. 247 b 9 - 1 2 , De an. 407 a 32-33, Anal. post.
100 a - b 4 u. a.) oder zur Aufgliederung der verschiedenen
έπιστήμαι (Top. 157 a 9, De an. 402 a 2, Metaph. E 1).
Wenn der vorliegende Titel nur ein einziges Buch umfaßte, so
konnte in ihm nur eine Auswahl von Problemen zur Sprache
kommen. Darauf führt auch die Nähe des Titels Nr. 26. Soweit
Schlüsse möglich sind, wird Nr. 26 das System der έπιστήμαι
dargestellt, Nr. 40 dagegen das Wesen der έπιστήμη schlecht-
hin (Gegenstand das καθόλου, Methode die zwingende άπό-
δειξις, darum διδακτόν) und ihre Abgrenzung von αϊσθησις
und δόξα auf der einen, vom νους auf der andern Seite be-
handelt haben. Auch ihr Verhältnis zur τέχνη und zur φρόνησις,
also ihre (gegen die These des Sokrates) begrenzte Funktion im
Aufbau der menschlichen πράξις kann diskutiert worden sein.
368 Titel 41. 42. 43. 4 4
41. Περίάρχήςα'
Der Begriff άρχή hat, wie Bonitz l i l a 2 8 - 1 1 3 b 26 und schon
Arist. Metaph. Δ 1 zeigen, eine außerordentliche Bedeutungs-
breite. Abgesehen vom methodischen Sinne des Anfangs jedes
beliebigen praktischen oder theoretischen Unternehmens hat
άρχή seinen Ort in der Kosmologie und Ontologie, dann in
der Erkenntnislehre und in der Logik, endlich in der Ethik und
Staatslehre. Wo der Begriff ohne nähere Präzisierung verwendet
wird, empfiehlt es sich (ähnlich wie in Nr. 39), die älteste und
verbreitetste unter den prägnanten Bedeutungen zu wählen, also
die kosmologische, die nach einer Notiz des Simpl. aus Theo-
phrast (die auch schon irgendwo bei Aristoteles selbst gestanden
haben kann; vgl. Phys. 188 b 28) zuerst bei Anaximander belegt
war (VS 12 A 9). Dies würde unsern Titel in die Nähe von Phys.
1 , 2 - 9 rücken, vgl. besd. 184 b 15, 188 a 19, 26, 189 a 10, b 13
(189 b 16 und 27 wechselt ohne ersichtlichen Grund von άρχή
zu στοιχείον), 190 b 17 (mit αίτια), 30, 35, 191 a 3, 12, 15,18,
20, 22, 192 a 34 und b 2/3. Zur grundsätzlichen Bedeutung von
άρχή s. noch Phys. 185 a 3 - 5 . Die sonstigen sehr zahlreichen
Stellen vor allem in Phys. und Metaph. (etwa Γ 3 - 6 ) sind hier
nicht anzuführen.
Die Form des Titels läßt lediglich die Folgerung zu, daß thema-
tisch nicht von der möglichen Zahl der άρχαί die Rede war, son-
dern nur von den Implikationen des Begriffs άρχή als solchen,
also in der von Phys. 185 a 3—5 angedeuteten Richtung.
42. Διαιρέσεις ιζ'
Zum Titel vgl. Nr. 29,43,62, 86.
Theophrast DL 5,46: Διαιρέσεις α' β'
Speusippos DL 4,5: Διαιρέσεις και π ρ ο ς τά όμοια ύποθέσεις
Xenokrates DL. 4,13: Διαιρέσεις η'
Form des Titels und Buchzahl indizieren eine weitläufige, wohl
in der Art der erhaltenen (in der vorliegenden Gestalt nach-
aristotelischen) Probi, phys. nach Sachgruppen geordnete
Sammlung von Dihäresen, eine handbuchartige Bestandesauf-
nahme tradierter und im Peripatos neu entwickelter Dihäresen.
Berührungspunkte zu Frg. 82.83 gab es sicherlich, doch ist jene
erhaltene Sammlung in ihren beiden Varianten (von dem Rück-
bezug auf Piaton in DL 3, 80 abgesehen) derart auf elementare
ethisch-politische Begriffe konzentriert, daß man sie eher als
ein etwas primitives Exzerpt aus den Dialogen auffasssen möchte.
In unserm Titel dürften die Dihäresen aus dem Gesamtbereich
der Naturwissenschaften überwogen haben,
vgl. noch Anal, priora 1,31, post. 2,5 sowie Frg. 1008.
111
Simplicius In Categ. p. 6 5 , 2 - 1 3 ed. Kalbfl. (CAG VIII)
Αλλ' αί άποφάσεις και αί στερήσεις αϊ τε
διάφοροι των ρημάτων έγκλίσεις έν τίνι ταχθή-
σονται; ή προς τοϋτο αύτός 'Αριστοτέλης έν
τοις ύπομνήμασιν άπεκρίνατο' και γάρ έν τοις
Μεθοδικοίς καί έν ταΐς Διαιρέσεσιν και έν
έτέρψ ύπομνήματι ού έπιγραφή Τά περί τήν
λέξιν, οπερ ει καί τισιν ού δοκεΐ γνήσιον Άρι-
5 στοτέλους, άλλά τινός έστι πάντως των άπό
της σχολής, έν τούτοις προθείς τάς κατη-
γορίας έπάγει "λέγω δέ ταύτας σύν ταΐς πτώ-
σεσιν αύτών" ήτοι έγκλίσεσιν, ταις τε άποφά-
σεσιν καί ταΐς στερήσεσιν καί τοις άορίστοις
ίο ( . . . ) συνέταξεν αύτών τήν διδασκαλίαν. εστίν
ούν το άνυποδετείν τής αύτής κατηγορίας, ής
καί το ύποδεδέσθαΐ" καθόλου γάρ έν τούτψ
εχουσαι τό είναι αί άποφάσεις καί αί στερήσεις
έν τφ τά οντα άναιρεϊν είκότως έπ' έκεΐνα
ΐ5 άναπέμπονται, έν οίς αί εξεις είσίν καί αί
καταφάσεις.
43. Διαιρετικών α'
20
Zum Titel vgl. Nr. 29, 42, 62, 86.
Die überlieferte Titelform darf nicht angetastet werden. Korri-
giert man in διαιρετικόν (Rose, Moraux), so ergibt sich eine
völlige Titelgleichheit mit Nr. 62, was gegen die Änderung
spricht, διαιρετικά ist genau so legitim wie άναλυτικά seil.
25
ζητήματα od. dgl. Zu folgern ist, daß es sich nicht wie in Nr. 29
und 42 (und in etwas anderem Sinne Nr. 86) um eine Sammlung
von Dihäresen handelt, sondern um eine Untersuchung über die
Methode der Dihäretik als solche, also im Sinne von Anal,
priora 1,31; Anal. post. 2,5; Part. anim. 1,2-5.
30
44. (Περί) έρωτήσεως καί άποκρίσεως
α' β'
Zum Titel vgl. Antisthenes DL 6,17: Περί έρωτήσεως καί
35
άποκρίσεως
Daß schon die Sophistik Traktate dieses Titels verfaßte, wird
durch mehrere Texte nahegelegt: Dissoi Logoi VS 90 Kap.
8,13; Piaton Prot. 329B, Gorg. 4 4 7 D - 4 4 9 C , Soph. 217C und
225 B, wo die Technik des Fragens und Antwortens mit der
άντιλογική gleichgesetzt wird (dazu vgl. Lys. 216 A, Phaid. 90 Β,
40
10IE, Phaidr. 261D, Rep. 454A, Theait. 164C, 197A, Soph.
226 A, 232Β und E).
Sodann kann auch der sokratische Dialog formal als die An-
wendung einer Technik des Fragens und Antwortens beschrie-
ben werden vgl. DL 2,106; 3,48.
45
10 Lac. ind. G.
 Titel 44. 45. 46. 47. 48. 4 9
Daß in DL 5,29 auf unsern Titel angespielt wird, ist möglich
und sogar wahrscheinlich, aber nicht beweisbar (Vgl. noch Alex.
Aphr. In Top. p. 520,5-8 ed. Wallies).
Das Problem als solches ist in die erhaltenen Pragmatien einge-
gangen. Vor allem müssen Top. 8, dazu Top. 9 (= Soph. El.),
Anal. Post. 1,12 und Teile von Metaph. Γ 4 in einem qualifi-
zierten Verhältnis zu unserem Titel stehen. In jedem Falle reprä-
sentiert unser Titel den Schlußpunkt einer Tradition, die noch
um einiges über Piaton zurückreicht; dies ist auch daran zu er-
kennen, daß vor allem Top. 8 rein technisch angelegt ist. Das
Ziel ist nicht, durch das Gespräch ein όμολογειν über die
Wahrheit herzustellen, sondern als Fragender oder als Ant-
wortender das Gespräch so zu lenken, daß man den Partner
überspielt und schließlich schachmatt setzt.
Ein anderes Problem ist es, ob die Charakterisierung der aristo-
telischen Methode als ein 'in utramque partem disputare' bei
Cicero (De fin. 5,10; Tuse. disp. 2,9) mit diesem Text etwas
zu tun hat.
45. Περί κινήσεως α'
Eine Notwendigkeit, diesen und den nachfolgenden Titel in
einen einzigen zusammenzuziehen (so Moraux, Düring) besteht
nicht.
Zum Titel vgl. unten Nr. 115 und:
Theophrast DL 5,44: Περί κινήσεως α' β' γ '
5,49: Περί κινήσεως α' β'
Straton bei Simpl. In Ar. Phys. p. 916,13 D.: Περί κινήσεως
Zur Thematik ist heranzuziehen Phys. 5—7. In einem Teil der
Überlieferung haben diese drei Bücher den besonderen Titel
Περί κινήσεως α' β' γ'. Von ihrem Kontext heben sie sich ab
durch die starke Abstraktheit ihrer Argumentation und durch
das fast völlige Fehlen von Diskussionen älterer Theorien; die
einzige Ausnahme sind die zenonischen Aporien 239 b 5 ff. (vgl.
233 a 21 ff.). Es charakterisiert Aristoteles und den Peripatos,
daß er gegen Piaton und gegen Demokrit versucht hat, die
Bewegung als das zentrale Phänomen des erfahrbaren Kosmos
(vgl. auch Coel. 268 b 14 ff.) rational in den Griff zu bekommen.
Zweifellos kam dies auch in dem Dialog Nr. 3 zum Ausdruck.
Welche unter den zahlreichen Problemen in unserem Titel ver-
handelt wurden, können wir nicht wissen.
46. Προτάσεις α'
Zum Titel vgl. Nr. 34, 47, 67. Zur Bedeutung des Titels s. die
Bemerkungen zu Nr. 34.
Die Absolutsetzung des Titels ist hier genau so unbedenklich wie
in Nr. 42,48,56,64,65 oder bei Theophrast DL 5,47: Λύσεις α'
und 5,49: 'Επιχειρημάτων α' β' Indiziert ist damit, daß es bei
solchen Sammlungen nicht auf die Sachen als solche ankommt,
sondern auf die an vielen verschiedenen Sachen aufweisbare
Methode. Es sind gerade Titel dieses Typus, an denen die zu-
weilen schon bei Piaton spürbare Spannung zwischen der Er-
forschung von Sachen und der bloßen γυμνασία des Denkens
sich konkretisiert.
369
47. Προτάσεις εριστικοί α'
Zu προτάσεις vgl. Nr. 34, 46, 67 zu έριστικαί vgl. Nr. 27, 28.
Die Vermutung, daß Nr. 47 und 28 näher zusammengehören,
liegt nahe, ist aber unbeweisbar.
48. Συλλογισμοί α'
Zum Titel vgl. Nr. 56,57, ferner:
io Theophrast DL 5,42: Περί αναλύσεως συλλογισμών α'
5,45: Περί συλλογισμών λύσεως α'
5,47: Περί κρίσεως συλλογισμών α'
5,50: Συλλογισμών α' (so abzutrennen)
Der ursprünglich im praktisch ökonomischen Kalkulieren behei-
matete term, techn. wird zuerst von Aristoteles für ein bestimm-
15 tes logisch transparentes und zwingendes Beweisverfahren be-
nutzt. Die allgemeine Theorie davon in Anal, priora 1; außer-
halb des Organon und einiger Stellen von Metaph. und Rhet.
erscheinen συλλογίζεσθαι und συλλογισμός in den Pragma-
tien nur überaus selten.
Der Titel lehrt wie bei Nr. 42, 46 u.a., daß es sich um eine
20 ungegliederte Sammlung handelte, bei der es auf die An-
wendungsmöglichkeiten einer bestimmten wissenschaftlichen
Methode ankam und nicht auf die besonderen, mit Hilfe der
Methode zu erzielenden Resultate.
25
49. Προτέρων αναλυτικών α' β' γ' δ' ε'
γ' ζ' η'θ'
Mit diesem und dem nachfolgenden Titel gelangen wir zu einem
Knäuel von Problemen, den wir mit den uns verfügbaren Mitteln
nicht entwirren können. Gegeben sind drei Titelpaare. I. Unser
30
Paar (Nr. 49, 50), in dem die 'Αναλυτικά πρότερα 9 Bücher
umfaßten, die 'Αναλυτικά ύστερα μεγάλα 2 Bücher. II. Das
in den Pragmatien erhaltene: "Αναλυτικά πρότερα in 2 Büchern,
'Αναλυτικά ϋστερα in 2 Büchern. III. Theophrast DL 5,42:
'Αναλυτικά πρότερα in 3 Büchern, 'Αναλυτικά ϋστερα in
7 Büchern.
35
Unerklärt ist erstens der Sinn von προτερα/υστερα in diesem
besonderen Zusammenhang; daß er nur ein systematischer sein
kann, liegt auf der Hand, doch fehlt jeder Hinweis, der weiter-
helfen könnte. Die Bezeichnung μεγάλα wird man zweitens
gerne mit dem Titel der erhaltenen MM zusammenbringen. Da-
mit ist indessen nichts erreicht, da wir auch nicht wissen, was der
40
Titel der MM eigentlich besagen soll. Der Umstand, daß jedes
der beiden Bücher der MM umfangreicher ist als irgend ein
einzelnes Buch unter den 10 Büchern der NE, reicht zur Er-
klärung schwerlich aus; und so bleibt auch die Hypothese von
Moraux und Düring, der Titel Nr. 49 sei identisch mit den uns
45 erhaltenen Anal, priora mit dem Unterschied, daß der Text ur-
sprünglich in 9 Büchern aufgeteilt gewesen sei (von denen
evidentermaßen jedes an Umfang bedeutend kleiner gewesen
sein müßte als die beiden Bücher unserer Anal, priora) unbe-
370 Titel 49. 50. 51
weisbar und unwahrscheinlich. Zum mindesten müßte gezeigt
werden, daß es möglich ist, unsern Text der Anal, priora sinnvoll
in 9 ungefähr gleich lange Teile zu zertrennen.
Grundsätzlich wird man an die Identität von Titeln unseres
Verzeichnisses mit Texten aus dem erhaltenen Corpus nur dort
glauben, wo hinreichende Gründe vorliegen, sie anzunehmen.
Fehlen solche, so muß man sich methodisch damit begnügen, ei-
nen wie immer zu artikulierenden thematischen Zusammenhang
zu supponieren.
Zum Titel vgl. außer den genannten zwei Titeln Theophrasts:
Theophrast DL 5,42: Περί άναλύσεως συλλογισμών α'
5,42: 'Αναλυτικών έπιτομή α'
Eudemos bei Alex. Aphr. In Top. p. 131,14 ff. Wallies: 'Αναλυτι-
κά
Aristoteles selbst zitiert gelegentlich seine 'Αναλυτικά (vgl. Bo-
nitz 102 a 30-40), verwendet aber den Begriff άναλύειν,
άνάλυσις, αναλυτικός erstaunlich selten; zum mindesten geht
aus der Verwendung in den Pragmatien nicht schlüssig hervor,
was gerade diesen Begriff tauglich machte, einen bestimmten
Komplex von Untersuchungen zusammenfassend zu charakteri-
sieren.
50. 'Αναλυτικών ύστέρων μεγάλων α' β'
Zu den Problemen dieses Titels vgl. zu Nr. 49. Die Identität
unseres Titels mit den erhaltenen Anal. post, ist unbeweisbar
und unwahrscheinlich.
51. Περί προβλημάτων α'
Zum Titel vgl. Nr. 121,124, ferner: Theophrast DL 5,45:
Προβλημάτων συναγωγής α' β' γ' δ' ε'
5,47: Προβλήματα πολιτικά, φυσικά, έρωτικά, ήθικά α'
5,48: Προβλημάτων συναγωγής α'
Περί [των] προβλημάτων φυσικών α'
Vgl. weiterhin (a) die in Frg. 713 ff. faßbare Sammlung der
προβλήματα des Aristoteles, (b) die im Corpus Aristotelicum
erhaltene Sammlung von 38 Büchern προβλήματα φυσικά (zu
der als teilweise später Nachtrag die sog. „Problemata inedita"
kommen), c) die in der Vita Marciana Ζ. 2 6 - 2 8 ed. G. erwähn-
ten: ιατρικά προβλήματα (Nr. 110?), φυσικά προβλήματα
in 70 Büchern, οπτικά προβλήματα (nr. 114?) und μηχανικά
προβλήματα (Nr. 123?)
Die Form des Titels indiziert, daß es sich nicht um eine sach-
bezogene Sammlung von Problemata handelt, sondern um eine
methodische Untersuchung der verschiedenen Typen von Pro-
blemata. Dies führt in die Nähe von Top. 101 b 13-36, 104 b
1—17, 105 bl9—25 (wo allerdings die πρότασις diejenige Form
hat, die in den vorangehenden Stellen das πρόβλημα hatte).
Frg. 112 bestätigt dies, da dort neben den διαλεκτικά προβλή-
ματα, von denen die genannten Stellen sprechen, auch anders-
artige φυσικά προβλήματα angenommen werden.
Die wenigen Belege in den Pragmatien außerhalb von Anal, und
Top. haben es sowohl mit διαλεκτικά προβλήματα (Pol.
1268 b 25-28, 1284 b 3 bezogen auf 1283 b 3 5 - 3 9 ) wie mit
φυσικά προβλήματα (Gen. anim. 724 a 5-7,746 b 16-19,
auch Phys. 213 b 2 - 4 ) zu tun.
5
112
Alexander Aphr. In Top. p. 62,14-63,19 ed. Wallies (CAGII, 1)
ίο Τί μέν ούν έστι συλλογισμός, εϊρηκε. περί
δέ έπαγωγής όλίγον προελθών έρεί, έπειδή τοις
διαλεκτικοίς οίκεία και ή δι' έπαγωγής πίστις·
τό γάρ πιθανόν έχει, ού μάλιστα ό διαλεκτικός
στοχάζεται, ότι δέ ταύτα μόνα γένη των προ-
15 βλημάτων, δι' έπαγωγής δεικνύοιτο αν, εί
έκαστον πρόβλημα κα'ι έκάστην πρότασιν προ-
χειριζόμενοι ζητοίημεν άπό τίνος έστίν ού γάρ
έν άλλψ τινί εύρεθειεν αν προβλήματι παρά τα
προειρημένα. τά μέν γάρ τοιαύτα προβλήματα:
'πότερον ó χρόνος κίνησίς έστιν ούρανοϋ ή οΰ;'
όρικόν ζητείται γάρ εί όρος του χρόνου ó
άποδεδομένος λόγος· τό δέ: 'πότερον τό
άγαθόν έν ούσίςι ή οΰ;' γενικόν ζητείται γάρ εί
τού άγαθοϋ γένος ή ούσία ή οΰ- τό δέ: 'πότε-
ρον τφ πυρί μόνφ ή άνω κίνησις κατά φύσιν ή
οΰ;' περί Ιδίου τήν ζήτησιν έχει- τό δέ: 'πότερον
τό πϋρ άνω κινείται ή οΰ;' περί συμβεβηκότος-
ζητείται γαρ εί ύπάρχει αύτφ τό κινεισθαι άνω.
όμοίως δέ τούτοις έστι κα'ι πάν πρόβλημα
λαμβάνοντας δεικνύναι ύπό τι τούτων öv των
γενών, ώς δέ τά προβλήματα, και αί προτάσεις·
ή γάρ διαφορά αύτών, ώς είπε, κατά μόνον
τόν της έκφοράς τρόπον, καί ή μέν δι' έπα-
γωγής δείξις τού μόνα είναι τά προειρημένα
τέσσαρα γένη τών προβλημάτων τοιαύτη.
Έπιζητήσαι δ' άν τις ύπό τί γένος τών προ-
βλημάτων ύπαχθήσεται τα τοιαύτα προβλήμα-
τα: 'δια τί ή λίθος ή μαγνήτις λεγομένη έλκει
τόν σίδηρον;' καί: 'τίς φύσις μαντικών ύδάτων;'·
δοκεΐ γαρ μηδέν! τών κειμένων ύπάγεσθαι
ταύτα, ή ούδέ διαλεκτικά προβλήματα ταύτα;
περί δέ τούτων ó λόγος, καί τούτων αί διαι-
ρέσεις. τά γάρ διαλεκτικά προβλήματα ϊσα καί
τά αύτά ταΐς προτάσεσιν αύται δέ ήσαν έρωτή-
σεις άντιφάσεως- καί τών τοιούτων προβλη-
μάτων τε καί προτάσεων ή διαφορά κατά τόν
τρόπον, ώσπερ ούν ού διαλεκτική έρώτησίς
 Titel 51. 52. 53
έστι: 'τί έστιν άνθρωπος;' οϋτως ούδέ διαλεκτι-
κόν πρόβλημα το: 'τίς φύσις μαντικών ύδάτων;'
έπεί ούν μηδέ τήν άρχήν προτάσεις τά οϋτω
λεγόμενα, δια τί τόδε ή τί έστι τόδε, ούδ' άν
διαλεκτικά εϊη προβλήματα, άλλά έστι τά οϋτω
προβαλλόμενα φυσικά προβλήματα, ώς καΐ έν
τφ Περί προβλημάτων εΐρηκεν ών γάρ φυσικών
όντων τά αϊτια άγνοείται, ταύτα φυσικά προ-
βλήματα. γίνεται μέν ούν καί διαλεκτικά προ-
βλήματα περί φυσικών, ώσπερ ούν καί περί
ήθικών τε καί λογικών, άλλά τά μέν έκείνως
έχοντα διαλεκτικά, τά δέ οϋτως φυσικά, καί εϊη
άν διαλεκτικά προβλήματα πάντα άναγόμενα
εις τήν ζήτησιν τοΰ τε: 'ότι έστι' καί τού: 'εί
έστιν', ά έστι δύο τών τεσσάρων, ών είπεν άρ-
χόμενος του δευτέρου τών 'Αναλυτικών τών
υστέρων- τό γάρ: 'δΓ ö τι έστί' καί: 'τί έστιν' ού
διαλεκτικά προβλήματα.
52. Μ ε θ ο δ ι κ ά α ' β ' γ ' δ ' ε ' ς ' ζ ' η '
Zum Titel vgl. Nr. 81.
Zitiert wird der Text von Aristoteles selbst Rhet. 1356 b 19 (die
seit Vahlen übliche Kombination mit Top. 105 a 16 und 157 a 18
scheitert daran, daß 1. wenige Zeilen zuvor in 1356 b 13 die
Τοπικά ausdrücklich zitiert werden und 2. daß Rhet. 1356 b 1 8 -
25 und Top. 105 a 16-19, bzw. 157 a 1 8 - 2 1 sich nur partiell
zur Deckung bringen lassen).
Es ist auch methodisch unzulässig, durch allgemeine Verdächti-
gungen die Zitate DL 5,29 (dazu Dion. Hal. Ep. Amm. p. 263,20
und 266,12 Us.-Rad.) und Frg. 113 ausmanövrieren zu wollen.
Der Verlust dieses Titels ist besonders schwerwiegend, da die
(unvollständigen) Belege bei Bonitz 449 b 43—450 a 34 einer-
seits eine relativ breite Streuung im Gebrauch des Wortes
μέθοδος, andererseits eine befremdliche Vielfalt der Bedeu-
tungen des Wortes zeigen. Unser Titel dürfte sich u.a. darum
bemüht haben, die maßgebenden Bedeutungen von μ έ θ ο δ ο ς
festzulegen und zu ordnen. Die Frage nach der Beziehung dieser
Dinge zum μέθοδος-Begriff der hellenistischen Medizin
und Rhetorik ist hier nicht zu erörtern.
113
Simplicius In Categ. p. 64,29-65,13 ed. Kalbfl. (CAG VIII)
Έπιζητοΰσιν δέ καί τά άρθρα πού ταχθή-
σεται. καί περί τούτων δέ ó αύτός λόγος· καί
γάρ ταύτα οίον σύνδεσμοι είσιν τά γένη προσ- 45
13 φυσικά] ήθικά A 16 ser. Wall.: ώς ABD: ä a 18
δι" δ τι] διά τί Rose, sed διότι Arist. 1. c.
371
σημαίνοντες τό τε άρρεν καί τό θήλυ άορίστως·
ού γάρ τί έστιν δηλοϋσιν, διό καί άόριστα καλεί-
ται παρά τίνων. άλλ' αϊ άποφάσεις καί αί
5 στερήσεις αϊ τε διάφοροι τών φημάτων έγ-
κλίσεις έν τίνι ταχθήσονται; ή πρός τούτο
αύτός 'Αριστοτέλης έν τοις ύπομνήμασιν άπ-
εκρίνατο- καί γάρ έν τοις Μεθοδικοις και έν
ταϊς Διαιρέσεσιν καί έν έτέρψ ύπομνήματι ού
ίο έπιγραφή Τά περί τήν λέξιν, όπερ εί καί τισιν
ού δοκεΐ γνήσιον 'Αριστοτέλους, άλλά τινός
έστι πάντως τών άπό τής σχολής, έν τούτοις
προθείς τάς κατηγορίας έπάγει "λέγω δέ ταύ-
τας σύν ταϊς πτώσεσιν αύτών" ήτοι έγκλίσεσιν,
is ταϊς τε άποφάσεσιν καί ταις στερήσεσιν καί τοις
άορίστοις ( . . . ) συνέταξεν αύτών τήν δι-
δασκαλίαν. έστιν ούν τό άνυποδετειν τής αύ-
τής κατηγορίας, ής καί τό ύποδεδέσθαι -
καθόλου γάρ έν τούτω έχουσαι τό είναι
20 άποφάσεις καί αί στερήσεις έν τφ τά όντα
άναιρεϊν εΐκότως έπ' έκεΐνα άναπέμπονται, έν
οίς αί έξεις είσίν καί αϊ καταφάσεις.
25 53. Περί τ ο ΰ β ε λ τ ί ο ν ο ς α'
Der Titel scheint sonst nirgends belegt zu sein. Er muß die
Frage behandelt haben, unter welchen Gesichtspunkten ein Ziel
des Handelns oder ein Gegenstand des Erkennens „besser" ge-
nannt werden kann als ein anderer. Es ist ein Sonderfall der
30 allgemeinen Frage nach dem Mehr oder Weniger an irgend-
einer Qualifikation in einer Vielheit.
Die besondere Frage unseres Titels ist thematisiert in Top.
116 a 1 - 1 1 8 b 39 (= 3,1-3). Daß dieser Text, eine in sich ge-
schlossene, wenn auch nur mangelhaft geordnete Liste von Ge-
sichtspunkten, mit unserm Titel zusammenhängt und eine Vor-
35 stellung davon gibt, wie das Buch ungefähr ausgesehen hat, ist
anzunehmen. Den nächsten Schritt zu gehen und geradezu zu
behaupten, er sei mit unserm Titel identisch, empfiehlt sich
aus grundsätzlichen Überlegungen nicht. Unser Corpus Aristo-
telicum ist ein planmäßig aufgebautes, auf ein gewisses Gleich-
gewicht aller Teile bedachtes Ganzes, nicht einfach eine zu-
40
sammengestückte Kollektion von einigen Dutzend Monogra-
phien. Anders gesagt dürfte ein selbständiger Titel Περί τοΰ
βελτίονος kaum darauf verzichtet haben, seine Fragestellung
zu begründen und aus der Liste bestimmte Folgerungen zu
ziehen. Abermals anders gesagt läßt sich zeigen, daß der uns
vorliegende Text von Top. 3 , 1 - 3 schon erhebliche Spuren der
Unordnung aufweist, die in einem anzusetzenden ursprüng-
16 lac. ind. G.
372 Titel 53. Περί τής Ιδέας
lichen Text noch nicht vorhanden gewesen sein können. Schon
die ursprüngliche Monographie muß also Überarbeitungen er-
fahren haben, und als sie schließlich in das Corpus integriert
wurde, fand nochmals eine Überarbeitung statt mit dem Ziele,
den Text einigermaßen an seine Umgebung anzupassen.
54. Περί τ ή ς ι δ έ α ς α'
Dieser Titel gehört zu den umstrittensten des Verzeichnisses.
Er erscheint, was in diesem Zusammenhang wichtig ist, in der-
selben Form im Verzeichnis des Hesychios Nr. 45.
Dem stehen gegenüber: 1. Frg. 114, 115, 116, in denen zwei
Bücher Περί εΙδών zitiert werden, 2. Frg. 117, das ein Werk
Περί Ιδεών mit unbestimmter Buchzahl (wahrscheinlich mehr
als einem Buch) zitiert, 3. Frg. 118, 119, die gewichtigsten
Zeugnisse, die ein erstes, zweites und viertes Buch Περί Ιδεών
zitieren, 4. Die nur arabisch überlieferte Liste des Ptolemaios,
die unter Nr. 15 ein Werk Περί εΙδών in drei Büchern anzufüh-
ren scheint.
Es liegen also mehrere Titel und mehrere Umfangsangaben vor.
Dieser Befund ist umso merkwürdiger, als es sich in jedem Falle
um denjenigen Textkomplex handeln wird, der wie kein anderer
ausdrücklich und frontal den Kern der platonischen Philosophie,
die Ideenlehre, angegriffen hat, also die entscheidenden Belege
für den Lehrgegensatz zwischen Piaton und Aristoteles zu lie-
fern geeignet war. Zweifellos hat die Doxographie diesen Kom-
plex in erster Linie im Auge, wo sie von den Polemiken des
Aristoteles gegen die Ideenlehre spricht: Cicero, Acad. 1,33;
Plut. mor. 1115 BC; Attikos bei Eus. Praep. Ev. 1 5 , 1 3 , 1 - 5 ;
Proklos b. Philop. De aet. mundi p. 31,17 ff Rabe.
Eine befriedigende Erklärung der Titel- und Umfangsvarianten
hat sich bisher nicht finden lassen. Lag eine und dieselbe Schrift
unter mehreren Titeln und in verschiedenen Bucheinteilungen
vor oder gab es mehrere Schriften bzw. mehrere Fassungen der
aristotelischen Diskussion über die Ideenlehre? Jede dieser
Hypothesen kann mit guten Gründen verteidigt werden.
Vom Aufbau derjenigen Fassung, die Alex. Aphr. wohl noch
direkt benutzt hat, gibt das umfangreiche Frg. 118 einigen Be-
griff. Die Argumente Piatons für die Existenz von Ιδέαι, von
denen in den Dialogen zumeist nur in Andeutungen und impli-
cite die Rede ist, waren schulmäßig aufgereiht und Punkt für
Punkt widerlegt. Eine historische Ableitung der Doktrin Piatons
in der Art von Metaph. A 6 und M 4,1078 b 12—31 mag voraus-
gegangen sein (doch möchte man etwas dieser Art auch im
Dialog Nr. 3 vermuten). Noch völlig unerklärt ist die Ver-
wendung der 1. Ps. Plur. bei Aristoteles selber Metaph. 990 b 9,
11,18, 991 b 3(!), 7.
Den hellenistischen Jahrhunderten galt diese Widerlegung wohl
als schlüssig und endgültig. Erst die in der frühen Kaiserzeit
allmählich einsetzende Neuorientierung der Philosophie ließ
Zweifel daran entstehen, ob Aristoteles den eigentlichen Inten-
tionen Piatons gerecht geworden war. Hier aufgeführt sind nur
diejenigen Texte, die den Titel ausdrücklich nennen, dazu die
Hauptstelle bei Aristoteles selbst, die sich zweifellos auf den
Titel bezieht, dagegen nicht die zahlreichen anderen Passagen,
die es mit demselben Problem zu tun haben; dies schon darum
nicht, weil die Abgrenzung von Nr. 3 und 20 nicht immer leicht
ist. Dagegen berücksichtigt ein Anhang die wichtigsten Text-
varianten der antiken Kommentare.
Zum Titel vgl. noch
Xenokrates D L 4,12: Περί εΙδών α'
4,13: Περί γενών καΐ εΙδών α'
dazu Speusippos DL 4,5: Περί γενών καί εΙδών
(so abzutrennen)
Theophrast D L 5,43: Περί εΙδών α' β'
Herakleides Pont. DL 5,88: Περί εΙδών α'
114
[Alexander Aphr.] In Metaph. p. 8 3 6 , 2 0 - 8 3 7 , 9 ed. Hayduck
(CAG I) (ad 1093 b 21)
p. 1 0 9 3 b 2 1 "Ετι ο ύ χ ol έ ν τ ο ι ς ε ϊ δ ε σ ι ν
ά ρ ι θ μ ο ί αίτιοι των ά ρ μ ο ν ι κ ώ ν καί τών
τοιούτων.
Τούτο είς τους είδητικούς άριθμούς μόνους
άπέρριττται, οΰς φασιν άσυμβλήτους έχειν
μονάδας, και δια τοϋτο διαφοράν δείκνυσθαι
καί έπί των ϊσων. ή γάρ αύτοτριάς, φασίν, ούχ
έστιν όπερ τό τρίτον μέρος τής αύτοεννεάδος,
ούδέ τό ήμισυ τής αύτοεξάδος. εί τοίνυν τοιού-
τοι εΐσιν οί είδητικοί άριθμοί, ούκ άν εΐεν αίτιοι
τών άρμονιών έν γάρ ταις συμφωνίαις οϊ τε
όμόφωνοι φθόγγοι ϊσοι είσί, καί ή νήτη διπλασία
τής ύπάτης έπιτέταται, καί όλως ό δ' τοΰ όκτώ
ήμισυς καί του τρία έπίτριτος, ώς άν άδιαφό-
ρων ούσών τών έν αύτοΐς μονάδων, συλλογί-
ζεται ου ν οϋτως: οί είδητικοί άριθμοί δια-
φόρους έχουσι μονάδας· οί συνιστάντες τάς
άρμονίας άριθμοί ούκ έχουσι διαφόρους μονά-
δας· ούκ αρα οί είδητικοί άριθμοί συνιστασι
τάς άρμονίας· ώστε εϊ τις αύτούς δια τοϋτο
είναι λέγει, ψευδώς λέγει.
Ταϋτα ειπών συμπεραίνεται τόν σύμπαντα
λόγον λέγων "τά μέν ούν συμβαίνοντα" τοις
είδητικούς άριθμούς ποιοϋσι καί τοις χωριστά
τά μαθηματικά τιθεμένοις καί αϊτια τών φυσι-
κών λέγουσι τά φηθέντα έστί, "και έτι πλείω
τούτων συναχθείη", τά Περί τών εΙδών γρα-
φέντα αύτφ δύο βιβλία, άλλα όντα παρά τό Μ
43 συναχθείη. αίνίττεται δέ διά τούτου τά περί τών εΙδών
scr. F, fort, recte
 Περί της ιδέας
και Ν, και έκτός της Μετά τά φυσικά συντάξεως,
και έοικε, φησί, τεκμήριον καί πίστις Ικανή είναι
του μή είναι χωριστά τα μαθηματικά των αισθη-
τών μηδέ πολλψ μάλλον αϊτια των τηδε τό πολ-
λά κακοπαθείν αύτούς περί τήν γένεσιν αύτών
καί τό κατασκευάσαι ως είσι, μή δυνηθήναι δέ
τοϋτο ποιήσαι, μηδέ συνείρειν καί άκολουθείν
καί αίτιας άποδιδόναι έφ' έκάστου των άπορου-
μένων καί έπαγομένων αύτοίς, μηδέ λύειν τάς
έπαγομένας αύτοίς ένστάσεις προς ä äv εϊπωσι
ύπέρ των ειδών καί τών άλλων άπάντων.
115
Syrianus In Metaph. p. 120,33-121,9 ed. Kroll (CAG VI, 1)
(ad 1080 a 9)
Ότι μέν ούδέν τούτων πλέον ειπείν έχει
πρός τήν τών εΙδών ύπόθεσιν, δηλοί καί τό
πρώτον ταύτης της πραγματείας βιβλίον καί τά
Περί τών ειδών αύτφ πεπραγματευμένα δύο 2ο
βιβλία- σχεδόν γάρ αύτά ταύτα πανταχού τά
έπιχειρημάτια μεταφέρων καί ποτέ μέν αύτά
κατακερματίζων καί ύποδιαιρών, ποτέ δέ συν-
τομώτερον άπαγγέλλων πειράται τούς πρεσβυ-
τέρους έαυτοϋ φιλοσόφους εύθύνειν. άτι δέ 25
κάν πολλαπλασιασθώσι τοιούτοι όντες ol έπι-
χειρηματικοί τόποι, πόρρω τής περί τών θείων
έπιστήμης ύποφέρονται περί έαυτούς καλιν-
δούμενοι, οΐμαι μή λεληθέναι τούς άγχινου-
στέρους. άλλ' έπειδή μεταβαίνειν έπαγγέλλε- 3ο
ται καί έπί τήν τών άριθμών ύπόθεσιν, ύπισχ-
νούμενος άπελέγξαι τούς ούσίαν αύτοις άπο-
φέροντας νοητήν, ϊδωμεν καί τά πρός τους
άριθμούς τάνδρός έπιχειρήματα.
116
Syrianus In Metaph. p. 195,2-19 ed. Kroll (CAG VI. 1) (ad
1093 b 24)
Έγώ δέ τεκμήρον άν ποιησαίμην τού κάλ- 4ο
λίστα και άριστα καί άνελεγκτότατα πεφιλο-
σοφηκέναι τούς θείους έκείνους άνδρας τόντέ
δεινότατον όντα καί γονιμώτατον τών ίστορη-
θέντων [συγγραφέων] οϋτω μέν κακοπαθήσαι
44 συγγραφέων del. Us.
373
περί τάς άντιλογίας τάς πρός αύτούς, μηδέν δέ
ούχ ότι νικητικόν άλλ' ούδέ πιθανόν είρηκέναι,
μάλλον δέ ούδέ όλως τι πρός αύτούς είρηκέ-
ναι, άλλά τά πλείστα μέν έτέραις ύποθέσεσι
5 χρήσασθαι μηδέν προσηκούσαις τη τών πρε-
σβυτέρων πραγματείςι, ένιαχοϋ δέ λέγειν τι
πρός τάληθές αύτών δόγμα προθέμενον παρά
θύρας άπηντηκέναι.
Ταϋτά έστιν ά έν τούτοις άντιλέγει ταις τών
ίο Πυθαγορείων καί Πλατωνικών άνδρών θεωρίαις
ó 'Αριστοτέλης· ά δή περιέχει καί τά έν τφ μεί-
ζονι τών Α φηθέντα, ώς καί ó ύπομνηματιστής
'Αλέξανδρος ύπεσημήνατο - διό καί ήμείς τού-
τοις έπιστήσαντες ούδ' έκεΐνα παραλελοιπέναι
νομίζομεν ού μήν ούδ' όσα έν τοις Περί είδών
15
δύο βιβλίοις πρός αύτούς εϊρηκε- σχεδόν γάρ
κάκεΐ τά αύτά ταύτα άνακυκλοι, ώστε εΐκότως
δια τών αύτών άν εϊη καί ή πρός έκεΐνα άπάν-
τησις. ήμείς μέν oüv τοις έφόροις της φιλοσο-
φίας θεοις εύξάμενοι τόν λόγον καταπαύσο-
μεν πολλών δέ φηθέντων έφ' έκάτερα λόγων
κρατοίη τής τών έντυγχανόντων διανοίας τά
άληθέστερα καί θεοφιλέστερα.
117
Schol. in Dionys. Thrac., p. 116. 1 3 - 1 6 ed. Hilgard.
Ίστέον δέ ότι οί όροι τών καθόλου καί άε'ι
μενόντων είσίν, ώς και 'Αριστοτέλης ε'ίρηκεν έν
τοις Περί Ιδεών ά πρός τάς Πλάτωνος ιδέας
έστίν αύτφ πεποιημένα. τά μέν μερικά πάντα
μεταβάλλουσι καί ούδέποτε ώσαύτως έχουσι,
τά δέ καθόλου άτρεπτα καί άίδιά έστιν.
35
118,1
Aristot. Metaph. 990 a 3 3 - 9 9 1 b 9 ed. Jaeger
Περί μέν ούν τών Πυθαγορείων άφείσθω τά
νύν (ίκανόν γάρ αύτών άψασθαι τοσούτον)· οί
δέ τάς Ιδέας τιθέμενοι πρώτον μέν ζητούντες
τωνδί τών όντων λαβείν τάς αιτίας έτερα τού-
τοις ϊσα τόν άριθμόν έκόμισαν, ώσπερ εϊ τις
άριθμήσαι βουλόμενος έλαττόνων μέν όντων
2 ούδέ Us.: ούδέν C 9 Τοσαϋτα coni. Us.
374 Περί τής ιδέας
οϊοιτο μή δυνήσεσθαι, πλείω δε ποιήσας άρι-
θμοίη· σχεδόν γάρ ϊσα ή ούκ έλάττω έστί τά
εϊδη τούτοις περί ών ζητούντες τάς αίτιας έκ
τούτων έπ' έκεΐνα προήλθονκαθ' έκαστον γαρ
όμώνυμόν τι έστι [και παρά τάς ούσίας] των τε
άλλων ών έστιν ëv έπί πολλών, (καί παρά τάς
ούσίας,) καί έπί τοΐσδε καί έπί τοις άϊδίοις.
"Ετι δέ καθ' οϋς τρόπους δείκνυμεν ότι έστι
τα εϊδη, κατ' ούθένα φαίνεται τούτων έξ ένίων
μέν γαρ ούκ άνάγκη γίγνεσθαι συλλογισμόν, έξ
ένίων δε καί ούχ ών οίόμεθα τούτων εϊδη γίγ-
νεται. κατά τε γαρ τους λόγους τούς έκ τών
έπιστημών εϊδη έσται πάντων άσων έπιστήμαί
είσι, καί κατά τό ëv έπί πολλών και τών άπο-
φάσεων, κατά δέ τό νοειν τι φθαρέντος τών
φθαρτών φάντασμα γάρ τι τούτων έστιν.
Έτι δέ οί άκριβέστεροι τών λόγων oi μέν τών
πρός τι ποιούσιν ιδέας, ών οϋ φαμεν είναι καθ'
αύτό γένος, οί δέ τόν τρίτον άνθρωπον λέγου-
σιν. άλως τε άναιρούσιν οί περί τών ειδών λόγοι
ά μάλλον είναι βουλόμεθα [οί λέγοντες εϊδη]
του τάς Ιδέας είναι· συμβαίνει γαρ μή είναι τήν
δυάδα πρώτην άλλά τόν άριθμόν, καί τό πρός
τι τοϋ καθ" αύτό, καί πάνθ' όσα τινές άκολου-
θήσαντες ταϊς περί τών ιδεών δόξαις ήναν-
τιώθησαν ταΐς άρχαΐς.
Έτι κατά μέν τήν ύπόληψιν καθ' ήν είναί
φαμεν τάς ιδέας ού μόνον τών ούσιών έσται
εϊδη άλλά πολλών καί έτέρων (καί γάρ τό νόημα
ëv ού μόνον περί τάς ούσίας άλλά καί κατά τών
άλλων έστί, καί έπιστήμαί ού μόνον της ούσίας
είσίν άλλά και έτέρων, καί άλλα δέ μυρία συμ-
βαίνει τοιαύτα)· κατά δέ τό άναγκαιον καί τάς
δόξας τάς περί αύτών, εί έστι μεθεκτά τά εϊδη,
τών ούσιών άναγκαιον Ιδέας είναι μόνον, ού γάρ
κατά συμβεβηκός μετέχονται άλλά δει ταύτη
5 post έ σ τ ι pr. interpungunt Bekker, Bonitz qui τ ε omittunt et
ώ ν legunt. post ούσίας interp. Ross, qui τ ε bene defendit, sed
ώ ν omittit. oratio turbata est. τ ε magnam habet auctoritatem sed
καί ei correspondens abest, quod latere putat Jaeger in και παρά
ουσίας, quae verba transposuit post πολλών ubi melius qua-
drant. in margine olim extitisse videntur, postea falso loco in
textum recepta sunt. 8 δείκνυμεν E A l Asci: δείκνυται
Ab M 18 φασιν M 21 βουλόμεθα Ε.: βούλονται
A b Alp M 19 ol . . . εϊδη secl. Blass ut ex M 1079 a 14
intnisum
έκάστου μετέχειν ή μή καθ' ύποκειμένου λέγε-
ται (λέγω δ' οίον, εϊ τι αύτοδιπλασίου μετέχει,
τούτο και άϊδίου μετέχει, άλλά κατά συμ-
βεβηκός· συμβέβηκε γάρ τφ διπλασίψ άϊδίψ
s είναι), ώστ' έσται ούσία τά εϊδη- ταύτά δέ
ένταΰθα ούσίαν σημαίνει κάκεϊ- ή τί έσται τό
είναι φάναι τι παρά ταύτα, τό ëv έπί πολλών;
και εί μέν ταύτά είδος τών ίδεών καί τών μετε-
χόντων, έσται τι κοινόν (τί γάρ μάλλον έπί τών
ίο φθαρτών δυάδων, καί τών πολλών μέν άϊδίων
δέ, τό δυάς ëv καί ταύτόν, ή έπί τ' αύτής και
τής τινός;) εί δέ μή τά αύτά είδος, όμώνυμα άν
εϊη, καί άμοιον ώσπερ άν εϊ τις κάλοι άνθρω-
πον τόν τε Καλλίαν καί τό ξύλον, μηδεμίαν
is κοινωνίαν έπιβλέψας αύτών.
Πάντων δέ μάλιστα διαπορήσειεν άν τις τί
ποτε συμβάλλεται τά εϊδη τοις άϊδίοις τών
αισθητών ή τοις γιγνομένοις καί φθειρομένοις-
οΰτε γάρ κινήσεως ούτε μεταβολής ούδεμιάς
20 έστιν αϊτια αύτοις. άλλά μήν οΰτε πρός τήν έπι-
στήμην ούθέν βοηθεΐ τήν τών άλλων (ούδέ γάρ
ούσία έκεϊνα τούτων έν τούτοις γάρ άν ήν),
οΰτε είς τό είναι, μή ένυπάρχοντά γε τοις με-
τέχουσιν οϋτω μέν γάρ άν ϊσως αϊτια δόξειεν
25 είναι ώς τό (αύτό) λευκόν μεμιγμένον τφ
λευκφ- άλλ' ούτος μέν ó λόγος λίαν εύκίνητος,
öv 'Αναξαγόρας μέν πρώτος, Εϋδοξος δ' ύστε-
ρον και άλλοι τινές έλεγον (φφδιον γάρ συν-
αγαγειν πολλά καί άδύνατα πρός τήν τοιαύτην
30 δόξαν)· άλλά μήν ούδ' έκ τών είδών έστί τάλλα
κατ' ούθένα τρόπον τών είωθότων λέγεσθαι.
Τό δέ λέγειν παραδείγματα αύτά είναι καί
μετέχειν αύτών τάλλα κενολογειν έστί καί
μεταφοράς λέγειν ποιητικός, τί γάρ έστι τό
35 έργαζόμενον πρός τάς ιδέας άποβλέπον; έν-
δέχεταί τε και είναι καί γίγνεσθαι άμοιον
ότιούν καί μή είκαζόμενον πρός έκεΐνο, ώστε
καί άντος Σωκράτους καί μή άντος γένοιτ' άν
οίος Σωκράτης- όμοίως δέ δήλον άτι κάν εί ήν ó
40 Σωκράτης άΐδιος. έσται τε πλείω παραδείγματα
τού αύτοΰ, ώστε και εϊδη, οίον τοΰ άνθρώπου
τά ζφον καί τό δίπουν, άμα δέ καί τό αύτο-
άνθρωπος. έτι ού μόνον τών αίσθητών παρα-
δείγματα τά εϊδη άλλά και αύτών, οίον τό
45
5 ούσίας vel ούσιών Bonitz 25 add. G. 37 ό τ ψ ο ϋ ν
Richards
 Περί της ιδέας
γένος, ώς γένος ειδών ώστε τό αύτό έσται
παράδειγμα καί εΐκών.
"Ετι δόξειεν άν άδύνατον είναι χωρίς τήν
ούσίαν καί ού ή ούσία- ώστε πώς άν αί ίδέαι
ούσίαι τών πραγμάτων ούσαι χωρίς εΐεν; έν δέ
τφ Φαίδωνι οϋτω λέγεται, ώς καί του είναι καί
τοϋ γίγνεσθαι αϊτια τα εϊδη έστίν καίτοι τών
ειδών όντων όμως ού γίγνεται τα μετέχοντα αν
μή ή τό κινήσον, καί πολλά γίγνεται έτερα, οίον
οίκία καί δακτύλιος, ών οϋ φαμεν εϊδη είναι-
ώστε δήλον ότι ένδέχεται καί τάλλα και είναι
καί γίγνεσθαι δια τοιαύτας αίτιας οίας καί τα
φηθέντα νϋν.
118,2
Aristot. Metaph. 1078 b 3 0 - 1 0 8 0 a 11 ed. Jaeger
'Αλλ' ό μέν Σωκράτης τα καθόλου ού χωρι-
στά έποίει ούδέ τούς όρισμούς - οί δ' έχώρισαν,
καί τα τοιαύτα τών όντων Ιδέας προσηγόρευ-
σαν, ώστε συνέβαινεν αύτοίς σχεδόν τφ αύτφ
λόγψ πάντων ίδέας είναι τών καθόλου λεγο-
μένων, καί παραπλήσιον ώσπερ αν εϊ τις άρι-
θμήσαι βουλόμενος έλαττόνων μέν όντων
οϊοιτο μή δυνήσεσθαι, πλείω δέ ποιήσας άρι-
θμοίη· πλείω γάρ έστι τών καθ' έκαστα αισθη-
τών ώς ειπείν τά εϊδη, περί ών ζητούντες τάς
αιτίας έκ τούτων έκεΐ προήλθον καθ' έκαστον
[τε] γαρ όμώνυμον έστι [καί παρά τάς ούσίας]
τών τ ε άλλων (ών) έν έστιν έπΐ πολλών (καί
παρά τάς ούσίας), και έπί τοισδε καί έπί τοις
άϊδίοις. έτι καθ' οϋς τρόπους δείκνυται ότι έστι
τά εϊδη, κατ' ούθένα φαίνεται τούτων έξ ένίων
μέν γάρ ούκ άνάγκη γίγνεσθαι συλλογισμόν, έξ
ένίων δέ καί ούχ ών οϊονται τούτων εϊδη γίγ-
νεται. κατά τε γάρ τους λόγους τούς έκ τών
6 λέγομεν ALp Asel, an recte? cf. 1033b27! 29 τε om.
A, seel. Jaeger τι post όμώνυμον add. Α κ α ί . . . 29
ούσίας post πολλών transposuit Jaeger; κ α ί . . . ούσίας gram-
matice correspondent verbis τών τε άλλων, idem error in A
quod alter liber ex altero correctus est 30 ών ex A add.
Jaeger 32 δείκνυμεν et 35 οΐόμεθα lib. A, eodem
modo Ar. in M mutavit pr. pers. plur. libri A 1079 a 12, 14, 20;
1080 a 6
375
έπιστημών έσται εϊδη πάντων όσων έπιστήμαι
είσίν, καί κατά τό έν έπί πολλών καί τών άπο-
φάσεων, κατά δέ τό νοείν τι φθαρέντος τών
φθαρτών φάντασμα γάρ τι τούτων έστιν.
5 "Ετι δέ οί άκριβέστατοι τών λόγων οί μέν τών
πρός τι ποιοϋσιν ιδέας, ών οϋ φασιν είναι καθ'
αύτό γένος, οί δέ τόν τρίτον άνθρωπον λέγου-
σιν. όλως τ ε άναιροΰσιν οί περί τών ειδών λόγοι
ά μάλλον βούλονται είναι οί λέγοντες εϊδη τοϋ
ίο τάς ίδέας είναι· συμβαίνει γάρ μή είναι πρώτον
τήν δυάδα άλλα τόν άριθμόν, καί τούτου τό
πρός τι καί τοϋτο τοϋ καθ' αύτό, καί πάνθ' όσα
τινές άκολουθήσαντες ταϊς περί τών ειδών
δόξαις ήναντιώθησαν ταΐς άρχαϊς.
15 "Ετι κατά μέν τήν ύπόληψιν καθ' ήν φασιν
είναι τάς ίδέας ού μόνον τών ούσιών έσονται
εϊδη άλλά καί άλλων πολλών (τό γάρ νόημα έν
ού μόνον περί τάς ούσίας άλλά καί κατά μή
ούσιών έστί, καί έπιστήμαι ού μόνον της ούσίας
2ο είσί). συμβαίνει δέ καί άλλα μυρία τοιαύτα -
κατά δέ τό άναγκαΐον καί τάς δόξας τάς περί
αύτών, εί έστι μεθεκτά τά εϊδη, τών ούσιών
άναγκαϊον ίδέας είναι μόνον- ού γάρ κατά συμ-
βεβηκός μετέχονται άλλά δεϊ ταύτη έκάστου
25 μετέχειν ή μή καθ' ύποκειμένου λέγονται (λέγω
δ' οίον, εϊ τι αύτοϋ διπλασίου μετέχει, τοϋτο
καί άϊδίου μετέχει, άλλά κατά συμβεβηκός -
συμβέβηκε γάρ τφ διπλασίψ άϊδίψ είναι), ώστε
έσται ούσία τά εϊδη - ταύτα δ' ένταύθα ούσίαν
3ο σημαίνει κάκεΓ ή τί έσται τό είναι φάναι τι παρά
ταύτα, τό έν έπί πολλών; καί εί μέν ταύτό είδος
τών ιδεών καί τών μετεχόντων, έσται τι κοινόν
(τί γάρ μάλλον έπί τών φθαρτών δύαδων, καί
τών δυάδων τών πολλών μέν άϊδίων δέ, τό δυάς
35 (είναι) έν καί ταύτόν, ή έπ' αύτής καί τής
τινός;) εί δέ μή τό αύτό είδος, όμώνυμα αν
εϊη, καί όμοιον ώσπερ άν εϊ τις καλοί άνθρωπον
τόν τ ε Καλλίαν καί τό ξύλον, μηδεμίαν κοινω-
νίαν έπιβλέψας αύτών.
Εί δέ τά μέν άλλα τούς κοινούς λόγους
έφαρμόττειν θήσομεν τοις εϊδεσιν, οίον έπ'
15 φαμεν Α 17 καί τό πρός τι τοϋ καθ' αύτό ex Α
Christ 19 είσί A Bonitz: έσονται codd. 28 ούσία
codd. et Α: ούσίας vel potius ούσιών Bonitz; cf. 16, 18,
22 35 είναι ex A suppl. Jaeger
376
αύτόν τον κύκλον σχήμα έπίπεδον καί τα λοιπά
μέρη του λόγου, το δ' ö έστι προστεθήσεται,
σκοπεϊν δει μή κενόν ή τοϋτο παντελώς, τίνι
[τε] γαρ προστεθήσεται, τφ μέσψ ή τφ έπιπέδψ
ή πάσιν; πάντα γάρ τά έν τή ούσίςι ίδέαι, οίον τό
ζφον καί τό δίπουν έτι δήλον ότι άνάγκη αύτό
είναί τι, ώσπερ τό έπίπεδον, (καί) φύσιν τινά ή
πάσιν ένυπάρξει τοις εϊδεσιν ώς γένος.
Πάντων δέ μάλιστα διαπορήσειεν αν τις
τί ποτε συμβάλλονται τά εϊδη ή τοις άϊδίοις των
αισθητών ή τοις γιγνομένοις καί [τοις] φθειρο-
μένοις. οϋτε γαρ κινήσεώς έστιν οΰτε μετα-
βολής ούδεμιάς αίτια αύτοΐς. άλλά μήν οϋτε
πρός τήν έπιστήμην ούθέν βοηθεί τήν άλλων
(ούδέ γαρ ούσία έκεΐνα τούτων έν τούτοις γάρ
άν ήν), οϋτ' εις τό είναι, μή ένυπάρχοντά γε
τοις μετέχουσιν οϋτω μέν γάρ ϊσως αϊτια δό-
ξειεν άν είναι ώς τό (αύτό) λευκον μεμιγμένον
τφ λευκφ· άλλά ούτος μέν ό λόγος λίαν εύκίνη-
τος, öv 'Αναξαγόρας μέν πρότερος Εϋδοξος δέ
ύστερος έλεγε διαπορών και έτεροι τίνες (φά-
διον γάρ πολλά συναγαγειν καί άδύνατα πρός
τήν τοιαύτην δόξαν)· άλλά μήν ούδέ έκ τών
ειδών έστί τάλλα κατ' ούθένα τρόπον τών
είωθότων λέγεσθαι.
Τό δέ λέγειν παραδείγματα είναι καί μετέχειν
αύτών τά άλλα κενολογείν έστί καί μεταφοράς
λέγειν ποιητικός, τί γάρ έστι τό έργαζόμενον
πρός τάς ιδέας άποβλέπον; ένδέχεταί τε καί
είναι καί γίγνεσθαι ότιοϋν και μή είκαζόμενον,
ώστε και οντος Σωκράτους καί μή οντος γένοιτ'
άν οιος Σωκράτης· όμοίως δέ δήλον ότι καν εί
ήν ó Σωκράτης άΐδιος. έσται τε πλείω παρα-
δείγματα τοϋ αύτοϋ, ώστε καί εϊδη, οίον τού
άνθρωπου τό ζφον καί τό δίπουν, άμα δέ και
αύτοάνθρωπος. έτι ού μόνον τών αισθητών
παραδείγματα τά εϊδη άλλά καί αύτών, οιον τό
γένος τών ώς γένους ειδών ώστε τό αύτό
έσται παράδειγμα καί είκών.
"Ετι δόξειεν άν άδύνατον χωρίς είναι τήν
ούσίαν καί où ή ούσία- ώστε πώς άν αί ίδέαι
1.2 ö έστι Shorey: ού έστί codd. 3 τε in ras. om. E Al c, secl.
Jaeger 7 καί suppl. Jaeger 11 τοις om. A Syr, secl.
Bonitz 13 οϋτε et 15 ούδέ Bonitz: ούδέ et ούδέ
codd. et A 32 εί ex A Bonitz: ε'ίη Π A b
Περί της ιδέας
ούσίαι τών πραγμάτων ούσαι χωρίς εΐεν; έν δέ
τφ Φαίδωνι τούτον λέγεται τόν τρόπον, ώς και
τού είναι καί του γίγνεσθαι αϊτια τά είδη έστίν
καίτοι τών ειδών όντων όμως ού γίγνεται άν
s μή ή τό κινήσον, καί πολλά γίγνεται έτερα, οιον
οίκία καί δακτύλιος, ων οΰ φασιν είναι εϊδη·
ώστε δήλον ότι ένδέχεταί κάκεϊνα, ώ φασίν
Ιδέας είναι, και είναι και γίγνεσθαι διά τοιαύτας
αιτίας οϊας καί τά φηθέντα vüv, άλλ' ού διά τά
ίο εϊδη. άλλά περί μέν τών Ιδεών καί τούτον τον
τρόπον καί διά λογικωτέρων και άκριβεστέρων
λόγων έστι πολλά συναγαγειν όμοια τοϊς τεθε-
ωρημένοις.
15
118,3
Alexander Aphr. In Metaph. p. 78,4-89,7 ed. Hayduck ( C A G
I) (ad 990 a 34)
Πειράται δέ δεικνύναι ότι ούδείς τών λόγων
20 τών εις κατασκευήν τών ίδεών φερομένων
είναι δείκνυσιν Ιδέας, οί μέν γάρ αύτών οϋτε
συλλογίζονται οϋτε συνάγουσι τό προκείμε-
νον, πρός τφ καί ών μή βούλονται ιδέας είναι,
και τούτων τίθεσθαι- οί δέ καί δοκούντες
25
4 γίνεται τά μετέχοντα Α 6 φαμεν Α 11 διά
λογικωτέρων Π A b: διαλεκτικωτέρων E 2 Frg. 118,3 altera
recensio 4 - 2 5 διό και κοινοποιείται τό δόγμα' τού
30 Πλατωνικού γάρ ήν καί αύτός άκροατηρίου. κατ' ούδένα
ούν τρόπον άποδείξεως τών δεικνύντων τάς Ιδέας δεί-
κνυται δτι είσίν αύται, τινές γάρ λόγοι ψευδείς είσι καί ού
δεικνύουσιν δτι είσίν ίδέαι, ών ούδέ μνημονεύει, έστι δέ
πρώτος μέν ó λέγων, εί έστιν άληθές, είσίν Ιδέαι" τών γάρ
ένταύθα ούδέν άληθές. δεύτερος δέ εί έστι μνήμη, ε Ieri ν
35 ίδέαι' ή γαρ μνήμη τοϋ μένοντος' όεΐ δέ τά ένταύθα. τρίτος
δτι ó άριθμός τών δντων έστί, τα δέ ένταύθα μή δντα, έστιν
άρα ό άριθμός τών Ιδεών, τέταρτος δτι οί όρισμοί τών
όντων είσί, τά δέ ένταύθα μή δντα, είσίν άρα ίδέαι- εΐπερ
καί όρισμοί και άριθμός έστι. οί τοιούτοι λόγοι ψευδείς τέ
είσι καί ούδέν δεικνύντες, ( ώ ς ) έσήμανεν ειπών " έ ξ ένίων
40 μέν γάρ ούκ άνάγκη γίνεσθαι συλλογισμόν, έξ ένίων δέ καί
ούχ ών οίόμεθα, τούτων είδη γίγνεται"· τουτέστιν έκ τίνων
δέ λόγων τών κατασκευαζόντων τάς ιδέας ού μόνον
δείκνυται δτι είσίν ίδέαι, άλλά καί κατασκευάζεται έξ αύτών
ιδέας καί ών πραγμάτων ούκ έλεγον είναι Ιδέας, οίον τών
τεχνητών (τούτο γάρ έσήμανεν ειπών "εϊδη έσται πάντων
45 όσων έπιστήμαί είσι"), καί τών άποφάσεων καί τών φθαρ-
τών, Ö ϊσον άν ε'ίη ( τ φ ) τών μή όντων είναι, καί τών πρός
τι- τούτων δέ Ιδέας ούκ έλεγον' άλλ' ούδέ τών κακών
 Περί της ιδέας
συλλογίζεσθαί τι περί Ιδεών ούκ έκφεύγουσι
ών ού βούλονται είναι ίδέας, καί τούτων κατα-
σκευάζειν ού γαρ ώς άλλων πάντη όντων των
άσυλλογίστως έρωτωμένων, άλλων δέ των
κατασκευαζόντων ίδέας καί ών ού βούλονται
λέγειν, άλλ' άτι των αύτών λόγων οί μέν κατ'
άμφω ήμάρτηνται, οί δέ πάντως καθ' έτερον, ή
τινας των λεγομένων λόγων ύπ' αύτών ώς
τέλειον ψευδείς καί μηδέν δεικνύντας αιτιάται,
οίος εϊη άν ό λέγων, εΐ έστι τι τάληθές, εϊη άν
τα εϊδη- τών γαρ ένταϋθα ούδέν άληθές- καί εΐ
μνήμη έστιν, έστι τά εϊδη- ή γαρ μνήμη τοϋ
μένοντος· καί ό τον άριθμόν όντος είναι λέγων,
ταύτα δέ ούκ όντα- εί δέ, τών εΙδών έστιν άρα
τά εϊδη· όμοίως και ò τούς όρισμούς τών όντων
είναι λέγων, τούτων δέ μηδέν είναι, οί δέ τοιού-
τοι λόγοι ψευδείς τε καί τό δέον ούδέν δει-
κνύντες, διό τών μέν τοιούτων ούδενός μνη-
μονεύει νϋν,. εύθύνει δέ τινας τών δοκούντων
τι δεικνύναι, καί πρώτόν γε τόν άπό τών έπι-
στημών τάς ίδέας κατασκευάζοντα. εί δέ αύτοί
οί λόγοι οί ύπέρ αύτών λεγόμενοι εις κατα-
σκευήν τών ίδεών είσι τοιούτοι ώς ή μή συλ-
λογίζεσθαί τό προκείμενον ή άλλων τινών
ίδέας είσάγειν και μή ών βούλονται, ούδέν
έξωθεν άλλων δει λόγων, άλλ' αϋταρκες πρός
άναίρεσιν τοϋ δόγματος τό τήν άσθένειαν
δειξαι τών λεγομένων.
ρ. 990 b 11 Κατά τε γ ά ρ τ ο ύ ς λ ό γ ο υ ς τ ο υ ς
έκ τών έ π ι σ τ η μ ώ ν ε ϊ δ η έσται π ά ν τ ω ν
άσων έ π ι σ τ ή μ α ί είσιν.
Πλεοναχώς μέν ταΐς έπιστήμαις πρός τήν
τών ίδεών κατασκευήν προσεχρήσαντο. ώς έν 35
τφ πρώτψ Περί Ιδεών λέγει1 ών δέ νύν μνημο-
νεύειν έοικε λόγων, είσί τοιούτοι, εί πάσα έπι-
34—37 01 άπό τών έπιστημών όρμώμενοι λόγοι καί κατα-
σκευάζοντες είναι Ιδέας πλεοναχώς μέν λαμβάνονται' ών
δέ νϋν μνημονεύει εΙσΙν ούτοι b 2 - 5 καθ' έκαστα,
οίον ό γεωμέτρης πρός έν τι τρίγωνον καί ού πρός τόδε τι
τό καταγεγραμμένο ν, καί όμοίως αϊ άλλα ι έπιστήμαί, έτερόν
τι άν εϊη καθ' έκάστην αύτών παρά τά αίσθητά άΐδιον καί
παράδειγμα b 5 - 8 τοϋτο δ' άν εϊη ή Ιδέα. πάλιν ών
έστιν έπιστήμη, ταύτα έστι' άλλα δέ ταύτα παρά τά καθ'
έκαστα- τά γάρ καθ' έκαστα άπειρα καί άόριστα b8-
10 ώρισμένων είσί' ταύτα άρα εΐεν άν αϊ Ιδέαι b 12-
30 καί εί ό γεωμέτρης ού τούδε τού συμμέτρου ή τούδε
377
στήμη πρός έν τι και τό αύτό έπαναφέρουσα
ποιεί τό αύτής έργον καί πρός ούδέν τών καθ'
έκαστον, εϊη άν τι άλλο καθ' έκάστην παρά τά
αίσθητά άΐδιον καί παράδειγμα τών καθ' έκάσ-
s την έπιστήμην γινομένων, τοιούτον δέ ή ιδέα.
έτι ών έπιστήμαί είσι, ταύτα έστιν άλλων δέ
τίνων παρά τά καθ' έκαστά είσιν αί έπιστήμαί"
ταύτα γάρ άπειρά τε καί άόριστα, αί δέ έπιστή-
μαί ώρισμένων έστιν άρα τινά παρά τά καθ'
ίο έκαστα, ταύτα δέ αί ίδέαι. έτι εί ή ιατρική ούκ
έστιν έπιστήμη τήσδε της ύγιείας άλλ' άπλώς
ύγιείας, έσται τις αύτοϋγίεια· καί εί ή γεω-
μετρία μή έστι τούδε τού ϊσου καί τούδε τού
συμμέτρου έπιστήμη άλλ' άπλώς ϊσου καί
is άπλώς συμμέτρου, έσται τι αύτόισον καί αύτο-
σύμμετρον, ταύτα δέ αί ίδέαι. οί δή τοιούτοι
λόγοι τό μέν προκείμενον ού δεικνύουσιν, ö
ήν τό ίδέας είναι, άλλα δεικνύουσι τό είναί
τινα παρά τά καθ' έκαστα καί αίσθητά. ού
2ο πάντως δέ, εϊ τινα έστιν ά είσι παρά τά καθ'
έκαστα, ταύτά είσιν ίδέαι- έστι γάρ παρά τά
καθ' έκαστα τά κοινά, ών φαμεν καί τάς έπιστή-
μας είναι, έτι τε τό καί τών ύπό τάς τέχνας
ίδέας είναι- καί γάρ πάσα τέχνη πρός έν τι
25 άναφέρει τά γιγνόμενα ύπ' αύτής, και ών είσιν
αί τέχναι, ταύτα έστι, καί άλλων τινών παρά τά
καθ' έκαστά είσιν αί τέχναι. καί ó ύστερος δέ,
πρός τφ μηδέ ούτος δεικνύναι τό είναι ίδέας,
και ών ού βούλονται ιδέας είναι κατασκευάζειν
30
ίδέας δόξει. εί γάρ διότι ή ίατρική μή έστι τήσδε
τής ύγιείας έπιστήμη άλλ' άπλώς ύγιείας, έστιν
αύτό τις ύγίεια, έσται καί έπί τών τεχνών
έκάστης. ού γάρ τού καθ' έκαστα ούδέ τούδέ
έστιν, άλλ' άπλώς έκείνου περί ö έστιν, οίον ή
τεκτονική άπλώς βάθρου άλλ' ού τούδε, καί
τού ϊσου έπιστήμην έχει, άλλά άπλώς ϊσου καί άπλώς
συμμέτρου, πρός ά τα άλλα άναφέρων άποδείκνυσι τάδε
τινά είναι' έστιν άρα τό αύτόισον καί (τό) αύτοσύμμετρον'
ταύτα άρα ίδέαι. τούτων ούν τών τριών λόγων οί δύο οί
40
πρώτοι ού δεικνύουσιν άτι είσίν Ιδέαι, άλλά άλλα τινά παρά
τά καθ' έκαστα, ούκ έξ άνάγκης δέ εί άλλα τινά παρά τά
καθ' έκαστά είσι, ταύτα Ιδέας είναι' έστι γάρ τά καθόλου,
ών φαμεν είναι τάς έπιστήμας. πρός τούτψ δέ δεικνύουσιν
ότι καί τών τεχνητών είσιν ίδέαι' πάσα γάρ τέχνη πρός έν
τι καί κοινόν άναφέρουσα ποιεί τά καθ' έκαστα, καί ών είσι
45
τέχναι, ταύτα έστιν, οίον τέχνη οικίας, καί έστιν οικία παρά
τάς καθ' έκαστα οικίας καί τρίτος δέ λόγος ούδέ αύτός
δείκνυσιν είναι ίδέας. εί γάρ διότι
378 Περί της ιδέας
άπλώς κλίνης άλλ' ού τήσδε- όμοίως και ή άν-
δριαντοποιητική καί γραφική και ή οίκοδομική
δέ και των άλλων έκάστη τεχνών έχει πρός τά
ύφ' έαυτήν. έσται άρα και των ύπό τάς τέχνας
έκάστου ιδέα, όπερ ού βούλονται.
p. 990b 13 Καί κατά το έν έπί π ο λ λ ώ ν καί
τών ά π ο φ ά σ ε ω ν .
Χρώνται καί τοιούτψ λόγφ εις κατασκευήν ίο
τών ίδεών. εί έκαστος τών πολλών άνθρώπων
άνθρωπός έστι καί τών ζφων ζφον καί έπί τών
άλλων όμοίως, καί ούκ έστιν έφ' έκάστου αύτών
αύτό αύτοϋ τι κατηγορούμενον, άλλ' έστι τι ö
και πάντων αύτών κατηγορείται ούδενί αύτών υ
ταύτόν öv, εϊη άν τι τούτων παρά τά καθ' έκαστα
όντα öv κεχωρισμένον αύτών άΐδιον άεί γάρ
όμοίως κατηγορείται πάντων τών κατ' άριθμόν
άλλασσομένων. ö δέ έν έστιν έπί πολλοίς
κεχωρισμένον τε αύτών καί άΐδιον, τοϋτ' έστιν 2ο
Ιδέα- είσίν άρα Ιδέαι. τούτόν φησι τόν λόγον
κατασκευάζειν Ιδέας καί τών άποφάσεων καί
τών μή όντων, και γάρ ή άπόφασις κατά πολλών
375 b 31-376 a 5 άπλώς ύγείας έστίν, αύτούγεία τις έσται,
άλλά καί ών ού βούλονται είναι Ιδέας, κατασκευάζει Ιδέας
είναι' έκάστη γάρ τών τεχνών ού τοϋ καθ' έκαστα ούδέ
τοϋδε έστΙ τέχνη, άλλ' άπλώς έκείνου, περί ö έστι, οίον
τεκτονική άπλώς βάθρου καί άπλώς κλίνης, καί ή ύφαντική
ωσαύτως και ή άνδριαντοποιητική κα'ι ή γραφική, καί άπλώς
πάσα τέχνη του καθόλου καί où τοϋδέ τινός έστι τέχνη' ή
γαρ άν έν σχήμα καί μέτρον κλίνης καί βάθρου έποίει' νυν
δέ ποιεί πολλά διαφέροντα καί τοϊς σχήμασι καί τοις
μεγέθεσιν. εϊδη άρα οΐ τοιούτοι λόγοι καί ών ούκ έβούλοντο
είναι Ιδέας (κατασκευάζουσιν) 376 a 10-20 ήν δέ τις
καί τοιούτος λόγος κατασκευάζων είναι Ιδέας, εί έκαστος
τών άνθρώπων άνθρωπός έστι και τών 'ίππος κα'ι τών άλλων
όμοίως καί ούδέν τι τούτων αύτό έαυτοϋ κατηγορείται,
άλλά άλλο τι κατά τούτων ούδενί τούτων τό αύτό δν άλλ'
έτερον άϊδίως πάντων τών έξαλλαττομένων κατ' άριθμόν
κατηγορούμενον, έτερον τι öv ή (αν εϊη καί) κεχωρισμένον.
ö δέ έν έστιν έπί πολλών καί κεχωρισμένον αύτών καί άΐ-
διον 22-23 κατασκευάζειν ότι είσί καί τών άποφάσεων
Ιδέαι' καί γάρ ή άπόφασις b 1 ή αύτή ούσα κατά τε
όντων καί μή b 3 - 4 ούκ άνθρωπος άληθεύεται και
κατά τού ίππου καί κατά τού κυνός καί πάντων b io-
l i άνθρωπον όντων τε κα'ι μή όντων' κατά τε γάρ ξύλου
και λίθου καί κατά Ιπποκενταύρου καί κατά χιμαίρης κα'ι
άπλώς τών άνυποστάτων κα'ι αύτού τού μηδαμή μηδαμώς
κατηγορείται μία καί ή αύτή καί κατά μή όντων,
κα'ι ούδεν'ι τών καθ' ών άληθεύεταί έστιν ή
αύτή. τό γάρ "ούκ άνθρωπος" κατηγορείται μέν
κα'ι καθ' ϊππου και κυνός καί πάντων τών παρά
s τον άνθρωπον, καί δια τοϋτό έστιν έν έπί πολ-
λών καί ούδενί τών καθ' ών κατηγορείται ταύτόν
έστιν. έτι άεί μένει κατά τών όμοιων όμοίως
άληθευόμενον τό γάρ "ού μουσικόν" κατά πολ-
λών άληθεύεται (πάντων γάρ τών μή μουσικών),
όμοίως καί τών ούκ άνθρώπων τό "ούκ άνθ-
ρωπος"· ώστε είσί καί τών άποφάσεων Ιδέαι.
όπερ έστιν άτοπον πώς γάρ άν εϊη τού μή είναι
ίδέα; εί γάρ τοϋτό τις παραδέξεται, τών γε
άνομογενών καί πάντη διαφερόντων έσται μία
ίδέα, γραμμής, άν οϋτω τύχη, καί άνθρώπου-
ούχ 'ίπποι γάρ ταύτα πάντα, έτι έσται καί τών
άπειρων μία ίδέα. άλλά και τού πρώτου καί τοϋ
δευτέρου - ού ξύλον γάρ ö τε άνθρωπος καί τό
ζφον, ών τό μέν πρώτον τό δέ δεύτερον, ών
οϋτε γένη οϋτε ιδέας έβούλοντο είναι, δήλον
δέ ότι ούδέ ούτος ό λόγος Ιδέας είναι συλ-
λογίζεται, άλλά δεικνύναι βούλεται καί αύτός
άλλο είναι τό κοινώς κατηγορούμενον τών καθ'
έκαστα ών κατηγορείται, έτι αύτοί οί βουλό-
μενοι δεικνύναι ότι έν τι τό κοινώς κατηγο-
ρούμενον έστι πλειόνων κα'ι τοϋτό έστιν ίδέα,
άπό τών άποφάσεων αύτό κατασκευάζουσιν. εί
γάρ ó πλειόνων τι άποφάσκων πρός έν τι έπα-
ναφέρων άποφήσει (ό γάρ λέγων άνθρωπος
ούκ έστι λευκός, ϊππος ούκ έστι (λευκός), ού
καθ' έκαστον αύτών ϊδιόν τι άποφάσκει, άλλά
πρός έν τι τήν άναφοράν ποιούμενος τό λευκόν
άποφάσκει τό αύτό πάντων), κα'ι ό καταφάσκων
άν πλειόνων τό αύτό ού καθ' έκαστον άλλο,
άλλά έν τι άν εϊη ö καταφάσκει, οιον τόν άν-
θρωπον κατά τήν πρός έν τι κα'ι ταύτόν άνα-
φοράν όμοίως γάρ ώς ή άπόφασις καί ή κατά-
φασις. έστιν άρα τι öv άλλο παρά τό έν τοις
αίσθητοϊς, ö αϊτιόν έστι τής άληθοϋς έπί
πλειόνων τε κα'ι τής κοινής καταφάσεως, κα'ι
τοϋτό έστιν ή ίδέα. τούτον δή τόν λόγον φησίν
όντος, καί όμοίως έπί πάντων άληθεύεται' είσίν άρα κα'ι τών
άποφάσεων Ιδέαι
19-20 πρός δέ τούτψ καί ών ούκ έβούλοντο Ιδέας είναι'
τοϋ γάρ πρώτου καί δευτέρου Ιδέαν ούκ έλεγον είναι
 Περί της ιδέας
ού μόνον των καταφασκομένων άλλά καί τών
άποφασκομένων ιδέας ποιείν ομοίως γαρ έν
άμφοτέροις το εν.
5
p. 990b 14 Κ α τ ά δ έ τό ν ο ε ί ν τι φ θ α ρ έ ν τ ο ς
τών φ θ α ρ τ ώ ν φ ά ν τ α σ μ α γ ά ρ τ ι τ ο ύ τ ω ν
εστίν.
Ό λόγος ό άπό τοΰ νοείν κατασκευάζων τό
είναι Ιδέας τοιούτος έστιν. (εί) έπειδάν νοώμεν
10
άνθρωπο ν ή πεζό ν ή ζφον, τών όντων τέ τι
νοούμεν καί ούδέν τών καθ' εκαστον (καί γάρ
φθαρέντων τούτων μένει ή αύτή έννοια), δήλον
ώς εστί παρά τά καθ' έκαστα καί αισθητά, ö καί
όντων έκείνων καί μή όντων νοούμεν où γάρ
15
δή μή όν τι νοούμεν τότε. τούτο δέ ειδός τε
καί ιδέα έστίν. φησί δή τούτον τόν λόγον καί
τών φθειρομένων τε καί έφθαρμένων καί όλως
τών καθ' εκαστά τε καί φθαρτών ιδέας κατα-
σκευάζειν, οιον Σωκράτους, Πλάτωνος- καί γάρ
20
τούτους νοούμεν καί φαντασίαν αύτών φυλάσ-
σομεν καί μηκέτι όντων σώζομεν φάντασμα
γάρ τι καί τών μηκέτι όντων, άλλα και τά μηδ'
όλως όντα νοούμεν, ώς ίπποκένταυρον, χίμαι-
ραν ώστε ούδέ ό τοιούτος λόγος ιδέας είναι
25
συλλογίζεται.
12 φθαρέντων τών καθέκαστα ούδέν ήττον ή έννοια μένει
τών τοιούτων 14-16 ού γάρ δή τό μή δν νοούμεν
τότε. τούτο δέ ούδέν άν είη έτερον ή ή Ιδέα άφθαρτος
ούσα. φησιν ούν 'Αριστοτέλης δτι κατά τούτον τόν λό-
γον . 21 γάρ τι τών μηκέτι όντων σώζομεν Ιδέα
δν είη. άλλά . 24 ante Ιδέας add. ό άπό τοΰ
νοειν 377 b 6-378 a 30 ών κατά πλειόνων τι κατη-
γορείται ή όμωνύμως κατηγορείται, καί ε[ συνωνύμως,
ή κυρίως έκεινο λέγεται είναι τά καθ' ών κατηγορείται,
οίον άνθρωποι Καλλίας καί Θεαίτητος, καθ' ών ό άνθρωπος
κατηγορείται, ή ού κυρίως λέγεται είναι έκεινο τά
καθ' ών κατηγορείται, ώς όταν τών είκόνων Σωκράτους
καί Πλάτωνος τό άνθρωπος κατηγορήται' ού κυρίως γάρ αϊ
είκόνες Σωκράτους καί Πλάτωνος άνθρωποι λέγονται, ή
όμωνύμως, ώς όταν τό καθ' ού κατηγορείται τό μέν κυρίως
λέγεται έκεινο τό κατηγορούμενον, τό δ' ού κυρίως, οίον
δταν ό Σωκράτης καί ή Σωκράτους είκών άνθρωπος λέγη-
ται. τό γοϋν αύτόισον κατηγορείται κατά τών αίσθητών
ίσων, καί λέγονται ταύτα αύτόισα. ή όμωνύμως ή συνωνύ-
μως άρα. συνωνύμως μέν καί κυρίως αύτόισα ούκ άν
φηθείεν" τό γάρ αύτόισον τό άληθώς ίσον σημαίνει" φεϊ δέ
τό ποσόν άεί τών αίσθητών τών ίσων. άλλ' ούδέ όμωνύμως
αύτόισα λεχθείεν, ώστε είναι τό μέν κυρίως τό δ' ού κυρίως,
379
ρ. 990 b 15 Έ τ ι δέ οί ά κ ρ ι β έ σ τ ε ρ ο ι τών
λ ό γ ω ν οί μέν τών π ρ ό ς τ ι π ο ι ο ύ σ ι ν ι δ έ α ς ,
ών ού φ α μ ε ν ε ί ν α ι καθ' α ύ τ ό γ έ ν ο ς , οί δ έ
τόν τρίτον άνθρωπον λέγουσιν.
Ό μέν καί τών πρός τι κατασκευάζων ιδέας
λόγος τοιούτος έστιν. έφ' ώνταύτόν τι πλειόνων
κατηγορείται μή όμωνύμως, άλλ' ώς μίαν τινά
δηλούν φύσιν, ήτοι τφ κυρίως τό ύπό τοΰ
κατηγορουμένου σημαινόμενον είναι ταύτα
άληθεύεται κατ' αύτών, ώς όταν άνθρωπον
λέγωμεν Σωκράτην καί Πλάτωνα, ή τφ εικόνας
αύτά είναι τών άληθινών, ώς έπΐ τών γεγραμ-
μένων όταν τόν άνθρωπον κατηγορώμεν (δη-
λούμεν γάρ έπ' έκείνων τάς τών άνθρώπων
εικόνας τήν αύτήν τινα φύσιν έπί πάντων
σημαίνοντες), ή ώς τό μέν αύτών όν τό πα-
ράδειγμα, τά δέ εικόνας, ώς εί άνθρώπους Σω-
κράτη τε καί τάς εικόνας αύτού λέγοιμεν. κατ-
ηγορούμεν δέ τών ένταύθα τό ϊσον αύτό
όμωνύμως αύτών κατηγορούμενον ούτε γάρ ό
αύτός πάσιν αύτοίς έφαρμόζει λόγος, ούτε τά
άληθώς ϊσα σημαίνομεν κινείται γάρ τό ποσόν
έν τοις αίσθητοίς καί μεταβάλλει συνεχώς καί
ούκ εστίν άφωρισμένον. άλλ' ούδέ άκριβώς τόν
τού ϊσου λόγον άναδεχόμενον τών ένταύθά
έστί τι. άλλά μήν άλλ' ούδέ ώς τό μέν παρά-
δειγμα αύτών τό δέ εικόνα- ούδέν γάρ μάλλον
καί τό μέν ώς παράδειγμα θατέρου τών ϊσων, τό δ' ώς
είκών' τί γάρ μάλλον τούτο έκείνου παράδειγμα, έκεινο δέ
είκών, έπεί κατ' άμφω τό ποσόν όμοίως (bel. λείπεται οϋν τό
αύτόισον κατηγορεϊσθαι αύτών συνωνύμως ού κυρίως δέ'
τό γοϋν αύτόισον ού τώνδε τών ϊσων τών αίσθητών κυρίως
κατηγορείται άλλά άλλου παρά ταύτα, ού εΙκόνες ώς όμοι-
ώματα τά τηδε είσίν ϊσα' τούτο δ' έστιν ή Ιδέα. φησίν ούν
δτι εί καί άκριβώς ούτος ό λόγος κατασκευάζει τάς Ιδέας
ώς ού καθόλου τι λέγων τό κατηγορούμενον, άλλ' ώς παρά-
δειγμα καθ' δ τά κατ' έκεινο λεγόμενά είσιν, άλλ' ούν πρός
τί γε Ιδέας ποιοϋσι (τό γάρ ϊσον έφ' ού νύν ό λόγος προέβη
τών πρός τί έστΓ πρός ϊσον γάρ τό ϊσον λέγεται), οί δέ τάς
Ιδέας είσάγοντες ούκ έβούλοντο ιδέας είναι τών πρός τι.
έτι καί άλλο τι έκ τοΰ τοιούτου λόγου άτοπον αύτοΐς συμ-
βαίνει τό τών αύτών πλείονας Ιδέας είναι' τό γάρ αύτόισον
αύτοΐσφ έστίν αύτόισον' εί γάρ μηδενί, ούδ' αύτόισον άν
είη. έτι καί τών άνισων Ιδέας ποιείν' πολλά γάρ καί κατ'
αύτούς τά άνισα, εί γάρ μή τών άνισων είσίν ίδέαι, ούδέ τών
ϊσων' εί δέ έκείνων, καί τούτων, καί έσονται τών στερήσεων
ίδέαι, δπερ άτοπον, εί χρή άτοπον είπεϊν τό άδύνατον
380 Περί της ιδέας
θάτερον θατέρου παράδειγμα ή είκών. ε[ δέ
και δέξαιτό τις μή όμώνυμον είναι τήν εικόνα
τφ παραδείγματι, άεί έπεται ταύτα τα ϊσα ώς
εικόνας είναι ϊσα τοΰ κυρίως και άληθώς ϊσου.
εΐ δέ τοϋτο, έστι τι αύτόισον καΐ κυρίως, πρός
ö τα ένθάδε ώς εικόνες γίνεται τε καΐ λέγεται
ϊσα, τοϋτο δέ έστιν ιδέα, παράδειγμα καί είκών
τοις πρός αύτό γινομένοις.
είς μεν oüv ούτος (ό) λόγος ó καί των πρός
τι κατασκευάζων ιδέας, δοκών έπιμελέστερον
καί άκριβέστερον και προσεχέστερον άπτεσθαι
τής δείξεως τών ιδεών, ούδέ γαρ τό κοινόν
είναί τι παρά τά καθ' έκαστα άπλώς ούτος ό
λόγος δοκεΐ δεικνύναι, ώσπερ οί πρό αύτοϋ,
άλλα τό παράδειγμά τι είναι τών ένταϋθα
όντων κυρίως ö v τοϋτο γαρ χαρακτηριστικόν
είναι δοκεΐ τών ιδεών μάλιστα, τούτον δή τον
λόγον φησί καί τών πρός τι (δέας κατασκευά-
ζειν. ή γοΰν δεϊξις ή νυν έπί τοΰ ϊσου προήλ-
θεν, ö έστι τών πρός τι- τών δέ πρός τι ούκ
έλεγον Ιδέας είναι δια τό τάς μέν ιδέας καθ'
αύτάς ύφεστάναι αύτοις ούσίας τινάς οϋοας,
τά δέ πρός τι έν τη πρός άλληλα σχέσει τό
είναι έχεIV. έτι δέ εΐ τό ϊσον ϊσψ ϊσον, πλείους
ίδέαι τοΰ ϊσου αν ειεν τό γαρ αύτόισον αύτοΐσφ
ϊσον εΐ γαρ μηδενΐ ϊσον, ούδέ ϊσον αν εϊη. έτι
δεήσει καί τών άνισων κατά τόν αύτόν λόγον
ιδέας είναι- όμοίως γάρ τών άντικειμένων
έσονται γε ή ούκ έσονται ίδέαι- τό δέ άνισον
όμολογεΐται και κατ' αύτούς έν πλείοσιν είναι.
πάλιν δέ έκοινοποίησε τήν δόξαν ώς πρός
οίκείαν ούσαν αύτήν λέγων, δια τοϋ ειπείν ών
οΰ φαμεν είναι καθ' αύτό γένος, γένος λέγων
άντί τοϋ ύπόστασιν καί φύσιν, εϊ γε τό πρός τι
παραφυάδι έοικεν, ώς έν άλλοις εΐπεν.
Ό δέ λόγος ó τόν τρίτον άνθρωπον είσάγων
τοιούτος, λέγουσι τά κοινώς κατηγορούμενα
36-378 b 12, 378 b 35-379 a 17 ΟΙ δέ τόν τρίτον άνθρωπον
λέγουσιν. - Ol τάς Ιδέας δεικνύντες λόγοι τρίτον είσάγου-
σιν άνθρωπον. έστι δέ ö λέγει τοιούτον, έπειδή τά όμοια
μετουσίςι τινός όμοια άλλήλοις είσί, τούτο έλεγον είναι
τήν Ιδέαν. όμοιος δέ ό αΙσθητός άνθρωπος τφ αύτοανθρώ-
πψ ήτοι τη Ιδέα' ούτοι ούν μετουσίςι τινός παρ' αύτούς
είσιν όμοιοι, καί έστιν ούτος τρίτος άνθρωπος' είς ό
αίσθητός. άλλος ή Ιδέα, καί έτερος ήγουν τρίτος πρός öv
άναφερόμενοι ούτοι όμοιοι λέγονται είναι πάλιν, έπεί τό
κατηγορούμενόν τίνων κοινώς έάν μή ταύτόν ή έκείνων
τών ούσιών κυρίως τε είναι τοιαύτα, καί ταύτα
είναι Ιδέας, έτι τά όμοια άλλήλοις τοΰ αύτού
τίνος μετουσίςι όμοια άλλήλοις είναι, ö κυρίως
έστί τούτο- καί τοϋτο είναι τήν Ιδέαν. άλλ' εί
5 τοϋτο, καί τό κατηγορούμενόν τίνων κοινώς,
αν μή ταύτόν ή έκείνων τινι ών κατηγορείται,
άλλο τί έστι παρ' έκεΐνα (διά τούτο γάρ γένος
ό αύτοάνθρωπος, ότι κατηγορούμενος τών
καθ' έκαστα ούδενί αύτών ήν ó αύτός), τρίτος
ίο άνθρωπος έσται τις παρά τε τόν καθ' έκαστα,
οίον Σωκράτη καί Πλάτωνα, καί παρά τήν Ιδέαν,
ήτις καί αύτή μία κατ' άριθμόν έστιν.
Ήν δέ τις λόγος ύπό τών σοφιστών λεγόμε-
νος τρίτον άνθρωπον είσάγων τοιούτος, εί λέ-
is γοντες "άνθρωπος περιπατεί" οϋτε τόν ώς
ιδέαν άνθρωπον περιπατείν λέγομεν (άκίνητος
γάρ έκείνη) οϋτε τών καθ' έκαστά τινα (πώς
γάρ öv μή γνωρίζομε ν; τό μέν γάρ άνθρωπον
περιπατείν γνωρίζομεν, τίς δέ τών καθ' έκαστά
2ο έστιν έφ' φ λέγομεν, ού γνωρίζομεν), άλλον
τινά παρά τούτους τρίτον άνθρωπον λέγομεν
περιπατείν τρίτος άρα άνθρωπος έσται, ού τό
περιπατείν κατηγορήσαμεν. τούτψ δή τφ λόγψ
άντι σοφιστικω άφορμάς ένδιδόασιν οί χωρί-
25 ζοντες τό κοινόν τών καθ' έκαστα, ö ποιοϋσιν
οί τάς ιδέας τιθέμενοι, λέγει δέ Φανίας έν τφ
Πρός Διόδωρον Πολύξενον τόν σοφιστήν τόν
τρίτον άνθρωπον είσάγειν λέγοντα "εί κατά
μετοχήν τε και μετουσίαν τής ιδέας καί τοΰ
3ο αύτοανθρώπου ó άνθρωπός έστι, δεϊ τινα είναι
άνθρωπον ός πρός τήν ιδέαν έξει τό είναι,
οϋτε δέ ó αύτοάνθρωπος, ö έστιν ιδέα, κατά
μετοχήν ιδέας, οϋτε ó τίς άνθρωπος, λείπεται
άλλον τινά είναι τρίτον άνθρωπον τόν πρός τήν
35 ιδέαν τό είναι έχοντα."
τινί ών κατηγορείται, άλλο τί έστι παρ' έκεΐνα. έπεί ούν ό
άνθρωπος κατηγορείται κατά Σωκράτους καί Πλάτωνος καί
τής Ιδέας ήτοι τοϋ αύτοανθρώπου, καί ούκ έστι τό κατη-
γορούμενον πάντη ταύτόν τφ Σωκράτει οΰτε τφ Πλάτωνι
οϋτε τη ίδέρ (εί γάρ ήν ταύτόν, ή ιδέα Σωκράτης άν
ύπήρχεν, ωσαύτως καί ό Πλάτων, ή πάλιν Πλάτων ή
Σωκράτης ή Ιδέα, ή ό Σωκράτης καί ή Ιδέα Πλάτων)' εί δέ
τοϋτο ούκ έστιν, άλλος τίς έστι παρά τά καθέκαστα καί
τήν Ιδέαν ό κατηγορούμενος, καί ούτός έστιν ó τρίτος
άνθρωπος, εί δέ πάλιν καί κατά τοϋ τρίτου άνθρώπου καί
τής Ιδέας καί τοϋ καθέκαστα κατηγορείται, καί τέταρτος
έσται άνθρωπος, εϊπερ μή έστι τό κατηγορούμενον ταύτόν
τινι ών κατηγορείται, καί τοϋτο έπ' άπειρον
 Περί τής ιδέας
Δείκνυται καί οϋτως ό τρίτος άνθρωπος, εΐ
τό κατηγορούμενόν τίνων πλειόνων άληθώς
καί έστιν άλλο παρά τα ων κατηγορείται, κε-
χωρισμένον αύτών (τούτο γάρ ήγοϋνται δει-
κνύναι οί τάς ιδέας τιθέμενοι - διά τοϋτο γάρ 5
έστί τι αύτοάνθρωπος κατ' αύτούς, ότι ό άνθρω-
πος κατά των καθ' έκαστα άνθρώπων πλειόνων
όντων άληθής κατηγορείται καί άλλος των καθ'
έκαστα άνθρώπων έστίν), άλλ' εΐ τούτο, έσται
τις τρίτος άνθρωπος, εί γαρ άλλος ό κατ- ίο
ηγορούμενος ών κατηγορείται, και κατ' ιδίαν
ύφεστώς, κατηγορείται δέ κατά τε των καθ'
έκαστα καί κατά της ιδέας ό άνθρωπος, έσται
τρίτος τις άνθρωπος παρά τε τούς καθ' έκαστα
και τήν ίδέαν. οϋτως δέ καί τέταρτος ό κατά is
τε τούτου καί της Ιδέας και τών καθ' έκαστα
κατηγορούμενος, όμοίως δέ καί πέμπτος, καί
τούτο έπ' άπειρον, έστι δέ ό λόγος ούτος τφ
πρώτψ ό αύτός, έπε! έθεντο τα όμοια τοΰ
αύτού τίνος μετουσίςι όμοια είναι- όμοιοι γάρ 2ο
οΐ τε άνθρωποι καί Ιδέαι.
Άμφοτέρους δή τούς δοκοΰντας άκριβεστέ-
ρους είναι λόγους διήλεγξε, τόν μέν ώς καί
τών πρός τι κατασκευάζοντα Ιδέας, τόν δέ ώς
τρίτον άνθρωπον είσάγοντα, είτα έπ' άπειρον 25
αύξοντα τούς άνθρώπους. όμοίως δέ καί τών
άλλων έκαστον αύξηθήσεται ών λέγουσιν ίδέας
είναι, τη μέν ούν πρώτη τοϋ τρίτου άνθρώπου
έξηγήσει άλλοι τε κέχρηνται καί Εΰδημος
σαφώς έν τοις Περί λέξεως, τη δέ τελευταίςι 3ο
αύτός έν τε τφ τετάρτψ Περί Ιδεών καί έν
τούτψ μετ' όλίγον.
p. 990b 17 Ό λ ω ς τε ά ν α ι ρ ο ύ σ ι ν οί π ε ρ ί
τών Ιδεών λ ό γ ο ι ά μάλλον είναι β ο ύ λ ο ν - 35
ται οί λ έ γ ο ν τ ε ς ε ϊ δ η τ ο ϋ τ ά ς ί δ έ α ς είναι.
Μάλλον μέν και μάλιστα βούλονται τάς
άρχάς είναι- αί γάρ άρχαί αύτοϊς καί αύτών τών
37-379 b 14 Ol κατασκευαστικοί τών Ιδεών λόγοι, δι' ών οί
τάς Ιδέας είσάγοντες έδείκνυον είναι αύτάς άναιρούσιν ά
μάλλον τών Ιδεών έβούλοντο είναι' ταύτα δέ ήσαν αϊ τών
Ιδεών άρχαί, ή τε άόριστος, φημί, δυάς και τό έν. άλλα καί
αύτάς τάς Ιδέας τούτοις ουναναιρούσΓ τών γάρ άρχών
άναιρουμένων συναναιρείται καί τά έκ τών άρχών' καί où
τοϋτο μόνον, άλλά καί τόν άριθμόν πρώτον ποιοϋσι της
δυάδος, άρχής οΰσης της δυάδος τών άριθμών, ώς καί
αύτοίς τούτοις βούλονται είναι κα'ι τό πρός τι πρότερον
381
ιδεών είσιν άρχαί. άρχαί δέ είσι τό τε έν και ή
άόριστος δυάς, ώς πρό όλίγου τε εϊρηκε καί
ίστόρηκεν αύτός έν τοις Περί τάγαθοΰ - άλλά
καί τοϋ άριθμοϋ άρχαί αύται κατ' αύτούς.
ταύτας δή φησι τάς άρχάς τούς λόγους τού-
τους τούς κατασκευάζοντας τάς ίδέας άναι-
ρεΐν - άναιρουμένων δέ τούτων άναιρεθήσεται
κα'ι τα μετά τάς άρχάς, εϊ γε ταύτα έκ τών
άρχών, ώστε καί αί ίδέαι. εί γάρ έπί πάντων
ών τό κοινόν κατηγορείται έστι χωριστόν τε κα'ι
ίδέα, κατηγορείται δέ καί κατά της άορίστου
δυάδος ή δυάς, εϊη άν αύτής πρώτόν τι καί
ίδέα1 οΰτως δέ άν ούκετι άρχή εϊη ή άόριστος
δυάς. άλλ' ούδέ ή δυάς πάλιν άν πρώτη τε καί
άρχή' πάλιν γάρ κάκείνης ό άριθμός κατηγορεί-
ται ώς ίδέα- αί γάρ ίδέαι άριθμο'ι αύτοις κείνται-
ώστε εϊη άν αύτοις πρώτον ó άριθμός, ίδέα τις
ών. εί δέ ταϋτα, έσται της άορίστου δυάδος,
ήτις έστίν αύτοις άρχή, ó άριθμός πρώτος, άλλ'
ού τοΰ άριθμού ή δυάς - εί δέ τούτο, ούκέτι άν
άρχή έκείνη, εϊ γε μετασχέσει τινός έστι τοι-
αύτη. έτι δέ ύπόκειται μέν είναι άρχή τοϋ άριθ-
μοϋ, γίγνεται δέ ó άριθμός κατά τόν προειρη-
μένον λόγον πρώτος αύτής - άλλ' εί ó άριθμός
πρός τι (πάς γάρ άριθμός τινός έστι), κα'ι έστι
πρώτος ó άριθμός τών όντων, εϊ γε καί τής
δυάδος ήν άρχήν ύπέθεντο, εϊη άν κατ' αύτούς
τό πρός τι πρώτον τοϋ καθ' αύτό όντος. τοϋτο
δέ άτοπον - πάν γάρ τό πρός τι δεύτερον, σχέσιν
γάρ προϋποκειμένης φύσεως τό πρός τι σημαί-
τοϋ καθ' αύτό. κατηγορείται γάρ (ή δυάς κατά) της
άορίστου δυάδος καί της αίσθητης' παν δέ τό κατηγορού-
μενον κοινώς χωριστόν κατ' αύτούς καί πρώτόν τι καί ίδέα'
ούκέτι άρα άρχή κατ' αύτούς ή άόριστος δυάς. άλλ' ούδέ
πάλιν ή δυάς εϊη άν πρώτόν τι καί άρχή 15 δυάδος
πρώτος ό άριθμός καί άρχή, καί ούκέτι κατ' αύτούς άρχή ή
άόριστος δυάς, άλλ' ό άριθμός, ώς εΐρηται, άρχή ταύτης,
εί δέ τοϋτο, ούκέτι άν άρχή έκείνη, εϊ γε μετά σχέσεώς
τινός έστι τοιαύτη' ώς γάρ άόριστος δυάς άρχή έτίθετο,
ώς δέ δυάς ούκ άρχή έστιν, εϊ γε κατ' αύτης ó άριθμός
κατηγορείται 26-28 ύπετίθεντο καί ίδέαν ή ίδέα δέ
καθ' αύτό, τό πρός τι άρα τοϋ καθ' αύτό δντος πρότερον.
τούτο δέ άτοπον 380 a 3 - 5 εί δέ τις λέγει τόν άριθμόν
μή είναι πρός τι άλλά ποσόν, καί οϋτως τό συμβεβηκός
πρότερον τής ούσίας 19-23 εΙκόνες παραδειγμάτων
καί αύτά παραδείγματα, έτι εί τό παράδειγμα άλλου χάριν
έστί τοϋ πρός αύτό γινομένου, τό δέ άλλου χάριν χεϊρόν
έστι καί άτιμότερον τοϋ ού χάριν έστί, χείρονες άρα καί
άτιμότεραι αϊ ίδέαι τών φύσει συνεστώτων
382 Περί της Ιδέας
νει, ήτις πρώτη της συμβεβηκυίας σχέσεως
αύτη' παραφυάδι γαρ έοικε τό πρός τι, ώς είπεν
έν τοις Ήθικοις. άλλ' εΐ καί λέγοι τις είναι τόν
άριθμόν ποσόν άλλα μή πρός τι, εϊη äv έπόμενον
αύτοίς τό ποσόν της ούσίας πρώτον είναι- αύτό
δε τό μέγα καί τό μικρόν τών πρός τι. έτι έπεται
αύτοίς τό πρός τι τοϋ καθ' αύτό άρχήν τε καί
πρώτον λέγειν είναι, καθ' όσον άρχή μέν ή Ιδέα
κατ' αύτούς τών ούσιών, έστι δέ τη ίδέςι τό είναι
Ιδέςι έν τφ παραδείγματι είναι, τό δε παρά-
δείγμα πρός τι- τινός γαρ τό παράδειγμα παρά-
δειγμα. έτι εΐ ταΐς ίδέαις τό είναι έν τφ παρα-
δείγμασιν είναι, εϊη äv τα πρός αύτάς γιγνόμενα
καί ών είσιν al ίδέαι, εικόνες έκείνων. οΰτως τε
λέγοι äv τις πάντα τα κατά φύσιν συνεστώτα
πρός τι γενέσθαι κατ' αύτούς· πάντα γάρ εικό-
νες καί παραδείγματα, έτι εί τό είναι ταΐς ίδέαις
έν τφ παραδείγμασιν είναί έστι, τό δέ παρά-
δειγμα τοϋ πρός αύτό γιγνομένου χάριν έστί,
τό δέ δι' άλλο öv άτιμότερον έκείνου, έσονται
al ίδέαι άτιμότεραι τών γιγνομένων πρός αύτάς.
ρ. 990Ò21 Καί π ά ν θ ' όσα τ ι ν έ ς ά κ ο λ ο υ θ ή -
σ α ν τ ε ς τ α ι ς π ε ρ ί τών ι δ ε ώ ν δ ό ξ α ι ς
ήναντιώθησαν ταϊς άρχαΐς.
Τοιούτοι τινές είσιν ol λόγοι οί δια τής τών
ιδεών θέσεως τάς άρχάς αύτών άναιροΰντες
προς τοις προειρημένοις. εί τό κοινώς τίνων
26-380 b 11 01 όμολογήσαντες τάς Ιδέας είναι καί θέμενοι
ταύτας άρχάς ήναντιώθησαν ταύταις ήτοι έδειξαν μή είναι
ταύτας άρχάς έξ ών κατεσκεύαζον. εί γάρ πάν τό κατηγο-
ρούμενον κοινώς καθ' αύτό τέ έστι καί κεχώρισται τών ών
κατηγορείται κατ' αύτούς, κατηγορείται δέ κατά τών άρχών
ή άρχή καί κατά τών στοιχείων τό στοιχεΐον, κεχώρισται καί
ή άρχή τών άρχών και τών στοιχείων τό στοιχεΐον ώς κατη-
γορούμενα κατά πολλών άρχών τε καί στοιχείων, καί ούκέτι
εΙσΙν αϊ άρχα'ι καί τά στοιχεία πρώτα, άλλα ή άρχή καί τό
στοιχεΐον. άνήρηνται άρα αϊ τε Ιδέαι ώς άρχαί, και ή άό-
ριστος δυάς καί ή μονάς ώς στοιχεία, και ούκέτι άρχαί κα'ι
στοιχειά είσιν ä έκεϊνοι ύπετίθεντο. εί δέ αύθις τις καί τού-
των κατηγορήσει τήν άρχήν ή τό στοιχεΐον, όδεύσει έπί τό
άπειρον' καί οΰτως τοϋ πρώτου μή λαμβανομένου ούκ
εστίν ούτε άρχή οϋτε στοιχεΐον. έτι ίδέα Ιδεάς ούκ έστι
προτέρα' όμοίως γάρ είσι πάσαι άρχαί. έστι δέ τό αύτοέν
καί ή αύτοδυάς καί ò αύτοάνθρωπος καί ó αύτοΐππος καί
έκαστα τών άλλων Ιδεών όμοίως ίδέαι' ούκ έσται άρα αύτών
άλλη άλλης πρώτη, εί δέ μή τούτο, ούκ άρα ή άόριστος
δυάς κατ' αύτούς καί τό έν άρχαί τών Ιδεών, όμοίως ίδέαι
κατηγορούμενον άρχή τε και ίδέα έκείνων,
κατά δέ τών άρχών κοινώς ή άρχή κατηγορεί-
ται καί κατά τών στοιχείων τό στοιχεΐον, εϊη äv
τών άρχών πρώτον τι καί άρχή και τών στοι-
s χείων οϋτως δέ οϋτε άρχή οϋτε στοιχεΐον εϊη.
έτι ίδέα ιδέας ούκ έστι πρότερον όμοίως γάρ
αί ίδέαι άπασαι άρχαί. έστι δέ τό αύτοέν καί ή
αύτοδυάς όμοίως ίδεά και αύτοάνθρωπος καί
αύτοΐππος και έκάστη τών άλλων ιδεών ούκ
ίο έσται άρα αύτών άλλη άλλης πρώτη, ώστε ούδέ
άρχή- ούκ άρα άρχή τό έν καί ή άόριστος δυάς.
έτι ίδέαν ύπό ίδέας είδοποιεΐσθαι άτοπον
πάσαι γάρ εϊδη· εί δέ είσιν άρχαί τό έν καί ή
άόριστος δυάς, έσται ίδέα ύπό Ιδέας είδοποιου-
is μένη- ή γάρ αύτοδυάς ύπό τοϋ αύτοενός-
οϋτως γάρ αύτάς άρχάς λέγουσιν είναι, ώς τοϋ
μέν ένός είδους όντος, ϋλης δέ τής δυάδος·
ούκ άρα άρχή ταϋτα. εί δέ μή φήσουσι τήν
άόριστον δυάδα ίδέαν είναι, πρώτον μέν έσται
2ο πρώτόν τι αύτής, οϋσης άρχής - ή γάρ αύτοδυάς,
ής κατά μετουσίαν καί αύτή δυάς, έπεί μή έστιν
αϋτη ή αύτοδυάς· κατά μετουσίαν γάρ κατη-
γορηθήσεται αύτής ή δυάς, έπεί καί τών δυά-
δων. έτι εί άπλαϊ αί ίδέαι, ούκ äv έξ άρχών δια-
φόρων ειεν, διάφορα δέ τό έν καί ή άόριστος
25
δυάς· έτι τό πλήθος τών δυάδων θαυμαστόν
έσται, εί έστιν άλλη μέν ή αύτοδυάς, άλλη δέ ή
άόριστος δυάς, άλλη δέ ή μαθηματική, ή άρι-
θμοϋντες χρώμεθα, ούδεμιςί έκείνων ή αύτή
ούσα, καί έτι παρά ταύτας ή έν τοις άριθμητοϊς
καί αίσθητοΐς. άτοπα δέ ταϋτα, ώστε δηλονότι
αύτοϊς τοϊς τιθεμένοις ύπ' αύτών περί τών Ιδεών
ένεσαν άκολουθοϋντας άναιρεΐν τάς άρχάς, αϊ
είσιν αύτοίς προτιμότεροι τών Ιδεών.
ρ. 990b22 Έ τ ι κατά μέν τήν ύπόληψιν,
καθ' ήν είναί φ α μ ε ν τ ά ς ίδέας.
Έκ μέν τών κατασκευαζόντων, φησί, λόγων
τάς ίδέας έπεται αύτοΐς τό μή μόνον τών
ούσιών λέγειν ίδέας είναι, άλλα και άλλων πολ-
λών, ώς δέδεικται διά τών προειρημένων. ö τε
όντα' άνήρηται άρα τό είναι τήν δυάδα καί τό έν άρχάς τών
ιδεών, άρκεΐ δή ταύτα πρός τό έναντιωθήναι ταίς άρχαϊς
ήτοι τό μή δεΐξαι ταύτας άρχάς είναι, τήν άόριστον δηλαδή
δυάδα καί τό έν.
 Περί τ η ς ι δ έ α ς
γαρ άπό τοΰ νοεισθαί τι κοινόν έπΐ πλείοσι,
νοείσθαι δέ καί μηκέτι όντων των καθ' έκαστα,
των φθαρτών ( Ιδέας εΙσάγει καί ού των ούσιών)
μόνων οΰσας Ιδέας δείκνυσιν. άλλα καί οί άπό
των έπιστημών όμοίως ούκ ούσιών μόνον ιδέας
δεικνύουσιν άλλα και έτέρων πολλών οΰτε γάρ
έπ'ι τών ούσιών μόνων τό νοείσθαι έτι, φθειρο-
μένων τούτων ών κατηγορείται, άλλά καί έπί
ποιών καί έπί ποσών καί έφ' έκάστου τούτων
τών όντων, οΰτε έπιστήμαι ούσιών είσι μόνων,
άλλα καί εί τών άρετών είσιν Ιδέαι, où μόνον
τών ούσιών εΐεν αν αί γάρ άρεταί ούκ ούσίαι.
τό δέ "και άλλα μυρία συμβαίνει" ειπεν, έπε!
και άλλοι τινές είσι λόγοι δεικνύναι βουλόμενοι
τάς Ιδέας, έξ ών συμβαίνει μή μόνων τών
ούσιών τά εϊδη λέγειν, ö τε γάρ άπό τοΰ κατη-
γορείσθαι ëv έπί πολλών, ö ταύτόν πάσι δια-
φέρουσιν άλλήλων ύπάρχει καί άλλο öv έκά-
στου αύτών, ούκ ούσιών μόνον τάς Ιδέας λέγει -
τό γάρ ëv έπί πολλών κατηγορεισθαι ούκ έν
ούσίςι μόνον άλλά καί έπί τών συμβεβηκότων
και ó τών τεταγμένως γινομένων αΐτίαν λέγων
τό πρός έστώς γίνεσθαί τι παράδειγμα, τούτο
δέ τήν ίδέαν είναι, ούκ έπί ούσιών μόνων, άλλά
και ó άπό τού ö τι άν άληθεύωμεν λέγοντες,
τούτο ύπάρχειν λέγων (συμφωνίας δέ λέγον-
τ ε ς είναι πέντε ή τρεις καί άρμονίας τρεις άλη-
θεύομεν, είσίν άρα καί τοσαύται- άλλά μήν
τών ένταύθα ó άριθμός άπειρος, έτερα άρα
έστιν άΐδια καθ' ά άληθεύομεν), καί ούτος δή
ούκ ούσιών μόνων, είσι δέ καί άλλοι πλείους
τοιούτοι λόγοι.
2 - 3 2 ( ό ) έπ'ι πολλών και μηκέτι όντων τών καθ' έκαστα
κατασκευάζων Ιδέας είναι λόγος καί τών φθαρτών, ώς
εΐρηται, Ιδέας εΙσάγει, καί ού μόνον ούσιών, άλλά καί ποιών
καί ποσών καί τών άλλων τών παρά τήν ούσίαν έπ'ι πάντων
γάρ τούτων νοείται τι κοινόν έπί πολλών καί μηκέτι όντων
τών καθ' έκαστα, καθ' ών κατηγορείται, καί ò άπό τών έπι-
στημών ώσαύτως' ού μόνον γάρ τών ούσιών είσιν έπιστήμαι
άλλά και τών άρετών εί είσίν Ιδέαι, και τών ποιών' αϊ γάρ
άρεταί ούκ ούσίαι. καί ó άπό τοΰ κατηγορεισθαι έν έπί πολ-
λών, ö άλλο δν τών καθ' ών κατηγορείται διαφερόντων
άλλήλων, ούκ ούσιών μόνον τάς Ιδέας λέγοι, άλλά καί τών
παρά τήν ούσίαν γενών" τό γάρ ëv έπί πολλών ούκ έπί τών
ούσιών μόνον άλλά καί έπί τών άλλων εύρίσκεται. άλλά καί
ó τών τεταγμένως γινομένων αΐτίαν λέγων τό πρός έστώς
γίνεσθαί τι παράδειγμα, τούτο δέ τήν Ιδέαν είναι, ούκ έπ'ι
τών ούσιών μόνον άλλά καί έπί τών τεχνών, val μήν καί
383
119
Alexander Aphr. In Metaph. p. 9 7 , 2 7 - 9 8 , 2 4 ed. Hayduck
(CAG I) (ad 991 a 8)
5 Ότι δέ μή ώς Εϋδοξος ήγείτο καί άλλοι τινές
μίξει τών Ιδεών τά άλλα, φφδιόν φησιν είναι
συναγαγείν πολλά καί άδύνατα έπόμενα τη
δόξη τρδε. εϊη δ' άν τοιαύτα, εί μίγνυνται αϊ
ίδέαι τοις άλλοις, πρώτον μεν σώματα άν ε ΐ ε ν
10 σωμάτων γάρ ή μίξις. έτι έξουσιν έναντίωσιν
πρός άλλήλας· ή γάρ μϊξις κατ' έναντίωσιν
έστιν. έτι ούτως μιχθήσεται ώς ή δλην έν
έκάστψ τών οίς μίγνυται είναι ή μέρος, άλλ' εί
μέν όλη, έσται έν πλείοσι τό ëv κατά τόν
Ι5 άριθμόν ëv γάρ κατά τον άριθμόν ή ιδέα- εί δέ
πρός μέρος, τό μέρος τοΰ αύτοανθρώπου
μετέχον, ού τό όλου αύτοανθρώπου έσται
άνθρωπος, έτι διαιρετοί άν εΐεν αί ίδέαι καί
μερισταί, ούσαι άπαθεις. έπειτα έσται μέν
20 όμοιομερή, εϊ γε πάντα τά έχοντά τι μέρος έξ
αύτοΰ άμοιά έστιν άλλήλοις- πώς δέ οΐόν τε τά
εϊδη όμοιομερή είναι; ού γάρ τε οΐόν τό μέρος
τοΰ άνθρωπου άνθρωπον είναι, ώς τό τού χρυ-
σού μέρος χρυσόν. έτι ώς καί αύτός όλίγον
25 προελθών λέγει, έν έκάστψ ού μία έσται Ιδέα
μεμιγμένη άλλά πολλαί- εί γάρ άλλη μέν ζφου
ó άπό τοϋ άληθεύειν τάς Ιδέας κατασκευάζων ού μόνον
τών ούσιών άλλά καί άλλων πολλών (λέγοντες γάρ συμ-
φωνίας είναι πέντε άληθεύομεν, καί άρμονίας τρεις τών
έν μουσική" είσί γάρ τοσαϋται' άλλά τών ένταϋθα ó άριθμός
άπειρος- είσίν άρα έτερα άΐδια καθ' ών άληθεύομεν) καί
ούτος δή ούκ ούσιών μόνον, άλλά καί άλλων Ιδέας εΙσάγει.
καί άλλοι δέ μύριοι τοιούτοι λόγοι ταύτα όμοίως κατα-
σκευάζουσιν 1 5 - 1 8 τό μετέχον μέρος τού αύτο-
ανθρώπου άνθρωπος έσται, άλλ' ού τφ μετέχειν όλου τοϋ
αύτοανθρώπου. έτι διαιρετοί καί μερισταί έσονται αϊ ίδέαι
άπαθείς ούσαι 2 6 - 3 8 2 a 13 άλλά πολλαί- άλλη γάρ
Ιδέα άνθρώπου καί άλλη ζφου, έστι δέ ó άνθρωπος καί
άνθρωπος καί ζφον, μετέχει άρα άμφοτέρων. άλλά καί ó
αύτοάνθρωπος μετέχοι άν τοϋ ζφου- καί ούκέτι άπλή ή Ιδέα
έσται άλλά σύνθετος, καί έσται ή μέν αύτών πρώτη ή
δέ δευτέρα, τοϋτο δέ ούκ έβούλοντο. εί δέ μή μετέχει ó
άνθρωπος τού ζφου, έσται άνθρωπος μή ζφον, δπερ
άδύνατον. έτι ούδέ παραδείγματα αί ίδέαι έσονται τοις
τηδε, εΐπερ μίγνυνται- τό γάρ παράδειγμα ού μίγνυται τοις
ών έστι παράδειγμα, έτι καί συμφθείροιντο 382 a 16
άκίνητοι έσονται, εϊ γε κινούνται τά μετέχοντα αύτών, κα'ι
όσα άλλα τοιαύτα έν
384 Περί τ ή ς Ιδέας. Titel 55. 56. 57
ι δ έ α ά λ λ η δ έ άνθρώπου, ό δ έ ά ν θ ρ ω π ο ς καί ζφόν
έ σ τ ι και ά ν θ ρ ω π ο ς , ά μ φ ο τ έ ρ ω ν άν μ ε τ έ χ ο ι των
ιδεών, καί ό α ύ τ ο ά ν θ ρ ω π ο ς δ έ ιδέα, ή μέν ζφόν
έστι. μ ε τ έ χ ο ι άν καί τ ο υ αύτοζφου - ο ΰ τ ω ς δ έ
ο ύ κ έ τ ι αν άπλαΐ αϊ ίδέαι εΐεν, άλλ' έκ π ο λ λ ώ ν
συγκείμενοι, καί αϊ μέν αύτών π ρ ώ τ α ι αϊ δ έ
δ ε ύ τ ε ρ α ι . ε ί δ έ μή έ σ τ ι ζφον, π ώ ς ούκ ά τ ο π ο ν
ά ν θ ρ ω π ο ν λ έ γ ε ι ν μή είναι ζφον; έ τ ι δέ, εί μίγ-
ν υ τ α ι τοις π ρ ό ς α ύ τ ά ουσι, π ώ ς άν έ τ ι ε ΐ ε ν
π α ρ α δ ε ί γ μ α τ α , ώς λέγουσιν; ο ύ δ έ γ ά ρ ο ϋ τ ω ς
τ ά π α ρ α δ ε ί γ μ α τ α ταϊς είκόσι τ ή ς όμοιότητος
τ ή ς π ρ ό ς α ύ τ ά αίτια τφ μεμιχθαι. έ τ ι τ ε και
σ υ μ φ θ ε ί ρ ο ι ν τ ο άν τ ο ι ς έν οίς είσι φ θ ε ι ρ ο μ έ -
νοις. άλλ' ο ύ δ έ χ ω ρ ι σ τ α ί άν ε ΐ ε ν αύτα! καθ'
αύτάς, άλλ' έν τ ο ι ς μ ε τ έ χ ο υ σ ι ν αύτών. π ρ ό ς
δ έ τ ο ύ τ ο ι ς ο ύ δ έ άκίνητοι έ τ ι έσονται, καί ό σ α
έν τφ δ ε υ τ έ ρ ψ Π ε ρ ί Ιδεών τήν δ ό ξ α ν τ α ύ τ η ν
έξετάζων έδειξεν άτοπα έχουσαν. δια τούτο
γ ά ρ ε ί π ε τ ό "φφδιον γ ά ρ σ υ ν α γ α γ ε ί ν π ο λ λ ά και
ά δ ύ ν α τ α π ρ ό ς τήν δ ό ξ α ν τ α ύ τ η ν " . έ κ ε ΐ γ ά ρ
συνήκται.
120
Michael Ephesius in Metaph. 1093 b 24 p. 815, 15 Bon.:
τ ά μέν ούν σ υ μ β α ί ν ο ν τ α . . . τα φηθέντα
έστί, καί ε τ ι πλείω τ ο ύ τ ω ν συναχθείη, τ ά Π ε ρ ί
τών ειδών γ ρ α φ έ ν τ α αύτφ δ ύ ο βιβλία, άλλα
ο ν τ α π α ρ ά τ ό Μ καί Ν καί έ κ τ ο ς τής Μ ε τ ά τ α
φυσικά σ υ ν τ ά ξ ε ω ς .
55. Ό ρ ο ι π ρ ώ τ ω ν | τοπικών α' β' γ' δ'
ε' ς' ζ'
Dieser Titel stellt zusammen mit Nr. 59, 60 ein verwickeltes
Problem. Wichtig wird hier die Liste des Hesychios:
Sie läßt auf den Titel περί τοϋ βελτίονος α' (DL Nr. 53) folgen
Nr. 51 όρων βιβλίον α', Nr. 52 τοπικών ζ'. Es folgen darauf
als Nr. 53 = DL Nr. 63 und als Nr. 54 = DL Nr. 56. So liegt es
nahe, unsern Titel nach Hesychios zu korrigieren. Freilich
dürfte es vorsichtig sein, sich dann so eng als möglich an He-
sychios zu halten, also zu lesen 55 a: öpoi α', 55b: τοπικών α'
β' γ ' δ ' ε' ς ' ζ'. Die weitergehende Korrektur Jaegers, die
Moraux und Düring übernehmen, ist 55 a: öpoi πρό τών (τοπι-
κών) α' 55b: τοπικών α' β' γ ' δ' ε' ς ' ζ'. Unanfechtbar
ist 55 b. Bedenklich ist 55 a aus zwei Gründen. Einmal kommt
formal ein Titel öpoi πρό τών τοπικών unserem Titel Nr. 59:
τά πρό τών τόπων α' (identisch mit Hes. Nr. 57) sehr nahe;
man könnte dies gelten lassen, wenn nicht der Titel τά πρό τών
τόπων verhältnismässig häufig zitiert würde, niemals aber τά
π ρ ο τών τοπικών (Belege unten zu Nr. 59). Zweitens sind Jae-
ger, Moraux, Düring der Meinung, es handele sich bei unse-
rer Nr. 55 b einfach um die in den Pragmatien erhaltene Topik
Buch 2 - 8 , und mit Nr. 55 a werde das erste Buch der erhaltenen
5 Topik zitiert. Zweifellos weicht dieses Buch von den späteren
insofern ab, als es noch keine Listen von τόποι enthält, sondern
eine Anzahl grundlegender methodischer Gesichtspunkte vor-
trägt; richtig ist auch, daß diese vielfach auf Begriffsbestimmun-
gen hinauslaufen. Aber eine bloße Liste von οροι/όρισμοί ist das
Buch keineswegs. Die Definitionen sind dem Zweck unterge-
io ordnet, ein System von Fragen (die dann durch die τόποι be-
antwortet werden können) zu charakterisieren. Auf dieses
System kommt es an, und nicht auf die öpoi als solche.
Es kommt dazu, daß die Belege für den Titel τά προ τών τόπων
in den CAG fast ausnahmslos diesen Titel nicht etwa auf das
erste Buch unserer Topik beziehen, sondern auf die Pragmatie,
15 die wir als „Kategorien" kennen und die als ein Vorbau zur To-
pik verstanden wird. Nur Alex. Aphr. In Top. p. 5,27/28 Wal-
lies gibt an, bestimmte Autoren hätten in der Tat das erste Buch
unserer Topik als τα π ρ ό τών τόπων betitelt.
Eine zusätzliche Komplikation schafft der Titel DL Nr. 60.
Eine endgültige Klärung ist kaum möglich, da wir nicht wissen,
20 an welchem Text der Titel τά π ρ ό τών τόπων ursprünglich haf-
tete. Außerdem ist abermals vor dem Vorentscheid zu warnen,
man könne einfach einzelne Teile aus unsern Pragmatien
herauslösen und sie mit Titeln des Verzeichnisses des DL/He-
sychios identifizieren. Auch wenn der Editor der Pragmatien-
sammlung mit dem ihm vorliegenden aristotelischen Text äußerst
25 schonend umgegangen sein wird, so dürfte sich seine Tätigkeit
doch kaum auf das bloße Zusammensetzen vorgegebener Text-
einheiten beschränkt haben. Eine quantitative und stoffliche
Koordination muß vorgenommen worden sein.
56. Συλλογισμών α' β'
Zum Titel vgl. Nr. 48, 57.
Die vorsichtigste Annahme ist, daß es sich um eine Sammlung
von Syllogismen handelt, die diejenige in Nr. 48 ergänzte. Zu
35 allem weiteren s. zu Nr. 48.
57. συλλογιστικών f και öpoi α'
Der Titel ist doppelt problematisch. Zunächst liest eine Gruppe
40
von HSS mit Β an der Spitze συλλογιστικόν, eine zweite Gruppe
mit F an der Spitze συλλογιστικών. Wir fragen zunächst nicht,
welche Lesung die bessere ist, sondern konstatieren zweitens,
daß in beiden Fällen der Titel bedenklich aussieht. Es wäre,
wenn man von dem anders gelagerten Nr. 36 absieht, der erste
Fall, in welchem das Verzeichnis zwei verschiedene Dinge unter
45
einen Titel subsumiert, συλλογιστικών/συλλογιστικόν be-
zeichnet eine Untersuchung über die Methode der Syllogistik
(vgl. Nr. 43), öpoi dagegen wäre wie das aus Hesychios wieder
 Titel 57. 58. 59
hergestellte Nr. 55 a eine Sammlung von Definitionen; ein sol-
ches Buch müßte also in zwei dem Aufbau nach heterogene
Teile zerfallen.
Das Verzeichnis des Hesychios hat dies klar gesehen und gibt
als seinen Titel Nr. 55: συλλογιστικών όρων α'. Man könnte
vermuten, daß dies der Originaltitel war (mit dieser Möglich-
keit scheint Düring zu rechnen), aber vorsichtiger ist es wohl,
darin eine Korrektur zu sehen, die den in der Tat befremdlichen
Titel συλλογιστικών καί öpoi zurecht biegen wollte. Wir dürfen
aus Hesychios nur entnehmen, daß letzten Endes συλλογιστι-
κών gegenüber συλλογιστικόν vorzuziehen ist.
Dann aber bleibt nur die Folgerung, daß wir es mit zwei ver-
schiedenen Titeln zu tun haben, die sekundär zu einem einzigen
zusammengeworfen worden sind. Ein Titel Nr. 57 a: συλλο-
γιστικών ist zu unterscheiden von einem Titel Nr. 57 b: öpoi.
Dieser zweite Titel wird dann identisch mit demjenigen von Nr.
55 a, was kein Einwand ist. Es kann ebenso gut mehrere Samm-
lungen von öpoi gegeben haben wie mehrere Sammlungen von
συλλογισμοί (Nr. 48 und 56).
58. Περί TOÜ αιρετού και τοΰ συμβε-
βηκόπος α'
Der Titel bereitet sachlich ähnliche Schwierigkeiten wie der
vorangehende. Der Begriff αίρετόν hat seinen Platz in der
Ethik. Er bezeichnet das, was die ethische Praxis zu erstreben
hat, allgemein das άγαθόν und das άριστον und in der beson-
deren Situation der Wahl zwischen zwei αγαθά das βέλτιον.
Ein Text περί του αίρετού steht insofern dem Text Nr. 53
nahe ohne mit ihm identisch sein zu können. Der Begriff συμβε-
βηκός (bei Hesychios Nr. 56 συμβαίνον) gehört den Bereichen
der Ontologie und der Logik an. Er bezeichnet das, was sich
faktisch (mit oder ohne Notwendigkeit) ereignet, oder das, was
einem Begriff entweder notwendig zukommt oder ihm vorüber-
gehend zukommen kann. Eine Verbindung zwischen αίρετόν
und συμβεβηκός herzustellen ist nicht unmöglich, aber nur um
den Preis einer ziemlich komplizierten Interpretation zu er-
reichen. Der Titel als solcher gibt dem Leser keinen Hinweis
darauf, was gemeint ist. Er wirkt wie eine grobe Verkürzung
der Initialthese des Textes, die etwa gelautet haben könnte:
Erstrebt werden soll dasjenige, dem im gegebenen Augenblick
(έν συμβεβηκότι) eine bestimmte Qualifikation (etwa als
καλόν, άγαθόν oder ήδύ) in besonderer Weise zukommt und
darum zu erstreben ist, vgl. Top. 102 b 4 - 2 0 . Weiter kommen
wir nicht. Daß der Titel in irgendeiner Weise nicht in Ordnung
ist, ist zu vermuten.
59. Τα προ τών τόπων α'
Der Sinn des Titels ist klar. Er weist auf einen Text, der
diejenigen Informationen gegeben haben muß, deren der Leser
bedurfte, ehe er in der Lage war, mit einer unmittelbar an-
schließenden Sammlungen von τόποι richtig umzugehen.
385
Das Problem besteht darin, daß der Titel mehrfach bezeugt ist
und zwar als ein in Nebenüberlieferungen auftretender Titel be-
stimmter Texte im uns erhaltenen Corpus Aristotelicum.
Die Zeugnisse sind:
5 1. Alexander Aphr. In Top. p. 5 , 2 7 - 2 8 Wallies. Demnach sind
τινές der Auffassung, das erste Buch der Top. sei nicht Topik
betitelt, sondern πρό τών τόπων
2. Porphyrios In Cat. p. 5 6 , 1 4 - 3 1 Busse; Ammonios In Cat. p.
14,18-20 Busse; Olympiodor Proleg. p. 22,34-36 Busse.
Nach diesen drei Zeugnissen sind die Kategorien von Einigen
10 als τά π ρ ό τών τόπων betitelt worden.
3. Simplicius In Cat. p. 3 7 9 , 8 - 1 2 Kalbfl. bemerkt, Andronikos
u. a. berichteten, jemand habe das Buch der Kategorien npò
τών τόπων betitelt und gleichzeitig an den eigentlichen Text
der Kat. die Kapitel 1 0 - 1 5 (11 b 1 7 - 1 5 b 32) angehängt.
4. Boethius In Cat. lib IV p. 263 Β: Was wir als Kat. Kap.
ls
10—15 lesen, hat zwar Aristoteles „ante topica" geschrie-
ben, es aber dann ausgeschieden, da die später verfaßten
Kat. zusammen mit den eigentlichen Top. zum Verständnis
sich selbst genug sind. Der „libellus" Kat. Kap. 1 0 - 1 5 ist
also von Aristoteles her gesehen überflüssig; erst ein späterer
Autor hat ihn, nach der Vermutung des Andronikos, in den
20 Zusammenhang hereingenommen.
5. Schol. anon, in Cat. p. 32 b 3 1 - 3 3 a 1 Brandis (in stark zer-
störter Form auch bei Elias In Cat. p. 132,22-26 Busse)
nennt sechs überlieferte Titel der Kat.: 1. Kategoriai (Aristo-
teles selbst), 2. περί τών κατηγοριών (die έταϊροι des
Aristoteles) 3. περί τών δέκα γ ε ν ώ ν (andere έταϊροι
25 des Aristoteles, die selbst Bücher mit demselben Titel ver-
faßt haben) 4. περί τών γ ε ν ώ ν τοϋ οντος (Plotin) 5. τα
πρό τών τ ό π ο ν wie Adrastos von Aphrodisias, da das Ende
der Kat. mit den τόποι verwandt sei 6. περί τών καθόλου
λόγων wie Archytas von Tarent.
Wir haben damit nur zwei wesentliche Varianten. Nach Alexan-
30
der Aphr. bezieht sich der Titel τα npò τών τόπων auf Top. I,
nach den andern Zeugnissen auf die Kat. insgesamt oder teil-
weise Dabei scheint Andronikos angenommen zu haben, diese
Benennung sei das Werk eines Redaktors vor seiner eigenen
Zeit gewesen, der den frei verfügbaren (aber doch wohl aristo-
telischen) Text Kat. Kap. 1 0 - 1 5 an Kat. Kap. 1 - 9 angehängt
35
und als ein Übergangsstück von Kat. zu Top. verstanden hat,
wodurch es möglich wurde Kat. Kap. 1 - 1 5 im ganzen als τά πρό
τών τόπων zu betiteln. Später hat Adrastos von Aphrodisias
dann von vorn herein die gesamten Kat. im Blick auf ihren
Schlußteil als τα πρό τών τόπων bezeichnet.
Grundsätzlich wird man ungerne annehmen, daß unser Titel ein-
40
fach entweder mit Top. I oder mit Kat. unseres Corpus identisch
ist. Es ist zwar möglich, Top. I und Kat. als eine Art von „Pro-
legomena" zu Top. II—VIII zu verstehen, doch wissen wir nicht,
welcher der beiden Texte den bessern Anspruch auf den Titel τά
πρό τών τόπων hat, und müssen überdies in Rechnung stellen,
daß der von DL gemeinte Text eine ältere Fassung des einen
45
oder andern der beiden Texte war (auf die Beziehung zwischen
Kat. 1 - 9 und Kat. 1 0 - 1 5 einzugehen ist hier weder möglich
noch notwendig).
386 Titel 60. 61. 62. 63. 64
60. Τοπικών προς t τούς ορούς α' β'
Auch dieser Titel gibt wie zuvor Nr. 55, 57 und in anderer Weise
Nr. 58 zu Bedenken Anlaß. Hesychios Nr. 59 gibt dieselbe Form,
nur scheint er statt 2 Bücher (wie DL) vielmehr 6 Bücher zu
nennen.
Anstößig ist πρός. Moraux, der den Titel mit Top. 6/7 identifi-
zieren möchte, zeigt gerade die Schwierigkeit, wenn er sich auf
Top. 139 a 24 und 151 b 24 beruft; beide Stellen bezeichnen
den Inhalt des Textes mit περί c. Acc., was normal ist. Πρός c.
Acc. zielt auf den Adressaten eines Briefes u. dgl. oder auf den
Gegner in einer Polemik. Was die Wendung in unserem Titel
heißen soll, ist nicht zu erkennen. Mit einer Textverderbnis muß
wohl gerechnet werden.
Die Frage besteht, ob es einen besondern Grund hat, daß sich
bei den Titeln Nr. 5 4 - 6 0 interpretatorische Komplikationen
verschiedener Art häufen.
61. Πάθη α'
Der Titel scheint zunächst Nr. 37 nahe zu stehen. Die Form
schließt indessen aus, daß es sich abermals um eine Unter-
suchung über die Affekte gehandelt haben kann. Wenn auf die
Überlieferung Verlaß ist, muß der Titel in die Nähe von Nr. 28,
29, 34, 35, 42, 46, 47, 48, 55a, 57b gehören. Es sind alles Titel
von Listen. In diesem Falle könnte man an eine Liste von Affek-
ten denken mit Definition und Beschreibung jedes einzelnen,
nicht im Rahmen der Ethik, sondern in demjenigen der Rheto-
rik, vergleichbar mit Rhet. 2, 2 - 1 1 . Allerdings hatte es sich bei
den genannten Titeln ausschließlich um Methodenbegriffe der
Dialektik gehandelt, und der Sinn der Liste war dann, Beispiele
für die Anwendung der jeweiligen Methode zu sammeln. Bei
unserm Titel (immer vorausgesetzt, daß er korrekt überliefert
ist) liegen die Dinge anders. Da hätten wir eine Zusammenstel-
lung der Affekte, mit denen nicht die dialektische, wohl aber die
rhetorische Praxis zu rechnen hat.
62. Διαιρετικόν α'
Die Nähe des Titels zu Nr. 43 ist evident. Zu fragen ist, wie
weit die Abweichung der Wortform auf eine Verschiebung
in der Behandlung der Sache schließen läßt. Vergleichbare
Wortformen liegen vor in Nr. 63, 81, 91, 109, 113, 114, 119,
123. Dabei scheinen Nr. 63, 113, 114, 123 einander thematisch
nahe zu stehen, desgleichen wohl Nr. 109 und 117. Unser Titel
wiederum verhält sich zu Nr. 43 wie Nr. 81 zu Nr. 52 und
Nr. 91 zu Nr. 120. Da wird die Verwendung des Sing, (zu ver-
stehen wohl: διαιρετικός λόγος) anzeigen, daß eine über-
sichtliche Zusammenfassung desselben Stoffes geboten wird,
der anderswo in aller Breite dargelegt wurde; freilich ist in
unserm Falle die Buchzahl dieselbe: Nr. 43 wie Nr. 62 sind je
ein Buch. Doch auch da wird man annehmen, daß Nr. 43 die
Probleme der dihairetischen Methode in einer lockeren Form
ausgebreitet, Nr. 62 sie zu einem kohärenten λόγος organi-
siert hat.
63. Μαθηματικόν α'
Der Titel wird, wie zu Nr. 62 bemerkt, in die Nähe von Nr. 113,
114, 123 zu rücken sein. Es muß sich durchwegs um Darstel-
lungen von Spezialdisziplinen mathematischen Typs handeln;
vgl. Anal. post. 79 a 1. Die Pragmatien berücksichtigen die
Mathematik vor allem in der Auseinandersetzung mit Piatons
Ideenzahlenlehre, vgl. bes. Phys. 193 b 2 2 - 1 9 4 a 12, dazu zahl-
reiche Stellen der Metaph. Daß die Mathematik auf zwingende
Exaktheit Anspruch erhebt, betont Metaph. 995 a 15, NE
1094 b 26, daß sie die ethischen Kategorien des άγαθόν/κακόν
nicht kennt, wird halbwegs bestritten (Metaph. 996 a 2 9 - b 1,
1078 a 31—b 6 mit dem nicht sicher identifizierbaren Hinweis,
es solle davon έν άλλοις die Rede sein), dabei aber doch zuge-
geben, daß die Mathematik, gerade weil sie mit ethischen Kate-
gorien nichts zu tun hat, schon einem Kinde zugänglich ist
(NE 1142 a 1 1 - 1 9 vgl. 1140 b 13-16).
Ein spezifisches Interesse an der Mathematik, das über die
Frage nach ihrem wissenschaftstheoretischen Range und über
die ontologische Einordnung ihrer Gegenstände hinausginge, ist
in den Pragmatien nicht zu erkennen. Man glaubt zu bemerken,
daß Aristoteles sie gerade wegen ihrer übermäßigen Bean-
spruchung durch Piaton und die Akademie mit einer gewissen
Distanziertheit behandelt hat. Ob unser Titel über dergleichen
grundsätzliche und polemische Erwägungen hinausging und die
mathematische Wissenschaft als solche darstellte, können wir
nicht wissen.
Zum Titel vgl. noch Xenokrates DL 4,12: Περί μαθη(μά)των
α' β'
DL 4,13: Των περί τα μαθήματα ς '
64. 'Ορισμοί ιγ'
Der Titel indiziert eine umfangreiche Sammlung von Defini-
tionen, am nächsten zu parallelisieren mit Nr. 42, dann auch mit
Nr. 48, 56. Sammlungen von öpoi in je einem Buch waren schon
Nr. 55 a und 57b; was der zweite Teil von Nr. 60 meinte, mußte
ungeklärt bleiben. Unklar ist auch, weshalb hier von ορισμοί
die Rede ist, dagegen Nr. 55 a, 57 b, 60 öpoi bieten. Die Prag-
matien scheinen die zwei Begriffe unterschiedslos zu verwenden;
Bonitz 530 a 12/13 konstatiert lediglich, daß Top. όρος,
Metaph. ορισμός zu bevorzugen scheinen. In der Nähe gehört
natürlich das im Corpus Platonicum erhaltene anspruchslose
Handbuch der öpoi.
Zum Titel vgl. Speusippos DL 4,5: Ό ρ ο ι
Theophrast DL 5,49: Πρός όρους α' β'
5,50: 'Οριστικά
Straton DL 5,60: Περί τοΰ öpou
 Titel 65. 66. 67. 68. 69. 70
65. 'Επιχειρημάτων α' β'
Der Titel steht Nr. 33 und 70 nahe. Während es sich in Nr. 33
um ύπομνήματα, die die besondere epicheirematische Form
haben, und in Nr. 70 um ebenso entsprechend formulierte
θέσεις handelt, haben wir es hier einfach mit einer Sammlung von
επιχειρήματα zu tun. Es wurde schon zu Nr. 33 bemerkt, daß
der bei diesen Titeln vorauszusetzende besondere und für Ari-
stoteles maßgebende Sinn des term, techn. έπιχείρημα mit
unsern Mitteln nicht zu bestimmen ist. Auch die Verwendung
des Wortes bei Piaton hilft nicht weiter. Wir entnehmen dem
Worte nur, daß damit Äußerungen (Behauptungen) bezeichnet
werden sollen, die den Charakter eines „Vorstoßes", „Vorschla-
ges", „Experiments" haben, also nicht den Anspruch erheben,
zwingend bewiesen und verbindlich zu sein.
Zum Titel vgl. Theophrast DL 5,43: 'Επιχειρημάτων ιη'
66. Περί ήδονών α'
Als Titel gibt die Überlieferung ήδονών (F) oder ήδονής
(übrige Hss.). Einen Titel περί ήδονής bot schon Nr. 16, und
dieselbe Form haben ausnahmslos die zu Nr. 16 zitierten Paral-
leltitel anderer Antoren. So wird man geneigt sein, mit Rose den
Titel περί ήδονών als lectio difficilior vorzuziehen. Daß also hier
thematisch die verschiedenen Arten der ήδοναί von einander
abgegrenzt wurden, läßt sich leicht annehmen. Wesentlich sind
die fünf Typen, die NE 1118 a 1 - b 8 überblickt, und daneben
die umfassende, wenn auch in den Pragmatien nirgends mit
voller Schärfe herausgearbeitete Antithese jener ήδονή, die die
Rückführung einer physischen Mangelsituation in die Normal-
situation begleitet, und der andern ήδονή, die mit Mangel und
Beseitigung eines Mangels nichts zu tun hat, sondern am voll-
kommenen Zustand als solchem haftet: ήδονή des θεωρείν auf
der einen, der Betätigung der praktischen Tugenden auf der
andern Seite; vgl. etwa NE 1152 b 33-1153 a 15, 1099 a 7 - 2 1
u. a. Daß damit die zwei Formen der ήδονή bei Epikur, wenn
auch auf eine komplizierte Weise, zusammenhängen, ist zu ver-
muten.
67. Προτάσεις α'
Zum Titel vgl. bes. Nr. 46 (daß mehrere Sammlungen von προ-
τάσεις existiert haben wie von συλλογισμοί und δροι/όρισμοί,
ist durchaus möglich), dann Nr. 34, 47.
68. Περί έκουσίου α'
Zum Titel vgl. Theophrast DL 5,43: Περί έκουσίου α'
Xenokrates DL 4,12: Περί έκουσίου α'
Der Gegenstand des Titels ist hier mit ähnlicher Sicherheit zu
bestimmen wie in Nr. 53. Die Untersuchung über das έκούσιον
387
als eine allgemeine Voraussetzung der ethischen Praxis findet
sich als eine klar abgegrenzte Einheit in NE 3, 1—3 (s. 1009 b
32—35, das in charakteristischem Prooemienstil nach einander
das άναγκαΐον — hier die systematische Unentbehrlichkeit —
und das praktische χρήσιμον aufführt, und 1111 b 4) und EE
2,7—9, dazu MM 1,12—16. Aus den drei erhaltenen Varianten
des Textes περί έκουσίου ließe sich vielleicht bei sorgfältiger
Interpretation eine ursprüngliche Fassung zurückgewinnen, die
wir hypothetisch mit unserem Titel identifizieren dürften. Daß
Beziehungen der Ergänzung, Kritik und Polemik zwischen
unserm Titel und den gleichlautenden Titeln des Xenokrates
und Theophrast bestanden, wird man anzunehmen haben.
69. Περί (τοϋ) καλού α'
15 Zum Titel vgl. Platon DL 3,60: 'Ιππίας α' ή περί τοϋ καλού
[Kriton] DL 2,121: Περί τοϋ καλοϋ
[Simon] DL 2,122: Περί τοϋ καλοϋ, Τί τό καλόν
2,123: Τί τό καλόν.
[Simmias] DL 2,124: Tí τό καλόν
Antisthenes DL 6,16: Περί νόμου ή περί καλοϋ κα'ι δικαίου
2Q Kleanthes DL 7,175: Περί (των) καλών
Chrysippos DL 7,101 (vgl. Plut. mor. 1039C): Περί τοϋ καλοϋ
α'. Athen. 565 Α, 616 AB u.a.: Περ'ι τοϋ καλοϋ κα'ι της
ήδονής, mindestens 7 Bücher
Der Begriff καλόν erscheint in der Ethik und Politik des Corpus
Aristotelicum außerordentlich häufig, wird aber thematisiert nur
2J in Rhet. 1,9 1366 a 33-1367 b 27, also in einem Text, der
nicht mehr als eine Bestandesaufnahme der üblichen und beleg-
baren Bedeutungen geben will; und nicht nur dieser Text, son-
dern auch die Verwendung in den philosophisch konstruktiven
Pragmatien zeigt eine derartige Bedeutungsbreite (ethische
Vollkommenheit, mathematische Proportionalität, praktische
Zweckmäßigkeit, ästhetische Erfreulichkeit), daß es unmöglich
ist, über den Inhalt unseres Titels vertretbare Hypothesen zu
äußern; vgl. etwa Metaph. 1078 a 3 6 - b 2, Pol. 1326 a 3 2 - 3 4 ,
NE 1115 b 13, Part. an. 645 a 25, Top. 116 b 21, NE 1123 b
6-8.
35
70. Θέσεις επιχειρηματικοί κε'
Zu έπιχειρηματικός vgl. Nr. 33, 65. Der Begriff der θέσις hat
in den Pragmatien eine verhältnismäßig profilierte Bedeutung,
doch thematisch seinem Wesen und seiner Funktion nach
begründet wird er nirgends. Die markantesten Stellen zeigen,
daß er ein Begriff der Gesprächskunst ist, wobei Aristoteles
voraussetzt, daß der Leser weiß, worum es sich handelt: allge-
mein eine Behauptung, die nicht begründet wird, sondern nur
dazu dient, eine Diskussion anzuregen; so nimmt sie leicht einen
paradoxen Charakter an (Top. 104 b 19-28), aber an ihr hart-,
näckig festzuhalten, verletzt die Regeln des philosophischen
Gesprächs (vgl. Coel. 306 a 11-15, NE 1096 a 1 - 2 ) . Nach
DL 5,3 gilt Aristoteles anscheinend als der erste Philosoph, der
388 Titel 70. 71. 72. 7 3
mit seinen Schülern das π ρ ο ς θέσιν λέγειν gepflegt habe; für
Cicero Tusc. disp. 1,8 ist es Sokrates (die Tusc. disp. im ganzen
sind das einzige erhaltene Beispiel eines vollständig durchge-
führten π ρ ο ς θέσιν λέγειν in der philosophischen Literatur der
Antike), nach einer Schrift des Artemidoros ό διαλεκτικός
gegen Chrysipp bei DL 9,53 war es vielmehr schon Protagoras.
Wichtig zum Begriff der θέσις sind Top. 104 b 2 9 - 1 0 5 a 9,
109 a 6 - 1 0 , 1 1 0 a 1 0 - 1 3 , 111 a 10/11, dazu verhältnismäßig
zahlreiche Stellen in Top. 8. Zum besondern Begriff des π ρ ο ς
θέσιν λέγειν vgl. noch Phys. 185 a 5, Gen. Corr. 325 b 14,
Metaph. 1032 a 7.
Was die θέσις επιχειρηματική von andern θέσεις unterschei-
det, können wir nicht sagen. Gegenüber Nr. 71, 72, 73 handelt
es sich um eine nicht stofflich, sondern methodisch qualifizierte
Gruppe.
Zum Titel vgl. noch Xenokrates DL 4,13: Θέσεων βιβλία
κμγ'
Theophrast DL 5,44: Θέσεις κδ'
5,49: Θέσεις γ'
Chrysippos Plut. mor. 1035 C: Φυσικαί θέσεις
Herillos DL 7,166: Θέσεων ήθικών
121
Alex. Aphr. In Top. p. 2 7 , 8 - 2 1 ed. Wallies (CAG II, 2)
(ad 101 a 26)
Λέγει δέ γυμνασίαν ήτοι τήν γινομένην έν
τφ διαλέγεσθαι πρός τινας· δεχόμενοι γάρ τινα
προβλήματα παρά των προσδιαλεγομένων
γυμναζόμενοι πειρώνται τούτοις παρίστασθαι,
δι' ενδόξων, τάς επιχειρήσεις ποιούμενοι - ή 3ο
γυμνασίαν λέγοι αν τήν εις έκάτερον μέρος
έπιχείρησιν. ήν δέ σύνηθες τό τοιούτον των
λόγων τοις άρχαίοις, καί τάς συνουσίας τάς
πλείστας τοϋτον έποιοϋντο τόν τρόπον, ούκ
έπΐ βιβλίων ώσπερ νΰν (ού γάρ ήν πω τότε τοι- 35
αϋτα βιβλία), άλλα θέσεώς τίνος τεθείσης εις
ταύτη ν γυμνάζοντες αύτών τό προς τάς έπι-
χειρήσεις εύρετικόν έπεχείρουν, κατασκευά-
ζοντές τε καί άνασκευάζοντες δι' ένδοξων τό
κείμενον. καί εστι δέ βιβλία τοιαύτα Άριστο- w
τέλους τε καί Θεοφράστου γεγραμμένα
έχοντα τήν εις τα άντικείμενα δι' ένδοξων έπι-
χείρησιν. προς δή τήν τοιαύτην γυμνασίαν
χρήσιμον ειναί φησι τήν διαλεκτικήν μέθοδον
γάρ τινα εύρετικήν τών έπιχειρημάτων εχον- 45
τες (αϋτη δέ έστιν ή τών τόπων γνώσις) ρςιον
έπιχειρειν δυνησόμεθα.
122
Theon, Progymnasmata p. 69,1—7 ed. Spengel
Παραδείγματα δέ τής τών θέσεων γυμνα-
5 σίας λαβείν έστι παρά τε 'Αριστοτέλους καί
Θεοφράστου- πολλά γάρ έστιν αύτών βιβλία
θέσεων έπιγραφόμενα. ήδη δέ τινα καί παρά
φήτορσιν εϊρηται θετικά κεφάλαια, καί δή καί
ολοι λόγοι νομίζοιντ' άν σχεδόν είναι (παρα-
io δείγματα) θέσεως, ώς ö τε περί τών άνακαλυπ-
τηρίων έπιγραφόμενος Λυσίου και ó περί τής
άμβλώσεως
is 71. Θέσεις έρωτικαί δ'
Zu θέσις allgemein vgl. Nr. 70, zu ερωτικός vgl. Nr. 9 Augen-
scheinlich gehören Nr. 71 und 72 eng zusammen; möglicher-
weise waren die θέσεις unmittelbar auf einander bezogen, sei
es, daß sie einander ergänzten oder zu einander antithetisch
waren. Bemerkenswert ist, daß Nr. 71 doppelt so viele Bücher
zählt als Nr. 72; in den Pragmatien ist umgekehrt die φιλία sehr
ausführlich behandelt, der έ ρ ω ς dagegen nur in gelegentlichen
Bemerkungen berührt.
25
72. Θέσεις φιλικαί β'
Zu θέσις allgemein vgl. Nr. 70, zu φιλικός vgl. Nr. 24
73. Θέσεις περί ψυχής α'
Zu θέσις allgemein vgl. Nr. 70, zum Stichwort ψυχή vgl. Nr. 13.
Nicht auszuschließen, wenn auch unbeweisbar ist die Möglich-
keit, daß diese Sammlung thematisch an Nr. 71 und 72 gebun-
den war, also Behauptungen über die Seele aufstellte unter dem
besonderen Gesichtspunkte, daß sie der Sitz sowohl des ε ρ ω ς
wie auch der φιλία ist. Jedenfalls wäre es Willkür, die insgesamt
sieben Bücher θέσεις der Nr. 71, 72, 73 als einen Teil der
Sammlung Nr. 70 in fünfundzwanzig Büchern aufzufassen. Ange-
sichts der thematischen Zusammengehörigkeit von Nr. 71 und
72 wie auch der Zusammengehörigkeit von Nr. 71, 72, 73
gegenüber Nr. 70 empfiehlt es sich auch nicht, der Tatsache,
daß die vier Titel von θέσεις in alphabetischer Reihenfolge
nach einander stehen, ein besonderes Gewicht zu geben (man
könnte genau so gut das Gesetz der abnehmenden Buchzahl
geltend machen).
Zum Titel vgl. Theophrast DL 5,46: Περί ψυχής θέσις μία
 Titel 74. 75. 76. Τεχνών συναγωγή
74. Πολιτικά' β'
Z u m Titel vgl. Nr. 4 und 75
Theophrast D L 5,45: Πολιτικών α' β' γ ' δ ' ε ' ς '
Demetrios von Phaleron D L 5,80: Περί πολιτικών α' β'
5
Z u den Sachproblemen, die der Titel stellt, vgl. Nr. 75
75. Πολιτικής ακροάσεως ώς ή Θεο-
φράστου α' β' γ' δ' ε' ς' ζ' η'
io
Zum Titel vgl. Nr. 4 und 74, sowie die erhaltenen 8 Bücher Πολι-
τικά. Z u einem Vorbau der politischen Pragmatie, also auch zu
πολιτικά im weiteren Sinne hat Aristoteles nachträglich die er-
haltene N E umgearbeitet.
Vgl. sonst: Theophrast D L 5,45: Πολιτικών π ρ ό ς τ ο ύ ς
15
κ α ι ρ ο ύ ς α' β' γ ' δ '
5,45: Πολιτικών έ θ ώ ν α' β' γ ' δ '
5,45: Περί τ η ς ά ρ ι σ τ η ς π ο λ ι τ ι ε ί α ς α'
5,49: Πώς ä v ά ρ ι σ τ α ( a l ) π ό λ ε ι ς ο ί κ ο ι ν τ ο α'
Bei Aristoteles ist der Hinweis darauf, daß es ein Titel sei, der in
gleicher Weise auch bei Theophrast vorkomme, singular; bei
20
Theophrast haben wir D L 5,44: Περί ή δ ο ν ή ς ώ ς 'Αριστο-
τ έ λ η ς α' und im weiteren Sinne vergleichbar D L 5,48: 'Υπο-
μ ν η μ ά τ ω ν 'Αριστοτελικών ή Θ ε ο φ ρ α σ τ ε ί ω ν α' β' γ ' δ ' ε ' ς ' .
Dem entspricht die Überlieferung, daß Theophrast mindestens
teilweise dieselben Dinge vorgetragen habe wie Aristoteles
(Cicero D e fin. 1,6; Orator 194) und weiterhin, daß die
25
Geschichte des Peripatos in der Regel so aufgefaßt wird, daß
Aristoteles und Theophrast neben einander stehen und allen
späteren Scholarchen als die beiden allein autoritativen ά ρ χ α ι ο ι
gegenüber treten (Cicero D e leg. 1,38; D e fin. 5 , 1 0 - 1 2 ; 5,73;
D e div. 2,4 u. a.); nur in einzelnen Punkten werden Sonder-
lehren Theophrasts registriert.
30
Während das ή in D L 5,48 impliziert, daß die Autorschaft der
Texte zwischen Aristoteles und Theophrast strittig war, wird
man aus dem ώ ς bei unserm Titel und in D L 5,44 nur entneh-
men dürfen, daß auch von Theophrast ein Text gleichen Titels,
Inhalts und Umfangs existierte; daß von den zwei Texten der
eine Aristoteles, der andere Theophrast angehört, wird damit
35
nicht bezweifelt. Z u bemerken ist, daß im Schriftenverzeichnis
Theophrasts eine Πολιτική ά κ ρ ό α σ ι ς in 8 Büchern fehlt.
Eigentümlich und mit unsern Mitteln nicht erklärbar ist, weshalb
die Bezeichnung ά κ ρ ό α σ ι ς in der Überlieferung der Pragmatien
ausschließlich an Phys. haftet, im Schriftenverzeichnis aus-
schließlich an unserm Titel.
40
Die Versuchung ist naturgemäß groß, zwischen den Titeln Nr.
74, 75 und der erhaltenen Pol. eine Beziehung herzustellen,
etwa so, daß Nr. 74 mit Pol. VII/VIII identisch werden (Dü-
ring) und Nr. 75 einfach die acht Bücher der erhaltenen Pol.
meint (Moraux, Düring). Dies ist bedenklich prinzipiell wie auch
aus dem besondem Grunde, daß gerade die erhaltene Pol. ein
45
mühsam zusammengestücktes Konglomerat aus mehreren Ein-
zeluntersuchungen darstellt, also zweifellos erst verhältnismäßig
spät ihre gegenwärtige Form erhalten hat; es kommt dazu, daß
389
bekanntlich die erhaltenen Πολιτικά auf die nacharistotelische
Antike sehr wenig eingewirkt haben. Wo die politische Doktrin
des Peripatos vorgetragen wird (Polybios, Poseidonios, Dionysios
v. Halikarnass, Cicero), liegt vermutlich in der Regel der Einfluß
Theophrasts vor.
76. Περί δικαίων α' β'
Schwierigkeiten bereitet an diesem Titel die Pluralform. Sie
erscheint in den erhaltenen Pragmatien nur sehr selten und
keineswegs in einheitlicher Bedeutung: Pol. 1275 a 8 - 1 0 ist τ ά
δίκαια die Berechtigung, in einem Prozeß seine Sache persön-
lich führen zu dürfen; 1282 b 29 sind die πολιτικά δίκαια die
politischen Rechte in einem allgemeinen Sinne; N E 1135 a 16,
Rhet. 1375 a 8 ist τ ά δίκαια einfach das, was gerecht ist. Aus
der erstgenannten Stelle zu folgern, unser Titel habe sich mit
den Formen der Rechtsprechung befaßt (Moraux, Düring), ist
möglich (vgl. Nr. 129), wenn auch nicht beweisbar. D a f ü r
könnte sprechen, daß die Pol. zwar die Rechtsprechung und die
richterlichen Behörden oft erwähnt, aber es in der thematischen
Behandlung der richterlichen Gewalt im ganzen mit einer
kurzen Skizze bewenden läßt: 1300 b 1 3 - 1 3 0 1 a 15,1321 b 4 0 -
1322 a 29; mag sein, daß hier absichtlich der Raum für eine
Spezialuntersuchung ausgespart wurde.
77. Τεχνών συναγωγή α' β'
Zum Titel vgl. vor allem Nr. 80 mit der ungewöhnlichen, aber
sachlich unanfechtbaren Situation, daß das Verzeichnis zwei
verschiedene Fassungen desselben Textes mit ausdrücklicher
Bezugnahme der später erwähnten Fassung auf die frühere
(άλλη) aufführt.
Zum Begriff σ υ ν α γ ω γ ή vgl. weiterhin Nr. 82, 89, ferner Theo-
phrast D L 5,43 (Τών Δ ι ο γ έ ν ο υ ς σ υ ν α γ ω γ ή α ' ) 5,44 ([περί]
Τών Μ η τ ρ ο δ ώ ρ ο υ σ υ ν α γ ω γ ή ς α ' ) ; 5,45 ( Π ρ ο β λ η μ ά τ ω ν
σ υ ν α γ ω γ ή ς α ' - ε ' ) ; 5,47 (Λόγων ( . . . ) σ υ ν α γ ω γ ή α'), (Τών
Ξ ε ν ο κ ρ ά τ ο υ ς σ ύ ν α γ ω γ ή ) ; 5,48 ( Π ρ ο β λ η μ ά τ ω ν σ υ ν α γ ω γ ή ς
α'). In den Pragmatien erscheint er nur in N E 1181 b 7 (vgl.
1181 a 16, b 17, Pol. 1264 a 4). Der Akzent liegt auf dem Vor-
gang des Sammeins verstreuter Texte und Materialien. Für
antike Begriffe ist es dabei nahezu selbstverständlich, daß der
Sammler die Texte nicht in ihrem originalen Wortlaut zu-
sammenstellt, sondern sie auf Einheitlichkeit hin umstilisiert, in
der Regel auch auf die wesentlichen Aussagen komprimiert.
Dagegen impliziert σ υ ν α γ ω γ ή nicht ohne weiteres eine kom-
mentierende Beurteilung des Inhalts der gesammelten Texte
durch den Sammler; meistens wird dergleichen beigegeben wor-
den sein, doch von vorne herein sicher ist es nicht, τ έ χ ν η ist hier
festgelegt auf die terminologisch präzise Bedeutung von Ρητορι-
κή τ έ χ ν η , also wie in Nr. 78, 79, 80, 82 und bei Theophrast D L
5,48 (Περί τ έ χ ν η ς Ρ η τ ο ρ ι κ ή ς α' und : Περί τ ε χ ν ώ ν Ρητο-
ρικών t ε ί δ η ιζ'). Die Pragmatien verwenden τ έ χ ν η in dieser
Bedeutung nur in der Rhet.
390
Das Werk muß sich im Prinzip zu den systematischen Darle-
gungen über die Rhetorik so verhalten haben wie die natur-
philosophischen Doxographien (vgl. Nr. 9 2 - 1 0 1 und 124) zu
den systematischen naturphilosophischen Pragmatien und die
Sammlung der Πολιτείαι zu den Πολιτικά. Die systematische
Betrachtung kann an solchen Sammlungen ablesen, was in
früherer Zeit und anderswo schon geleistet wurde und worauf
sich der gegenwärtige Autor berufen darf, aber auch, worin
die Früheren sich geirrt haben und überholt worden sind. Daraus
kann sich eine Geschichte der gesamten Disziplin von den Ur-
sprüngen bis auf den gegenwärtigen Autor ergeben.
Die Zitate zeigen, daß Cicero das Werk in der Hand gehabt
und ζ. T. in seinem „Brutus" nachgebildet hat. Es dürfte sich
also noch bis in den Beginn der Kaiserzeit erhalten haben,
was die Möglichkeit impliziert, daß sein Anteil an den verstreu-
ten spätantiken Notizen über die älteste griechische Rhetorik
(vgl. L. Radermacher, Artium scriptores 1951) größer ist als wir
heute nachweisen können.
Daß die erhaltene rhetorische Pragmatie das Werk voraussetzt,
ist vielfach zu erkennen; vgl. 1354 a l l f f . , 1356 a 1 0 - 1 3 ,
1399 a 17, 1400 a 4, 1400 b 16, 1402 a 18 u.a.
123
Cicero, De inventione 2,6—8 ed. Stroebel
Ac veteres quidem scriptores artis usque a prin-
cipe ilio atque inventore Tisia repetitos unum in
locum conduxit Aristoteles et nominatim cuiusque
praecepta magna conquisita cura perspicue con-
scripsit atque enodata diligenter exposuit; ac tan-
tum inventoribus ipsis suavitate et brevitate dicendi
praestitit, ut nemo illorum praecepta ex ipsorum
libris cognoscat, sed omnes, qui quod illi praeci-
piant velini intellegere, ad hunc quasi ad quendam
multo commodiorem explicatorem revertantur.
atque hic quidem ipse et sese ipsum nobis et eos,
qui ante fuerunt, in medio posuit, ut ceteros et se
ipsum per se cognosceremus; ab hoc autem qui
profecti sunt, quamquam in maximis philosophiae
partibus operae plurimum consumpserunt, sicuti
ipse, cuius instituía sequebantur, fecerat, tamen
permulta nobis praecepta dicendi reliquerunt.
atque alii quoque alio ex fonte praeceptores dicendi
emanaverunt, qui item permultum ad dicendum, si
quid ars proficit, opitulati sunt, nam fuit tempore
eodem, quo Aristoteles, magnus et nobilis rhetor
Isocrates; cuius ipsius quam constet esse artem
non invenimus. discipulorum autem atque eorum,
qui protinus ab hac sunt disciplina profecti, multa
de arte praecepta reperimus. ex his duabus diversis
Τεχνών συναγωγή
sicuti familiis, quarum altera cum versaretur in
philosophia, nonnullam rhetoricae quoque artis
sibi curam assumebat, altera vero omnis in dicendi
erat studio et praeceptione occupata, unum quod-
5 dam est conflatum genus a posterioribus, qui ab
utrisque ea, quae commode dici videbantur, in suás
artes contulerunt; quos ipsos simul atque illos
superiores nos nobis omnes, quoad facultas tulit,
proposuimus et ex nostro quoque nonnihil in
io commune contulimus.
124
Cicero, De oratore 2,159—161 ed. Kumaniecki
is Hic nos igitur Stoicus iste nihil adiuvat, quoniam
quem ad modum inveniam quid dicam non docet;
atque idem etiam impedii, quod et multa reperii,
quae negat ullo modo posse dissolvi et genus ser-
monis adfert non liquidum, non fusum ac pro-
20 fluens, sed exile, aridum, concisum ac minutum.
quod si qui probabit, ita probabit, ut oratori tamen
aptum non esse fateatur. haec enim nostra oratio
multitudinis est auribus accommodanda, ad oblec-
tandos ánimos, ad impellendos, ad ea probanda,
25 quae non aurificis statera, sed populari quadam
trutina examinantur. quare istam artem totam dimit-
timus, quae in excogitandis argumentis muta
nimium est, in iudicandis nimium loquax. Crito-
laum istum, quem simul cum Diogene venisse
30 commémoras, puto plus huic nostro studio pro-
desse potuisse. erat enim ab isto Aristotele, a cuius
inventis tibi ego videor non longe aberrare, atque
inter hunc Aristotelen, cuius et illum legi librum, in
quo exposuit dicendi artes omnium superiorum et
35 illos, in quibus ipse sua quaedam de eadem arte
dixit, et hos germanos huius artis magistros hoc
mihi visum est interesse, quod ille eadem acie
mentis, qua rerum omnium vim naturamque viderat,
haec quoque aspexit quae ad dicendi artem, quam
40 ille despiciebat, pertinebant; illi autem qui hoc
solum colendum ducebant, habitarunt in hac una
ratione tractanda, non eadem prudentia, qua ille,
sed usu in hoc uno genere studioque maiore. Car-
neadi vero vis incredibilis illa dicendi et varietas
45 perquam esset optanda nobis; qui nullam umquam
in illis suis disputationibus rem defendit quam non
probarit, nullam oppugnavit quam non everterit.
 Τεχνών συναγωγή
sed hoc maius est quiddam quam ab his, qui haec
tradunt et docent, postulandum sit.
125
Cicero, Brutus 4 4 - 5 0 ed. Malcovati
Sit sane, inquam, ut lubet, de isto; et ego cautius
posthac historiam attingam te audiente, quem re-
rum Romanarum auctorem laudare possum religio-
sissumum. sed tum fere Pericles Xanthippi filius, de
quo ante dixi, primus adhibuit doctrinam; quae
quamquam tum nulla erat dicendi, tamen ab
Anaxagora physico eruditus exercitationem mentis
a reconditis abstrusisque rebus ad causas forensis
popularisque facile traduxerat. huius suavitate
maxume hilaratae Athenae sunt, huius ubertatem
et copiam admiratae eiusdem vim dicendi ter-
roremque timuerunt. haec igitur aetas prima
Athenis oratorem prope perfectum tulit. nec enim
in constituentibus rem publicam nec in bella ge-
rentibus nec in impeditis ac rerum dominatione
devinctis nasci cupiditas dicendi solet. pacis est
comes otique socia et iam bene constitutae civi-
tatis quasi alumna quaedam eloquentia. itaque, ait
Aristoteles, cum sublatis in Sicilia tyrannis res
privatae longo intervallo iudiciis repeterentur, tum
primum, quod esset acuta illa gens et controversiae
nata, artem et praecepta Siculos Coracem et Tisiam
conscripsisse - nam antea neminem solitum via nec
arte, sed accurate tamen et discripte plerosque
dicere scriptasque fuisse et paratas a Protagora
rerum illustrium disputationes, quae nunc com-
munes appellantur loci; quod idem fecisse Gorgiam,
cum singularum rerum laudes vituperationesque
conscripsisset, quod iudicaret hoc oratoris esse
maxume proprium, rem augere posse laudando
vituperandoque rursus adfligere; huic Antiphontem
Rhamnusium similia quaedam habuisse conscripta;
quo neminem umquam melius ullam oravisse capi-
tis causam, cum se ipse defenderet se audiente,
locuples auctor scripsit Thucydides. nam Lysiam
primo profiteri solitum artem esse dicendi; deinde,
quod Theodorus esset in arte subtilior, in orationi-
bus autem ieiunior, orationes eum scribere aliis
27 controversiae nata Malcovati: controuersia nata (corr. ex
natura) G, controuersia natura rell.
391
coepisse, artem removisse. similiter Isocraten primo
artem dicendi esse negavisse, scribere autem aliis
solitum orationes, quibus in iudiciis uterentur; sed
cum ex eo, quia quasi committeret contra legem
5 'quo quis iudicio circumveniretur', saepe ipse in
iudicium vocaretur, orationes aliis destitisse scribere
totumque se ad artes componendas transtulisse. et
Graeciae quidem oratorum partus atque fontis
vides, ad nostrorum annalium rationem veteres, ad
io ipsorum sane recentes, nam ante quam delectata est
Atheniensium civitas hac laude dicendi, multa iam
memorabilia et in domesticis et in bellicis rebus
effecerat. hoc autem Studium non erat commune
Graeciae, sed proprium Athenarum. quis enim aut
is Argivum oratorem aut Corinthium aut Thebanum
seit temporibus illis? nisi quid de Epaminonda (ut)
docto homine suspicari lubet. Lacedaemonium vero
usque ad hoc tempus audivi fuisse neminem. Mene-
laum ipsum dulcem illum quidem tradii Homerus,
20 sed pauca dicentem. brevitas autem laus est inter-
dum in aliqua parte dicendi, in universa eloquentia
laudem non habet.
126
25
Quintilianus, Instit. orat. III, 1,8—15 ed. Winterbottom
Nam primus post eos quos poetae tradiderunt
movisse aliqua circa rhetoricen Empedocles dicitur.
artium autem scriptores antiquissimi Corax et Ti-
30 sias Siculi, quos insecutus est vir eiusdem insulae
Gorgias Leontinus, Empedoclis, ut traditur, disci-
pulus. is beneficio longissimae aetatis (nam centum
et novem vixit annos) cum multis simul floruit,
ideoque et illorum de quibus supra dixi fuit aemulus
35 et ultra Socraten usque duravit. Thrasymachus
Calchedonius cum hoc et Prodicus Cius et Abderi-
tes Protagoras, a quo decern milibus denariorum
didicisse artem quam edidit Euathlus dicitur, et
Hippias Elius, et, quem Palameden Plato appellai,
40 Alcidamas Elaites. Antiphon quoque, (qui) et
orationem primus omnium scripsit et nihilo minus
artem et ipse composuit et pro se dixisse optime
est creditus. etiam Polycrates, a quo scriptam in
Socraten diximus orationem, et Theodorus Byzan-
45
16 add. G. 40 qui add. Claussen 42 artem et ipse B: et
artem ipse A
392 Τεχνών συναγωγή
tius, ex iis et ipse quos Plato appellai logodaedalos.
horum primi communis locos tractasse dicuntur
Protagoras, Gorgias, adfectus Prodicus, Hippias et
idem Protagoras et Thrasymachus. Cicero in Bruto
negat ante Periclea scriptum quicquam quod orna-
tum oratorium habeat: eius aliqua ferri, equidem
non reperio quicquam tanta eloquentia fama dig-
num, ideoque minus miror esse qui nihil ab eo
scriptum putent, haec autem quae feruntur ab aliis
esse composita, his successere multi, sed claris-
simus Gorgiae auditor Isocrates (quamquam de
praeceptore eius inter auctores non convenit: nos
tamen Aristoteli credimus). hinc velut diversae
secari coeperunt viae, nam et Isocratis prestantis-
simi discipuli fuerunt in omni studiorum genere,
eoque iam seniore (octavum enim et nonagesimum
implevit annum) postmeridianis scholis Aristoteles
praecipere artem oratoriam coepit, noto quidem
ilio, ut traditur, versu ex Philocteta frequenter usus:
'turpe esse tacere et Isocraten pati dicere', ars
est utriusque, sed pluribus eam libris Aristoteles
complexus est. eodem tempore Theodectes fuit, de
cuius opere supra dictum est. Theophrastus quo-
que, Aristotelis discipulus, de rhetorice diligenter
scripsit, atque hinc vel studiosius philosophi quam
rhetores praecipueque Stoicorum ac Peripatetico-
rum principes.
127
Diogenes Laert. 2,103-104 ed. Long
Θεόδωροι δέ γεγόνασιν είκοσι - πρώτος
Σάμιος, υιός 'Ροίκου. ούτός εστίν ό συμβου-
λεύσεις άνθρακας ύποτεθήναι τοις θεμελίοις
τοϋ έν Έφέσψ νεώ - καθύγρου γαρ οντος τοϋ
τόπου τούς άνθρακας εφη το ξυλώδες άπο-
βαλόντας αύτό τό στερεόν άπαθές εξειν ϋδατι.
δεύτερος Κυρηναίος, γεωμέτρης, ού διήκουσε
Πλάτων τρίτος ó προγεγραμμένος φιλόσοφος·
τέταρτος où τό φωνασκικόν φέρεται βιβλίον
πάγκαλον πέμπτος ό περί τών νομοποιών πε-
πραγματευ μένος, άρξάμενος άπό Τερπάνδρου -
έκτος στωικός εβδομος ό τά περί 'Ρωμαίων
πεπραγματευμένος - όγδοος Συρακόσιος, περί
τακτικών γεγραφώς - ένατος Βυζάντιος, άπό
37 έξειν Richards: έχειν codd.
λόγων πολιτικών - δέκατος όμοίως, ού "Αριστο-
τέλης μνημονεύει δια τής έπιτομής τών φητό-
ρων- ένδέκατος Θηβαίος άνδριαντοποιός - δω-
δέκατος ζωγράφος, ού μέμνηται Πολέμων
5 τρισκαιδέκατος ζωγράφος, 'Αθηναίος, ύπέρ ού
γράφει Μηνόδοτος - τεσσαρεσκαιδέκατος Έφέ-
σιος, ζωγράφος, ού μέμνηται Θεοφάνης έν τφ
Περί γραφικής - πεντεκαιδέκανος ποιητής έπι-
γραμμάτων έκκαιδέκατος γεγραφώς περί ποι-
ιο ητών έπτακαιδέκατος ιατρός, 'Αθηναίου μαθη-
τής· όκτωκαιδέκατος Χίος, φιλόσοφος στωικός·
έννεακαιδέκατος Μιλήσιος, καί αύτός στωικός
φιλόσοσφος- εικοστός ποιητής τραγφδίας.
is 128
Dionysius Halic, Isocrates Cap. 18 ed. Usener—Radermacher
Τοιούτος μέν δή τις έν τοις συμβουλευτι-
κοις λόγοις ό άνήρ. έν δέ τοις δικανικοις τά
20 μέν άλλα πάνυ άκριβής καί αληθινός καί τφ
Λυσίου χαρακτήρι εγγιστα μέν προσεληλυθώς,
έν δέ τή συνθέσει τών ονομάτων τό λείον έκεινο
καί εύπρεπές εχων, ελαττον μέν ή έν τοις άλ-
λοις λόγοις, ού μήν άλλα εχων γε. μηθείς δ'
25 άγνοείν (μ') ύπολάβη μήθ' ότι Ά φ α ρ ε ύ ς ó πρό-
γονος τε και είσποίητος Ίσοκράτει γενόμενος
έν τφ προς Μεγακλείδην περί τής Άντιδόσεως
λόγψ διορίζεται μηδεμίαν ύπό τοϋ πατρός
ύπόθεσιν εις δικαστήριον γεγράφθαι, μήθ' ότι
30 δέσμας πάνυ πολλάς δικανικών λόγων Ίσο-
κρατείων περιφέρεσθαί φησιν ύπό τών βυ-
βλιοπωλών 'Αριστοτέλης, έπίσταμαι γάρ ταύτα
ύπό τών άνδρών έκείνων λεγόμενα, καί οϋτε
Άριστοτέλει πείθομαι φυπαίνειν τόν άνδρα
35 βουλομένψ οΰτ' ΆφαρεΙ τούτου γ' ενεκα λόγον
εύπρεπή πλαττομένψ συντίθεμαι. ίκανόν δέ
ήγησάμενος είναι τής άληθείας βεβαιωτήν τόν
'Αθήναιον Κηφισόδωρον, ος καί συνεβίωσεν
Ίσοκράτει και γνησιώτατος άκουστής έγένετο
40 καί τήν άπολογίαν τήν ύπέρ αύτοϋ τήν πάνυ
θαυμαστήν έν ταΐς προς Άριστοτέλην άντι-
γραφαϊς έποιήσατο, πιστεύω γεγράφθαι λόγους
τινάς ύπό τοϋ άνδρός εις δικαστήρια ού μέντοι
πολλούς, και χρώμαι παραδείγματι έξ αύτών
45 ένί (ού γάρ έγχωρεί πλείοσι) τφ Τραπεζιτικφ
4 ού Ρ: δν F: ών Β
 Τεχνών συναγωγή 393

λεγομένψ όν εγραψε ξένψ τινί τών μαθητών Col. LXXII. τικ ασα. νινε
κατά Πασίωνος τοϋ τραπεζίτου. . . . .νιτο. -
καί σωθήι [μάλι]στα, [ού
129 τό μή προτ[ρέψ]αι παν-
τελώς άφι[στάν]ειν τής
Vita Isocratis anonyma p. 105,2-25 ed. Dindorf
Ρητορικής [φησι]ν ταΐς
"Αξιον δέ και περί τού χαρακτήρος τάνδρός έπιχει[ρ]ήσ[εσιν άπο]φαί-
ειπείν, ήδη μέν ούν προφθάσαντες εϊπομεν ώς νεσθαι, μόνον δέ τής ά-
ότι ζηλωτής μεν έγένετο τοϋ Γοργίου κατά το γαν προσκαύσεως, τής
όμοιοκαταληκτώδες και παρισώδες, πλήν ούχ δέ πολιτικής ούδ' ό-
ώσπερ έκεΐνος άεΐ δια τό προσκορές - σαφεί δε λως. φησί δή πρώτον
τή λέξει κέχρηται καί ήθική και πιθανή- οτρογ- άποτρέπων, ότι κελευ-
γύλη δ' ούκ εστίν ούδέ χάριν έχουσα, ώσπερ στού καί ού κυβερνή-
ή τοϋ Λυσίου, λέγεται γαρ και τούτο, ώς ότι του δ[ό]ξαν εχων ó φή-
διεφθονοϋντο ούτοι άλλήλοις καί άντεπαί- τωρ ούκ άξιός έστι
δευον. συνεχής δέ έστιτοίς ένθυμήμασιν οΰπω προσποιεισθαι κυβερ-
γαρ τελειώσας τό νόημα άλλο αύτψ συμπλέκει νήτης [ειν]αι. πολιτι-
ένθύμημα. δια πολλών δέ αύτού καί τά προοί- κής γάρ ούκ εστίν [ίδί-
μια. εί δέ τίνες έπεισάγουσιν άλλους τινάς ω]ς? λέγειν διασα ..
λόγους ώς όντας αύτοΰ, ού προσδεκτέον έκεί-
νους παρά τούς φερομένους, είσί δέ οί Col. LXXIII. φησίν όλην τήν σύστα-
έπεισφερόμενοι ούτοι- συμβουλευτικοί έννέα, σιν εχειν έκ τού ψεύδους,
περί παρασκευής ιπποδρόμων, περί αυτονο- ώστε φαίνεσθαι τώι φι-
μίας, Σινωπικός, νησιωτικός, σύμμικτοι τρεις, λαληθεί φευκτέαν. έ-
Άμφικτυονικός, περί τοϋ κατοικισμοϋ Μιλη- 25 γώ δέ τήν σοφιστεύ[ου-
σίοις· έπιδεικτικοί έπτά, Κλυταιμνήστρας έγ- σ[αν άφείς, εί καί περί ταύ-
κώμιον, Πηνελόπη, Μενεκράτης, έπιτάφιος τοις της έδοκούμην τι λε-
έν Θυρέςι, Νεοπτόλεμος, Παριακός- ( . . . ) γειν καί τάς τέχνας τάς
συνηγορία προς τήν έπιστολήν τοϋ έπιστάτου, 'Αριστοτέλους - καίτο[ι ότι
περί τοϋ όρτυγος, ύπερ Τιμοθέου, έπιτροπι- 30 ά]λλ[ο]ι [τ]ών ά[π' αύ]το[ϋ] συν-
κός, περί τής ύδρίας· σύμμικτοι πέντε, περί έγραψαν έ[ΐ}'] αύτού πα-
φιλοσοφίας, περί Πλάτωνος, περί Έριδος, προ- νουργίαις τών ρητόρων
τρεπτικός, καταδρομή σοφιστών, λέγεται δ' ώς σοφιστικών, ειχον έ[πι-
οτι καί τέχνην φητορικήν εγραψε, τψ δέ δεικνύειν - τήν Περι-
χρόνψ έτυχεν αύτήν άπολέσθαι. έρεί δέ τις, κλέους] καί Καλλισ[τρ]ά[του
καί πόθεν δήλον ότι τούτο ούτως εχει; λέ- και Δη]μοσθένους [φη-
γομεν ώς ότι 'Αριστοτέλης ó φιλόσοφος συν- τορείαν τί]να τρόπον ε ι . .
αγαγών τέχνας φητορικάς έμνήσθη καί ταύτης,
έβίωσε δ' οί μέν λέγουσιν ώς ότι έκατόν ετη,
131
οί δέ ένενήκοντα καί όκτώ. 40
Philodemus Vol. Rhet. ed. Sudhaus I. p. 370 col. LXXXVIII

130 Col. LXXXVIII. [συνεστηκέναι δέ τών περί τά

πά-]
Philodemus Vol. Rhet. ed. Sudhaus I. p. 361/2 col. LXXII und θη κα[ί ήθη, οις δικαστή-
LXXIII
45 ρια [κι]νεϊ, τ[ό] κυριώτα-
τον έν τώι κατανοή-
28 lac. ind. Westeraiann σαι, δια τίνων καί γεν-
394
varai και καταπραΰνε-
ται ταύτα, τούτο δε μό-
νον ώς ού προσήκον έ-
αυτοΐς ο[ύκ] ένχειρήσαι
τούς φήτορας έκ των Ά-
ριστοτέλους μετενε[γ-
κείν, τα λοιπά μετενη-
νοχότας. τοιούτων δή
τίνων λεγομένων
προχειρό[τατο]ν äv δόξ[ει-
εν είναι [το] των το . ον
μερών [εύκ]αταφρόνη- [τον
ιτονι.. II - τεκμ]ήρια? μνι | Ι -
132
Philodemus vol. Rhet. ed. Sudhaus II. p. 5 0 - 6 4 col. XLVIII.
Cap. 35,21—Col. LVIII
Nùv δ' έπ' έ]κειν[ο βα-
(δίζωμεν, ö περί Άριστοτέ-)
36. λους άναγγέλλουσιν, [ς>]τι
τής δείλη[ς] έ[γ]ύμναζεν
έπιφωνήσας - „[αί]σχρόν σιω-
πάν, '|ςκ?κρά[τη]ν δ' έάν
λέγειν." εμφαίνει δέ τήν
κρίσιν ίκανώς κάκ τοΰ
σ[υγγεγ]ραφέναι τέχνας
φητορικάς κάκ τοΰ μέρος
τής φιλοσοφίας τήν πο-
λιτικήν νομίζειν ε[Ιναι,
και ψελλίζει διαφέρειν
αύτή]ν φάσκων τής φη[τορικής
deest dimidiata pag. superior
( . . . αιτίαςπλείους παρέθηκεν
προς το πολιτεύεσθαι έπι-
σπασαμένας εαυτόν πρώ-
τον μέν ένθυμούμενον, ότι)
37. τώι άπείρωι τών] περί τάς
π[όλεις
συμβα[ι]νόντων ούθέν έστι
φίλον δεύτερον δέ δια
το (τήν) φιλοσοφίαν πολλήν
έπίδο[σ]ιν λαβείν τυχού-
σαν χρηστής πολιτείας -
τρίτον δ' άγανακτήσαν-
τα έπί τοις πλείστοι[ς τών
Τεχνών συναγωγή
ν[ϋ]ν τα πολιτι[κ]ά [πρ]α[ττόν-
των, ώς [άν]τε[ρ]εί[δο]ντες
οί μέ[ν] άρχουσιν, οί δ' αρ-
χειν άξιοΰσιν. έκπεσών
5 μέν [γαρ] εις ά[ν]θρώπ[ους
(τις έξευτελίζοντάς τε,
Col. XLIX. όσα ήμίν χαρίζεται φιλο-)
σοφία, κα[1 ώς εύεργέ]τι[ν
ίο τήν £>η[τορική]ν [θ]αυμά-
ζοντας, [έτι δ' ων] τώ[ν ά-
ναγ[κ]αίων [έ]νδεή[ς], εχ[ψν
δέ ποσ[ήν] τριβήν έν τοις
φητο[ρ]ικο!ς διά τινας έ-
πί νεότ[ητα] έ[πα]να[βεβη-,
κυίας αίτ[ίας], ϊσω[ς ά]ν [π]ως
έπ' όλ[ίγ]ο[ν] χρόνον δι-
δάσκω^] τινάς εύπορώι-
ηι τών έπειγόντων, εως
ΣΟ αν εις τούς φιλοσοφίας
οικείους έπανέλθ[ηι] τό-
πους, ώς καν γράμμ[ατ]α
καί παλαιστρικήν κα[ί
τι τών έμ παι[σί]ν δια
25 τήν τών γονέων έπιμέ-
λειαν άναληφθ[έ]ν[των.
έν] ήμετέροις δ[έ] τόπ[ο]ις
κα[τα-
(γινώσκειν δει τοΰ φητορεύειν
30 άτε τούτων πάντων ύπερ-)
38. κ]ειμένο[ι]ς, [έ]ν οίς [οί π]ρο-
ειρημένοι [δι]έτρι[β]ον,
και προαιρε[τ]ικώς καί
35 πολύν χ[ρ]ό[ν]ον ού[χ ύπ]ο-
μένει[ν] το[ύτο π]ο[ι]εϊν
μάλλον ή τι τών άπρε-
πεστάτων είναι δο-
κο]ύντων. καί γαρ έπί
4ο πον]ον σώμ[α]τι καί ψυ-
χή ι το λειτούρ[γημα
καί τό τοιούτ[ω]ν αν . . .
ραι ψ[υ]χών ο . αιπ
. π . ικην εστιισ. κασ
45
Col. L. α . . . πο[ρίζ]ον καί βρ
πλήρες κα[ί] τό πάν ει[δος
 Τεχνών συναγωγή
ά]μορφον, και τώι [γε ή-
σ[υχ]ίας εύστα[θοϋς στοχαζο-
μέ]νωι των άπ[άντ]ων
άπ]ρεπ[έστ]ατο[ν και π]ρα-
γ]ματοκοπειν κα[τ' ελ]ατ-
τ]ον ή πλείον άνα[γκ]ά-
ζον, καί των οικείων
λό]γων οΰτε περιοδίας
φ]υσικής οϋτε δόξης
ποριστικώτερον, άπό
τε φιλοσοφίας περι-
σπών τοϋ της Άμαλθεί-
ας κέρατος ού μυθικώς
άλλ' άλ[ηθώς τ]ών νεω-
τέρων [τον πρ]ός αύτήν
ζήλο[ν καί] στρέφον έ-
πί τον [σοφι]στικόν φυτόν,
(καί πολλή ν ταπείνω-)
39. σιν έποΐσον, εί πάντων
έσχατεύοι των διδασ-
κόντων, οσα παίδες έ-
λεύθ[ερ]οι μεμαθηκώς
αύτης· εί[δώ]ς τε παρα-
βάλλεσθαι τοις μεγί[οτ]οις
άδύνατος ων [ή γ]ενέσθαι
σοφός δια το καί τάς όδούς
ήναντιωμέν[ας] εί[δέναι
καί τους ζήλους άποσ[τά]ν-
τας άλλήλων καί τους
χρόνους ά[δυ]νατοϋν-
Col. LI. τ]ας [συλλαβείν] τάς έν-
α[ντίας π]ροκοπάς
τή[ς σοφίας κ]αι μύρι[α
έπ[Ι μυρίοις] έπιφέρον-
τας, καί μή τ]α[ϋ]τα, περί
ών [προσηκ]ον, άλλ' [α] των
πολ[λών τις] επείγει, δια-
κρ[ι]β[ώ]ν [αν φαί]η τα γεω-
μετρικά διδάξειν
και γραμματικά καί
μουσικά καί τακτικά-
καί γαρ ούδ' αίτίαν εύρίσ-
κομεν εις τό σοφισ[τ]εύειν
έπισ[πω]μένην τον βρα-
χεί γενναιότερον, οϊαν
395
πρός τό φ[ητ]ορεύειν εμ-
πράκτως, έπειδή τό γε
δι' εκείνου τούτο γίνεσ-
(θαι καταγελάστως παρ-
s εμβάλλεται. τοίγαρ ού-)
40. δ' Άριστοτέ[λης] φιλοσό-
φ[ω]ς άνεστράφη τ[ό] πα-
ρ[αδ]εδομένον πο[ιή]σας
ίο μ[ε]τά της έπ[ιρ]ρήσεως.
τ[ί] γαρ μάλλον αίσχρόν
ήν] σιωπάν, 'Ισοκράτην
δ' έάν λέγειν ή κατά πό-
λιν ζ[ήν], Μάνην δε [σ]κα-
ι5 π[αν]εύειν έάν κ[άν τ]ήι
γή]ι διατρ[ί]βειν, έπ[ικ]υ-
μα]τί[ζ]εσθαι δέ τον [Φοίνι-
κα κ]αί τον Βορυσθε[νείτη]ν,
και άσφ]α[λέστ]ατα [μ]έν ο[λον
2ο
Col. LU τον βίον] ίδιω[τεύειν,
Θεμι]στο[κ]λέα δ[έ στ]ρα-
τεύειν] έ ά ν οΰτ[ε] γάρ αί-
ρε!τ]αι [τ]αύ[τ]ά τ[οϊς πρ]ο-
25 [ειρημένοις εργα, οϋτε
λυσιτ[ελέστερα της φιλο-
σοφία^] έστ[ί" διό εί τό Ίσο-
κρ]άτ[ους] άνό[μοιόν τι
ήν, τό λέγειν [έ]ά[ν προσή-
3ο κει μέν, εί δ' ερ[γωι συ]ν-
έφερεν, καί μηδ' ύπάρ-
χοντος έκείνου λέγειν,
εί δ' ούδέτερον ήν,
μηδέ μυρίων όντων
35 φητορεύ[ε]ιν, ϊνα μ[ή] φαί-
νηται δια τον φ[θόν]ον
καί τήν έ[κ]είνου κατα-
βολήν έν[ί]οις ποτ' [ά]δύ-
νατος [κ]αί μήτε γ[ι]νώσ-
4ο (κηται φιλαπεχθήμων ών
μηθ' ήττώμενος. εί δ' αίσ-)
41. χρώι δ[ι]ώριζε τώι πα-
ρά τοις πολλοίς τό μή λέγειν,
45 εκείνον δ' έάν,
άλλ' ούχί τοις φυσικοϊς
τέλεσιν εί δέ τού[το]ις,
396 Τεχνών συναγωγή
πώς ού κατά φύσιν αίσ-
χρόν ένόμιζε τ ο λέγειν
έπί βήματος τά τοΙ[ς μ]ισ-
θαρνο[οϋσι] των φητ[ό-
ρ[ω]ν [πα]ραπλήσια [μά]λ-
λον ή [τα] τοΙ[ς] ίσοθέο[ις
τ[ώ]ν [φιλοσό]φων; τ[ί
δ[έ] μετ[έπ]εσ[εν της πάρ-
Col. LUI. ρω προτρο[πή]ς τ ω ν [νε-
ωτ[έρω]ν κα[ί] δεινή[ς]
έπ[ει]ράτο νεμ[έσεως
καί [δυσμ]ενεία[ς] ε[ϊτε
των [ά]φ' Ίσοκράτου[ς ε]ϊ-
τ ' έν[ίω]ν άλλων σοφιστών;
πώς [δ'] ούχΐ θαυμ[ασ]μ[όν
ένέφ[υσ]ε μέγαν της δ[υ-
νάμεως, [έ]ξ [ού] τ ε ά[πεπ]ή-
δ[α] της οίκείας πραγμα-
τείας και δια ταϋτ' έφω-
ράτο τούς τε νόμου[ς
συνάγων άμα τώι μα-
θητεί και τάς τοσαύ-
τας πολιτείας καί τα
περί τ ώ ν [τό]πων [δι-
καιώματα [κ]α! τα πρ[ό]ς
τούς καιρούς και παν,
öoov της τοιαύτ[ης έστί
(πραγματείας, και πολυ-
μαθής καί πανούργος)
42. φ]αίνεσθαι π[ρ]ο[αι]ρού-
μενος καί γιν[ώο]κειν
καί διδάσκειν φιλόσοφα, £>η[το-
ρικ]ά, πο-
λιτικά, γεωργικά, μυρ[ε-
ψικά, μεταλλικά, μόνο[ν
ούχί και τά τ ώ ν αίσχυν[ο-
μένων, οτι [ποι]ούσι, κ[αί
δι' άνά[γ]κην έ[πι]τη[δε]ύ-
ειν λε[γό]ντων, κατά
δε τοΰτο [κ]α'ι πολύ τώ[ν
φητ]όρων ά[γενέ]στ[ερ]ος,
ότι] οί [φήτορες έπ]ιχει-
ρ]οΰσιν [δύ]να[μιν πα]ρέ-
(χειν καί παραδιδάναι)
Col. LIV. τάς [φητορικάς ύποθέ-
σεις [ού μόν]ον [τή]ς κ[α]τά
ψυ[χήν γαλήνης] χάριν
ά]λλ[ά κ]α! [τής] προς τ[ήν
s ύγίειαν τοϋ [σώ]ματο[ς
εύκ[ρασίας, εί μ]ή καί τ ώ ν
καθό[λ]ου [τήν] 0[η]τορι-
κ]ήν έ[πιτηδευάντω]ν [τις
κ]αί τάς [θέσεις δο]γμα-
ιο τ]ίζον[των - καθό]λου
δ]έ χαλ[επ]ώτε[ρο]ς έγί-
ν ε τ ο κα[τ]ά [τον] Έ[πί]κου-
ρον άν[ταγω]νιστής
τήι τοϋ [β]ίου σ[ω]τηρίαι
is τ ώ ν άν[τι]κρυς έπί τήν
π]ολιτικήν ά[γω]νίαν
άλειφόντων. έλπίδι δε
τής άλ[ηθ]είας [όδ]ηγού-
με]ν[ος] ε[1 μή] καί ζητήσει
2ο ( τ ώ ν κυριωτάτων προσ-
καρτερών πώς έζήλου τ ή ν )
43. δ[ο]κο[ϋσαν] όμο[ία]ν Ί[σο-
κράτει [ί>η]τορικήν, ην
25 διεμω[κήσ]ατο [πο]ικ[ί-
λω]ς, άλ[λ' ο]ύχί τήν πολι-
τικήν, ή[ν] έτέραν έκ[εί-
ν[η]ς ένόμ[ι]ζεν. ε[Γ γά[ρ] α[ύ-
τ]ός ταύ[τ]ην έγ[ύμ]να-
3ο ζε]ν, ού τήν δ[ιδ]α[κ]τή[ν,
γελ]οίως τ[όν Ίσοκ]ράτη[ν
έάν λέγει[ν] αίσχρόν εφασ-
κεν ού μέλλων [ό]μοί-
ω[ς αύ]τώι [λ]έγειν. [σι]ω-
35 πώ γά[ρ], οτ[ι] τ ώ ν [παρ'] αύ-
τώι τά φητ[ορι]κά [καταμα-
Col. LV. θάν[τω]ν ο[ύ]κ [έδύνατ' ού-
δε[1ς] έν ούδ[ετ]έραι κατ[ε]υ-
4ο τ[υχήσ]αι τ[ών τεχ]ν[ών
καί παρ[ά] τισ[ι δι]δάσκει[ν,
'Ισο-
κράτους καί πο[υ τ]οϊς χρά-
νοις π[ροκόψαντος· ώσ-
4s τ ε καν, ε[ί] π[ρότ]ερο[ν έδί-
δ]ασκεν [αύτή]ν, έπί τήν
ή]συχιωτέρα[ν κ]α[ί] δαι-
 Τεχνών συναγωγή
μονιωτέραν, ώσπερ εί-
πε, φιλοσοφίαν άποχω-
ρείν. άτόπως δέ και
προς την πολιτικήν
παρώρμα καί δια γελ[ο]ί-
α[ς αί]τίας· το μεν πρώ-
τον, ο]τι περιπεποιη-
μέν]οι μέν τήν έμπει-
ρία[ν], ώστ' εύθύς πολιτεύ-
σεσθαι, δια τήν άσχολί-
αν τήν έν αύτήι καθα-
(ρειοτέροις έπιτηδεύμασιν
άπρόσοδοι όντες ούκ)
44. όρ[θώς αν έφ]άνη[σ]αν
πε[φιλ]οσοφηκότες· εί
δ' ού[κ] έοχη[κ]ότες, ούκ αν
έδύναντο πολιτεύεσθαι
μή πάμπολυν χρόνον
τήι [γ]νώσει προσεδρεύ-
σαντες, καί διότ[ι] προσε-
δρε[ύσ]αντες άχρι το[0] τήν
άτα[ξ]ίαν παϋσαι [κ]α[ί χ]ρησ-
τήν πολιτείαν κατα-
στή[σα]ι πολύ τής έ[πα]νό-
δου [τ]ής έπί τήν ήσυχίαν
άφε[ιοτ]ήκεσαν εί [δέ] μή
πρό[τ]ερον ε . ελυ .. κα
.. οισα . π . λατειθαι
. . . λλ . . . ε . ητια .. ν
. . . . ιτρε . . IV . . . δ ι . .
. . . ετ . . λαβ[όμ]ενο[ς
[δέ ού μόνον ούκ ούρα-
νιων [εϊδησιν άλλ' ού-
δέ] άνθρω[πίνων] πρα-
γμάτων [έπιμέ]λει-
αν, ούδέ γυναίκα των
ποητών φασκόντων
ούτως άγαθοϋ νοϋ κα-
θυστερείν, ,,ώς τό χέρει-
ον έλέσθαι άμεινοτέ-
ρων παρεόντων"· και
διότι σχεδόν έ[κ] βασι-
λείας παρεκάλει [Φ]ίλιπ-
πο[ν] τότ[ε] καί της Περσι-
397
κής διαδ[ο]χής· έ[γ]κρα-
τούντω[ς δ]έ, διότι μι
* *
*
s 45. δευτέρας κ[αί τ]ρίτ[ας ά-
χρή[στ]ως άγοντος πολι-
τικό^] τύχο[ι] ών, ούδέν
όφελος ήν (ει) των περι-
κειμένων πονηρ[ώς
ίο προστατοΰντ[ο]ς, αις
δ' ούκ ειχεν χορηγ[ή]σαι,
καλ[ώ]ς έπιμεληθήναι
δυνα[μέ]νου (σ). τών δέ
αίτ[ιώ]ν, δι' ας έκέ[λε]υεν
is ,,όρμ[ήσ]α[ι] δείν προς τάς
πρά[ξεις] μέν θέο[ν]τα
τό[ν πόλι]ν διοικ[εϊν δυ-
. LVII. [νάμενον" τήν πρώτη ν εις
2ο έαυτό[ν] ετ[αξ]εν [μάλλον ή
κατ' άν[θρ]ώπου [μηδέν
φροντ[ίζοντος τών κοι-
[νών. εί γαρ ένόμισεν ά-
[μοιρήσαντι τών έκεΐ συμ-
25 βα[ι]νό[ντ]ων ο[ύκ εσεσθαι έ-
αυτώι φίλον, ο[ύ]δ[είς έγέ-
νετο το[ύτω]ι ο[ύ]δέ [γενό-
μ[εν]ο[ς] έ[π]ί πολ[ύν] δι[έ-
μεινεν χρόνο[ν], φιλ[ο]σο-
30 φία δέ τήν πάσαν έπ[ίδο-
σιν λαβείν ούκ έ[κωλ]ύετο
και ταϋτα γενέσ[θ]αι [οΙ]ον
Άριστοτέλην ού κεκωλυ-
κυια" κωλυομένη δέ λα-
35 βείν] ύπ[ό τίνος, άλλ' έξου-
θέ[ν]ωσ[ιν] ούκ αν [ποτ'] έ-
λαβε δια τό τήν ύπ' αύ-
τών δι[αφυ]λατ[τ]ομέ[νη]ν
(αύτάρκειαν τής μηθενός
4ο προσδείσθαι βοηθείας.)
46. ότ]ι δ' άγανακτεΐν ε[Ι]πεν,
ού vûv [ά]λλ' έ[πί] τού Κρό-
ν]ο[υ] ήν [έ]πά[γειν έ]ν βρα-
45 χεί μ[είζ]ο[υς π]αραλλα-
γά]ς [έ]πί τό [β]έλ[τιο]ν, κα[ί
τό [χρ]υ[σοΰ]ν [λεγ]όμε[νον
398
γένο]ς [παρά ποη]τών [έ-
πάγω[ν] καν [άνύ]πα[ρ-
κτ[α ε'ί]π]οι] καί κ[εν]ούς [δίω-
ξε ιε ν] ϋ[π]ν[ους] τώ[ν παλ-
α[ι]ών, [ού]δ' ο |... ατην
desuní 6 vel 11 versus
Col. L V I I I . φ[.. τάλλα μεν] περί τή[ς
ρ[ητορικ]ής [έχ]έτω δια-
διδούς], οσ[α δ]έ περί λέ-
ξε[ων καθ'] ή[μώ]ν άνέγρα-
ψε, [τά περί] τού[τ]ων προ-
βλή[ματ]α κα[1] πάν τό συν-
κυρο[ϋν ύ]ποδιαλαβόντες,
αν π[οτ' ε]ύκαιρώμεν, κα-
θ' αύτ[ά τή]ς π[ρ]οσηκο[ύσ]ης
[εναντιώσεως άξιώσο-
μεν.
133
Anaximenes, ars rhet. ed. Fuhrmann (ex epistula Ps. Aristotelis
ad Alexandrum) 1421 a 2 6 - b 6
Έγραψας δε μοι διακελευόμενος, όπως
μηδείς των λοιπών άνθρώπων λήψεται τό βι-
βλίον τοϋτο, και ταϋτα είδώς, οτι καθάπερ
τούς έξ αύτών γεννηθέντος οί γεννήσαντες
τών ύποβαλλομένων μάλλον φιλοϋσιν, οϋτως
οί εύρόντες τι τών μετεχόντων ώσπερ γαρ
ύπέρ τέκνων, οϋτω τών λόγων ύπεραποτεθνή-
κασιν. οί μεν γάρ Πάριοι λεγόμενοι σοφισταί
διά τό μή τεκεϊν αυτοί δια ρςιθυμίαν άμουσον
ού στέργουσιν, άλλα χρήματα λαβόντες άπο-
κηρύττουσι. διά τούτο ούν έγώ σοι παρα-
κελεύομαι διαφυλάττειν οϋτω τούς λόγους
τούτους, όπως νέοι καθεστώτες ύπό μηδενός
χρήμασι διαφθαρήσονται, κοσμίως δε μετά σοΰ
συμβιώσαντες εις ήλικίαν έλθόντες δόξης άκη-
ράτου τεύξονται. παρειλήφαμεν δέ, καθάπερ
ήμϊν έδήλωσε Νικάνωρ, και τών λοιπών τεχνο-
γράφων εϊ τις τι γλαφυρόν ύπέρ τών αύτών
τούτων γέγραφεν έν ταϊς τέχναις. περιτεύξη
δέ δυσί τούτοις βιβλίοις, ών τό μέν έστιν έμόν
έν ταΐς ύπ' έμού τέχναις Θεοδέκτη γραφείσαις,
τό δέ έτερον Κόρακος, τά δέ λοιπά τούτοις
ίδίςι πάντα γέγραπται περί τε τών πολιτικών καί
Τεχνών συναγωγή
τών δικανικών παραγγελμάτων όθεν προς
έκάτερον αύτών εύπορήσεις έκ τώνδε τών
ύπομνημάτων σοι γεγραμμένων. έρρωσο.
5 134,1
Dionysius Halic. Opuscula ed. Usener-Radermacher I p.
122,10-17
Ού δή δείν φόμην Ισοκράτους έν άπασι
ίο πάντων τούτων ύπερέχοντος λόγον τινά ποι-
εϊσθαι περί έκείνων ούδέ γε περί τών συμ-
βιωσάντων Ίσοκράτει καί τον χαρακτήρα τής
έρμηνείας έκείνου έκμιμησαμένων ούθενός,
Θεοδέκτου λέγω καί Θεοπόμπου καί Ναυ-
ΐ5 κράτους 'Εφόρου τε καί Φιλίσκου καί Κηφι-
σοδώρου καί άλλων συχνών, ούδέ γάρ έκεΐνοι
κρίνεσθαι προς τήν 'Ισοκράτους δύναμίν είσιν
έπιτήδειοι.
20 134,2
Dionysius Halic. Opuscula ed. Usener-Radermacher I p.
258,6-259,17
Ούκ έλαχίστην δέ μοι και σύ παρέσχου
25 ροπήν εις τό μή παρέργως έξετάσαι τήν άλή-
θειαν, παρακαλών φανερούς ποιήσαι τους λό-
γους, οις έμαυτόν πέπεικα Δημοσθένους άκ-
μάζοντος ήδη καί τούς έπιφανεστάτους είρη-
κότος άγώνας τότε ύπά 'Αριστοτέλους τάς φη-
30 τορικάς γεγράφθαι τέχνας. έδόκεις τέ μοι καί
τούτο όρθώς παραινειν, μή σημείοις μηδέ είκοσι
μηδ' άλλοτρίαις τό πράγμα πιστώσασθαι μαρ-
τυρίαις έπειδή τούτων ούδεμία τών πίστεων δι'
άναγκαίων συνάγεται λημμάτων άλλ' αύτόν
35 'Αριστοτέλη παρασχέσθαι διά τών ιδίων τεχνών
όμολογούντα τάληθές οϋτως εχειν. τούτο δή
πεποίηκα, βέλτιστε Άμμαίε, τής τε άληθείας
προνοούμενος, ήν έπί παντός οϊομαι δειν
πράγματος έξετάζεσθαι, καί τής άπάντων τών
40 περί τούς πολιτικούς λόγους έσπουδακότων
χάριτος - ϊνα μή τοϋθ' ύπολάβωσιν, οτι πάντα
περιείληφεν ή Περιπατητική φιλοσοφία τά Ρη-
τορικά παραγγέλματα, καί οϋτε οί περί Θεό-
45
14 Ναυσικράτους alibi audit 15 φιλίστου libri: corr
Goeller 4 1 χάριτος] χρείας Kiessling
 Τεχνών συναγωγή. Titel 78. 79. 80. 81. 82
δωρον καί Θρασύμαχον καί 'Αντιφώντα σπου-
δής άξιον ούδέν εύρον οϋτε 'Ισοκράτης καί
Άναξιμένης καί Αλκιδάμας οϋτε οί τούτοις
συμβιώσαντες τοις άνδράσι παραγγελμάτων
τεχνικών συγγραφείς και άγωνισταί λόγων Ρη-
τορικών, οί περί Θεοδέκτην καί Φιλίσκον καί
Ίσαιον καί Κηφισόδωρον Ύπερείδην τε καί
Λυκούργον καί Αίσχίνην, ούδ' (άν) αύτός ό
Δημοσθένης ό πάντας ύπερβαλόμενος τούς τε
προ αύτοϋ καί τους καθ' έαυτόν καί μηδέ
τοις γινομένοις ύπερβολήν καταλιπών τοσού-
τος έγένετο τοις 'Ισοκράτους τε καί 'Ισαίου
κοσμούμενος παραγγέλμασιν, εί μή τάς 'Αρι-
στοτέλους τέχνας έξέμαθεν.
Όύκ εστ' ετυμος λόγος ούτος', ώ φίλε Ά μ -
μαίε, ούδ' έκ τών 'Αριστοτέλους τεχνών τών
ύστερον έξενεχθεισών οί Δημοσθένους λόγοι
συνετάχθησαν άλλά καθ' έτέρας τινάς είσαγω-
γάς.
78. Τέχνης φητορικής α' β'
Lehrbücher, die zum unmittelbaren Gebrauch in einem prak-
tisch-technischen Programm bestimmt sind, existieren unter
anderen Regeln als Werke, die beanspruchen, in einem festen
Kontinuum gelesen zu werden, dem Wissen und der Bildung
zu dienen und den Leser auch als sprachliche Leistung fesseln
zu können. Lehrbücher sind in ihrem Aufbau mehr oder weniger
frei, die Sprache soll verständlich und präzis sein, sonst nichts.
Verschiedene Lehrbücher können denselben Stoff verschieden
gewichten, und die einzelnen Empfehlungen und Ratschläge
können sehr rasch veralten und müssen durch andere, den
gewandelten Verhältnissen angepaßte Empfehlungen ersetzt
werden. Dies gilt im höchsten Maße für die Rhetorik als die
Kunst in der demokratischen Debatte überzeugend und stimu-
lierend zu reden. So ist es nicht verwunderlich, daß gerade da
derselbe Stoff durch denselben Verfasser immer wieder anders
dargeboten werden konnte; konkret: daß es von demselben
Aristoteles neben einander mehrere kürzere und längere Fas-
sungen der Rhetorik gab. Man wird also auch und gerade da
grundsätzlich bloße Titelwiederholungen nur dort annehmen,
wo sie nachweisbar sind.
Neben unsern Titel (über den wir sonst nichts wissen) stellt sich
Theophrast DL 5,48 Περί τ έ χ ν η ς Ρητορικής α', und daneben
der verdorbene und nicht sicher herstellbare Titel Περί τεχνών
Ρητορικών εϊδη ιζ'.
6 φίλιστον MOPs; corr Sylburg 8 ούδ' αν] ούτε libri
corr. Us.-Rad.
399
79. Τέχνη α'
Dieser wie der nachfolgende Titel können wohl nur Varianten
von 78 bezeichnen. Sie sind nur verständlich, wenn man sie an
78 anschließen und auf dieses beziehen darf.
80. "Αλλη Τέχνη α' β'
10
S. zu 79.
15
81. Μεθοδικόν α'
Hier taucht dasselbe unlösbare Problem auf, von dem zu 52
schon die Rede war. Dem Anspruch des Aristoteles, mit ein-
deutig fixierten Term, techn. zu arbeiten (sein immer wieder-
kehrender Hinweis auf das πολλαχώς λέγεσθαι vieler Begriffe
20
hat ja keinen anderen Sinn), steht die Tatsache gegenüber, daß
eine Reihe der wichtigsten Begriffe mit verwirrender Läßlichkeit
verwendet wird. Dies gilt vor allem für μέθοδος. Den Titeln 52
und 81 muß eine bestimmte klar umgrenzte Bedeutung von
μ έ θ ο δ ο ς zugrunde liegen; doch um welche der verschiedenen,
in den erhaltenen Pragmatien angebotenen und verwendeten
25
Bedeutungen es sich handelt, können wir nicht wissen. Doch
sollte sich gerade an diesem Begriff die Frage einmal klären
lassen, wie der Widerspruch zwischen geforderter Exaktheit und
faktischer Laxheit zu deuten bzw. zu überwinden sein könnte.
82. Τέχνης της Θεοδέκτου συναγωγή α'
Die Interpretation des Titels und der dazu gehörenden Zitate
führt zu mehreren Komplikationen: 1. Der Begriff συναγωγή
scheint hier wie in Nr. 77 und in den andern dort angeführten
Fällen darauf hinzuweisen, daß es sich um eine Sammlung re-
präsentativer Texte über eine bestimmte Sache handelt, mög-
licherweise auch um die schriftliche, systematische Ubersicht
über eine Doktrin, die bis dahin nur in mündlichem Unterricht
vorgetragen und aus verstreuten Berichten über diesen Unter-
richt bekannt war. Die Zitate sprechen indessen einfach von
einer τ έ χ ν η unter dem Namen des Theodektes. 2. Aristoteles
selbst zitiert den Text als Θεοδέκτεια (Rhet. 1410 b 3). Dies
scheint der ursprüngliche Titel gewesen zu sein; denn nur so
ist es zu erklären, daß die Zitate den Text bald als Werk des
Theodektes, bald als eines des Aristoteles selbst bezeichnen:
„Aristoteles soll es seinem Schüler Theodektes überlassen
haben". Eine befriedigende Erklärung des Befundes fehlt. Jeden-
400
falls liegen die Dinge anders als bei Nr. 110, das anscheinend
den Nebentitel Μενώνεια führte und anerkanntermaßen von
dem Aristotelesschüler Menon verfaßt war; erst nachträglich
dürfte der Titel auf Aristoteles selbst gestellt worden sein, wohl
mit Rücksicht auf die Angabe der Biographie, Aristoteles stam-
me aus einer Arztfamilie und sein Vater Nikomachos sei Arzt
gewesen ( D L 5,1). D a mußte die Medizin im Schriftenverzeich-
nis wenigstens mit einem Titel vertreten sein. Abermals anders
liegen die Verhältnisse bei den erhaltenen Pragmatien N E und
E E ; da kommen als Verfasser Nikomachos, der Sohn des Ari-
stoteles (trotz Cie. D e fin. 5,12 und D L 8,88), und Eudemos
von Rhodos von vorneherein nicht in Frage. Eine Erklärung der
Titel ist auch da noch nicht gefunden.
135
Valerius Maximus ed. Kempf, VIII, 14 ext. 3
Regis et iuvenis flagrantissimae cupiditati simi-
lem Aristotelis in capessenda laude sitim sub-
nectam: is namque Theodecti discípulo oratoriae
artis libros quos pro suis ederet donaverat, moleste-
que postea ferens titulum eorum sic alii cessisse,
proprio volumine quibusdam rebus insistens, planius
sibi de his in Theodectis libris dictum esse adiecit.
nisi me tantae et tarn late patentis scientiae vere-
cundia teneret, dicerem dignum philosophum, cuius
stabiliendi mores altioris animi philosopho trade-
rentur.
Ceterum gloria ne ab his quidem, qui con-
temptum eius introducere conantur, neglegitur,
quoniam quidem ipsis voluminibus nomina sua dili-
genter adiciunt, ut quod professione elevant usur-
patione memoriae adsequantur.
136
Quintiiianus, Instit. orat. ed. Winterbottom II, 1 5 , 8 - 1 3
Servium quidem Galbam miseratione sola, qua
non suos modo liberos parvolos in contione pro-
duxerat, sed Galli etiam Sulpici filium suis ipse
manibus circumtulerat, elapsum esse cum aliorum
monumentis, tum Catonis oratione testatum est. et
Phrynen non Hyperidis actione quamquam admira-
bili, sed conspectu corporis, quod illa speciosissi-
19 theodectae margo A e Par. 1 20 pro suis Halm e Par., om.
LA,
Titel 82
mum alioqui didueta nudaverat tunica, putant peri-
culo liberatam. quae si omnia persuadent, non est
hic de quo locuti sumus idoneus finis, ideoque dili-
gentiores sunt visi sibi qui, cum de rhetorice idem
5 sentirent, existimarunt earn vim dicendo persua-
dendo quem finem Gorgias in eodem de quo supra
diximus libro velut coactus a Socrate facit; a quo
non dissentit Theodectes, sive ipsius id opus est
quod de rhetorice nomine eius inscribitur, sive,
io ut creditum est, Aristotelis: in quo est finem esse
rhetorices: ,ducere homines dicendo in id quod
actor velit'. sed ne hoc quidem satis est compre-
hensum: persuadent enim dicendo vel ducunt in id
quod volunt alii quoque, ut meretrices adulatores
is corruptores, at contra non persuadet semper orator,
ut interim non sit proprius hic finis eius, interim
sit communis cum iis qui ab oratore proeul absunt.
atqui non multum ab hoc fine abest Apollodorus
dicens iudicialis orationis primum et super omnia
20 esse persuadere iudici et sententiam eius ducere
in id quod velit. nam et ipse oratorem fortunae
subicit, ut, si non persuaserit, nomen suum
retiñere non possit. quidam recesserunt ab eventu,
sicut Aristoteles dicit: ,rhetorice est vis inveniendi
25 omnia in oratione persuasibilia'. qui finis et illud
vitium de quo supra diximus habet, et insuper quod
nihil nisi inventionem complectitur, quae sine elo-
cutione non est oratio.
30
137
Quintiiianus, Instit. orat. ed. Winterbottom, 111,1,13—15
His successere multi, sed clarissimus Gorgiae
35 auditor Isocrates (quamquam de praeeeptore eius
inter auetores non convenit: nos tarnen Aristoteli
credimus). hinc velut diversae secari coeperunt
viae, nam et Isocratis praestantissimi diseipuli
fuerunt in omni studiorum genere, eoque iam
40 seniore (octavum enim et nonagesimum implevit
annum) postmeridianis scholis Aristoteles praeci-
pere artem oratoriam coepit, noto quidem ilio, ut
traditur, versu ex Philocteta frequenter usus: ,turpe
esse tacere et Isocraten pati dicere', ars est utrius-
45 que, sed pluribus eam libris Aristoteles complexus
12 actor A : auetor Β
 Titel 82
est. eodem tempore Theodectes fuit, de cuius opere
supra dictum est. Theophrastus quoque, Aristotelis
discipulus, de rhetorice diligenter scripsit, atque
hinc vel studiosius philosophi quam rhetores praeci-
pueque Stoicorum ac Peripateticorum principes.
138
Prolegomenon Sylloge ed. Rabe p. 3 2 , 6 - 9
"Εργα δέ Ρητορικής κατά τον Θεοδέκτην
προοιμιάσασθαι προς εϋνοιαν, διηγήσασθαι
προς πίστιν, άγωνίσασθαι προς άπόδειξιν, άνα-
κεφαλαιώσασθαι δε προς άνάμνησιν.
139
Prolegomenon Sylloge ed. Rabe p. 216,1—4
Ό τ ι έργον φήτορος, ώς φησι Θεοδέκτης,
προοιμιάσασθαι προς εϋνοιαν, διηγήσασθαι
προς πιθανότητα, πιστώσασθαι προς πειθώ, έπι-
λογίσασθαι προς όργήν ή ελεον.
140
Quintiiianus, Instit. orat. ed. Winterbottom IV, 2 , 6 1 - 6 4
His tribus narrandi virtutibus (sc. lucida, brevis,
verisimilis) adiciunt quidam magnificentiam, quam
μεγαλοπρέπειαν vocant, quae ñeque in omnes
causas cadit (nam quid in plerisque iudiciis privatis
de certa eredita, locato et conducto, interdictis ha-
bere loci potest supra modum se tollens oratio?),
neque semper est utilis, ut vel proximo exemplo
Miloniano patet. et meminerimus multas esse cau-
sas in quibus confítendum excusandum summitten-
dum sit quod exponimus: quibus omnibus aliena est
illa magnifícentiae virtus, quare non magis pro-
prium narrationis est magnifice dicere quam mise-
rabiliter invidiose graviter dulciter urbane: quae
cum suo quoque loco sint laudabilia, non sunt huic
parti proprie adsignata et velut dedita.
Illa quoque ut narrationi apta, ita ceteris quo-
que partibus communis est virtus quam Theodectes
huic uni proprie dedit; non enim magnificam modo
vult esse verum etiam iucundam expositionem.
sunt qui adiciant his evidentiam, quae ένάργεια
Graece vocatur. neque ego quemquam deceperim
ut dissimulem Ciceroni quoque plures partes
401
piacere, nam praeterquam planam et brevem et
credibilem vult esse evidentem, moratam, cum
dignitate.
5
141
Rhetores Graeci ed. Spengel, I p. 454,1-13
"Εργον δέ έπιλόγου Πλάτων μεν έν Φαίδρφ
φησίν έν κεφαλαίψ έκαστα λέγοντα ύπομνήσαι
ίο έπιτελευτικούς τοίις άκούοντας περί των εί-
ρημένων. εχεται δέ της αύτής δόξης και Χρύ-
σιππος - καί γαρ αύτός μονομερή φησί τόν έπί-
λογον. 'Αριστοτέλης δέ έν ταΐς Θεοδεκτικαις
τέχναις φησίν, οτι ό έπίλογος τό μέν κεφά-
ΐ5 λαιον έχει προτρέψασθαι τούς άκούοντας.
προτρέψομεν δέ τριχώς, εις τά πάθη άνάγον-
τες τά έκάστψ προτρεπτικά, εν μέν ούν έργον
έπιλόγου τά τά πάθη διεγειραι, δεύτερον τό
έπαινειν ή ψέγειν - τούτων γάρ έν έπιλόγοις ή
20 χώρα - τρίτον δέ τό άναμιμνήσκειν τα είρημένα -
οΰτε δέ τά εύμνημόνευτα οϋτε τά άπαθή κι-
νητέον.
142
25
Dionysius Halic. opuscula ed. Usener-Radermacher II p. 6 , 1 7 -
7,5
Ή σύνθεσις εστι μέν, ώσπερ καί αύτό δηλοί
τοϋνομα, ποιά τις θέσις παρ' άλληλα των τοϋ
30 λόγου μορίων, ά δή καί στοιχειά τίνες τής
λέξεως καλοϋσιν. ταύτα δέ Θεοδέκτης μέν καί
'Αριστοτέλης καί οί κατ' έκείνους φιλοσοφή-
σαντες τούς χρόνους άχρι τριών προήγαγον,
ονόματα καί φήματα καί συνδέσμους πρώτα
35 μέρη τής λέξεως ποιοϋντες. οί δέ μετά τούτους
γενόμενοι, καί μάλιστα οί τής Στωικής αί-
ρέσεως ήγεμόνες, εως τεττάρων προύβίβασαν,
χωρίσαντες άπό τών συνδέσμων τά άρθρα.
40
143
Dionysius Halic. opuscula ed. Usener—Radermacher I
p. 232,20-233,2.
Τοις πρώτοις μορίοις τής λέξεως, α δή στοι-
45 χεία ύπό τίνων καλείται, εϊτε τρία ταΰτ' έστίν,
ώς Θεοδέκτη τε καί Άριστοτέλει δοκεΐ, ονό-
ματα και φήματα καί σύνδεσμοι, εϊτε τέτταρα,
402
ώς τοις περί Ζήνωνα τον Στωικόν, εϊτε πλείω,
δύο ταύτα άκολουθεϊ μέλος και χρόνος ϊσα.
144
Quintiiianus, Instit. orat. ed. Winterbottom I, 4 , 1 7 - 1 9
Tum videbit, ad quem hoc pertinet, quot et
quae partes orationis, quamquam de numero parum
convenit. veteres enim, quorum fuerunt Aristoteles
quoque atque Theodectes, verba modo et nomina
et convinctiones tradiderunt, videlicet quod in
verbis vim sermonis, in nominibus materiam (quia
alterum est quod loquimur, alterum de quo loqui-
mur), in convinctionibus autem complexum eorum
esse iudicaverunt: quas coniunctiones a plerisque
dici scio, sed haec videtur ex syndesmo magis pro-
pria tralatio. paulatim a philosophis ac maxime
Stoicis auctus est numerus, ac primum convinctioni-
bus articuli adiecti, post praepositiones: nominibus
appellatio, deinde pronomen, deinde mixtum verbo
participium, ipsis verbis adverbia.
145
Aristoteles, Rhet. ed. Ross 1410 a 2 4 - b 3
Άντίθεσις μεν ούν το τοιούτον έστίν, παρί-
σωσις δ' έάν ϊσα τα κώλα, παρομοίωσις δέ έάν
όμοια τα έσχατα εχη έκάτερον το κώλον
άνάγκη δε ή έν άρχή ή έπί τελευτής εχειν, καΐ
έν άρχή μεν άεί τα ονόματα, έπί δέ τελευτής
τάς έσχάτας συλλαβάς ή τοϋ αύτοΰ ονόματος
πτώσεις ή το αύτό όνομα- έν άρχή μέν τα τοι-
αύτα, ,,άγρόν γαρ ελαβεν άργόν παρ' αύτοΰ",
,,δωρητοίτ' έπέλοντο παράρρητοί τ' έπέεσσιν"
έπί τελευτής δέ ,,φήθης αν αύτόν (ού) παιδίον
τετοκέναι, άλλ' αύτόν παιδίον γεγονέναι", ,,έν
πλείσταις δέ φροντίσι καί έν έλαχίσταις έλπί-
σιν". πτώσεις δέ ταύτού „άξιοι σταθήναι χαλ-
κούς, ούκ άξιος ών χαλκού;" ταύτό δ' άνομα
,,σύ δ' αύτόν καί ζώντα ελεγες κακώς καί νύν
γράφεις κακώς", άπό συλλαβής δέ ,,τί άν
επαθες δεινόν, εί άνδρ' είδες άργόν;" εστίν δέ
άμα πάντα εχειν ταύτό, και άντίθεσιν είναι τό
30 έν άρχη Richards: άρχή codd. Γ 30 έπί δέ τελεύτης
Ross: ή δέ τελεύτη codd. Γ 35 add. Bonitz
δίον Sauppe: αϊτιον codd. Γ
Titel 82
αύτό καί πάρισον και όμοιοτέλευτον. αί δ'
άρετα'ι των περιόδων σχεδόν έν τοις Θεο-
δεκτείοις έξηρίθμηται.
5 146
Cicero, Orator ed. Reis § 172
Sed quis omnium doctior, quis acutior, quis
in rebus vel inveniundis vel iudicandis acrior Ari-
io stotele fuit? quis porro Isocrati est adversatus
infensius? is igitur versum in oratione vetat esse,
numerum iubet. eius auditor Theodectes, in primis,
ut Aristoteles saepe significai, politus scriptor atque
artifex, hoc idem et sentit et praecipit; Theophras-
i5 tus vero isdem de rebus etiam accuratius. quis ergo
istos ferat qui hos auctores non probent? nisi
omnino haec esse ab iis praecepta nesciunt.
147
20
Cicero, Orator ed. Reis § 1 9 2 - 1 9 4
Nam et qui paeana praetereunt non vident mol-
lissimum a sese numerum eundemque amplissimum
praeteriri. quod longe Aristoteli videtur secus, qui
25 iudicat heroum numerum grandiorem quam desi-
deret soluta oratio, iambum autem nimis e volgari
esse sermone, ita ñeque humilem et abiectam ora-
tionem nec nimis altam et exaggeratam probat, ple-
nam tamen eam volt esse gravitatis, ut eos qui
30 audient ad maiorem admirationem possit tradu-
cere. trochaeum autem, qui est eodem spatio quo
choreus, cordacem appellai, quia contractio et bre-
vitas dignitatem non habeat. ita paeana probat
eoque ait uti omnis, sed ipsos non sentire, cum
35 utantur. esse autem tertium ac medium inter illos et
ita factos eos pedes esse, ut in iis singulis modus
insit aut sesquiplex aut duplex aut par. itaque illi
de quibus ante dixi tantummodo commoditatis
habuerunt rationem, nullam dignitatis, iambus
40 enim et dactylus in versum cadunt maxume; itaque
ut versum fugimus in oratione, sic hi sunt evitandi
continuati pedes; aliud enim quiddam est oratio
nec quicquam inimicius quam illa versibus; paean
autem minime est aptus ad versum, quo lubentius
45 eum recepii oratio. Ephorus vero ne spondeum qui-
36 παι-
2 άρεταΐ Rose: άρχαί codd. Γ
 Titel 82. 83 A
dem quem fugit intellegit esse aequalem dactylo
quem probat, syllabis enim metiundos pedes, non
intervallis existimat; quod idem facit in trochaeo,
qui temporibus et intervallis est par iambo sed eo
vitiosus in oratione, si ponatur extremus, quod
verba melius in syllabas longiores cadunt. atque
haec, quae sunt apud Aristotelen, eadem a Theo-
phrasto Theodecteque de paeane dicuntur.
148
Cicero, Orator ed. Reis § 218
lam paean, quod pluris habeat syllabas quam
tris, numerus a quibusdam, non pes habetur, est
quidem, ut inter omnis constat antiquos, Aristo-
telen Theophrastum Theodectem Ephorum, unus
aptissimus orationi vel orienti vel mediae; putant
illi etiam cadenti, quo loco mihi videtur aptior cre-
ticus.
149
Quintiiianus, Instit. orat. ed. Winterbottom IX, 4 , 8 7 - 8 9
Mirar autem in hac opinione doctissimos homi-
nes fuisse, ut alios pedes ita eligerent aliosque dam-
narent quasi ullus esset quem non sit necesse in
oratione deprendi, licet igitur paeana sequatur
Ephorus, inventum a Thrasymacho, probatum ab
Aristotele, dactylumque ut temperatos brevibus ac
longis, fugiat ( . . . ) trochaeum, alterius tarditate
nimia, alterius celeritate damnata, heraus, qui est
idem dactylus, Aristoteli amplior, iambus humilior
videatur, trochaeum ut nimis currentem damnet
eique cordacis nomen imponat, eademque dicant
Theodectes ac Theophrastus, similia post eos Hali-
carnasseus Dionysius: inrumpent etiam ad in vitos,
nec semper illis heroo aut paeane suo, quem quia
versum raro facit maxime laudani, uti licebit.
150
Doxopatres in: Rhet. Graeci ed. Spengel VI 19,5-17
"Εργα δέ Ρητορικής κατά τον Θεοδέκτην,
προοιμιάσασθαι προς εΰνοιαν, διηγήσασθαι
29 (molossum et) post fugiat add. a, (et spondeum et) ed.
Camp. (cf. Cie. orat. 191) 31 humilior Pithoeus: humanior
A 35 ad inuitos ed. Aid.: adiutos A 2
403
προς πίστιν, άγωνίσασθαι προς τό δείξαι, άνα-
κεφαλαιώσασθαι προς άνάμνησιν τέλος δέ της
Ρητορικής ού τό άπλώς πεισαι, άλλά τό πιθα-
ναϊς χρήσασθαι μεθόδοις· ώσπερ γάρ ό ιατρός,
5 καν μή ύγιαίνη, ταϊς δέ ύγιαστικαις χρήσηται
μεθόδοις, έστίν ιατρός, καί ό φιλόσοφος, καν
μη πάντας ποιήση καλούς καί άγαθούς, πάλιν
έστί φιλόσοφος, οϋτω καί ό φήτωρ καν μή
πείση, πιθαναΐς δέ χρήσηται μεθόδοις, έστί
10 φήτωρ είκότως- συμβαίνει γαρ τφ τε ιατρφ, μή
ύγιάζειν άεί, καί τφ φιλοσόφψ καί τφ φήτορι,
τφ μέν μή ποιειν, τφ δέ μή πείθειν
151
Rhet. Graeci ed. Spengel VII. 32,25-33,7
Λολλιανού. Προοίμιόν έστι λόγος παρη-
γορίαν έχων τών προς τα κεφάλαια παθών,
προηγουμένως μέν προς άκρόασιν, ήδη δέ ώς
20 έκ περισσού συνεφελκόμενος καί τήν συγ-
κατάθεσιν. μέρη δέ προοιμίου τρία" πρότασις,
κατασκευή καί βάσις- άρεταί δέ προοιμίου
τρεις- εΰνοια, προσοχή, εύμάθεια" οτι έργον
φήτορος, ώς φησι Θεοδέκτης, προοιμιάσασθαι
25 προς εΰνοιαν, διηγήσασθαι προς πιθανότητα,
πιστώσασθαι προς πειθώ, έπιλογίσασθαι προς
όργήν ή ελεον.
83 Α. Πραγματειαι
30
Die Überlieferung weist unmißverständlich darauf hin, daß zwei
Buchtitel unterscheiden werden müssen. Der Versuch, durch
die Korrektur von πραγματειαι in πραγματείας (Froben-
Rose) oder πραγματεία (Cobet-Diiring) aus 83 a und 83 b einen
einzigen Titel zu machen, führt zu einer höchst fragwürdigen
35
Titelform und ist überflüssig. Ein Buchtitel Πραγματειαι ist
zwar, soweit ich sehe, erst für Philodem belegt, braucht aber
keine stärkeren Bedenken zu erregen als etwa Προβλήματα
oder 'Επιχειρήματα.
Davon abgesehen stellen sich ähnliche Interpretationsschwierig-
keiten wie beim Begriff μ έ θ ο δ ο ς . Im Corpus ist πραγματεία
40 mehrfach belegt, doch gelingt es nicht, die Bedeutung termino-
logisch zu fixieren, auch wenn die Spielbreite nicht ganz so groß
ist wie bei μέθοδος. Das Wort muß indessen eine bestimmte
technische Bedeutung besessen haben, die wir (vorläufig) nicht
zu fassen in der Lage sind; zu bedenken ist nicht nur der Buch-
titel Philodems (vgl. RE s. v. Philodemos (R. Philippson) Sp.
2466 f.), sondern auch der Begriff πραγματειώδης, der für uns
zufällig erst in späthellenistischen Ps.-Pythagorea (Stob. 4, 7, 62
p. 267,3 Hense) belegt ist.
404 Titel 83 Α. 83 Β. 84. 85. 86. 87
Es wird sich also um eine Sammlung philosophischer Unter-
suchungen handeln, die den besonderen Charakter der πραγ-
ματεία an sich hatten.
83B. Τέχνης ποιητικής α' β'
Der Titel bereitet zunächst Schwierigkeiten; erstens ist er zwar
als solcher vom Titel Nr. 2 eindeutig unterscheidbar (Nr. 2 han-
delt von den Dichtern und ihren individuellen Leistungen und
dann auch von der Geschichte der Gattung, Nr. 83 b von der
Kunst und den in der Ausübung der Kunst zu beachtenden
Regeln), doch werden schon in der uns erhaltenen Poetik beide
Gesichtspunkte kombiniert (was besagt, daß der erhaltene Text
sowohl auf dem Titel Nr. 2 wie auch auf einem Texte beruht, der
zu unserm Titel Nr. 83 b in einer nicht mehr zu erkennenden
näheren Beziehung gestanden haben muß), und was wir an
Zitaten besitzen, ist in demselben Sinne mehrdeutig. Das einzige
Zitat aus einem περί ποιητικής (vgl. Frg. 710) kann in die
Nähe unseres Titels zu rücken sein, kann sich aber auch auf
den Dialog, Titel Nr. 2, beziehen.
Zweitens gehört er zu den nicht sehr zahlreichen Titeln, die die
Biographie festgehalten hat: Der Titel wird ein Beweisstück
dafür, daß Aristoteles in seiner Jugend die των έλευθέρων
παιδεία genossen hat. Diese Information erscheint jedoch in
verschiedenen Formen. Die Vita Marciana ζ. 24/25 ed. G.
nennt neben dem Dialog Nr. 2 noch το περί Ποιητικής
σύγγραμμα, die Vita vulg. § 3 ed. Düring hat an derselben Stel-
le: τά γεγραμμένα Περί ποιητικών καί Πρός ποιητάς. Sonder-
bar und bisher unerklärt ist die Angabe des Frühhumanisten
Guarinus v. Verona in seiner Vita Aristotelis: quae de elocutione
poetarum libro uno et quae de poetis libris tribus et que de tra-
goediis libro uno (zit. nach Düring); das mittlere Zitat geht auf
Nr. 2; das erste Zitat führt auf ein Περί λέξεως ποιητών.
Natürlich kann man dies mit Poet. 1456 b 20 ff. in Verbindung
bringen und den Titel de tragoediis mit 1449 b 22 ff. Doch
dies bleibt reine Spielerei.
84. 'Ενθυμήματα φητορικά α'
Zum Titel vgl. Nr. 86 sowie Theophrast DL 5,47: Περί ένθυμη-
μάτων α'
Der Begriff ένθύμημα erscheint außer in Anal. pr. 70 a 10,
Anal. post. 71 a 10, Top. 164 a 6 nur noch in der Rhet. Wichtig
ist bsd. 1356 a 35—b 27 (mit nicht weniger als drei Zitaten aus
andern Pragmatien: 1356 b 10 'Αναλυτικά, 1356 b 13 Τοπικά,
1356 b 20 Μεθοδικά) und die zusammenfassende Darstellung
in 2,22—24. Die allgemeine Formel geht von der Zusammen-
gehörigkeit von Dialektik und Rhetorik aus, die Aristoteles viel-
fach statuiert (vgl. Frg. 39): Was in der Dialektik έπαγωγή
und συλλογισμός sind, sind in der Rhetorik παράδειγμα und
ένθύμημα.
Unser Titel ist insofern auffallend, als es für Aristoteles streng
genommen ένθυμήματα nur in der Rhetorik gibt, der Zusatz
Ρητορικά also überflüssig ist.
Der Inhalt muß eine Sammlung von ένθυμήματα gewesen sein.
85. Περί μεγέθους α'
Der Titel kann nach Ausweis der Belege in den Pragmatien
(Bonitz 448 a 5 5 - 4 4 9 a 47) nur auf die geometrische Größe
bezogen werden; dann allerdings ist seine Stellung im Verzeich-
nis zwischen zwei Texten zur Rhetorik befremdlich (so auch bei
Hesychios). Auch wenn die Rhetorik das Abwägen „größerer"
und kleinerer άγαθά oder συμφέροντα kennt und eines der
Kunstmittel des Logos Epideiktikos die „Vergrößerung" (αΰξη-
σις) des Gegenstandes ist, so läßt sich doch schwerlich anneh-
men, daß die Bezeichnung περί μεγέθους je hätte genügen
können, um den Text als eine Untersuchung über die besondere
Bedeutung des Begriffs in der Rhetorik kenntlich zu machen.
So liegt es näher, hier an den geometrischen Begriff der Größe
und seine drei Dimensionen (Linie, Fläche, Körper, vgl.
Metaph. 1020 a 11, Coel. 268 a 7, Gen. corr. 315 b 28 u. a.)
zu denken. Lange Listen von Titeln sind äußerst verletzlich, und
damit, daß ein Titel übersehen und dann an falscher Stelle nach-
getragen wurde, ist immer zu rechnen.
86. 'Ενθυμημάτων διαιρέσεις α'
20
Zum besondern Inhalt dieses Titels neben Nr. 84 vgl. Rhet.
1358 a 2 - 3 2 .
87. Περί λέξεως α' β'
25
Zum Titel vgl. Theophrast DL 5,47: Περί λέξεως α'
5,50: 'Οριστικά περί λέξεως
Eudemos bei Alexander Aphr. in Top. p. 69,13 ff. Wallies und
in Analyt. priora p. 16,12 Wallies: Περί λέξεως (vgl. Galen, de
libris suis 42)
30
Von der λέξις im Rahmen der Rhetorik handelt Rhet. 3,1-12,
von derjenigen in der Dichtung Poet. 1456 b 20 ff. (vgl. Nr.
83 b). Daß der Text unserer Rhetorik mit diesem Titel irgend-
eine Beziehung hat, wird man nicht bestreiten, doch über die
Art der Beziehung läßt sich nichts näheres aussagen. Die
Schwierigkeiten sind schon daran sichtbar, daß man gezwungen
35
wäre, entweder den Text von Rhet. 3,1 — 12 auf die zwei Bücher
unseres Titels aufzuteilen oder anzunehmen, daß unser Titel
dem gesamten dritten Buch der Rhet. entspricht, dann aber
konrekterweise lauten müßte: περί λέξεως καί τάξεως (so
Moraux). Beide Hypothesen sind allzu gewaltsam. Es kommen
die grundsätzlichen Bedenken dazu. Es ist nicht eben wahr-
40
scheinlich, daß die Texte, wie sie dem ursprünglichen Verfasser
unseres Verzeichnisses am Ende des 3. Jhd. v. Chr. vorlagen,
unverändert in das in der Mitte des 1. Jhd. v. Chr. redigierte
Corpus Aristotelicum (wie wir es im wesentlichen noch besitzen)
übernommen worden wären; denn dieses Corpus ist ein syste-
matisch aufgebautes Ganzes, dessen einzelne Teile nach Inhalt
45
und Umfang zum mindestens einigermaßen auf einander abge-
stimmt sind. Diese Koordination wird sich schwerlich von selbst
und ohne jeden redaktionellen Eingriff ergeben haben. In
 Titel 87. 88. 89. 90. 91. 92
einem gewissen Umfang bestätigt wird diese Überlegung durch
die Tatsache, daß der Text von Rhet. 3,1-12 keineswegs
ursprünglich ist, sondern selbst schon das Resultat mannigfacher
Umarbeitungen (Ergänzungen, Streichungen, Umstellungen)
darstellt. Am nächsten liegt also die Annahme, daß unser Titel
eine ältere, ausführlichere Untersuchung desselben Gegenstan-
des bildet, der in Rhet. 3,1-12 (plus Poet. 1456 b 20ff.) in ver-
kürzter und abgeänderter Form vorliegt. Erhellend könnte dabei
auch der Hinblick auf Theophrasts Schrift Περί λέξεως werden,
die erstaunlich einflußreich war, so daß eine teilweise Rekon-
struktion ihres Inhalts nicht aussichtslos zu sein scheint.
88. Περί συμβουλίας α'
Zum Titel vgl. Theophrast DL 5,48: Περί συμβουλής α'
Der Begriff συμβουλία ist selten, je einmal bei Piaton (Legg.
965 A) und Aristoteles selbst (Pol. 1284 a 27). Wesentlich
häufiger ist συμβουλή, bei Aristoteles als Inbegriff dessen, was
die Absicht des συμβουλευτικός λόγος ausmacht (Rhet. 1358
b 8 - 1 0 , dazu Rhet. 1,4-8). Berücksichtigt man dazu den Titel
Theophrasts, so stellt sich die Frage, ob auch unser Titel zur
normaleren Form Περί συμβουλής hin korrigiert werden muß.
Der Inhalt des Titels wird in einem gewissen Ausmaß demjeni-
gen von Rhet. 1,4—8 entsprochen haben.
89. Συναγωγής α' β'
Der Titel συναγωγή mit präzisierender Angabe dessen, was
gesammelt wurde, findet sich mehrfach, bei Aristoteles Nr. 77,
80, 82, bei Theophrast DL 5,43: Των Διογένους συναγωγή;
5,44: [Περί] Των Μητροδώρου συναγωγή; 5,47: Λόγων ( . . . )
συναγωγή und Των Ξενοκράτους συναγωγή; 5,48: Προβλη-
μάτων συναγωγή. Vgl. auch NE 1181 b 7. Ohne eine solche
Angabe ist er singulär und nicht zu erklären. Mit der Möglich-
keit, daß ein Wort ausgefallen ist, das wir nicht zu ergänzen
vermögen, muß gerechnet werden.
90. Περί φύσεως α' β' γ'
Zum Titel vgl. Herakleides Pont. DL 5,87: Περί φύσεως
Theophrast DL 5,46: Περί φύσεως α' β' γ'
5,50: Περί φύσεως
Nicht berücksichtigt sind (1) die vorsokratischen Titel Περί
φύσεως und (2) die Titel mit φυσικά, φυσικοί.
Versucht wurde, den Titel mit einigen Büchern der Phys. unse-
res Corpus zu identifizieren (Moraux, Düring: = Phys. 2, 3, 4).
Abgesehen von den grundsätzlichen Bedenken kann man nicht
übersehen, daß die Aussonderung gerade dieser Bücher (die
doch die einzigen sind, die sich im Blick auf unsern Titel aus-
sondern lassen) manche Komplikationen schafft. Der Aufbau
von Buch 2 ist höchst unübersichtlich, was damit zusammen-
hängt, daß sein Inhalt thematisch mit mehreren andern Pragma-
tien eng verknüpft ist, anerkanntermaßen mit Metaph. 1, aber
405
auch (Komplex von αύτόματον, τύχη, άνάγκη) mit der Ethik.
Buch 3 behandelt zuerst die κίνησις überaus knapp (3,1-3),
augenscheinlich mit Rücksicht auf Buch 5 - 8 , dann folgt eine
Reihe leidlich kohärent aufgebauter Monographien über einige
Hauptbegriffe der Physik: άπειρον (3,4-8), τόπος (4,1-5),
5 κενόν (4,6-9), χρόνος (4,10-14). Daß ein solcher Komplex
in einem älteren Textstadium unter unserm Titel für sich exi-
stiert hätte, müßte erst bewiesen werden, um glaubhaft zu sein.
Im Blick auf Nr. 92-101 könnte man fragen, ob schon Nr. 90,
91 auf die Geschichte der älteren Naturphilosophie zu beziehen
sind.
10
91. Φυσικόν α'
Zum Typus des Titels, vgl. Nr. 62, 63, 81, 109, 113, 114, 117,
119, 123; in unserem Falle ist die Versuchung groß, in φυσι-
κών oder φυσικός zu korrigieren, da ein Subst. zu φυσικόν nicht
15
leicht zu ergänzen ist. Bei Theophrast wären zu nennen DL 5,43 :
'Ερωτικός, 5,44: Μεγαρικός (beides wohl Dialoge), 5,47:
'Ομιλητικός, 5,49: Προτρεπτικός (vgl. Aristoteles Nr. 12).
Vgl. noch Antisthenes bei Cicero, De nat. deor. 1,32; Φυσικός
und Alkidamas DL 8,56: Φυσικός.
Soweit sich aus dem Titel überhaupt etwas folgern läßt, müßte es
20
sich bei dem geringen Umfang um einen Epitome-artigen Abriß
der gesamten Physik handeln, oder um eine Übersicht über die
ältere Naturphilosophie.
92. Περί της Άρχυτείου φιλοσοφίας
25 α' β' γ'
Dieser Titel steht an der Spitze einer Gruppe von Monogra-
phien, die es doxographisch und kritisch mit älteren und zeit-
genössischen Philosophen zu tun haben. Wenn auf Philoponos
In phys. p. 65, 23 f. ed. Vitelli Verlaß ist, hat Aristoteles auch
30
eine Monographie Πρός τήν Παρμενίδου δόξαν geschrieben,
die in den erhaltenen Listen fehlt. Bei Theophrast haben wir,
wie zu erwarten, nicht weniger als 12 vergleichbare Titel, bemer-
kenswerterweise mit Überschneidungen nur in zwei Fällen (Xe-
nokrates und Demokrit, vgl. Aristoteles Nr. 124).
Auffallend ist die Titelform Άρχυτείου hier und in Nr. 94;
35
begreiflich, daß Hesychios Nr. 83, 85 sie zu Άρχύτου verein-
facht hat. Doch spricht für die Form bei DL nicht nur die
lectio difficilior, sondern auch das Zitat des Damaskios, Frg. 152.
Die Form als solche ist allerdings damit nicht erklärt so wenig
wie die Form Θεοδέκτεια Frg. 145 zu Nr. 82 oder Μενώνεια
Frg. 353 zu Nr. 110. Soll etwa damit angezeigt werden, daß die
40
Doktrin des fraglichen Autors gerade nicht (nur) in einem
Buche dargelegt und zugänglich war, sondern auch aus Berich-
ten über seine Meinungen und seinen mündlichen Unterricht
abgeleitet werden mußte?
Das erwähnte Frg. 152 läßt streng genommen lediglich die Fol-
gerung zu, daß Archytas Pythagoreer war; ob dagegen die dort
45
von Pythagoras berichtete (Piaton nahestehende) These nach
der Meinung des Aristoteles auch diejenige des Archytas war,
muß offen bleiben.
406 Titel 82. 93
Daß im übrigen die Auseinandersetzung mit der Lehre des
Archytas in Nr. 92,94 keine Spuren in der späteren Doxographie
hinterlassen zu haben scheint, ist nicht so merkwürdig. Ver-
drängt wurde sie wohl vor allem durch die Biographie des
Aristoxenos (Frg. 4 7 - 5 0 Wehrli), deren Verfasser selbst ein
Landsmann des Archytas war und zweifellos nachdrücklich den
Anspruch erhob, über die denkbar besten Informationen zu ver-
fügen. Dazu kommt, daß auch Eudemos in der Geschichte der
Geometrie Archytas berücksichtigt hat (Frg. 133 und 141
Wehrli), ebenso Eratosthenes in seinem Platonikos; diese Dar-
stellungen hatten wohl den Vorzug, knapper und übersichtlicher
zu sein.
Die Pragmatien nennen Archytas nur an drei Stellen. Zwei sind
Apophthegmata, gehören also in die Biographie (Pol. 1340 b
26, Rhet. 1412 a 12). Welchem Zusammenhang Metaph. 1043 a
21—26 entstammt, ist schwer zu sagen. Gegeben sind zwei
sachlich eng zusammengehörende „Definitionen" des Archytas,
der νηνεμία und den γαλήνη. Aristoteles sieht in ihnen Beispiele
einer Definition, die sowohl die hyletische wie auch die eideti-
sche Komponente eines Phänomens berücksichtigt.
Dazu kommen nun noch Probi. 16,9 (und 10) 915 b 2 5 - 3 6 .
Die Frage, weshalb alle menschlichen Gliedmaßen eine abge-
rundete Form haben, wird damit beantwortet, daß die κίνηοις
φυσική eine Art von Gleichheit anstrebe, die sich nur in der
Kreisbewegung fände; worin wohl impliziert ist, daß die Kreis-
bewegung die vollkommenste Bewegung ist. Also hat die Natur
den Menschen so weit als möglich kreisartig gebildet. Wieviel
davon Archytas gehört, ist nicht sicher auszumachen. 915 b
29—32 wirkt als ein ziemlich wörtliches Zitat. Welches der
weitere Zusammenhang bei Archytas selbst war (die massiv
teleologische Argumentation wird man ihm ungerne geben),
wissen wir nicht. Als Quelle den aristotelischen Titel Nr. 92 oder
94 zu vermuten, liegt nahe.
Auffällig ist, daß Archytas bei Aetius (Diels Dox. p. 273 ff.)
überhaupt nicht aufgeführt ist, umgekehrt, daß das aristotelische
Περί των άντικειμένων (Frg. 624 ff.) im späten Hellenismus
das Material für eine umfangreiche Fälschung einer Schrift des
Archytas geliefert hat. Wenn auch sonst die meisten der Archy-
tas unterschobenen Titel ihr Material gerade aus Aristoteles
beziehen, so wird das nicht ohne eine Art von Rückendeckung
durch unsere Titel 92 und 94 geschehen sein.
152
Damascius, Dubitationes et Solutiones ed. Ruelle p. 172,8-
173,5
Μήποτε ούν τά έν τφ δημιουργφ πλήθη τα 4ο
άλλα έστίν, ώς καί ol παλαιότεροι λέγουσιν των
φιλοσόφων ή οϋτω γε ταύτόν ήν ειπείν έτερον
έαυτοΰ καί των άλλων και ταύτόν έαυτφ καί
τοις άλλοις, νυν δέ ταύτα διορίζει ό Παρμενί-
δης· άλλ' ϊοως τα μετά τόν δημιουργόν πάντα 45
γένη, θειά τε καί μή θεια, τά άλλα ταΰτά έστιν,
ώς αύτός άξιοι, ή και τούτο άτοπον άτι και
(τό) έν τό μετά τόν δημιουργόν έσται των
άλλων, και ότι πρός τι τό έν καί τά άλλα ποιοϋ-
μεν, εϊπερ, ώς φησιν, άεί τά δεύτερα άλλα έστί
προς τό πρό αύτών έν. εΐ δέ τοϋτο ήν, έδει και
5 έξ άρχής άναφανήναι τά άλλα ώς δεύτερα πρός
τό πρότερον. βέλτιον άρα τφ διορισμφ αύτοΰ
έμμένειν, κατά τήν Πυθαγορικήν συνήθειαν καί
τήν αύτοϋ Πλάτωνος, άλλα νοούντας τά ένυλα
πράγματα και αύτήν τήν ϋλην. έν τε γαρ τφ
io Φαίδωνι οϋτως όνομάζει τά άλλα τά εϊδη, τά
αίσθητά λέγων „άλλα καί έν άλλοις". 'Αριστο-
τέλης δέ έν τοις Άρχυτείοις Ιστορεί και Πυθα-
γόραν „άλλο" τήν ϋλην καλειν ώς φευστήν καί
άεί άλλο καί άλλο γιγνόμενον ώστε δήλός έστι
15 καί ό Πλάτων ταύτη τά άλλα άφοριζόμενος. καί
έν τοις έξής άρχεται τών άλλων μετά τό έσχα-
τον έν, ö τί ποτε τοϋτό έστιν. έτι δέ ούκ έστι τά
άλλα έτερα του ένός άπλώς; ή οϋτω γε πάντα
τά εϊδη έτερα του ένός, και έτι άλλήλων, ώστε
20 καί τά έν άλλο τών άλλων, άλλα σημαινομένων,
τοϋτο ϊδιόν έστιν ού πρός ταύτόν ώς έτερον
διηρημένον, άλλα σημαίνον ούσίας τινά άκυ-
ρότητα ώς κυριότητα τό αύτοκαλόν καί τό
αύτοαγαθόν, καί αύτά έκαστα, ώς φαμεν, ά
25 έστιν τά κυρίως όντα. ώς ούν ταϋτα αύτά,
οϋτως άλλα τά τούτοις όμώνυμα, ά έστιν έκεί-
νων όμοιώματα, άλλά ούκ αύτά ά λέγεται όντα.
93. Περί της Σπευσίππου και Ξενοκρά-
30
τους α'
Eigentümlich ist an dem Titel zunächst, daß aus dem voraus-
gehenden Titel φιλοσοφίας ergänzt werden soll, als ob zwi-
schen den beiden Titeln ein engerer Zusammenhang bestünde;
35 sodann, daß eine jedenfalls uns befremdende Disproportion ent-
steht, sofern der Philosophie des Archytas nicht weniger als drei
Bücher gewidmet werden, dagegen die anspruchsvollen und
vielseitigen Spekulationen der akademischen Zeitgenossen und
Konkurrenten Speusippos und Xenokrates sich zusammen mit
einem einzigen Buch begnügen müssen; dazu kommt erst noch,
daß, soweit wir wissen, die Lehre des Xenokrates sich von der-
jenigen des Speusippos nicht unwesentlich unterschieden hat.
Wir müssen annehmen, daß unser Titel entweder nur eine stich-
wortartige Übersicht bot oder einige wenige Probleme heraus-
griff und deren Behandlung durch die beiden Piatonschüler kri-
tisch diskutierte.
Die Pragmatien geben folgendes Bild.
1 add. G. 18 άλλά Codd. ut videtur; corr. Creuzer
 Titel 93. 94
Speusippos wird namentlich nur viermal zitiert (Metaph. 1028
b 2 1 - 2 4 , 1072 b 3 0 - 3 4 ; N E 1096 b 5 - 7 , 1153 b 4 - 7 ) , dar-
unter zweimal zusammen mit den Pythagoreern (Metaph. 1072
b 3 0 - 3 4 , N E 1096 b 5 - 7 ) . Allerdings ziehen diese vier Zitate
rund zwanzig weitere anonyme Zitate nach sich; einige sind
durch Interpretation einwandfrei identifizierbar; für uns interes-
santer sind diejenigen, für die die antike Kommentarliteratur
Speusippos zu nennen in der Lage ist: Anal. post. 97 a 6 ff. (aus
Eudemos Frg. 24 Wehrli), Kateg. 1 a 12 ff. (aus Boethos)
Metaph. 1091 b 30, 1083 b Iff., 1086 a 2 f . , 1087 b 4ff. (ge-
nannt werden die Pythagoreer, doch augenscheinlich in demsel-
ben Sinne wie in 1072 b 3 0 - 3 4 ) , Coel. 279 b 32ff. Die Frage
ist, wie weit da in letzter Instanz unser Titel eine Rolle gespielt
hat.
Noch krasser ist das Mißverhältnis für Xenokrates, der nament-
lich auch nur viermal, und zwar ausschließlich in der Top. zitiert
wird (112 a 37, 141 a 6, 152 a 7 und 27). Wesentlich größer ist
die Zahl der Stellen, zu denen die antiken Kommentare seinen
Namen notieren (Kateg. 1 b 27, Phys. 187 a Iff., Coel. 268 b 17,
279 b 32, 299 a 10, 307 a 19ff„ D e an. 404 b 18, 404 b 27,
408 b 32, 409 a 10, Metaph. 992 a 19, 1028 b 24, 1080 b 11 ff.,
1083 b 13, 1091 a 28). Auch da besteht die Frage, woher letzten
Endes die Kommentare ihr Wissen beziehen.
Bei Aetius erscheint Speusippos einmal, Xenokrates neunmal.
Die Folgerung drängt sich auf, daß die Pragmatien die Nennung
der beiden Namen bewußt vermeiden; auf die möglichen Gründe
dafür haben wir nicht einzugehen.
94. Τα έκ τοϋ Τιμαίου και των Άρχυ-
τείων α'
Das έκ des Titels muß offenbar verstanden werden wie in Nr. 21,
22; gemeint ist also eine Epitome des platonischen Timaios,
wie sie von Simpl. zweimal in der Tat zitiert wird. Die Zusam-
menstellung von Bonitz 598 a 6 0 - b 19 (die zu überprüfen und
zu ergänzen wäre) zeigt, daß von den Dialogen neben der Politeia
der Timaios weitaus am meisten zitiert und diskutiert ist. Im
Prinzip hat schon Aristoteles die Grundlagen einer durch-
gehenden kritischen Timaios-Exegese geschaffen. Eine Bezie-
hung zwischen jenen Stellen und unserem Titel hat sicher bestan-
den. Möglicherweise könnte eine genaue Interpretation der auf
den Timaios bezüglichen Texte der Pragmatien und auch der
Reste der spätantiken Timaioskommentare näher erkennen las-
sen, welche Gesamtauffassung Aristoteles vom Timaios hatte; sie
wird dann wohl auch in unserem Titel zu Geltung gekommen
sein.
Schwer zu beurteilen ist der Umstand, daß Aristoteles in dem-
selben Texte den Timaios und τ ά Ά ρ χ ύ τ ε ι α epitomiert hat.
Der Sinn kann nur der sein, daß zwischen den Lehren des
Timaios und denjenigen des Archytas bestimmte Beziehungen
angenommen werden, doch wohl in der Richtung, daß Piaton
sich von Archytas habe anregen lassen. Wie das im einzelnen
aussah, wissen wir nicht. Augenscheinlich hat auch der Versuch,
den Timaios an die Lehre des Archytas zu binden, in der Antike
keine weitere Beachtung gefunden, auch wenn einige der im
407
Späthellenismus auf seinen Namen fabrizierten Texte thematisch
in die Nähe des Timaios gehören, wie Thesleffs Sammlung S. 2 ff.
zeigt; doch der Pythagoreer, von dem Piaton unmittelbar abhän-
gig sein sollte, wurde dann doch nicht Archytas, sondern Timaios
selbst mit seinem angeblichen Περί φ ύ σ ι ο ς κόσμω και ψ υ χ ά ς .
Der Titel umfaßte nur ein Buch, was ebenso erstaunt wie bei
5 Nr. 93. D a können wirklich nur die wichtigsten Gesichtspunkte
zur Sprache gekommen sein.
Proklos in Tim. zitiert nur einmal Archytas, ohne Zusammen-
hang mit unserem Titel, Calcidius überhaupt nie.
153
10
Simplicius in D e coelo p. 3 7 9 , 4 - 1 7 ed. Heiberg ( C A G IX)
(ad 284 a 14)
Ότι δέ ούδέ βιαίως ύπό της ψυχής νομίζει
κύκλψ κινεΐσθαι τον ούρανόν ό Πλάτων, άλλά
ΐ5 φυσικώς, κάν έκ της των τεσσάρων στοιχείων
άκρότητος αύτόν συνεστάναι βούλοιτο, μάθοις
αν έκ τοϋ και πρό της ψυχώσεως τάδε περί της
τοϋ σώματος κινήσεως γράψαι- "κίνησιν γαρ
άπένειμεν αύτφ τήν τοΰ σώματος οίκείαν τών
20 έπτά τήν περί νουν και φρόνησιν μάλιστα
ούσαν διό δή κατά τά αύτά έν τφ αύτφ και έν
έαυτφ περιαγαγών αύτό έποίησε κύκλψ κινεισ-
θαι στρεφόμενον". εΐ τοίνυν πρό τής ψυχώ-
σεως αύτοϋ ταϋτά φησι, δήλον, ότι τήν φυσι-
25 κήν έπιτηδειότητα παρίστησι τοϋ σώματος τοΰ
ούρανίου πρός τήν έγκύκλιον κίνησιν. πώς ούν
έτι δυνατόν έγκαλειν τφ Πλάτωνι ώς άλλως
πεφυκότα κινεισθαι τόν ούρανόν άλλως ύπό
τής ψυχής λέγοντι φέρεσθαι; καί πάντων, οιμαι,
30 μάλλον ό 'Αριστοτέλης τήν έν Τιμαίφ περί τού-
των τοϋ Πλάτωνος γνώμην ήπίστατο, 0ς καί
σύνοψιν ή έπιτομήν τοϋ Τιμαίου γράφειν ούκ
άπηξίωσεν.
35
154
Simplicius in D e coelo p. 2 9 6 , 3 - 3 0 ed. Heiberg ( C A G IX)
(ad 279 b 17/18)
Ίστορήσας τάς περί τής γενέσεως και
40 φθοράς τοϋ παντός δόξας καί βουλόμενος
αύτών ποιήσασθαι τήν έπίκρισιν πρός πρώτους
άποτείνεται τούς γενητόν μέν άφθαρτον δέ
τιθέντας, ών ήσαν οϊ τε θεολόγοι καί ό Πλάτων,
ώς φησιν 'Αλέξανδρος, ίστέον δέ, ότι ό μέν
45 'Αριστοτέλης κατά παλαιάν συνήθειαν πρός
τό φαινόμενον ένίσταται πολλάκις, όταν τούτο
408 Titel 94. 95. 96. Προς τούς Πυθαγορείους
προχειρότερον έκληφθέν μή σύμφωνη τη άλη-
θείςι· ποιεί δέ τοϋτο βοηθών τοις έπιπολαιότε-
ρον των παλαιών λόγων άκροωμένοις, έπεί, ότι
καί οί θεολόγοι μυθικώς τήν τοϋ κόσμου γέ-
νεσιν έλεγον ώς καί τήν αύτών τών θεών τήν
κατ' ούσίαν τάξιν δια τοϋ προτέρου καί τοϋ
ύστέρου της γενέσεως ένδείκνύμενοι, καί ότι ό
Πλάτων γενητόν αύτόν ώς αίσθητόν λέγει και
σωματικόν, διότι τό τοιούτον έαυτό παράγειν
εις τό είναι μή δυνάμενον παρ' άλλου τήν ύπό-
στασιν έχει τοϋ ποιοϋντος αύτό, καί μέντοι άτι
διά τήν σωματικήν ούσίαν μή δυνάμενον άμα
καί όμοϋ όλον είναι άντί τοϋ öv είναι γινόμενον
ύπέστη· ταύτα μεν ούν 'Αριστοτέλης οίδε. τοι-
γαροϋν τον τοϋ Πλάτωνος Τίμαιον έπιτεμνό-
μένος γράφει- "φησί δέ γενητόν είναι· αίσθη-
τόν γάρ, τό δέ αίσθητόν γενητόν ύποτίθεται,
τό δέ νοητόν άγένητον". ούχ οϋτως ούν γενη-
τόν ώς άπό χρόνου τινός γενόμενον τών γάρ
οϋτως γενητών προϋπάρχειν άνάγκη χρόνον,
εϊπερ ëv τινι χρόνψ τήν ύπόστασιν έλαβεν, ώς
πρό έξακισχιλίων φέρε ειπείν τοϋ νϋν ή όσων-
οϋν έτών ó δέ Πλάτων σαφώς άπεφήνατο, ότι
χρόνος μετ' ούρανοϋ γέγονεν. εί ούν παντός
τοϋ λαμβανομένου χρόνου κατά τό ένεστώς
ύφεστώτος προϋπάρχει πάντως ó παρεληλυ-
θώς χρόνος, ώσπερ έπεται πάντως ó μέλλων,
οϋτε άρχήν ó χρόνος οϋτε πέρας έχει, ώστε
ούδέ ó κόσμος κατά τόν είπόντα 'χρόνος μετ'
ούρανοϋ γέγονεν'. ώστε οϋτε πρός τους θεο-
λόγους οϋτε πρός Πλάτωνα τείνουσιν αί τοϋ
'Αριστοτέλους ένστάσεις, άλλα προς τους
οΰτως έκδεχομένους τά τών παλαιών, ώς γενη-
τόν μέν άπό χρόνου τινός νομίζειν τόν κόσμον,
άφθαρτον δέ- τοϋτο γάρ όντως άτοπον και
καλώς ύπό τοϋ 'Αριστοτέλους διελεγχόμενον.
95. Πρός τα Μέλισσου α'
Von diesem Texte ebenso wie von Nr. 99 und 98 hat sich in
unserem Corpus Aristotelicum eine hellenistische Bearbeitung
erhalten, die in den Grundzügen sicherlich Aristoteles folgt, im
Einzelnen aber einen schlecht verkürzten und vielfach mißver-
standenen Text bietet. Wie es zu dieser Umarbeitung gekommen
ist, ist noch völlig unklar. Generell könnte man sich wundern,
daß der Kritik an Melissos eine eigene Monographie gewidmet
wird, obschön Phys. 185 a 1 0 - 1 2 , ( = 186 a 8 - 1 0 ) , Metaph.
986 b 2 6 - 2 7 betont abschätzig über ihn urteilen.
Die Auseinandersetzung in Phys. 185 a 2 0 - 1 8 6 a 22; 213 b
1 2 - 1 4 ; 214 a 2 6 - b 3, Coel. 298 b 14-24, Gen. Corr. 325 a
2 - 2 3 , Top. 104 b 1 9 - 2 4 ; 167 b 8 - 2 0 ; 168 b 3 3 - 4 0 ; 181 a
2 6 - 3 1 greift nur wenige Punkte heraus, müßte aber noch ein-
mal im einzelnen mit dem erhaltenen Texte verglichen werden.
s Zusätzlich wäre der Vergleich mit den Notizen des Aetius von
Interesse, da es sich nicht darum handelt, die Lehre des Melissos
selbst, sondern die aristotelische Ausdeutung und Auswertung
der Lehre zu erfassen.
ίο 96. Πρός τα Άλκμέωνος α'
Welches die Schwerpunkte einer Monographie über Alkmeon
gewesen sein können, läßt sich aus den sechs Zitaten im Corpus
Aristotelicum kaum entnehmen. Metaph. 986 a 27—b 2 zeigt
neben einer leicht abschätzigen Beurteilung einmal, daß Ari-
is
stoteles ein Buch des Alkmeon vor sich hatte, und sodann daß er
biographisch-chronologische Angaben über ihn besaß (die
genau so wenig eliminiert werden dürfen wie etwa 984 a 1 1 -
13); daß diese aus Alkmeons eigenem Buch stammen, dürfte so
gut wie ausgeschlossen sein. Das Problem ihrer Herkunft
hängt zusammen mit der heiklen Frage, ob Aristoteles schon die
2ο
von Pythagoras und den Pythagoreern handelnden Werke des
Aristoxenos von Tarent benützt hat. De an. 405 a 2 9 - b 1 zitiert
abermals Alkmeon selbst und rückt interpretierend seine See-
lenlehre neben die des Heraklit. Es kommen dazu zwei bemer-
kenswerte, an Empedokles erinnernde biologische Notizen (Hist,
an. 581 a 12—17: die Behaarung des Menschen mit dem Blühen
25
der Pflanzen verglichen; Gen. anim. 752 b 22—26: die Milch der
Säugetiere mit dem Eiweiß der Vogeleier verglichen) und eine
zoologische Kuriosität, deren Hintergrund wir nicht erkennen
(Hist. anim. 492 a 14/15). Schwierig zu beurteilen ist Probi.
17,3, 916 a 31—37, schon weil wir den Eindruck haben, der
Verfasser zitiere ein isoliertes Apophthegma, oder doch einen
3ο
Satz, zu dem ihm keine authentische Erklärung Alkmeons zur
Verfügung stand.
Dies wenige Material läßt nicht erkennen, was Aristoteles ver-
anlaßt hat, Alkmeon eine eigene Monographie zu widmen. Man
muß den Titel zusammensehen mit Nr. 97 und 101 und all
35 dies auf dem Hintergrund der erstaunlichen Rolle, die die
pythagoreische Lehre bei Speusipp und Xenokrates gespielt
haben muß. Daß diese sich mehrfach auch auf Alkmeon berufen
haben, ist möglich. Dann wird unser Titel dazu bestimmt gewe-
sen sein, der Überschätzung wie auch Fehlinterpretationen Alk-
meons entgegenzutreten.
Bei Aetius ist Alkmeon verhältnismäßig reichlich notiert.
40
97. Πρός τούς Πυθαγορείους α'
An diesem Titel wie auch an Nr. 101 hängt eine Reihe schwie-
45
riger Probleme. Nehmen wir zunächst die beiden Titel für sich,
so scheint Nr. 97 eine kritisch-polemische Auseinandersetzung
mit den Pythagoreern zu meinen, Nr. 101 einen historisch-doxo-
 Προς τούς Πυθαγορείους
graphischen Bericht. Die Frage ist, ob die beiden Titel einander
zu ergänzen hatten oder nach Zielsetzung und Darbietungsart
von einander völlig unabhängig waren. Es kommen zweitens
ziemlich viele Zitate bei spätem Autoren dazu. Methodisch muß
unterschieden werden zwischen Zitaten, die nur den Verfasser-
namen aufweisen und solchen, die einen Buchtitel beigeben.
Uberliefert sind nun nicht weniger als zehn verschiedene Buch-
titel:
1. Περί των Πυθαγορείων (Frg. 157)
2. Περί τών Πυθαγορικών (Frg. 169)
3. Πυθαγορικός (Frg. 165)
4. Προς τ ο ύ ς Πυθαγορείους (Diog. Laert.)
5. Περί της Πυθαγορικής φιλοσοφίας (Frg. 156)
6. Τών Πυθαγορείοις άρεσκόντων συναγωγή (Frg. 164)
7. Τών Πυθαγορικών συναγωγή (Frg. 167)
8. Περί τής Πυθαγόρου φιλοσοφίας (Frg. 166)
9. Περί τής Πυθαγορικών δόξης (Frg. 163).
10. Τών Πυθαγορικών δόξαι (Frg. 162)
Hinreichend erklären können wir diese ungewöhnliche Diver-
genz nicht. Die Vermutung ist immerhin erlaubt, daß es sich fak-
tisch nur um Varianten der zwei Titel handelt, die D L anführt.
Daß Aristoteles den Pythagoreern mehr als zwei Monographien
gewidmet hat, ist wenig wahrscheinlich. Nur einer der Titel
entspricht unserem Nr. 97, die übrigen scheinen sich alle auf
Nr. 101 zu beziehen. Darauf, daß in einer Variante nicht von der
Philosophie der Pythagoreer, sondern von derjenigen des
Pythagoras selbst die Rede ist, wird man kaum ein besonderes
Gewicht legen.
Umso komplizierter wird das Gesamtproblem dadurch, daß in
den erhaltenen Pragmatien die Zahl der Stellen, an denen von
der Philosophie der Pythagoreer die Rede ist, sehr beträchtlich
ist (Bonitz 659 b 1 9 - 6 6 0 b 12). Die Forschung hat sich auf
die zwei Fragen konzentriert, woher Aristoteles seine Infor-
mationen bezogen hat und wer unter den Pythagoreern zu ver-
stehen ist, über die er berichtet. Beide Fragen sind insofern mit
einander solidarisch, als aus älterer Zeit kein ausführlicher
Bericht über Pythagoras und die Pythagoreer faßbar ist, wäh-
rend unter den Zeitgenossen des Aristoteles mindestens sieben
Autoren sich unter verschiedenen Gesichtspunkten für das ein-
zigartige Phänomen interessiert haben. Es sind der Historiker
Timaios von Tauromenion, die beiden Platoniker Speusippos
und Xenokrates (Piaton selbst spricht nur beiläufig je einmal
von Pythagoras und den Pythagoreern) ferner Herakleides vom
Pontos und Eudoxos von Knidos (beide Piaton nahestehend
ohne der Schule anzugehören), sowie Aristoxenos von Tarent,
der in einem gewissen Umfang Schüler des Aristoteles, aber
wohl nicht viel jünger als dieser war. Mißlich ist, daß alle Auto-
ren ihre eigenen Absichten verfolgten und die pythagoreische
Lehre im Sinne dieser Absichten dargestellt haben; wie weit dies
die Informationen bei Aristoteles beeinflußt haben kann, wissen
wir nicht. In unserm Zusammenhang ist freilich nicht diese Frage
die vordringlichste, sondern eine andere (bisher noch nicht in
Angriff genommene): Wie weit fügen sich die Notizen in den
Pragmatien zu einem kohärenten Bild zusammen in der Weise,
daß man dieses Bild mehr oder weniger auf unsere Titel Nr. 97
und 101 zurückführen kann? Methodisch liegt die Hypothese
409
nahe, daß jene Notizen eine Gesamtdarstellung voraussetzen
und aus ihr entnommen sind. Dies müßte durch eine Interpreta-
tion nachgewiesen werden, die hier nicht zu leisten ist.
Die sicheren Zitate als solche stellen ein Problem: Wie weit ist
in Nr. 97 und 101 von der Biographie des Pythagoras und von
5 den Wundergeschichten, die sich an seine Person knüpfen,
die Rede gewesen? Aristoteles wird zwar zweimal für solche
Wundergeschichten zitiert, und die zwei Zitate ziehen andere
nach sich. Ein Buchtitel ist den Zitaten nicht beigegeben, so daß
der Interpret im Prinzip frei ist, diesen Komplex, der mit der
philosophischen Doxographie nicht zu schaffen hat, anderswo
einzugliedern. Was sich anbieten könnte, ist entweder der Dialog
10
Eudemos (Nr. 13) oder aus Nr. 143 eine der Politien aus dem
griechischen Unteritalien (Kroton? Metapont?). Auch Frg. 175,
das in bezeichnender Wendung erklärt, nach der Meinung der
Pythagoreer würden Erscheinungen wie das sokratische Daimo-
nion allen Menschen zuteil, wird man lieber einem der Dialoge
als unserem Titel zuschreiben.
15
155
Clemens Alex. Strom, ed. Stählin I, 6 2 , 1 - 2
Φιλοσοφίας τοίνυν μετά τούς προειρημέ-
νους άνδρας τρεις γεγόνασι διαδοχαΐ έπώ-
νυμοι τών τόπων περί οϋς διέτριψαν, Ιταλική
μέν ή άπό Πυθαγόρου, 'Ιωνική δε ή άπό Θαλοϋ,
'Ελεατική δέ ή άπό Ξενοφάνους. Πυθαγόρας
25 μεν ούν Μνησάρχου Σάμιος, ώς φησιν Ίππό-
βοτος, ώς δέ Άριστόξενος έν τφ Πυθαγόρου
βίψ καί Ι'Αρίσταρχος καΐ Θεόπομπος, Τυρρη-
νός ήν, ώς δέ Νεάνθης. Σύριος ή Τύριος, ώστε
είναι κατά τούς πλείστους τον Πυθαγόραν βάρ-
βαρον τό γένος.
30
156
Iamblichus Vita Pythag. ed. Deubner § 3 0 - 3 1
Kai μετά τών θεών τον Πυθαγόραν [λοιπόν]
35
κατηρίθμουν ώς άγαθόν τινα δαίμονα και φιλαν-
θρωπότατον, οΐ μέν τον Πύθιον, οϊ δέ τόν
έξ Ύπερβορέων 'Απόλλωνα, οϊ δε τόν Παιάνα,
οϊ δε τών τήν σελήνην κατοικούντων δαιμόνων
ενα, άλλοι δέ άλλον τών 'Ολυμπίων θεών φημί-
40
ζοντες εις ώφέλειαν καί έπανόρθωσιν τοΰ θνη-
τού βίου [λέγοντες] έν άνθρωπίνπ μορφή
φανήναι τοις τότε, ϊνα τό τής εύδαιμονίας τε
45 27 Άρίσταρχος etiam Theodor. Gr. äff. cur.; 'Αριστοτέλης
Preller
35 secl. Deubner 42 secl. Cobet, Deubner
410 Προς τούς Πυθαγορείους
καί φιλοσοφίας σωτήριον έναυσμα χαρίσηται
τή θνητή φύσει, ού μείζον αγαθόν οϋτε ήλθεν
οΰτε ήξει ποτέ, δωρηθέν έκ θεών [δια τούτου
τού Πυθαγόρου]. διόπερ ετι καί νυν ή παροιμία
τον έκ Σάμου κομήτην έπί τφ σεμνοτάτω δια-
κηρύττει. ιστορεί δέ καί 'Αριστοτέλης έν τοις
Περί της Πυθαγορικής φιλοσοφίας διαίρεσίν
τινα τοιάνδε ύπό των άνδρών έν τοις πάνυ
άπορρήτοις διαφυλάττεσθαι - τοΰ λογικού ζφου
το μέν έστι θεός, τό δέ άνθρωπος, το δέ οίον
Πυθαγόρας.
157
Diogenes Laert. ed. Long 8,34-36
Φησί δ' 'Αριστοτέλης έν τφ Περί των Πυθα-
γορείων παραγγέλλειν αύτόν άπέχεσθαι των
κυάμων ήτοι ότι αίδοίοις είσίν όμοιοι ή ότι
"Αιδου πύλαις. άγόνατον γάρ μόνον ή οτι φθεί-
ρει ή ότι τη τοϋ όλου φύσει όμοιον ή ότι όλι-
γαρχικόν - κληρούνται γοϋν αύτοΐς. τά δέ πε-
σόντα μή άναιρείσθαι, ύπέρ τού έθίζεσθαι μή
άκολάστως έσθίειν ή ότι έπί τελευτη τίνος -
και 'Αριστοφάνης δέ των ήρώων φησιν είναι τά
πίπτοντα, λέγων έν τοις "Ηρωσι,
μηδέ γεύεσθ' άττ' άν εντός της τραπέζης
καταπέση.
Άλεκτρυόνος μή άπτεσθαι λευκού, ότι
ιερός τοΰ μηνός καί ικέτης - τό δ' ήν f τών άγα-
θών- καί τό μέν λευκόν τής τάγαθού φύσεως,
τό δέ μέλαν τού κακού - τφ τε μηνι ιερός - σημαί-
νει γάρ τάς ώρας. τών ιχθύων μή άπτεσθαι όσοι
ιεροί - μή γαρ δείν τά αύτά τετάχθαι θεοίς καί
άνθρώποις, ώσπερ ούδ' έλευθέροις καί δού-
λοις. άρτον μή καταγνύειν, ότι έπί ενα οί πάλαι
τών φίλων έφοίτων, καθάπερ ετι και νϋν οί
βάρβαροι - μηδέ διαιρείν ός συνάγει αύτούς -
( . . . ) οί δέ, προς τήν έν "Αιδου κρίσιν- οί δ' εις
πόλεμον δειλίαν ποιείν - οί δέ, έπεί άπό τούτου
άρχεταιτό όλον.
Καί τών σχημάτων τό κάλλιστον σφαϊραν
είναι τών στερεών, τών δ' έπιπέδων κύκλον.
3 seel. Deubner 30 μηνός α: ήλίου Suid.: Διός dg:
Ζηνός coni. Cobet 30 ικέτης BP et Suid.: οΐκέτης
φ 31.32 verba: κ α ί . . . κακού in codd. inveniuntur post:
δοϋλοις (35.36), post άγαθών (30.31) transp. G. 39 lac.
ind. G.
γήρας καί πάν τό μειούμενον όμοιον - καί αϋξην
καί νεότητα ταύτόν. ύγίειαν τήν τού είδους
διαμονήν, νόσον τήν τούτου φθοράν. περί τών
άλών, ότι δε! παρατίθεσθαι προς ύπόμνησιν
s τοΰ δικαίου - οί γάρ άλες πάν σώζουσιν ó τι άν
παραλάβωσι καί γεγόνασιν έκ τών καθαρωτά-
των ϋδατος καί θαλάσσης.
Καί ταύτα μέν φησιν ό 'Αλέξανδρος έν τοις
Πυθαγορικοίς ύπομνήμασιν εύρηκέναι, καί τά
ίο έκείνων έχόμενα ó 'Αριστοτέλης.
158
Α. Gellius Noctes att. ed. Marshall IV, 11.11-13
is Plutarchus quoque, homo in disciplinis gravi
auctoritate, in primo librorum, quos de Homero
composuit, Aristotelem philosophum scripsit eadem
ipsa de Pythagoricis scripsisse, quod non abstinue-
rint edundis animalibus, nisi pauca carne quadam.
20 Verba ipsa Plutarchi, quoniam res inopinata est,
subscripsi: 'Αριστοτέλης δέ μήτρας καί καρδίας
καί άκαλήφης καί τοιούτων τινών άλλων άπέ-
χεσθαι φησιν τούς Πυθαγορικούς, χρήσθαι δέ
τοις άλλοις, άκαλήφη autem est animal marinum,
25 quod 'urtica' appellato, sed et piscibus mullís
abstinere Pythagoricos Plutarchus in Symposiacis
dicit.
159
30
Porphyrius vita Pythagorae ed. Nauck § 4 1 - 4 5
"Ελεγε δέ τινα καί μυστικφ τρόπψ συμβολι-
κώς, ά δή έπί πλέον 'Αριστοτέλης άνέγραψεν -
οίον ότι τήν θάλατταν μέν έκάλει είναι (Κρό-
35 νου) δάκρυον, τάς δ' άρκτους Ρέας χείρας,
τήν δέ πλειάδα Μουσών λύραν, τούς δέ πλανή-
τας κύνας τής Φερσεφόνης. τόν δ' έκ χαλκού
κρουσμένου γινόμενον ήχον φωνήν ειναί τίνος
τών δαιμόνων έναπειλημμένου τφ χαλκφ.
40 Τ
Ην δέ καί άλλο είδος τών συμβόλων τοιού-
τον. ζυγόν μή ύπερβαίνειν, τοΰτ' εστι μή πλεο-
νεκτειν. μή τό πύρ τή μαχαίρςι σκαλεύειν, όπερ
ήν μή τόν άνοιδούντα καί όργιζόμενον κινεϊν
1 μειούμενον FP1*: μιμούμενον BPac 2 εϊδους BP:
γένους F 7 ΰδατος codd.: ήλίου coni. Cobet 34.
35 add. Stanley coll. Plut. mor. 364 A; Clem. Alex. Strom. 5,
50, 1
 Προς τούς Πυθαγορείους
λόγοις τεθηγμένοις. στέφανόν τε μή τίλλειν,
τούτ' εστί τους νόμους μή λυμαίνεσθαι- στέ-
φανοι γαρ πόλεων ούτοι.
Πάλιν δ" αύ ετερα τοιαύτα, μή καρδίαν
έσθίειν, οίον μή λυπειν έαυτόν άνίαις· μηδ' έπί
χοίνικος καθέζεσθαι, οίον μή άργόν ζην. μηδ'
άποδημοϋντα έπιστρέφεσθαι. (τούτ' εστι) μή
εχεσθαι του βίου τούτου άποθνήσκοντα- τάς
τε λεωφόρους μή βαδίζειν, δι" ού ταΐς των πολ-
λών επεσθαι γνώμαις έκώλυεν, τάς δέ των όλί-
γων καί πεπαιδευμένων μεταθεΐν. μηδέ χελι-
δόνας έν οίκίςι δέχεσθαι, τούτ' εστι λάλους
ανθρώπους καί περί γλώτταν άκρατείς όμορο-
φίους μή ποιεϊσθαι. φορτίον δέ συνανατιθέναι
μέν τοις βαστάζουσιν, συγκαθαιρεϊν δέ μή, δι'
ού παριίνει μηδενί προς φςιστώνην, άλλά προς
άρετήν συμπράττειν. θεών τ' εΙκόνας έν δακ-
τυλίοις μή φορείν, τούτ' εστι τήν περί θεών
δόξαν καί λόγον μή πρόχειρον μηδέ φανερόν
έχειν μηδέ είς πολλούς προφέρειν. σπονδάς τε
ποιεϊσθαι τοις θεοίς κατά τό ούς των έκπωμά-
τ ω ν έντεύθεν γαρ ήνίττετο τιμάν τούς θεούς
καί ύμνείν τή μουσική" αΰτη γαρ δια ώτων
χωρεί.
Μηδ' έσθίειν όσα μή θέμις, γένεσιν, αΰξη- 25
σιν, άρχήν, τελευτήν, μηδ' έξ ών ή πρώτη τών
πάντων ύπόθεσις γίνεται, ελεγε δ' άπέχεσθαι
τών καταθυομένων όσφύος καί διδύμων και
αιδοίων και μυελού καί ποδών καί κεφαλής,
ύπόθεσιν μέν γαρ τήν όσφύν έκάλει, διότι έπί 3ο
ταύτη ώς έπί θεμελίψ συνίσταται τα ζφα· γένε-
σιν δέ τούς διδύμους καί αιδοία, άνευ γάρ τής
τούτων ένεργείας ού γίνεται ζφον αϋξησιν δέ
τον μυελόν έκάλει, ος τοϋ αϋξεσθαι πάσιν
ζφοις αίτιος· άρχήν δέ τούς πόδας, τήν δέ 35
κεφαλήν τελευτήν άπερ τάς μεγίστας ήγεμο-
νίας εχει τού σώματος.
"Ισα δέ κυάμων παρήνει άπέχεσθαι καθά-
περ άνθρωπίνων σαρκών, ίστορούσι δ' αύτόν
άπαγορεύειν τό τοιούτο ότι τής πρώτης τών 4ο
ολων άρχής καί γενέσεως ταραττομένης καί
πολλών άμα συνηνεγμένων καί συσπειρομένων
και συσσηπομένων έν τή γη κατ' ολίγον γένε-
σις καί διάκρισις συνέστη ζφων τε όμού γεν-
νωμένων καί φυτών άναδιδομένων, τότε δή άπό 45
7 add. Rose
411
τής αυτής σηπεδόνος άνθρώπους συστήναι καί
κύαμον βλαστήσαι. τούτου τε φανερά έπήγε
τεκμήρια, εί γάρ τις διατραγών κύαμον καί τοις
όδούσι λεάνας έν άλέςι τής τού ήλίου βολής
5 καταθείη προς ολίγον, ειτ' άποστάς έπανέλθοι
μετ' ού πολύ, εϋροι άν όδωδότα άνθρωπείου
γόνου· εί δέ καί άνθοΰντος έν τφ βλαστάνειν
τοϋ κυάμου λαβών τις περκάζοντος τού άν-
θους βραχύ ένθείη άγγείψ κεραμεφ και έπί-
ίο θημα έπιθε'ις έν τή γή κατορύξειεν καί ένενή-
κοντα παραφυλάξειεν ήμέρας μετά τό κατορυ-
χθήναι, είτα μετά ταύτα όρύξας λάβοι καί άφέ-
λοι τό πώμα, εϋροι άν άντί τού κυάμου ή παιδός
κεφαλήν συνεστώσαν ή γυναικός αίδοιον. άπέ-
is χεσθαι δέ καί άλλων παρήνει, οίον μήτρας τε
καί τριγλίδος καί άκαλήφης, σχεδόν δέ καί τών
άλλων θαλασσίων ξυ μπάντων.
160
2ο
Hieronymus apologia adv. Rufinum III, 39 (PL 23,415 sqq.)
Pythagorica et illa praecepta sunt, amicorum
omnia esse communia . . . illaque aenigmata, quae
diligentissime Aristoteles in suis libris prosequitur:
stateram ne transilias, id est ne praetergrediare
iustitiam; ignem gladio ne fodias, iratum videlicet
et tumidum animum verbis maledicis ne lacessas;
coronam minime carpendam, id est leges urbium
conservandas; cor non comedendum, id est maero-
rem de animo proiciendum; cum profectus fueris,
inquit, ne redeas, id est post mortem vitam ipsam
ne desideres; per viam publicam ne ambules, id est
ne multorum sequaris errores; hirundinem in do-
mum non suscipiendam, id est gárrulos et verbosos
homines sub eodem tecto non habendos; oneratis
superponendum onus, deponentibus non communi-
candum, id est ad virtutem incedentibus augmen-
tanda praecepta, tradentes se otio relinquendos.
161
Aristoteles Metaph. ed. Jaeger 985 b 23-986 a 13
Έν δέ τούτοις καί προ τούτων οί καλού-
μενοι Πυθαγόρειοι τών μαθημάτων άψάμενοι
πρώτοι ταϋτά τε προήγαγον, καί έντραφέντες
έν αύτοίς τάς τούτων άρχάς τών όντων άρχάς
φήθησαν είναι πάντων, έπεί δέ τούτων οί άριθ-
412 Προς τούς Πυθαγορείους
μοί φύσει πρώτοι, έν δε τούτοις έδόκουν
θεωρείν ομοιώματα πολλά τοις ούσι καί γιγνο-
μένοις, μάλλον ή έν πυρί καί γη καί ϋδατι,
(...) ότι τό μεν τοιονδΐ τών άριθμών πάθος δι-
καιοσύνη, τό δέ τοιονδΐ ψυχή και νοϋς, έτερον
δέ καιρός καί τών άλλων ώς ειπείν εκαστον
ομοίως, ετι δέ τών άρμονιών έν άριθμοις
όρώντες τα πάθη καί τούς λόγους- έπεί δή τα
μέν άλλα τοις άριθμοίς έφαίνετο την φύσιν
άφωμοιώσθαι πάσαν, οί δ' άριθμοί πάσης της
φύσεως πρώτοι, τα τών άριθμών στοιχεία τών
όντων στοιχεία πάντων ύπέλαβον είναι, καί τόν
όλον ούρανόν άρμονίαν είναι καί άριθμόν και
όσα ειχον όμολογούμενα εν τε τοις άριθμοϊς
και ταϊς άρμονίαις προς τά τοϋ ούρανού πάθη
και μέρη καί προς την όλην διακόσμησιν, ταϋτα
συνάγοντες έφήρμοττον. καν εϊ τί που διέλειπε
προσεγλίχοντο, τοϋ συνειρομένην πάσαν αύ-
τοίς είναι τήν πραγματείαν· λέγω δ' οίον, έπειδή
τέλειον ή δεκάς είναι δοκεϊ και πάσαν περι-
ειληφέναι τήν τών άριθμών φύσιν, κα'ι τά φερό-
μενα κατά τον ούρανόν δέκα μέν ειναί φασιν,
όντων δέ έννέα μόνον τών φανερών δια τοϋτο
δεκάτην τήν άντίχθονα ποιοϋσιν. διώρισται δέ
περί τούτων έν έτέροις ήμίν άκριβέστερον.
162
Alexander Aphr. In Metaph. p. 38,8-41,15 ed. Hayduck (CAG
I) (ad 985 b 26)
Τίνα δέ τά ομοιώματα έν τοις άριθμοίς
ελεγον είναι προς τά όντα τε καί γινόμενα,
έδήλωσε- της μέν γαρ δικαιοσύνης ϊδιον ύπο-
λαμβάνοντες είναι τό άντιπεπονθ,ός τε καί ϊσον,
έν τοις άριθμοϊς τοϋτο εύρίσκοντες όν, δια
τοϋτο καί τόν ίσάκις ϊσον άριθμόν πρώτον
ελεγον είναι δικαιοσύνην τό γάρ πρώτον έν
έκάστω τών τόν αύτόν λόγον έχόντων μάλιστα
είναι τούτο ó λέγεται, τούτον δέ οί μέν τόν
τέσσαρα ελεγον, έπεί πρώτος ών τετράγωνος
εις ϊσα διαιρείται καί εστίν ϊσος (δις γάρ δύο),
οί δέ τόν έννέα, ός έστι πρώτος τετράγωνος
άπό περιττού τού τρία έφ' αύτόν γενομένου,
καιρόν δέ πάλιν ελεγον τόν επτά- δοκεϊ γάρ
4 lac. ind. G. 41 τετράγωνος Bonitz cf. LF: στερεός AS
τά φυσικά τούς τελείους καιρούς ϊσχειν καί
γενέσεως καί τελειώσεως κατά έβδομάδας, ώς
έπ' άνθρώπου. καί γάρ τίκτεται έπταμηνιαία,
καί όδοντοφυεί τοσούτων μηνών, καί ήβάσκει
s περί τήν δευτέραν έβδομάδα, καί γενειςί περί
τήν τρίτην. καί τόν ήλιον δέ, έπεί αύτός αϊτιος
είναι τών καιρών, φησί, δοκει, ένταύθά φασιν
ίδρύσθαι καθ' ó έβδομος άριθμός έστιν, όν και-
ρόν λέγουσιν· έβδόμην γάρ αύτόν τάξιν εχειν
ίο τών περί τό μέσον καί τήν έστίαν κινουμένων
δέκα σωμάτων κινεισθαι γάρ μετά τήν τών άπ-
λανών σφαϊραν καί τάς πέντε τάς τών πλανή-
των· μεθ' όν όγδόην τήν σελήνην, καί τήν γήν
έννάτην, μεθ' ην τήν άντίχθονα. έπεί δέ οϋτε
is γεννά τινα τών έν τη δεκάδι άριθμών ó έπτά
οϋτε γεννάται ύπό τίνος αύτών, δια τούτο καί
Άθηνάν ελεγον αύτόν. ό μέν γάρ δύο τόν τέσ-
σαρα καί ó τρία τόν έννέα καί τόν εξ καί ó τέσ-
σαρα τόν όκτώ καί ó πέντε τόν δέκα γεννςί, γεν-
20 νώνται δέ ó τέσσαρα καί ó εξ και ó όκτώ καί ó
έννέα καί ó δέκα- ó δέ έπτά οΰτε τινά γεννφ
οϋτε εκ τίνος γεννάται- τοιαύτη δέ καί ή 'Αθηνά
άμήτωρ καί άεί παρθένος, γάμον δέ ελεγον τόν
πέντε, ότι ó μέν γάμος σύνοδος άρρενος έστι
25
3 μηνών Asel., cf. LF; έτών AS 6 καιρών Asel.: καρπών
libri(!) 6 φησί] φύσει coni. Bonitz 38-410 b 2
άριθμόν ήγουν τόν πρώτον τετράγωνον (πρώτος δέ έν
τετραγώνοις ό τέσσαρα) δικαιοσύνην έλεγον είναι, άλλοι
δέ τόν έννεα ώς πρώτον τετράγωνον άπό περιττού πρώτου
του τρία. καιρόν δέ κτλ. 3 - 5 όδοντοφυεί τά έν
τφ έβδόμψ μηνί" καί ήβάσκει περί τήν δευτέραν έβδομάδα
έν τφ τεσσαρεσκαιδεκάτφ ένιαυτφ, καί γ ε ν ε ί ? περί τήν
τρίτην τόν είκοστόν δηλαδή πρώτον' 5 - 1 3 έπεί
αύτός αΐτιός έστι τών καρπών κα'ι τη κινήσει αύτοϋ
ένιαυτός μετρείται, τήν έβδόμην λαχεΐν τών κατ' ούρανόν
φερομένων σφαϊραν, άνωθεν άπό της άπλανοϋς άρχο-
μένων αύτών άριθμεΐσθαι, κάν παρά τάς τών μαθηματικών
ύπολήψεις ύπελάμβανον τοϋτο. κινεισθαι γάρ μετά τήν
τών άπλανών σφαϊραν καί τάς πέντε τάς τών πλανήτων
μεθ' ών έβδόμην τήν τοϋ ήλίου, καί όγδοήν τήν τής σελή-
νης, καί τήν τής γης έννάτην, κινεισθαι γάρ έλεγον καί τήν
γην καθάπερ τάς λοιπός σφαίρας περί τό μέσον καί τήν
έστίαν έκάλουν τό πϋρ 12 öv Asel.: ήν Α 17-
19 τόν έννέα, άμφότεροι δέ τόν έξ, ό τέσσαρα μετά τοϋ
δύο τόν όκτώ, καί ό δύο μετά τού πέντε τόν δέκα γεν-
vç 1 8 - 2 0 καί ό δέκα' γεννώσι δέ μόνως ό δύο καί ό
τρία καί ό πέντε, γεννώνται δ έ μόνως ό έξ ό όκτώ ό έννέα
καί ό δέκα, ό δέ τέσσαρα καί γεννςί καί γεννάται' ό έπτά δέ
οϋτε τινά γεννςί
 Προς τούς Πυθαγορείους
καί θήλεος, εστι δέ κατ' αύτούς άρρεν μεν το
περιττόν θήλυ δε το άρτιον, πρώτος δέ ούτος
έξ άρτιου τοϋ δύο πρώτου καί πρώτου τοϋ
τρία περιττού τήν γένεσιν εχει- τό μεν γάρ
περιττόν άρρεν αύτοίς έστιν, ώς ειπον, τό δέ
άρτιον θήλυ. νουν δε καί ούσίαν ελεγον τό ε ν
τήν γαρ ψυχήν ώς τον voüv είπε. διά τό μόνι-
μον δέ καί τό ομοιον πάντη καί άρχικόν τον
voüv μονάδα τε καί εν ελεγον άλλα καί ούσίαν,
ότι πρώτον ή ούσία. δόξαν δέ τά δύο διά τό έπ'
άμφω μεταβλητήν είναι- ελεγον δέ καί κίνησιν
αύτήν καί έπίθεσιν. τάς δή τοιαύτας τών πραγ-
μάτων προς τούς άριθμούς εκλέγοντες ομοιό-
τητας άρχάς αύτών τούς άριθμούς ύπέθεντο,
πάντα τά όντα έξ άριθμών συγκεΐσθαι λέ-
γοντες.
'Αλλά καί τάς άρμονίας κατ' άριθμόν τινα
όρώντες συγκειμένας καί τούτων άρχάς ελε-
γον τούς άριθμούς· ή μεν γάρ διά πασών έν
διπλασίψ έστί λόγψ, ή δέ διά πέντε έν ήμιολίφ,
ή δέ διά τεσσάρων έν έπιτρίτψ.
"Ελεγον δέ καί τον όλον ούρανόν κατά
άρμονίαν συγκεΐσθαί τινα (τούτου γάρ δηλωτι-
κόν αύτφ τό καί τον όλον ούρανόν είναι
άριθμόν) διότι έξ άριθμών καί κατ' άριθμόν
καί άρμονίαν. τών γάρ σωμάτων τών περί τό
μέσον φερομένων έν άναλογίςι τάς άποστάσεις
έχόντων, καί τών μέν θάττον φερομένων τών
δέ βραδύτερον, ποιούντων δέ καί ψόφον έν
τφ κινεισθαι τών μέν βραδυτέρων βαρύν τών
δέ ταχυτέρων όξύν, τούς ψόφους τούτους
κατά τήν τών άποστάσεων άναλογίαν γινομέ-
νους έναρμόνιον τον έξ αύτών ήχον ποιείν ής
άρμονίας τον άριθμόν άρχήν λέγοντες είκότως
καί τοϋ ούρανοϋ καί τοϋ παντός τον άριθμόν
έτίθεντο άρχήν. έν διπλασία) μέν γάρ λόγψ
φέρε εΙπειν τό διάστημα τό του ήλίου άπό τής
γής είναι ή τό τής σελήνης, έν τριπλασίψ δέ τό
τής 'Αφροδίτης, έν τετραπλασίψ δέ τό τοϋ
Έρμου, καί έπί τών άλλων έκάστου ειναί τινα
λόγον άριθμητικόν ήγοϋντο, καί έναρμόνιον
2 - 7 θήλυ δέ τό άρτιον' κατά.σύνθεσιν δέ καί συμπλοκήν
έξ άρτιου πρώτου τοϋ δύο καί έκ πρώτου περιττού τοϋ
τρία τήν γένεσιν έχει" νοϋν δέ καί σύσίαν έλεγον τό tv τό
γάρ ψυχήν ώς τόν νοϋν είπε 11 μεταβλητήν είναι
καί τό πόθεν noi έχειν καί πρώτην διάστασιν" 26 καί
άρμονίαν όράται συγκείμενος
413
τήν κίνησιν είναι τοϋ ούρανοϋ- κινεισθαι δέ
τάχιστα μέν τά τό μέγιστον διάστημα κινού-
μενα, βραδύτατα δέ τά τό έλάχιστον, τά δέ
μεταξύ κατά τήν άναλογίαν τοϋ μεγέθους τής
s περιφοράς.
Έκ δή τούτων τών ομοιοτήτων έν τοις ούσι
προς τούς άριθμούς τά μέν πράγματα καί τά
όντα έξ άριθμών τε συγκεΐσθαι καί άριθμούς
τινας είναι ύπελάμβανον. τούς δέ άριθμούς
ίο ήγούμενοι πάσης τής φύσεως καί τών φύσει
όντων πρώτους (μήτε γάρ δύνασθαί τι τών
όντων χωρίς άριθμοϋ είναι μήτε γνωρίζεσθαι
άλως, τούς δέ άριθμούς καί χωρίς τών άλλων
γιγνώσκεσθαι) τά τών άριθμών στοιχεία καί τάς
is άρχάς τούτων πάντων τών όντων άρχάς εθεντο.
ταύτα δέ ην, ώς εϊρηται, άρτιον καί περιττόν,
ών τό μέν περιττόν πεπερασμένον τό δέ άρτιον
άπειρον ήγοϋντο είναι- τών δέ άριθμών τήν
μονάδα άρχήν εϊναι, συγκειμένην εκ τε τοϋ
20 άρτιου καί περιττού- είναι γάρ τήν μονάδα άμα
άρτιοπέριττον, ο έδείκνυε διά τοϋ γεννητικήν
αύτήν είναι καί τοϋ περιττού καί τοϋ άρτιου
άριθμοϋ- άρτίψ μέν γάρ προστιθεμένη περιτ-
τόν γεννφ, περιττφ δέ άρτιον.
25 Kai οσα μέν ειχον όμολογούμενα εν τε τοις
άριθμοϊς καί τοις κατά τάς άρμονίας συνθέσεσι
προς τά τοϋ ούρανοϋ πάθη τε καί μέρη, ταϋτα
μέν αύτόθι ώς φανερά λαμβάνοντες έδείκνυον
τόν ούρανόν έξ άριθμών τε συγκεΐσθαι καί καθ'
30 άρμονίαν. εί δέ τινα έφαίνοντο διαφωνειν τη
κατά τούς άριθμούς άκολουθίςι τών κατά τόν
ούρανόν φαινομένων, ταϋτα δέ προσετίθεσαν
αύτοί καί έπειρώντο άναπληροϋν προς τό ώμο-
λογημένην αύτοίς είναι τήν πραγματείαν πά-
35 σαν. αύτίκα γοϋν τέλειον άριθμόν ήγούμενοι
τήν δεκάδα, όρώντες δέ έν τοις φαινομένοις
εννέα τάς κινουμένας σφαίρας, έπτά μέν τάς
τών πλανωμένων, όγδόην δέ τήν τών άπλανών,
έννάτην δέ τήν γήν (καί γάρ καί ταύτην
40 ήγοϋντο κινεισθαι κύκλψ περί μένουσαν τήν
έστίαν, ö πϋρ έστι κατ' αύτούς), αύτοί προσ-
έθεσαν έν τοις δόγμασι καί τήν άντίχθονά τινα,
ήν άντικινεϊσθαι ύπέθεντο τη γή καί διά τούτο
2 - 4 κινούμενα ώς τό μείζον έν ϊσψ χρόνψ, βραδύτατα δέ
τά τό έλάχιστον ώς τοϋλαττον έν ϊσψ. τά δέ μεταξύ 42
καί γήν άντίχθονά
414 Προς τούς Πυθαγορείους
τοις έπι της γής άόρατον είναι, λέγει δέ περί
τούτων καί έν τοις Περί ούρανοϋ καί έν ταΐς
των Πυθαγορικών δόξαις άκριβέστερον. καθ'
άρμονίαν δέ την τούτων τάξιν έποίουν λαβόν-
τες τό τα δέκα τα κινούμενα σώματα, έξ ών
ό κόσμος, διεστάναι άπ' άλλήλων κατά τάς
άρμονικάς άποστάσεις, κινεΐσθαί τε κατά άνα-
λογίαν των διαστημάτων, ώς προείρηκε, τα
μέν θάττον αύτών τα δέ βραδύτερον, και φε-
ρόμενα ήχους ποιείν τα μέν βραδύτερον
βαρυτέρους τα δέ θαττον όξυτέρους, έξ ών
γιγνομένων άναλογίαις άρμονικαΐς έναρμόνιον
ήχον γίγνεσθαι, ού μήν κατακούειν ήμάς δια
τήν έκ παίδων συντροφίαν. εϊρηκε δέ περί τού-
του καί έν τοις Περί ούρανοϋ, καί οτι μή άλη-
θές έστιν έν έκείνοις εδειξεν. οτι δέ καί τό μέν
άρτιον αύτοις τό άπειρον έστι τό δέ περιττόν
(τό) πεπερασμένον, καί άρχή τής τε μονάδος
(έκ τούτων γάρ ή μονάς ούσα άρτιοπέριττός
έστιν), άλλά καί τοϋ παντός άριθμού, εϊγε αί
μονάδες πάλιν αί άρχαί τών άριθμών, άριθμός
δέ ό όλος ούρανός, τουτέστι πάντα τά έν τφ
ούρανφ, άπερ έστί τά όντα, ταϋτα δέ λέγει μέν
καί νϋν, έπί πλέον δέ έν έκείνοις εϊρηκεν ύπέρ
αύτοΰ.
163
Alexander Aphr. In Metaph. p. 74,3-75,17 ed. Hayduck (CAG
I) (ad 990 a 22)
Διά τούτων δείκνυσι πώς έποίουν τόν κόσ-
μον καί τά έν αύτφ άριθμούς, άεί άριθμούς
λέγοντες καί αιτίας αύτών άριθμούς τιθέμενοι,
άλλους άριθμούς παρά τούτους ούκ ελεγον,
3 τών Πυθαγορικών Α: 'ΠυθαγορικαΙς LF 18 add.
G. 31-412 b 7 "Ελεγον γαρ έν τινι μέν μέρει του
κόσμου τήν τήν δόξαν συνίστασθαι, οίον έν τφ περιγείψ
τούτψ τόπψ önou πολύ τό άμφίδοξον διά τό τής γενέσεως
φεϋμα παρασυρομένης τής άληθείας καί μή έχούσης τό
κατά τήν έπιστήμην στάσιμον' έν άλλψ δέ μέρει τοϋ
κόσμου τόν καιρόν, οίον έν ταΐς περί τήν σελήνην και τόν
ήλιον σφαίραις, καθ' οΰς μάλλον ol καιροί γίνονται, έκ-
φανέστερον μέν ύπό τοϋ ήλιου, άμυδρότερον δέ ύπό τής
σελήνης, μικρόν δέ κάτωθεν μέν τοϋ καιροϋ, άνωθεν δέ
τής δόξης, ö μεταξύ πως, άδικία καί κρίσις ή μϊξις' πολύ
γαρ έν τφ μεταξύ γής τε κα'ι ούρανοϋ τόπψ τό ταραχώδες
καί άτακτον, έν φ μάχη πνευμάτων φοράς καί διάκρισις
αύθις καί μΐξις ζφων και γένεσις καί μυρία άττα τα περ'ι
αύτούς δέ αύτών ελεγον είναι τούς άριθμούς
αιτίους, καί τό αύτό αύτοίς γίνεται αϊτιόν τε
καί αίτιατόν. ελεγον γάρ έν τιν'ι μέν μέρει τοϋ
κόσμου δόξαν συνίστασθαι, έν άλλψ δέ καιρόν,
5 πάλιν δ' αύ έν άλλψ ή κάτωθεν τούτων ή
άνωθεν ή άδικίαν ή κρίσιν ή μιξιν ή άλλο τι
τών έν τφ ούρανφ. τής δέ τούτων κατά τήν
τάξιν τήν τοιαύτην συστάσεως άπόδειξιν εφε-
ρον οτι τούτων μέν έκαστον έξ άριθμού έστιν,
ίο έκάστψ δέ τόπψ έν τφ κόσμψ οικείος τίς έστιν
άριθμός. τφ μέν γάρ μέσψ τό εν (πρώτον γάρ
έστιν ένταΰθα), μετά δέ τό μέσον τά δύο, ä
δόξαν τε ελεγον και τόλμαν· καί οϋτως άεί άφι-
σταμένων άπό τοϋ μέσου πλείονα τόν άριθμόν
is γίγνεσθαι τών συνισταμένων διά τό καί τούς
άριθμούς έξ ών συνίστανται, μάλλον δέ οις εστι
ταϋτα, τοιούτους είναι· τά γάρ τών άριθμών
πάθη καί τούς άριθμούς τοις τόποις άκολου-
θειν τοις έν τφ ούρανφ καί οικείους αύτοίς εί-
20 ναι- διό καί τά μεγέθη έκ τούτων έπισυμβαί-
νειν. δύναται τό σ υ μ β α ί ν ε ι δέ κατά τόν
τόπον τ ο ύ τ ο ν ήδη πλήθος είναι των συνι-
σταμένων μεγεθών είρηκέναι ή τούς παρ'
ήμιν καί έπί τής γής τόπους, ώς έν τούτψ διά
25 τοϋτο πλήθους μεγεθών συνισταμένου, διά τό
και τόν άριθμόν ήδη έν τούτψ πλείω είναι, ών
τόνδε τόν τόπον συμβαίνοντα, έρωτώμενοι δέ έλεγον δτι
τούτων έκαστο ν τών είρημένων άριθμός έστι, καί καθάπερ
έπί τοϋ άριθμοϋ θεωρείται τάξις τις, οϋτω καί έπί κόσμου
30
άριθμοϋ δντος και έξ άριθμών τό είναι έχοντος" καί
έκάστψ τόπψ τοϋ κόσμου οίκεΐός έστιν άριθμός, οίον τφ
μέσψ ήτοι τφ κέντρψ τό έν, μετά δέ τό μέσον τά δύο, ä
δόξαν καί τόλμαν έλεγον' καί οϋτως άε'ι άφισταμένων άπό
τοϋ μέσου πλείονα τόν άριθμόν γίνεσθαι τών συνιστα-
μένων, οίον τριάδα καί τετράδα καί πεντάδα, έξ ών
35
άριθμών πρώτον τρίγωνον όρθογώνιον συνίσταται £>ητάς
τάς πλευράς έχον, τήν μέν τριών τήν δέ τεσσάρων τάς
περιεχούσας τήν όρθήν, τήν δέ ύποτείνουσαν ταύτην
πέντε' τρις γάρ τρία καί τετράκις τέσσαρα ϊσα είσι τφ
πεντάκις πέντε, έν τούτοις oüv τοις άριθμοίς Kai ταΐς έξ
αύτών δυνάμεσι τό τε άνισον έν θεωρείται, όπερ άδικίας
40
ϊδιόν έστι, καί τό ϊσον, δπερ κρίσεως εΐτ' ούν δικαιοσύνης,
άλλά καί ή μίξις έν τη ίσότητι, ής σύμβολόν έστιν ή όρθή
γωνία, έν τισι δέ τών βιβλίων γράφεται καί "άνικία". άνικίαν
δέ έλεγον οί Πυθαγόρειοι τήν πεντάδα, έπεί ύποτείνουσα
τήν όρθήν Ισον δύναται άμφοτέραις άμα ταϊς περιεχούσαις
τήν όρθήν" έλεγον δέ ταύτην άνικίαν ώς μή νικωμένην ύπό
45
τών δύο τών περιεχουσών τήν όρθήν. είτε άνικίαν γράφει
τις εϊτε άδικίαν, ό νοϋς τών λεγομένων γνώριμος 26-
413 a 1 ών τά] fort, ώστε Hayd.
 Προς τους Πυθαγορείους
τα πλείω όντα τάς διαφοράς [τε] κατά το πλή-
θος των μεγεθών ποιεϊν τούς γάρ άριθμούς καί
τά πάθη αύτών άκολουθείν κατ' οικειότητα τοις
τόποις έκάστοις. ή καί άπλούστερον και κοινό-
τερον τοϋ εν τινι τόπψ πλείοσιν αύτά συνιστά-
μενα αϊτια λέγειν τε καί άριθμούς ήδη πλείους
είναι έν τφ τόπψ τούτψ, ώς τφ πλήθει τούτων
άκολουθοΰντος τοΰ των πραγμάτων πλήθους
δια τό τά πράγματα τούς άριθμούς είναι καί
αύτόν έν άριθμφ τον κόσμον ποιοϋσι. πότερον
δέ ούτος ό έν τφ ούρανφ άριθμός έστιν öv δει
λαβείν τον αίτιον των έν τφ ούρανφ γινομένων,
ώς αύτόν αυτού είναι αίτιον, ή άλλος τις τού-
του αίτιος; εύλογώτερον γάρ άλλον λέγειν, ώς
καί Πλάτων έποίει. τής δέ τάξεως τής έν τφ
ούρανφ, ήν έποιούντο τών άριθμών οί Πυθαγό-
ρειοι, μνημονεύει έν τφ δευτέρψ περί τής
Πυθαγορικών δόξης.
164
Simplicius In De Coelo p. 386,4-23 ed. Heiberg (CAG VII)
(ad 284 b 6)
To δέ έν πάσιν αύτούς τό δεξιόν καί τό
άριστερόν λέγειν ελαβεν έκ τού τών δέκα συ-
στοιχιών, άς πάντων κοινός άρχάς ελεγον, μίαν
τήν κατά τό δεξιόν καί άριστερόν λαμβάνειν,
έπεί ούχ ώς έπί τοΰ ούρανοΰ ίδικώς ταύτα θεω-
ρούντων. τίς ούν ό τών Πυθαγορείων σκοπός
καί πή καλώς έκείνων λεγόντων ό 'Αριστοτέλης
προς τό φαινόμενον άντείπε τού λόγου; οί μέν
ούν Πυθαγόρειοι εις δύο συστοιχίας πάσας
τάς άντιθέσεις άναγαγόντες, τήν μέν χείρονα,
τήν δέ κρείττονα, ήτοι τοΰ άγαθού και κακού,
καί τη δεκάδι συμβολικώς ώς τφ παντί άριθμφ
συμπληρώσαντες έκατέραν έκάστην άντίθεσιν
τών δέκα ούτω παρέλαβον ώς πάσας τάς έαυ-
τής συγγενείας συνεμφαίνουσαν. και τών τοπι-
κών ούν σχέσεων τό δεξιόν καί άριστερόν παρέ-
λαβον, άμα μέν ότι τό άγαθόν καί τό κακόν
ένδείκνυται ταύτα - δεξιάν γούν φύσιν και δεξιάν
1 τε del. Bonitz 5 τό pro τοϋ coni. Bonitz 9 διά
τί A Asci.: διότι Bonitz 9 τούς Asci.: καί τους
Α 9 είναι Asci.: αύτοϋ Α 10 καί αύτόν] καί οϋτως
Asci.: exspectes αύτοις Hayd. 13 αύτόν Brandis Bonitz:
αύτά M
415
τύχην λέγομεν τάς άγαθάς δηλούντες καί
λαιάς τάς έναντίας - άμα δέ ότι, έν οις μέν τό
δεξιόν καί άριστερόν έστιν, έν τούτοις καί τό
άνω καί τό κάτω καί τό έμπροσθεν καί τό
s όπισθεν, ώς ό 'Αριστοτέλης διώρισεν, ού μέν-
τοι άνάπαλιν είκότως ούν έκ τούτων καί τάς
άλλας τοπικός άντιθέσεις έδήλωσαν. τό γούν
δεξιόν καί άνω καί έμπροσθεν καί άγαθόν έκά-
λουν, τό δέ άριστερόν καί κάτω και όπισθεν και
ίο κακόν ελεγον, ώς αύτός 'Αριστοτέλης ίστόρη-
σεν έν τη τών Πυθαγορείοις άρεσκόντων
συναγωγή.
165
15
Theo Smyrnaeus, De math. ap. Plat. ed. Hiller p. 21,20-22,9
Τών δέ άριθμών ποιούνται τήν πρώτην το-
μήν εις δύο - τούς μέν γάρ αύτών άρτιους
τούς δέ περιττούς φασι.... πρώτην δέ τών
20 περιττών ένιοι έφασαν τήν μονάδα.... 'Αριστο-
τέλης δέ έν τφ Πυθαγορικφ τό έν φησιν άμφο-
τέρων μετέχειν τής φύσεως· άρτίψ μέν γάρ
προστεθέν περιττόν ποιεί, περιττφ δέ άρτιον,
ö ούκ άν ήδύνατο εί μή άμφοίν τοίν φυσέοιν
25 μετείχε - διό καί άρτιοπέριττον καλεισθαι τό έν.
166
Aetius I, 18 Περί κενού
30
Plutarchi epit. I 18,6
' Α ρ ι σ τ ο τ έ λ η ς τοσούτον είναι τό κενόν
έκτος τού κόσμου, ώστε άναπνεϊν τόν ούρανόν
είναι γάρ αύτόν πύρινον.
35
Stobaei eel. I 18,6
' Α ρ ι σ τ ο τ έ λ η ς έν τετάρτφ Φυσικής άκρο-
άσεωςγράφει, 'είναιδέ φ α σ ι ν ο ί Π υ θ α γ ό ρ ε ι ο ι
κενόν καί έπεισιέναι αύτό τφ ούρανφ έκ τοΰ
άπειρου πνεύματος ώς άναπνέοντι'. έν δέ τφ
περί τής Π υ θ α γ ό ρ ο υ φιλοσοφίας πρώτψ γρά-
φει τόν μέν ούρανόν είναι ένα, έπεισάγεσθαι
δ' έκ τού άπειρου χρόνον τε καί πνοήν καί τό
κενόν, ö διορίζει έκάστων τάς χώρας άεί. καί
45
11 Πυθαγορείων Ε: Πυθαγόρα Fe
416
έν άλλοις λέγει τόπον είναι το τοϋ περιέχοντος
πέρας άκίνητον, ή έν φ μένει τε και κινείται τά
σώματα, πλήρη μεν όταν πανταχόθεν περιέχη
το σώμα, κενόν δέ όταν μηθέν εχη τό παρά-
παν έν έαυτφ. τόπον μέν ούν άναγκαΐον
ύπάρχειν καί σώμα, κενόν δέ ούδαμώς εί μή
μόνον προς νόησιν άναιρετικήν γαρ είναι τήν
κατ' ένδελέχειαν αύτού φύσιν της τε των όν-
των συμπαθείας καί της τών σωμάτων άλ-
ληλουχίας· τάς δέ κινήσεις γίνεσθαι τός κατά
τόπον [κατά τό πρότερον] άντιπεριισταμένων
άλλήλοις τών σωμάτων· άπειρον δέ ούθέν άπο-
λείπει οϋτε κατά τό πλήθος οϋτε κατά τό μέ-
γεθος.
167
Simplicius In De Cáelo p. 392,12-32 ed. Heiberg (CAG VII)
(ad 285 b 8)
Καί τά μέν μέχρι τούτου άκόλουθα τοις δε-
δειγμένοις έστί, τά δέ έντεϋθεν ένστάσεις έχειν
δοκεΐ πολλάς. πώς γάρ οί έν τφ άνω ήμισφαιρίψ
καί πρός τοις δεξιοίς είσι καί οί έν τφ κάτω καί
πρός τοις άριστεροϊς, ε'ίπερ και τό άνω καί
τό κάτω ϊσον έκάτερον άφέστηκε τοϋ τε δεξιού
καί τοϋ άριστεροΰ; πώς δέ τούς Πυθαγορείους
ήμάς άνω ποιειν φησι καί έν τφ δεξιφ, τούς δέ
έκει κάτω καί έν τφ άριστερφ, εϊπερ, ώς αύτός
έν τφ δευτέρψ της συναγωγής τών Πυθαγορι-
κών Ιστορεί, τοϋ όλου ούρανού τό μέν άνω
λέγουσιν είναι, τό δέ κάτω, καί τό μέν κάτω
τοΰ ούρανού δεξιόν είναι, τό δέ άνω άριστε-
ρόν, καί ήμάς έν τφ κάτω είναι; ή τό μέν άνω
καί πρός τοις δεξιοις ένταϋθα λεγόμενον ού
κατά τό έαυτφ άρέσκον είπεν, άλλά κατά τούς
Πυθαγορείους - έκεινοι γάρ τφ δεξιφ τό άνω καί
τό έμπροσθεν συνέταττον, τφ δέ άριστερφ τό
κάτω και τό όπισθεν, τά δέ έν τη τών Πυθαγορι-
κών συναγωγή μεταγεγράφθαι μάλλον ύπό
τίνος ó 'Αλέξανδρος οϊεται όφείλοντα έχειν
οϋτω "τό μέν άνω τοϋ ούρανοϋ δεξιόν είναι,
τό δέ κάτω άριστερόν, καί ήμάς έν τφ άνω
είναι", ούχΐ έν τφ κάτω, ώς γέγραπται - οϋτω
γάρ συνφσεται τοις ένταϋθα λεγομένοις, ότι
11 κατά τό πρότερον del. Usener 11 άντιπεριισταμέ-
νας F: äv καί περιισταμένας C: corr. Gaisford.
Προς τους Πυθαγορείους
ήμάς κάτω λέγοντες οίκείν καί διά τοϋτο καί
έν τοις άριστεροίς, ε'ίπερ τφ άριστερφ τό κάτω
συντέτακται, έναντίως λέγομεν, ή ώς οί Πυ-
θαγόρειοι λέγουσιν άνω καί έν τοις δεξιοΐς. καί
5 τάχα έχει λόγον τό μεταγεγράφθαι, ε'ίπερ οΐ-
δεν ó 'Αριστοτέλης τφ μέν δεξιφ τό άνω, τφ
δέ άριστερφ τό κάτω συντάττοντας.
168
ίο
Themistius In De cáelo p. 9 6 , 6 - 2 2 ed. Landauer (CAG V, 4)
(ad 285 b 10)
Duo autem vertices sunt, superior et inferior
pars; atque meridionalis eorum supra est, infra vero
is septentrionalis. etenim caeli dextra orientalis pars
est, unde principium ducit motus, neque caeli con-
versio alia ratione naturalis erit, nisi meridionalis
vertex superior inveniretur. etenim si septentrionalis
vertex superior esset ac eius motus a sinistro latere
20 initium ducerei, omnino sequeretur, ut ii, qui versus
septentrionalem verticem morantur, in superiore
hemisphaerio in dextroque latere consistèrent, ac
ii, qui in altero hemisphaerio habitant, contrario
modo se haberent iique superiorem partem dex-
25 tram, inferiorem vero sinistram vocarent, atque de
iis nominibus id efficeretur, quod de illis Pythagorei
facere consueverunt, siquidem Pythagorei dicunt
superiorem partem earn esse, quae dextra e re-
gione existit, quemadmodum invenimus Aristote-
30 lem hoc confirmare in commentariis (ύπομνήμασι),
quos adversus Pythagoreorum sententias conscrip-
sit, ubi contra eos disputât, qui superiorem partem
dextram esse contendebant, ( . . . )
35 169
Simplicius in De cáelo p. 511,20-512,20 ed. Heiberg (CAG
VII) (ad 293 a 15)
Πρώτον δέ περί τής θέσεως λέγει, ότι οί μέν
40 άπειρον τόν κόσμον λέγοντες ούδ' άν ζητοιεν
τήν έν τφ παντί θέσιν αύτής (seil, τής γής)· έν
γάρ άπείρψ οϋτε άρχή οϋτε μέσον οϋτε τέλος
έστί- τών πεπερασμένον τόν κόσμον λεγόντων
οί μέν πλείστοι έπί τοϋ μέσου κεΐσθαι λέγουσι
45 τήν γήν, ώσπερ Εμπεδοκλής καί Άναξίμανδ-
21 septentrionalem] meridionalem codd. COÏT. Landauer
 Προς τούς Πυθαγορείους
ρος καί Άναξιμένης και 'Αναξαγόρας και Δημό-
κριτος καί Πλάτων άντιφάσκουσι δέ ol Πυθα-
γόρειοι - τούτο γάρ σημαίνει τό "έναντίως"· ού
περί τό μέσον λέγοντες αύτήν, άλλ' έν μεν τφ
μέσφ τού παντός πϋρ είναί φασι, περί δέ τό μέ-
σον τήν άντίχθονα φέρεσθαί φασι γήν ούσαν
καί αύτήν, άντίχθονα δέ καλουμένην δια τό έξ
έναντίας τηδε τη γη είναι, μετά δέ τήν άντίχ-
θονα ή γη ήδε φερομένη καί αύτή περί τό μέ-
σον, μετά δέ τήν γήν ή σελήνη- οϋτω γαρ αύτός
έν τφ Περί των Πυθαγορικών Ιστορεί- τήν δέ
γην ώς έν των άστρων ούσαν κινουμένην περί
τό μέσον κατά τήν πρός τόν ήλιον σχέσιν νύκτα
καί ήμέραν ποιείν- ή δέ άντίχθων κινουμένη
περί τό μέσον καί έπομένη τή γή ταύτη ούχ όρά-
ται ύφ' ήμών δια τό έπιπροσθείν ήμίν άεί τό τής
γής σώμα. ταύτα δέ, φησί, λέγουσιν ού πρός τα
έναργή πράγματα τούς λόγους και τάς αιτίας
άρμοδίως ζητοϋντες, άλλά πρός τινας έαυτών
δόξας καί λόγους τά φαινόμενα πράγματα προσ-
έλκοντες καί πειρώμενοι έκείνοις ταύτα συν-
αρμόττειν, όπερ έστίν άτοπώτατον - τέλειον
γάρ άριθμόν ύποθέμενοι τήν δεκάδα έβού-
λοντο και των κυκλοφορητικών σωμάτων τόν
άριθμόν εις δεκάδα συνάγειν. θέντες ούν, φησί,
τήν άπλανή μίαν καί τάς πλανωμένας έπτά καί
τήν γήν ταύτην τή άντίχθονι (άντίστροφον)
τήν δεκάδα συνεπλήρωσαν.
Καί οϋτω μέν αύτός τά των Πυθαγορείων
άπεδέξατο - ol δέ γνησιώτερον αύτών μετά-
σχοντες πύρ μέν έν τφ μέσφ λέγουσι τήν δη-
μιουργικήν δύναμιν τήν έκ μέσου πάσαν τήν γήν
ζφογονούσαν καί τό άπεψυγμένον αύτής άνα-
θάλπουσαν - διό οί μέν Ζηνός πύργον αύτό
καλούσιν, ώς αύτός έν τοις Πυθαγορικοίς ίστό-
ρησεν, οί δέ Διός φυλακήν, ώς έν τούτοις, ol
δέ Διός θρόνον, ώς άλλοι φασίν. άστρον δέ
τήν γήν έλεγον ώς όργανον καί αύτήν χρόνου -
ήμερών γάρ έστιν αύτη καί νυκτών αΐτία-
ήμέραν μέν γαρ ποιεί τό πρός τφ ήλίφ μέρος
καταλαμπομένη, νύκτα δέ κατά τόν κώνον τής
γινομένης άπ' αύτής σκιάς, άντίχθονα δέ τήν
σελήνην έκάλουν ol Πυθαγόρειοι, ώσπερ και
27 add. G. 34 Ζηνός ACb: Ζανός Fe
417
αίθερίαν γήν, καί ώς άντιφράττουσαν τφ ήλια-
κφ φωτί, όπερ ϊδιον γής, καί ώς άποπερατού-
σαν τά ούράνια, καθάπερ ή γή τό ύπό σελήνην.
s 170
Aetius II, 29 Περί έκλείψεως σελήνης (ρ. 360,1-11 Diels)
Plutarchi epit. II 29,4
Τών Πυθαγορείων τινές άνταυγείςι καί έπι-
10
φράξει τό μέν τής γης, τό δέ τής άντίχθονος -
ol δέ νεώτεροι κατ' έπινέμησιν φλογός κατά
μικρόν έξαπτομένης τεταγμένως, έως άν τήν
τελείαν πανσέληνον άποδφ, και πάλιν άναλό-
γως μειουμένης μέχρι τής συνόδου καθ' ήν
15
τελείως σβέννυται.
Stobaei eel. I 20,4
Τών Πυθαγορείων τινές κατά τήν Άριστοτέ-
20 λειον Ιστορίαν καί τήν Φιλίππου τοΰ Όπουν-
τίου άπόφασιν άντιφράξει τοτέ μέν τής γής,
τοτέ δέ τής άντίχθονος. τών δέ νεωτέρων είσί
τίνες οίς έδοξε κατ' έπινέμησιν φλογός κατά
μικρόν έξαπτομένης τεταγμένως, έως (άν) τήν
25 τελείαν πανσέληνον άποδφ, και πάλιν άνα-
λόγως μειουμένης μέχρι τής συνόδου καθ' ή ν
τελείως σβέννυται.
171
30
Paradoxographi Graeci ed. Giannini: Apollonius Mirab. 6
Τούτοις δέ έπιγενόμενος Πυθαγόρας, Μνη-
σάρχου υΙός, τό μέν πρώτον διεπονείτο περί
τά μαθήματα καί τούς άριθμούς, ύστερον δέ
35 ποτε και τής Φερεκύδου τερατοποιίας ούκ
άπέστη. καί γάρ έν Μεταποντίφ πλοίου
εισερχομένου φορτίον έχοντος και τών παρα-
τυχόντων εύχομένων σωστόν έκεΐνο κατελθείν
διά τόν φόρτον, έστώτα τούτον εΙπειν «νεκρόν
40 τοίνυν φανήσεται ύμίν σώμα άγον τό πλοϊον
τούτο». ( . . . ) πάλιν δ'έν Καυλωνίςι, ώς φησιν
'Αριστοτέλης ( . . . ) γράφων περί αύτού πολλά
μέν καί άλλα λέγει, καί τόν έν Τυρρηνίφ, φησίν,
1 τφ Ab: καί έπιπροσθοϋσαν τφ CFe 41 lac. ind.
45
G 42 post 'Αριστοτέλης lac. statuenda: (προυσήμηνε
τήν λευκήν άρκτον, καί ó αύτός Αριστοτέλης) Rose (coll.
Iambi.)
418
δάκνοντα θανάσιμον όφιν αύτός δάκνων άπέ-
κτεινεν. καί τήν γινομένην δε στάσιν τοις
Πυθαγορείοις προειπείν διό καί εις Μεταπόν-
τιον άπηρεν ύπό μηδενός θεωρηθείς, καί ύπό
του κατά Κόσαν ποταμού διαβαίνων σύν άλλοις
ήκουσε φωνήν μεγάλην ύπέρ άνθρωπον «Πυ-
θαγόρα, χαίρε», τούς δέ παρόντος περιδεείς
γενέσθαι, έφάνη δέ ποτε καί έν Κρότωνι καί
έν Μεταποντίφ τή αύτη ήμέρςι και ώρςι. έν
θεάτρφ δέ καθήμενος ποτε έξανίστατο, ώς
φησιν 'Αριστοτέλης, καί τόν ίδιον μηρόν
παρέφηνε τοις καθημένοις ώς χρυσοϋν. λέγεται
δέ περί αύτοϋ καί άλλα τινά παράδοξα, ήμείς
δέ μή βουλόμενοι μεταγραφέων έργον ποιειν
αύτοϋ τόν λόγον καταπαύσομεν.
172
Iamblichus vita Pyth. ed. Deubner § 142-143
Καί έν Μεταποντίφ, εύξαμένων τινών γενέ-
σθαι αύτοίς τα έν τφ προσπλέοντι πλοίψ,
'νεκρός τοίνυν αν ύμίν' έφη, καί έφάνη νεκρόν
άγον τό πλοιον. καί έν Συβάρει τόν όφιν τόν
άποκτείναντα τόν δασίιν έλαβε καί άπε-
πέμψατο, όμοίως δέ καί τόν έν Τυρρηνίςι τόν
μικρόν όφιν, öv άπέκτεινε δάκνων. έν Κρότωνι
δέ τόν άετόν τόν λευκόν κατέψησεν ύπο-
μείναντα, ώς φασι. βουλομένου δέ τίνος
άκούειν ούκ έφη πω λέξειν πριν ή σημειόν τι
φανη, καί μετά ταύτα έγένετο έν Καυλωνίςι
ή λευκή άρκτος, και πρός τόν μέλλοντα έξαγ-
γέλλειν αύτφ τόν του uloü θάνατον προείπεν
αύτός. καί Μυλλίαν τόν Κροτωνιάτην άνέμνη-
σεν, ότι ήν Μίδας ó Γορδίου, καί φχετο ó
Μυλλίας εις τήν ήπειρον, ποιήσων όσα έπί τφ
τάφψ έκέλευσε.
173
Aelian. var. hist. ed. Dilts II 26
'Αριστοτέλης λέγει ύπό τών Κροτωνιατών
τόν Πυθαγόραν 'Απόλλωνα Ύπερβόρειον προσ-
αγορεύεσθαι. κάκεινα δέ προσεπιλέγει ó τοϋ
Νικομάχου, δτι της αύτής ήμέρας ποτέ (καί)
κατά τήν αύτήν ώραν καί έν Μεταποντίφ ώφθη
ύπό πολλών και έν Κρότωνι, (καί έν Όλυμπίςι
δέ έν) τφ άγώνι έξανιστάμενος, ένθα και τών
5 Κόσαν Rose (ex Ael.). Σάμον vulg. 44 add. Rose
Προς τούς Πυθαγορείους
μηρών ó Πυθαγόρας παρέφηνε τόν έτερον
χρυσοϋν. λέγει δέ ó αύτός καί ότι ύπό τοϋ
Κόσα ποταμού διαβαίνων προσερρήθη· καί πολ-
λούς φησιν άκηκοέναι τήν πρόσρησιν ταύτην.
174
Aelian. var. hist. ed. Dilts IV 17
Έδίδασκε Πυθαγόρας τους άνθρώπους ότι
κρειττόνων γεγένηται σπερμάτων ή κατά τήν
ίο φύσιν τήν θνητήν της γάρ αύτής ήμέρας ώφθη
καί κατά τήν αύτήν ώραν έν Μεταποντίφ, φασί,
καί έν Κρότωνι, καί έν Όλυμπίςι δέ παρέφηνε
χρυσοϋν τόν έτερον τών μηρών, καί Μυλλίαν
δέ τόν Κροτωνιάτην ύπέμνησεν ότι Μίδας ó
is Γορδίου έστίν ó Φρύξ. καί τόν άετόν δέ τόν
λευκόν κατέψησεν ύπομείναντα αύτόν. άλλα
καί ύπό τοϋ Κόσα τοϋ ποταμού διαβαίνων προσ-
ερρήθη, τοϋ ποταμού είπόντος αύτφ· „χαίρε,
Πυθαγόρα."
20 "Ελεγε δέ Ιερώτατον είναι τό τής μαλάχης
φύλλον. έλεγε δέ (καί) ότι πάντων σοφώτατον
ó άριθμός, δεύτερος δέ ó τοις πράγμασι τά
όνόματα θέμενος. καί τόν σεισμόν έγενεαλό-
γει ούδέν άλλο είναι ή σύνοδον [είναι] τών
25 τεθνεώτων. ή δέ Ίρις, έφασκεν ώς αύγή τοϋ
ήλίου έστί. καί ó πολλάκις ( . . . ) έμπίπτων τοις
ώσιν ήχος φωνή τών κρειττόνων, ούκ οΐόν τε δέ
ήν διαπορήσαι ύπέρ τίνος αύτφ ή τοις λεχθεισι
τι προσερωτήσαι, άλλ' ώς χρησμφ θείφ οϋτως
30 οί τότε προσειχον τοις λεγομένοις ύπ' αύτοϋ.
έπιστρεφομένου δέ τάς πόλεις αύτοϋ διέρρει
λόγος ότι Πυθαγόρας άφίκετο ού διδάξων άλλ'
ίατρεύσων.
Προσέταττε δέ ó αύτός Πυθαγόρας καρ-
35 δίας άπέχεσθαι καί άλεκτρυόνος λευκού και
τών θνησειδίων παντός μάλλον καί μή χρήσθαι
βαλανείφ μηδέ βαδίζειν τάς λεωφόρους· άδη-
λον γάρ εί καθαρεύουσι καί αύτά έκεινα.
175
40
Apuleius De deo Socratis ed. Thomas § 167
At enim [secundum] Pythagoricos mirari oppido
solitos, si quis se negaret umquam vidisse dae-
monem, satis, ut reor, idoneus auctor est Aristo-
45 teles, quod si cuivis potest evenire facultas con-
21 add. Dilts 26 lac. ind. G. 42 secl. Rose
 Προς τοιις Πυθαγορείους. Titel 98
templandi divinam effigiem, cur non adprime
potuerit Socrati optingere, quem cuivis amplissimo
numini sapientiae dignitas coaequarat? nihil est
enim deo similius et gratius quam vir animo perfecte
bonus qui hominibus ceteris (tarn) antecellit, quam
ipse a diis immortalibus distai.
176
Clemens Alex. Strom, ed. Stählin VI, 5 3 , 2 - 3
Ίσίδωρός τε ό Βασιλείδου υιός άμα καί
μαθητής έν τφ πρώτψ των τοΰ προφήτου Παρ-
χώρ Έξηγητικών καί αύτός κατά λέξιν γράφει-
»φασί δέ οί 'Αττικοί μεμηνϋσθαί τινα Σωκράτει
παρεπομένου δαίμονος αύτφ, καί 'Αριστοτέλης
δαίμοσι κεχρήσθαι πάντας άνθρώπους λέγει
συνομαρτοϋσιν αύτοίς παρά τόν χρόνον τής
ένσωματώσεως, προφητικόν τούτο μάθημα
λαβών καί καταθέμενος εις τά έαυτοΰ βιβλία,
μή όμολογήσας όθεν ύφείλετο τόν λόγον τοϋ-
177
Diog. Laert. ed. Long 8 , 1 9
Παντός δέ μάλλον άπηγόρευε μήτ' έραθι-
νον έσθίειν μήτε μελάνουρον, καρδίας τ' άπέ-
χεσθαι καί κυάμων 'Αριστοτέλης δέ φησι και
μήτρας καί τρίγλης ένίοτε. αύτόν δ' άρκεΐσθαι
μέλιτι μόνψ φασί τίνες ή κηρίφ ή άρτφ, οϊνου
δέ μεθ' ήμέραν μή γεύεσθαι- δψφ τε τα πολλά
λαχάνοις έφθοίς τε και ώμοϊς (χρήσθαι), τοις
δέ θαλαττίοις σπανίως, στολή δ" αύτφ λευκή,
καθαρά, καί στρώματα λευκά έξ έρίων τά γαρ
λινά οϋπω εις έκείνους άφίκτο τούς τόπους.
178
Martianus Capella ed. Dick VII, 7 3 1
Prae cunctis igitur affata sacra monas esto,
quam ante cuneta vibrantem sociati postmodum
numeri principia docuerunt. quae si species est
accidens cuilibet extantium primo priusque est,
quod numerai, quam illud numerandum, rite earn
ante ipsum, quem principem dixere, veneramur.
nec dissimulabo ex eo quod monas retractantibus
unum, solum ipsam esse ab eaque cetera procrear!
28 add. G.
419
omniumque numerorum solam seminarium esse
solamque mensuram et incrementorum causam
statumque detrimentorum. quae tarnen ubique pars
est, ubique totum, dum per cuneta perpetua; ñeque
5 enim quae est ante extantia et quae post absumpta
non absconditur, potest non esse perpetua, hanc
igitur patrem omnium Iovem rite esse nominatam,
quod quidem idealis illius intellectualisque speciei
vis causativa testatur. ad cuius exemplum unum
10 deum, unum mundum unumque solem singula-
remque lunam, elementa etiam [in quo extant]
singula memorari. licet Aristoteles, unus e sectato-
ribus meis, ex eo quod unum solum ipsa sit et se
quaeri semper velit, cupidinem asserat nomina-
15 tam, quod se cupiat, siquidem ultra nihil habeat, et
expers totius elationis aut copulatus in se proprios
detorquet ardores, hanc quoque alii concordiam,
hanc pietatem amicitiamque dixere, quod ita necta-
tur, ut non secetur in partes, tamen rectius Iuppiter
nuncupatur, quod sit idem caput ac pater deorum.
179
Proclus in Eucl. elem. I. comm. ed. Friedlein p. 9 0 , 1 4 - 2 0
2j
Οί δέ γε Πυθαγόρειοι τόν μεν πόλον σφρα-
γίδα τής 'Ρέας άποκαλείν ήξίουν ώς τής ζωο-
γόνου θεότητος άρρητον καί δραστήριον δύ-
ναμιν εις τό πάν δια τούτου προιεμένης, τό δέ
κέντρον Ζανός φυλακήν, δίοτι δημιουργικήν
φρουράν ό Ζεύς τοις κόλποις έντιθείς τού
κόσμου περί τό μέσον αύτήν σταθερώς ήδρα-
σεν.
98. Προς τά Γοργίου α'
35
Zu diesem Titel gilt, was schon zu Nr. 95 anzumerken war. Wir
besitzen von ihm eine hellenistische Bearbeitung, die vor allem
zeigt (was aus dem Kontext im Verzeichnis vermutet werden
konnte), daß die Monographie es gerade nicht mit Gorgias als
Redner und Redelehrer zu tun hatte, sondern mit seiner phi-
40 losophischen Leistung, die an die Spekulationen der Eleaten
anknüpfte (vgl. Plat. Men. 7 6 C D und Theophr. De igne 73).
Von ihr ist in den Pragmatien nur an einer Stelle möglicherweise
die Rede: Pol. 1260 a 28. Sämtliche anderen Stellen beziehen
sich auf seine Reden und seine Rhetorik. Es scheint demnach,
daß Aristoteles die zwei Seiten der Aktivität des Gorgias deut-
45 lich von einander unterschieden hat.
11 secl. G.
420 Titel 99. 10. 101. Περί ζφων
99. Προς τά =ενοφάνους α'
Die Korrektur des als Π ρ ο ς τ ά Ξ ε ν ο κ ρ ά τ ο υ ς α' überlieferten
Titels ist evident (die umgekehrte Verderbnis bei D L 1,16,
wo für Ξ ε ν ο φ ά ν η ς zweifellos Ξ ε ν ο κ ρ ά τ η ς zu lesen ist). Auch
da besitzen wir wie von Nr. 95 und 98 eine hellenistische Be-
arbeitung. Sie lehrt, daß (wie zu erwarten war) nur die Theologie
des Xenophanes dargestellt und kritisch untersucht wurde (dazu
Metaph. 986 b 2 1 - 2 7 , Poet. 1461 b 1). Das schwierige Pro-
blem, daß der Bericht des Aristoteles mit dem Befund der
(wenigen) Fragmente nicht zur Deckung gebracht werden kann,
ist hier nicht zu erörtern. Mit der Möglichkeit, daß Aristoteles
von einem Text ausging, der gar nicht von Xenophanes selbst
stammte, sondern die bei Xenophanes gegebenen Ansätze zu
einer philosophischen Theologie weiter entwickelte, muß gerech-
net werden.
100. Προς τα Ζήνωνος α'
D a ß Aristoteles auch eine Monographie über Zenon von Elea
schrieb, verwundert nicht. Mit einigen seiner Argumentationen
hat er sich sorgfältig auseinandergesetzt: Metaph. 1007 b 7 - 1 3 ,
Phys. 209 a 2 3 - 2 5 plus 210 b 2 2 - 2 7 , 250 a 1 9 - 2 2 , dann bsd.
239 b 5—240 a 18, die vier (nur indirekt aus Zenons Buch
derivierten) λ ό γ ο ι π ε ρ ί κ ι ν ή σ ε ω ς ; dazu 233 a 2 1 - 2 3 und
263 a 4—11. Manche Notizen setzen eine genaue Kenntnis der
Thesen Zenons voraus: Anal. pr. 65 b 18, Top. 160 b 7 - 1 0 ,
172 a 8/9, 179 b 1 8 - 2 1 , 182 b 2 5 - 2 7 . Frg. 39 hat Zenon
überdies ausdrücklich als Erfinder der Dialektik bezeichnet und
dies wohl auch begründet.
101. Περί τών Πυθαγορείων α'
Vgl. das zu Nr. 97 Gesagte. Dort sind auch alle einschlägigen
Texte vereinigt. D a ß der doxographische Bericht und die
kritisch-polemische Auseinandersetzung auf zwei verschiedene
Texte verteilt waren, ist eigentümlich, doch haben wir keine
Möglichkeit, die Überlieferung anzuzweifeln; umgekehrt gelingt
es nicht, die erhaltenen Zeugnisse einwandfrei auf die zwei Titel
zu verteilen.
102. Περί ζφων α' β' γ' δ' ε' ς' ζ' η' θ'
Dieser Titel stellt überlieferungsgeschichtlich einen Sonderfall
dar, der als solcher herausgehoben werden muß.
1. Die antiken Berichte lassen erkennen, daß mindestens bis
zum Ausgang des Hellenismus die Aufarbeitung der ge-
samten Zoologie und Botanik als eine der originellsten und
größten, wenn nicht als die größte Leistung des alten Peri-
patos galt. Der Ruhm der Peripatetiker als π ο λ υ μ α θ έ σ τ α τ ο ι
beruht vor allem auf dieser. Aristoteles hat sich der systema-
tischen Zoologie gewidmet, zu der dann Theophrast nur noch
einige Nachträge geliefert hat (vgl. unten zu Nr. 1 0 5 - 1 0 7 ) ;
umgekehrt hat Aristoteles zur Botanik nicht mehr als eine
erste Übersicht über das Gesamtgebiet geboten (unten Nr.
108), so daß hier Theophrast (vor oder nach dem Tode des
Aristoteles?) die umfangreichen Pragmatien lieferte, die als
ein Gegenstück zu den zoologischen Untersuchungen des
Aristoteles verstanden werden sollten; daß dabei von der
Botanik erheblich weniger zu sagen war als von der Zoologie,
lag in der Natur der Sache bzw. der Fragestellungen und
Forschungsmethoden.
2. Die überragende Bedeutung der Zoologie im Oeuvre des
Aristoteles ist auch an dem uns erhaltenen Corpus Aristo-
telicum sichtbar. Es genügt, an die drei umfangreichen Texte
Hist, anim., Gen. anim., Part. anim. zu erinnern, wobei wir es
offen lassen können, in welchem Maße Hist. anim. durch
spätere Zusätze erweitert wurde, und wie weit die zwei klei-
nen zoologischen Texte, die wir besitzen (Mot. anim., Incess.
anim.), aristotelisches Gut enthalten.
3. Etwas befremdlich ist, daß das Schriftenverzeichnis des D L
nur nennt: einen allgemeinen Titel π ε ρ ί ζ φ ω ν mit 9 Büchern,
dann die zwei zusammengehörenden Titel Nr. 103/104 (of-
fenbar der Gruppe der großen systematischen Untersuchun-
gen angehörend) und endlich die schon erwähnten Titel
dreier (wohl nicht allzu umfangreicher) Monographien, de-
nen Theophrast weitere Monographien ähnlichen Charakters
20 zur Seite gestellt hat.
4. Dem steht gegenüber, daß die Zahl der Zitate für die
Zoologie größer ist als für irgendeinen anderen abgrenz-
baren Sachkomplex des hellenistischen Verzeichnisses.
Wir haben zunächst drei Autoren, die in großem Stile zitie-
ren: Athenaios, Aristophanes von Byzanz (in den konstan-
25 tinischen Exzerpten ( C A G Suppl. Aristot. 1,1 ed. Lambros),
Aelian Hist, anim.; in einigem Abstand folgen Plin. hist, nat.,
dann Plutarch und die Verfasser von Mirabilia, und schließ-
lich in verhältnismäßig weiter Streuung isolierte Zitate.
Im Einzelnen analysierbar ist der Befund nur bei A t h e -
n a i o s . Bei ihm finden wir zunächst eine ganze Reihe von
30 Titeln, dann mehrfach Zitate mit Buchangabe neben solchen
ohne Buchangabe, dann Zitate, die nur den Namen des
Aristoteles ohne Buchangabe bieten, oder gar solche, die
anonym bleiben, aber sicher identifizierbar sind; außerdem
stehen Zitaten, die mehr oder weniger wörtlich mit den er-
haltenen Texten übereinstimmen, anderen gegenüber, denen
35 im erhaltenen Text nichts oder fast nichts entspricht.
Die Zitate des A r i s t o p h a n e s befinden sich in einem
Sammelwerk, das auch Aelian und den uns erhaltenen Ari-
stoteles benutzt.
Diejenigen A e l i a n s nennen nur den Namen des Aristoteles
und sind in der Regel stilistisch stark überarbeitet.
40
5. Wenn wir die konstantinischen Exzerpte, die ihrerseits ein
Sonderfall sind, beiseite nehmen, so darf man es als höchst
unwahrscheinlich bezeichnen, daß ein und derselbe Autor
sowohl die hellenistische Fassung und Edition der Zoologi-
ka wie auch die uns erhaltenen zoologischen Pragmatien
neben einander benutzt hat. Wo dieser Anschein besteht, er-
klärt er sich vielmehr daher, daß unsere Pragmatien nicht
in allem Einzelnen von der hellenistischen Edition verschie-
den waren; es gab unzweifelhaft Abschnitte, in denen sich die
 Περί ζφων (Athen.)
Texte weitgehend deckten, neben anderen, die einen völlig
abweichenden Text boten. Anders gesagt: Während Physik,
Metaphysik, Ethik und Politik es mit Problemen zu tun haben,
die immer wieder in Angriff genommen, neu überdacht
und formuliert wurden, ist der Spielraum der Diskussion wie
auch der Einarbeitung neuen Materials in der Zoologie (auch
etwa in der Meteorologie) sehr viel geringer. Zu spektaku-
lären Umformungen des einmal fixierten Textes bot sich nur
selten ein Grund. So dürfen wir von vornherein vermuten,
daß die Differenz zwischen den hellenistischen Fassungen
und dem Text, auf den sich schließlich Andronikos von
Rhodos festlegte, in den zoologischen Werken wesentlich
geringer war als etwa in der Metaphysik oder Ethik. Daraus
ergab sich die Forderung, an dieser Stelle vor allem von
Athenaios alle Zitate aufzunehmen, auch diejenigen, bei
denen die Abweichungen vom Text der erhaltenen Pragmatien
minimal sind. Denn Athenaios (bzw. seine Vorlage in letzter
Instanz) hat die Zitate einer kompakten Gruppe aristoteli-
scher Texte entnommen; und es ist prinzipiell wichtig zu
wissen, daß die von ihm vorausgesetzte Edition der aristoteli-
schen Zoologika zu den uns erhaltenen Texten in einem
höchst variablen Verhältnis gestanden haben muß. Wir kon-
statieren Schwankungen zwischen größter Nähe und größter
Ferne.
6. Präzise Buchtitel (und Buchzahlen) finden sich nur bei
Athenaios. Freilich ist die Zitierweise keineswegs homogen
und eindeutig. Die Frage besteht also, wie viele zoologische
Werke des Aristoteles in der hellenistischen Edition Athenai-
os eigentlich benutzt hat. Ich gebe im Folgenden eine Über-
sicht über die Titel, die sich isolieren lassen:
1. Ζφων Ιστορία (zitiert werden ein 5. und 8. Buch).
2. Περί ζφων μορίων (zitiert werden ein 2. und 5. Buch).
3. Περί ζφων (keine Buchzahlen)
4. Περί ζφικών (keine Buchzahlen)
5. Περί ζφων ήθών και βίων (ein einziges Buch)
6. Folgende Titel scheinen nur Varianten eines und des-
selben, nicht sicher zu rekonstruierenden Titels zu sein:
a) èv τφ έπιγραφομένψ ζφικφ ή περί Ιχθύων
b) έν τφ περί ζφικών καί Ιχθύων
c) èv τφ περί ζφικών ή Ιχθύων
d) èv τφ περί ζφων ή περί Ιχθύων
e) έν τφ περί Ιχθύων ζφικών
f) έν τφ έ π ι γ ρ α φ ο μ έ ν φ ζφικφ
g) έν τφ περί Ιχθύων
Es wäre möglich, einen bedeutenden Teil der Zitate unter
einem dieser Titel unterzubringen. Val. Rose seinerseits hat
sich bemüht, die Zitate in einem Gesamtsystem der zoologi-
sehen Gattungen und Arten zusammenzuordnen. Der ur-
sprüngliche Zusammenhang ist in keinem der beiden Fälle
mit Sicherheit zu erreichen. So empfahl es sich schließlich,
die Zitate einfach in der Reihenfolge ihres Auftretens bei
Athenaios durchzuzählen und lediglich in einer Tabelle die-
jenigen Zitate zu gruppieren, die mit Sicherheit zum einen
oder anderen der Titel zu schlagen sind:
1. Περί ζφων μορίων 180, 183, 187, 197, 207, 212, 216,
421
218, 219, 220, 227, 230, 232, 234, 237, 238, 240, 241,
242, 247, 250, 263, 264
2. Περί ζωικών bzw. περί ζωικών ή Ιχθύων 195, 201,
210, 221, 225, 228, 229, 231, 234, 244, 246, 248, 251
3. Περί ζφων 182, 189, 193, 199, 200, 208, 209
5 4. Ζφων Ιστορία 249, 254, 267
5. Περί ζφων ήθών 190, 214
7. Den Zitaten werden beigegeben aus dem Kontext des Athe-
naios:
a) die Parallelzitate aus Speusippos und Theophrast
b) die Zitate aus Dichtern älterer Zeit, vor allem der dori-
10 schen und attischen Komödie, die zuweilen dazu bei-
tragen, die allgemeine Frage zu beantworten, woher Ari-
stoteles die umfangreichen Informationen über die ver-
schiedensten Tiere, ihre Gestalt, Anatomie und Lebens-
form hat beziehen können; eine Frage, die sich, wie Frg.
253 zeigt, schon die Antike gestellt hat.
15 c) ausgewählte Zitate späterer Autoren (Zoologen, Gastro-
nomen, Lexikologen), die zeigen können, wie der Hellenis-
mus das Material des Aristoteles tradiert, ergänzt oder
korrigiert hat.
8. Die Zitate bei Aristophanes und Aelian folgen in der Reihen-
folge, in der sie bei dem zitierenden Autor stehen; es ist
20 weder sinnvoll noch nützlich, im Hinblick auf die erhaltenen
Pragmatien da irgend etwas präjudizieren zu wollen.
Die nicht allzu zahlreichen übrigen Zitate folgen, soweit
möglich, in der chronologischen Ordnung der zitierenden
Autoren.
25
180
Athen. 63 BC ed Kaibel
Προβάλλεται δέ κάν τοις συμποσίοις γρίφου
τάξιν έχον περί τών κοχλιών οϋτως-
30 ύλογενής, άνάκανθος, άναίματος, ύγρο-
κέλευθος.
'Αριστοτέλης δέ έν πέμπτψ Περί ζφων
μορίων φησίν οί κοχλίαι φαίνονται κύοντες
έν τφ μετοπώρψ καί τοΟ έαρος· μόνοι τε ούτοι
τών όστρακοδέρμων συνδυαζόμενοι ώφθη-
σαν.' Θεόφραστος δέ έν τφ Περί φωλευόντων
'οί κοχλίαι, φησί, φωλεύουσι μέν και του χει-
μώνος, μάλλον δέ τοϋ θέρους, διό καί πλεί-
στοι φαίνονται τοις μετοπωρινοίς ϋδασιν. ή δέ
40
φωλεία του θέρους καί έπί τής γης καί επί τών
δένδρων.' λέγονται δέ τίνες τών κοχλιών καί
σέσιλοι.
181
Athen. 64 F - 6 5 A
45
Τρία δέ γένη κιχλών 'Αριστοτέλης είναι
ιστορεί, ών τήν πρώτην καί μεγίστην κίσση
422 Περί ζφων (Athen.)

πάρισον είναι, ήν καί καλεΐσθαι ίξοφάγον, ήμέραις πλήν των έν τφ Εύρίπψ των Πυρραίων·
έπειδή ίξόν έσθίει- τήν δέ τφ κοσσύφφ ϊσην, έκεινοι δ' άμείνονες τοϋ χειμώνος καί είσι
ήν όνομάζεσθαι τριχάδα· τήν δέ τρίτην έλαχί- μικροί, πλήρεις δέ φών. κύοντες δέ φαίνονται
στην των προειρημένων ούσαν ίλλάδα όνο- καί οί κοχλίαι πάντες ομοίως τήν αύτήν ώραν.'
μάζεσθαι. (οϊ δέ τυλάδα λέγουσιν, ώς 'Αλέξαν- s προελθών δέ πάλιν φησίν ó φιλόσοφος· 'αί μέν
δρος ιστορεί ó Μύνδιος), ήν και συναγελαστι- ούν πορφύραι τοϋ έαρος συναθροιζόμεναι εις
κήν είναι καί νεοττεύειν ώς και τάς χελιδόνας. τό αύτό ποιούσι τήν καλουμένην μελίκηραν
(τοϋτο δ' έστίν οιον κηρίον), άλλ' ούχ οϋτως
182 γλαφυρόν, ώσπερ äv εί έκ λεπύρων έρεβίνθων
Athen. 87 Ε - 8 8 Β ίο λευκών πολλά συμπαγείη. εχει δέ άνεψγμένον
ουδέν τούτων, ούδέ γίνονται έκ τούτων αί πορ-
Αί βάλανοι δ' εί μείζονες, εύέκκριτοι καί εϋ-
φύραι, άλλά φύονται αύται καί τά άλλα οστρα-
στομοι. τα δ' ώτάρια - γίνεται δέ ταΰτα κάν
κόδερμα έξ ιλύος καί σήψεως, τοϋτο δέ συμ-
τη κατά τήν Άλεξάνδρειαν λεγομένη Φάρψ
βαίνει ώσπερ άποκάθαρμα καί ταύταις καί τοις
νήσψ - τροφιμώτερα των προειρημένων άπάν-
is κήρυξι- κηριάζουσι γαρ καί ούτοι, άφιάσι δ'
των, ούκ εύέκκριτα δέ. 'Αντίγονος δ' ό Καρύ-
άρχόμεναι κηριάζειν γλισχρότητα μυξώδη, έξ
στιος έν τφ Περί λέξεως τό οστρεον τοϋτο ύπό
ών τά λεπυρώδη συνίσταται, ταϋτα μέν ούν
Αίολέων καλεΐσθαι ους 'Αφροδίτης, αί δέ φω-
άπαντα διαχειται, άφιάσι δ' ίχώρα εις τήν γ ή ν
λάδες πολυτροφώτεραι, βρομώδεις δέ. τα τήθη
καί έν τούτψ τφ τόπψ γίνεται έν τη γή συστάν-
παραπλήσια τοις προειρημένοις καί πολυτρο-
20 τα πορφύρια μικρά, α εχουσαι άλίσκονται αί
φώτερα. γίνεται δέ τινα καί άγρια λεγόμενα
πορφύραι. έάν δέ πριν έκτεκείν άλώσιν, ένίοτε
οστρεα· πολύτροφα δ' έστί καί βρομώδη προσ-
έν ταΐς φορμίσιν, εις δέ ταύτό συνιοϋσαι έκτί-
έτι τε εύτελή κατά τήν γεϋσιν. 'Αριστοτέλης δ'
κτουσι, και γίνεται οιονεί βότρυς. έστί δέ τών
έν τφ Περι ζφων 'οστρεα, φησίν, πίνη, οστρεον,
πορφυρών γένη πλείονα- καί ενιαι μέν μεγάλαι,
μϋς, κτείς, σωλήν, κόγχη, λεπάς, τήθος, βά-
25 οιον αί περί τό Σίγειον καί τό Λεκτόν, αϊ δέ
λανος. πορευτικά δέ κήρυξ, πορφύρα, ήδυ-
μικραί, οίον έν τφ Εύρίπψ καί περί Καρίαν. καί
πορφύρα, έχίνος, στράβηλος. έστί δ' ό μέν
αί μέν έν τοις κόλποις μεγάλαι καί τραχεϊαι,
κτείς τραχυόστρακος, φαβδωτός, τό δέ τήθος
καί τό άνθος αί μέν πλεϊσται μέλαν εχουσιν,
άράβδωτον, λειόστρακον, ή δέ πίνη λεπτόστο-
ενιαι δ' έρυθρόν μικρόν, γίνονται δ' ενιαι τών
μον, τό δέ οστρεον παχύστομον, δίθυρον δέ
30 μεγάλων καί μναϊαι. αί δ' έν τοις αίγιαλοίς καί
καί λειόστρακον, λεπάς δέ μονόθυρον καί λειό-
περί τάς άκτάς τό μέν μέγεθος είσι μικραί, τό
στρακον, συμφυές δέ μϋς, μονοφυές δέ μυς,
δέ άνθος έρυθρόν εχουσιν. ετι δ' έν μέν τοις
μονοφυές δέ και λειόστρακον σωλήν καί βά-
προσβόρροις μέλαιναι, έν δέ τοις νοτίοις έρυ-
λανος, κοινόν δ' έξ άμφοίν κόγχη.' τό δ' έντός
θραί ώς έπί τό πλείστον.'
τής πίνης 'Επαινετός έν Όψαρτυτικψ καλεϊ-
σθαί φησι μήκωνα.

183 Athen. 89 Β - 9 0 Α

Athen. 88 C - 8 9 A "Αλίσκονται δέ (seil, αί πορφύραι), φησίν ó

Έν δέ πέμπτψ Ζφων μορίων ó 'Αριστοτέλης
γίνονται, φησίν, αί μέν πορφύραι περί τό εαρ,
οι δέ κήρυκες λήγοντος τοϋ χειμώνος. όλως
δέ, φησί, τά οστρακόδερμα έν τφ εαρι φαίνεται
έχοντα τά καλούμενα φά, κάν τφ μετοπώρψ
δέ πλήν των έδωδίμων. ούτοι δέ μάλιστα μέν
'Αριστοτέλης, τοϋ έαρος, ύπό κύνα δ' ούχ
40
άλίσκονται· ού γαρ νέμονται, άλλά κρύπτουσιν
έαυτάς καί φωλεύουσι. τό δέ άνθος εχουσιν
άνά μέσον τής μήκωνος και τοϋ τραχήλου, εχει
δέ καί αύτή καί ó κήρυξ τά έπικαλύμματα κατά
τά αύτά καί τά άλλα τά στρομβώδη έκ γενετής
45

έν ταύταις ταϊς ώραις αίεί τε ίσχύουσι καί τό

πλέον έν ταις πανσελήνοις και ταΐς άλεειναις 8 suppl. ex Ar. h. a. 546 b 19/20 K.
 Περί ζφων (Athen.)
πάντα, νέμονται δ' έξείροντα τήν καλουμένην
γλώτταν ύπό το κάλυμμα, το δε μέγεθος της
γλώσσης εχει ή πορφύρα μείζον δακτύλου, φ
νέμεται καί διατρυπςϋ κα'ι τά κογχύλια καί τό
έαυτής οστρακον. μακρόβια δ' εστίν καί ή πορ-
φύρα και ό κήρυξ και ζή περί ετη εξ. φανερά
δε ή αΰξησις έκ της έν τφ όστράκψ έλικος.
Αί δέ κόγχαι καί χήμαι καί σωλήνες καί
κτένες έν τοις άμμώδεσι λαμβάνουσι τήν σύ-
στασιν. αϊ δέ πίναι όρθαί φύονται έκ του βυθού
εχουσί τε έν αύταΐς τον πινοφύλακα αϊ μέν
καρίδιον, αϊ δέ καρκίνιον ού στερόμεναι θατ-
τον διαφθείρονται'.
Τούτο δέ Πάμφιλος ό 'Αλεξανδρεύς έν τοις
Περί ονομάτων συμπεφυκέναι φησιν αύταις.
Χρύσιππος δ' ό Σολεύς έκ του πέμπτου Περί
τοϋ καλού καί τής ήδονής- 'ή πίννη, φησίν,
καί ό πιννοτήρης συνεργό άλλήλοις, κατ' Ιδίαν
ού δυνάμενα συμμένειν. ή μέν ούν πίννη
οστρεόν έστιν, ό δέ πιννοτήρης καρκίνος μικ-
ρός. καί ή πίννη διαστήσασα τό οστρακον
ήσυχάζει τηρούσα τα έπεισιόντα ίχθύδια, ό δέ
πιννοτήρης παρεστώς όταν είσέλθη τι δάκνει
αύτήν ώσπερ σημαίνων, ή δέ δηχθείσα συμ-
μύει. και ούτως τό άποληφθέν ένδον κατ-
εσθίουσι κοινή.' φασί δέ τίνες καί συγγεν-
νάσθαι αύτά αύτοίς καί ώς αν έξ ένός σπέρ-
ματος γίνεσθαι.
Πάλιν δέ ό 'Αριστοτέλης φησί· πάντα δέ τα
όστρακώδη γίνεται καί έν τή ίλύι, έν μέν τή
βορβορώδει τά οστρεα, έν δέ τή άμμώδει κόγ-
χαι καί τά φηθέντα, περί δέ τάς σήραγγας των
πετρών τήθεα καί βάλανοι καί έπιπολάζοντα,
οίον λεπάδες και νηριται. τον αύτόν δέ τρόπον
γίνεται τοις όστρακοδέρμοις καί τά μή έχοντα
όστρακα, καθάπερ αϊ τε κνίδαι καί οί σπόγγοι
έν ταΐς σήραγξι τών πετρών, έστί δέ τών κνι-
δών δύο γένη· αί μέν γαρ έν τοις κοίλοις ούκ
άπολύονται τών πετρών, αί δ' έν τοϊς λείοις καί
πλαταμώδεσιν άπολυόμεναι μεταχωρούσι' τάς
δέ κνίδας ó Εϋπολις έν Αύτολύκψ άκαλήφας
όνομάζει- έτι τε 'Αριστοφάνης έν Φοινίσσαις
ούτως-
εχε τον πρώτον πάντων
ϊφυα φύναι
ειθ' έξής τάς κραναάς άκαλήφας.
καί έν Σφηξί κτλ.
423
185
Athen. 91 BC
'Αριστοτέλης δέ φησι τών έχίνων πλείω
s γένη είναι- εν μέν τό έσθιόμενον, έν φ τά
καλούμενά έστιν φά, άλλα δέ δύο τό τε τών
σπατάγγων καί τό τών καλουμένων βρυσών,
μνημονεύει τών σπατάγγων και Σώφρων καί
'Αριστοφάνης έν Όλκάσιν ούτως-
ίο δαρδάπτοντα, μιστύλλοντα, διαλείχοντά μου
τόν κάτω σπατάγγην.
186
Athen. 9 2 Ε - 9 3 Α
is
Ai δέ πελωρίδες ώνομάσθησαν παρά τό
πελώριον. μείζον γάρ έστι χήμης καί παρηλ-
λαγμένον. 'Αριστοτέλης δέ φησι καί έν άμμφ
αύτάς γίνεσθαι. τών δέ χημών μνημονεύει "Ιων
2ο ό Χίος έν Έπιδημίαις καί ϊσως ούτως ώνό-
μασται τά κογχύλια παρά τό κεχηνέναι.
187
Athen. 105 CD
25
'Αριστοτέλης δ' έν τφ Περί ζφων μορίων
'τών μαλακοστράκων όχεύονται, φησί, κάραβοι,
άστακοί, καρϊδες καί τά τοιαύτα, ώσπερ καί τά
όπισθουρητικά τών τετραπόδων, όχεύονται δέ
3ο τού έαρος άρχομένου προς τή γή (ήδη γάρ
ώπται ή όχεία πάντων τών τοιούτων), ένιαχού
δέ όταν τά σύκα άρχηται πεπαίνεσθαι. γίνονται
δ' οί μέν κάραβοι έν τοις τραχέσι καί πετρώ-
δεσιν, οί δ' άστακοί έν τοϊς λείοις, έν δέ τοις
35 πηλώδεσιν ούδέτεροι. διό καί έν Έλλησπόντω
μέν καί περί Θάσον άστακοί γίνονται, περί δέ
τό Σίγειον καί τον "Αθω κάραβοι. είσί δ' οί κά-
ραβοι μακρόβιοι πάντες.' Θεόφραστος δ' έν
τφ Περί τών φωλευόντων τούς άστακούς καί
4ο καράβους καί καρίδας έκδύεσθαί φησι τό γή-
ρας.
188
Athen. 2 7 7 Ε - 2 7 8 Α
45
Παρατεθεισών ούν άμιών εφη τις- 'ταύτας
'Αριστοτέλης ιστορεί τά μέν βράγχια εχειν
424 Περί ζ φ ω ν (Athen.)
καλυπτά, είναι δέ καρχαρόδοντας και των
συναγελαζομένων και σαρκοφάγων χολήν τε
εχειν ισομήκη τφ έντέρφ και σπλήνα ομοίως,
λέγεται δέ ώς θηρευθεΐσαι προσανάλλονται
και άποτρώγουσαι τήν όρμιάν έκφεύγουσιν.
μνημονεύει δ' αύτών "Αρχιππος έν Ίχθύσι
λέγων οϋτως·
οτε δ' ήσθες άμίας παχείας.
και 'Επίχαρμος δ' έν Σειρήσιν
Α. πρωί μεν γ' άτενές cm' άοϋς άφύας άπε-
πυρίζομες
στρογγύλας καί δελφακίνας όπτά κρέα και
πωλύπους,
καί γλυκύν γ' έπ' ών έπίομες οίνον. Β. οίβοι-
βοΐ τάλας.
Α. περί σάμά με καλούσα κατίσκα λέγοι. Β.
φοί τών κακών.
Α. ö καί παρά τρίγλα τε μία παχήα κάμίαι
δύο διατετμαμέναι μέσαι φάσσαι τε τοσσαϋ-
ται παρής σκορπιοί τε.
'Αριστοτέλης δέ παρετυμολογών αύτής τοΰ-
νομά φησιν ώνομάσθαι παρά το άμα ίέναι ταΐς
παραπλησίαις· έστί γαρ συναγελαστική.
189
Athen. 2 8 1 F - 2 8 2 A
'Απολλόδωρος ό 'Αθηναίος έν τφ τρίτφ Περί
Σώφρονος τφ είς τους άνδρείους μίμους
προθείς τό 'καταπυγοτέραν τ' άλφηστάν' φησίν·
'ιχθύς τίνες οί άλφησταί τό μεν ολον κιρρο-
ειδεΐς, πορφυρίζοντες δέ κατά τινα μέρη. φασί
δ' αύτούς άλίσκεσθαι σύνδυο καί φαίνεσθαι
τον έτερον έπί τοΰ έτέρου κατ' ούράν έπό-
μενον. άπό του ούν κατά τήν πυγήν θατέρφ
τον έτερον άκολουθεϊν τών άρχαίων τινές τούς
άκρατείς και καταφερείς οϋτω καλοίισιν". 'Αρι-
στοτέλης έν τφ Περί ζφων μονάκανθον είναι
καί κιρρόν τον άλφηστικόν. μνημονεύει δ' αύ-
τοϋ καί Νουμήνιος ό Ήρακλεώτης έν 'Αλιευτι-
κφ οϋτως
φυκίδας άλφηστήν τε καί έν χροιησιν
έρυθρόν σκορπίον.
και 'Επίχαρμος έν Ήβας γάμφ·
μύες άλφησταί τε κορακίνοί (τε) κοριο-
ειδέες.
190
Athen. 282 Α - C
Άνθίας κάλλιχθυς- τούτου μέμνηται Έπί-
5 χαρμος έν Ήβας γάμφ·
καί σκιφίας χρόμις θ', (ος) έν τφ ήρι καττόν
Άνάνιον Ιχθύων πάντων άριστος, άνθίας δέ
χείματι.
λέγει δέ Άνάνιος οϋτως·
ίο εαρι μέν χρόμιος άριστος, άνθίας δέ χει-
μώνι,
τών καλών δ' οψων άριστον καρίς έκ συκέης
φύλλου.
ήδΰ δ' έσθίειν χιμαίρης φθινοπωρισμφ
is κρέας·
δέλφακος δ', όταν τραπέωσι καί πατέωσιν,
έσθίειν
καί κυνών αϋτη τόθ' ώρη καί λαγών κάλω-
πέκων
20 οιος αύτ' όταν θέρος τ' ή κήχέται βαβράζω-
σιν
είτα δ' έστίν έκ θαλάσσης θύννος ού κακόν
βρώμα,
άλλά πάσιν ίχθύεσσιν έμπρεπής έν μυτ-
25 τωτφ.
βοϋς δέ πιανθείς, δοκέω μέν, καί μεσέων
νυκτών ήδύς
κήμέρης.
τών τοΰ Άνανίου πλεόνων έμνημόνευσα νομί-
30 ζων καί τούτον ύποθήκας τοις λάγνοις τοι-
αύτας έκτεθήσθαι.
'Αριστοτέλης δ' έν τφ Περί ζφων ήθών 'όπου
αν άνθίας ή, φησίν, ούκ έστίν θηρίον φ σημείφ
χρώμενοι οί σπογγιεϊς κατακολυμβώσι καλοΰν-
35 τες αύτόν ίερόν ίχθύν.' μνημονεύει δ' αύτού
καί Δωρίων έν τφ Περί ίχθύων 'τον δ' άνθίαν
τινές και κάλλιχθυν καλούσιν, ετι δέ καλλιώνυ-
μον καί ελοπα.'
40 191
Athen. 282 D - Ε
Ίκέσιος δ' έν τοις Περί ϋλης ύπό μέν τίνων
λύκον, ύπό δ' άλλων καλλιώνυμον (seil, τον
45 άνθίαν λέγεσθαι)· είναι δ' αύτόν χονδρώδη καί
εϋχυλον καί εύέκκριτον, ούκ εύστόμαχον δέ.
'Αριστοτέλης δέ καί καρχαρόδοντα είναι τον
 Περί ζφων (Athen.) 425

κάλλιχθυν σαρκοφάγον τε καί συναγελαζόμε- παρά τφδε Καλλίςι πολλή θυμηδία,

νον. 'Επίχαρμος δ' έν Μούσαις τον μέν ελοπα ϊνα πάρα μέν κάραβοι καί βατίδες καί λαγφ
καταριθμείται, τον δέ κάλλιχθυν ή καλλιώνυμον καί γυναίκες είλίποδες.
ώς τον αύτόν όντα σεσίγηκεν λέγει δε περί
καί 'Επίχαρμος έν Ήβας γάμψ·
τοΰ ελοπος οϋτως-
5
τόν τε πολυτίματον ελοπ', ό δ' αύτος χαλ-
ήν δέ νάρκαι (καί) βατίδες, ήν δέ ζύγαιναι,
κός ώνιος,
πρήστιες,
ενα μόνον, καί κήνον ό Ζεύς ελαβε κήκελή-
σατο κάμίαι τε και βάτοι φίναι τε τραχυδέρμονες.
κατθέμειν αύτφ τέ οί καί τςί δάμαρτι θωτέρω.
έν δέ Μεγαρίδι-
Δωρίων δ' έν τφ Περί ιχθύων διαφέρειν φησίν
10
άνθίαν και κάλλιχθυν, ετι τε καί καλλιώνυμον
τάς πλευράς οιόν περ βατίς,
και ελοπα.
τάν δ' όπισθίαν εχησθ' άτενές οιόν περ
βάτος,
192 τάν δέ κεφαλάν όστέων οιόν περ ελαφος,
is ού βατίς,
Athen 284 F - 285 A
τάν δέ λαπάραν σκορπίος παις έπιθαλάττιός
Άφύαΐ' καί ένικώς δέ άφύην λέγουσιν. Άρι- τε ού.
οτώνυμος Ήλίψ φιγώντι-
20
ώστ' οϋτ άφύη νϋν εστ' εθ' άπλώς.
της δ' άφύης έστί γένη πλείω· καί ή μέν άφρΐ- 194
τις λεγομένη où γίνεται άπό γόνου, ώς φησιν Athen. 286 CD
'Αριστοτέλης, άλλ' έκ του έπιπολάζοντος τη
'Αριστοτέλης δ' έν Πέμπτψ ζφων μορίων
θαλάσση άφροϋ, οΰ άν ομβρων γενομένων πολ-
25 σελάχη φησίν είναι βάτον, τρυγόνα, βούν,
λών σύστασις γένηται. έτέρα δ' έστίν άφύη (ή)
λάμιαν, αίετόν, νάρκην, βάτραχον καί πάντα τά
κωβϊτις λεγομένη - γίνεται δ' αΰτη έκ τών μικρών
γαλεοειδή. Σώφρων δ' έν μίμοις άνδρείοις
καί φαύλων τών έν τη αμμψ διαγενομένων
βότιν καλεί τινα ίχθύν έν τούτοις- 'κέστραι
κωβιδίων καί έξ αύτής δέ ταύτης της άφύης
βότιν κάπτουσαι'- και μήποτε βοτάνην τινά
άπογεννώνται ετεραι, αϊτινες έγκρασίχολοι κα-
30 λέγει.
λούνται. γίνεται δέ καί άλλη άφύη ό γόνος τών
μαινίδων καί άλλη έκ της μεμβράδος καί ετι
άλλη έκ τών μικρών κεστρέων τών έκ της άμμου
και της ιλύος γινομένων, πάντων δέ τούτων ή
άφρίτις άριστη. Δωρίων δ' έν τφ Περί ιχθύων 195
κωβίτην τινά έψητόν λέγει καί τον έξ άθερίνης- Athen. 286 E F
ίχθυδίου δέ ονομα άθερίνη. είναι δέ φησι και
τριγλίτιν άφύην. 'Επίχαρμος δ' έν Ήβας γάμψ Βώκες- 'Αριστοτέλης έν τφ έπιγραφομένψ
κτλ. Ζφικφ ή περί Ιχθύων 'νωτόγραπτα, φησί, λέγε-
ται βώξ, σκολιόγραπτα δέ κολίας'. 'Επίχαρμος
40 δ' έν Ήβας γάμψ·
193 ετι δέ ποττούτοισι βώκες, σμαρίδες, άφύαι,
κάμμαροι.
Athen. 286 BC
Νουμήνιος δ' έν Άλιευτικφ βόηκας αύτούς
Βατίς· βάτραχος· βάτος- της μέν ούν βατί-
καλεί έν τούτοις-
δος καί τοΰ βατράχου μνημονεύει 'Αριστοτέ- 45

λης έν τοις Περί ζφων καταριθμών αύτά έν ή λευκή ν συνόδοντα βόηκάς τε τριγκούς τε.
τοις σελάχεσιν. Εΰπολις δ' έν Κόλαξί φησι- Σπεύσιππος δέ καί οί άλλοι 'Αττικοί βόακας.
426 Περί ζφων (Athen.)
196
Athen. 294 CD
Γαλεοί" Ίκέσιος έν τοις Περί ΰλης των γα-
λέων βελτίονας είναι καί άπαλωτέρους τους 5 ζοντα τάδε ειπείν
άστερίας καλουμένους. 'Αριστοτέλης δέ εϊδη
αύτών φησιν είναι πλείω, άκανθίαν, λεϊον, ποι-
κίλον, σκύμνον, άλωπεκίαν, φινην. Δωρίων δ'
έν τφ Περί ιχθύων τον άλωπεκίαν μίαν εχειν
φησί λοφιάν προς τφ ούραίψ, έπΐ δε τής φά- ίο
χεως ούδαμώς.
197
Athen. 294 D
15
Ό δ' 'Αριστοτέλης έν Πέμπτψ ζφων μορίων
καί κεντρίνην φησί τινα γαλεόν είναι και νωτι-
δανόν. 'Επαινετός δ' έν Όψαρτυτικφ έπινωτι-
δέα καλεί, χείρονα δ' είναι τον κεντρίνην καί
δυσώδη. γνωρίζεσθαι δ' έκ τοΰ προς τη πρώτη 2ο
λοφιφ εχειν κέντρον των ομοειδών ούκ έχόν-
των·
198
Athen. 2 9 8 A - D 25
Περί δέ των έγχέλεων Ίκέσιός φησιν έν τοις
Περί ϋλης, ώς αί έγχέλεις εύχυλότεραι πάντων
είσίν Ιχθύων καί οτι εύστομαχίςι διαφέρουσι
των πλείστων πλήσμιαι γάρ είσι καί πολύ- 3ο
τροφοί, έν δέ τοις ταρίχεσι τάς Μακεδονικάς
έγχέλεις κατατάττει. 'Αριστοτέλης δέ χαίρειν
φησί τάς έγχέλεις καθαρωτάτω ϋδατι. όθεν
τους έγχελυοτρόφους καθαρόν αύταΐς έπι-
χείν- πνίγεσθαι γαρ έν τφ θολερφ. διό και οί 35
θηρεύοντες θολοΰσι το ϋδωρ, ϊνα άποπνίγων-
ται. λεπτά γάρ εχουσαι τά βράγχια αύτίκα ύπό
τοΰ θολού τούς πόρους έπιπωματίζονται. οθεν
κάν τοις χειμώσιν ύπό τών πνευμάτων ταρατ-
τομένου τοΰ ύδατος άποπνίγονται. όχεύονται 4ο
δέ συμπλεκόμεναι κάτ' άφιάσι γλοιώδες έξ
αύτών, ö γενόμενον έν τή ίλύι ζωογονείται,
λέγουσι δέ οί έγχελυοτρόφοι καί ώς νυκτός
μέν νέμονται, ήμέρας δ' έν τή ίλύι άκινητί-
ζουσι, ζώσί τε το έπί πολύ έπί όκτώ ετη. έν 45
άλλοις δέ πάλιν ό 'Αριστοτέλης ιστορεί γίνεσ-
θαι αύτάς οϋτε φοτοκούσας οΰτε ζωοτοκού-
σας άλλ' ούδέ έξ όχείας, άλλ' έν τφ βορβόρω
καί τη ίλύι σήψεως γινομένης- καθάπερ καί έπί
τών καλουμένων τής γής έντέρων λέγεται, διό
και "Ομηρον τής τών ιχθύων φύσεως χωρί-
τείροντ' έγχέλυές τε καί ίχθύες οί κατά
δ ίνας.
199
Athen. 2 9 9 B - D
Στράττις δ' έν Ποταμίοις εφη
έγχέλεων άνεψιός.
Σημωνίδης δ' έν Ίάμβοις-
ώσπερ εγχελυς κατά γλοιοϋ.
καί τήν αίτιατικήν
έρψδιός γάρ εγχελυν Μαιανδρίην
τρίορχον εύρών έσθίοντ' άφείλετο.
'Αριστοτέλης δ' έν τοις Περί ζφων δια του I εγ-
χελις εϊρηκεν. όταν δ'Άριστοφάνης έν Ίππεύσι
λέγη-
όπερ γάρ οί τάς έγχέλεις θηρώμενοι πέπον-
θας-
οταν γάρ ή λίμνη καταστή, λαμβάνουσιν
ούδέν-
έάν δ' άνω τε καί κάτω τον βόρβορον κυκώ-
σιν,
αίροΰσι- καί σύ λαμβάνεις, ήν τήν πόλιν τα-
ράττης,
σαφώς δηλοί οτι ή εγχελυς έκ τής Ιλύος λαμ-
βάνεται. ενθεν καί τοΰνομα εις υς έπερατώθη.
200
Athen. 300 E F
Έρυθϊνος 'Αριστοτέλης έν τφ Περί ζφων καί
Σπεύσιππος παραπλήσιά φησιν είναι φάγρον,
έρυθρινον, ήπατον. τά παραπλήσια εϊρηκε καί
Δωρίων έν τφ Περί ιχθύων. Κυρηναίοι δέ ύκην
τον έρυθρινον καλούσιν, ώς Κλείταρχός φησιν
έν Γλώσσαις.
 Περί ζφων (Athen.)
201
Athen. 300 F
Έγκρασίχολοι- καί τούτων μέμνηται 'Αριστο-
τέλης ώς μικρών Ιχθυδίων έν τφ Περί ζψικών.
Δωρίων δέ έν τφ Περί Ιχθύων των έγκρασι-
χόλων έν τοις έψητοίς μέμνηται ειπών οϋτως·
'έψητούς είναι μέν δει έγκρασιχόλους ή ϊωπας ή
άθερίνας ή κωβιούς ή τριγλίδας μικρός σηπίδιά
τε και τευθίδια καί καρκίνια.'
202
Athen. 3 0 1 C
"Ηπατος ή λεβίας· Διοκλής τοϋτόν φησι τών
πετραίων είναι- Σπεύσιππος δ' ομοιον φάγρψ
τον ήπατον. έστί δέ μονήρης, ώς φησιν 'Αριστο-
τέλης, σαρκοφάγος τε καί καρχαρόδους, τήν
χροιάν μέν μέλας, οφθαλμούς δέ μείζονας ή
καθ' αύτόν εχων, καρδίαν τρίγωνον λευκήν.
Άρχέστρατος δ' ό τών δείπνων λοχαγός φησιν
καί λεβίαν λαβέ, Μόσχε, τον ήπατον έν περι-
κλύστψ
Δήλψ καί Τήνφ.
203
Athen. 3 0 1 E - 3 0 2 C
Θύννος· τοϋτόν φησιν 'Αριστοτέλης ( . . . )
είσπλεϊν είς τόν Πόντον έχόμενον τής γής· έν
τφ δεξιφ όφθαλμφ βλέπειν, τφ γαρ εύωνύμψ
άμβλυωπείν. εχει δ' ύπό τα πτερύγια τόν λεγό-
μενον οιστρον. χαίρει δέ άλέςτ διό και προς τήν 35
άμμον πρόσεισι. γίνεται δέ έδώδιμος όταν τοΰ
οίστρου παύσηται. μίσγεται δέ μετά τήν φω-
λείαν, ώς φησι Θεόφραστος, καί εως μέν äv
εχη μικρά τά κυήματα, δυσάλωτος, όταν δέ
μειζω γένηται, δια τόν οιστρον άλίσκεται. 4ο
φωλεύει δέ ò θύννος καίτοι πολυαίματος ων.
Άρχέστρατος δέ φησιν
άμφί δέ τήν ίεράν τε καί εύρύχορον Σάμον
οψη
θύννον άλισκόμενον σπουδή μέγαν, öv κα-
λέουσιν
427
ορκυν, άλλοτε δ' αύ κήτος, τούτου δέ θεοίς
ΧΡή
όψωνειν ä πρέπει ταχέως και μή περί τιμής
(...)
5 έστί δέ γενναίος Βυζαντίψ εν τε Καρύστψ·
έν Σικελών δέ κλυτή νήσφ Κεφαλοιδίς άμεί-
νους
πολλφ τώνδε τρέφει θύννους καί Τυνδαρίς
άκτή.
ίο äv δέ ποτ' Ιταλίας ιεράς Ίππώνιον ελθης
έρπετόν είς ύδατος στεφάνους, πολύ δή,
πολύ πάντων
ένταϋθ' είσιν άριστοι εχουσί τε τέρματα
νίκης.
15 οί δ' έπί τώνδε τόπων πεπλανημένοι είσΐν
έκειθεν
πολλά περάσαντες πελάγη βρυχίου δια
πόντου-
ώστ' αύτούς ήμείς θηρεύομεν οντάς άω-
20 ρους.
ώνομάσθη δέ θύννος άπό τού θύειν τε καί
όρμάν. ορμητικός γαρ ó ιχθύς δια τό εχειν κατά
τινα ώραν οιστρον έπί τής κεφαλής, ύφ' ού
φησιν ό 'Αριστοτέλης αύτόν έξελαύνεσθαι
25 γράφων οϋτως' 'οί δέ θύννοι καί οί ξιφίαι
οίστρώσι περί κυνός έπιτολήν έχουσι γάρ άμ-
φότεροι τηνικαϋτα παρά τά πτερύγια οιονεί
σκωλήκιον τόν καλούμενον οΙστρον, ομοιον
μέν σκορπίψ, μέγεθος δ' ήλίκον άράχνης. τούτο
δέ ποιεί αύτούς έξάλλεσθαι ούκ έλαττον τοϋ
30
δελφίνος· καί τοις πλοίοις πολλάκις έμπίπτου-
σι.'
204
Athen. 303 C
Μνημονεύει δέ τοϋ θύννου καί Αισχύλος
λέγων
σφύρας δέχεσθαι κάπιχαλκεύειν μύδρους
ώς άστενακτί θύννος ώς ήνείχετο
άναυδος.
καίάλλαχοϋ·
τό σκαιόν όμμα παραβολών θύννου δίκην,
45
ώς τοϋ θύννου τφ σκαιφ όφθαλμφ où βλέ-
ποντος, ώς 'Αριστοτέλης εϊρηκεν.
428 Περί ζφων (Athen.)
205
Athen. 303 CD
Θυννίς· του άρρενος ταύτην φησί διαφέρειν
ό 'Αριστοτέλης τψ εχειν ύπό τη γαστρί πτερύ-
γιον, ö καλεΐσθαι άθέρα. έν δε τφ Περί ζφων
μορίων διιστάς αύτήν τού θύννου φησιν του
θέρους τίκτειν περί τον Έκατομβαιώνα θυλα-
κοειδές, έν φ πολλά γίνεσθαι μικρά φά. καί
Σπεύσιππος δ' έν δευτέρψ 'Ομοίων διίστησιν
αύτάς των θύννων καί Επίχαρμος έν Μούσαις.
206
Athen. 303 DE
'Αριστοτέλης δ' έν τφ Περί ιχθύων άγελαιον καί
έκτοπιστικόν είναι τήν θυννίδα. Άρχέστρατος
δ' ό κίμβιξ φησί·
καί θύννης ούραιον εχειν τήν θυννίδα φωνώ
τήν μεγάλην, ής μητρόπολις Βυζάντιόν
έστιν.
ειτα τεμών αύτήν όρθώς οπτησον άπασαν
άλσί μόνον λεπτοισι πάσας καί έλαίφ άλεί- 25
ψας.
θερμά τ' εχειν τεμάχη βάπτων δριμείαν ές
άλμην
καί ξήρ' άν έθέλης εσθειν γενναία πέλονται,
άθανάτοισι θεοίσι φυήν καί είδος όμοια.
άν δ' οξει φάνας παραθής, άπόλωλεν έκείνη.
207
Athen. 304 C
Ίππουροι- 'Αριστοτέλης έν δευτέρψ Ζφων
μορίων τούς ίππούρους φησιν φά τίκτειν, καί
ταϋτα έξ έλαχίστων μέγιστα γίνεσθαι, ώς καί τα
τής σμυραίνης- τίκτειν δέ έαρος. Δωρίων δ'
έν τφ Περί ιχθύων κορύφαιναν καλεϊσθαί φησι
τον ϊππουρον. Ίκέσιος δ' ίππουρείς αύτούς
προσαγορεύει. μνημονεύει δ' αύτών 'Επί-
χαρμος έν "Ηβας γάμφ-
κώξύρυγχοι φαφίδες ϊππουροί τε καί χρυ-
σόφρυες.
208
Athen. 305 BC
Κίχλαι καί κόσσυφοι- δια τού ήτα 'Αττικοί
5 κίχλην λέγουσι, καί ό λόγος οΰτως εχει. τά γάρ
είς λα λήγοντα θηλυκά προ τοϋ λ ετερον λ
εχει, Σκύλλα, σκίλλς^ κόλλα, βδέλλα, άμιλλα,
άμαλλα- τά δέ είς λη ούκέτι, ομίχλη, φύτλη,
γενέθλη, αίγλη, τρώγλη, ομοίως ούν και τρίγλη.
ίο Κρατίνος-
τρίγλην δ' εί μέν έδηδοκοίη τένθου τινός
άνδρός.
Διοκλής δ' έν πρώτψ Υγιεινών 'οί δέ πετ-
ραϊοι, φησίν, καλούμενοι μαλακόσαρκοι, κόσ-
συφοι, κίχλαι, πέρκαι, κωβιοί, φυκίδες, άλφηστι-
15
κός.' Νουμήνιος δ' έν Άλιευτικφ·
γλαύκους ή όρφών εναλον γένος ήέ μελάγχ-
ρων
κόσσυφον ή κίχλας άλιειδέας.
20
'Επίχαρμος δ' έν Ήβας γάμψ-
βαμβραδόνες τε καί κίχλαι λαγοί δράκοντές
τ' άλκιμοι.
'Αριστοτέλης δ' έν τφ Περί ζωικών 'και τά
μέν μελανόστικτα, ώσπερ κόσσυφος, τά δέ ποι-
κιλόστικτα, ώσπερ κίχλη'.
209
3ο Athen. 305 D
Κάπρος καί κρέμυς· 'Αριστοτέλης έν τφ
Περί ζφων φησί- 'τά δέ άνόδοντα καί λεία ώς
ραφίς. καί τά μέν λιθοκέφαλα ώς κρέμυς, τά δέ
35 σκληρότατα, τραχύδερμα ώς κάπρος, καί τά
μέν δίραβδα ώσπερ σεσερίνος, τά δέ πολύ-
ραβδα καί έρυθρόγραμμα ώς σάλπη.' τού δέ
κάπρου μνημονεύει καί Δωρίων και 'Επαινετός.
40
210
Athen. 305 F
Κίθαρος· 'Αριστοτέλης έν τφ Περί ζφων ή
45 περί ιχθύων 'ό κίθαρος, φησί, καρχαρόδους,
μονήρης, φυκοφάγος, τήν γλώτταν άπολελυ-
μένος, καρδίαν λευκήν εχων και πλατειαν.'
 Περί ζφων (Athen.)
211
Athen. 306 BC
Κόρδυλος- τούτον 'Αριστοτέλης φησίν άμφί-
βιον είναι καί τελευτάν ύπό τοϋ ήλιου αύαν-
θέντα. Νουμήνιος δ' έν 'Αλιευτικφ κουρύλον
αύτόν καλεΓ
τοισί κεν άρμενα πάντα παροπλίσσαιο δέ-
λετρα
κουρύλον ή πειρήνα ή είναλίην ερπηλαν.
μέμνηται δε καί κορδυλίδος έν τούτοις·
ή μύας ή 'ίππους ήέ γλαύκην κορύδυλιν.
212
Athen. 306 Ε - 3 0 7 Α
Δωρίων δ' έν τφ Περί Ιχθύων των κεστρέων
τον μέν θαλάττιον έκτίθεται, τον δέ ποτάμιον
ού δοκιμάζει, εϊδη δέ τοϋ θαλαττίου κέφα-
λον καί νήστιν. τον δέ κατά της κεφαλής τοϋ
κεστρέως έχίνον σφόνδυλον ονομάζει διαφέ-
ρειν τέ φησι κεφάλου κεφαλίνον, öv καί βλε-
ψίαν καλεΐσθαι. 'Αριστοτέλης δ' έν πέμπτψ
μορίων 'άρχονται μέν, φησί, κύειν των κεστ-
ρέων οί μέν χελλώνες Ποσειδεώνος μηνός καί
ό σαργός καί ό μύξος καλούμενος καί ό Κέφα-
λος· κύουσι δέ τριάκοντα ήμερων, ενιοι δέ των
κεστρέων ού γίνονται έκ συνδυασμού, άλλα
φύονται έκ τής Ιλύος καί τής άμμου.'
213
Athen. 307 AB
Έν δ' άλλοις φησίν ό 'Αριστοτέλης- 'ό κεστ-
ρεύς καρχαρόδους ών ούκ άλληλοφαγεί, άτε
δή ούδ' όλως σαρκοφαγών. έστί δέ ö μέν τις
κέφαλος, ö δέ χελλών, ö δέ φεραίος. και ό μέν
χελλών προς τη Yñ νέμεται, ό δέ φεραίος ου.
καί τροφή χρήται ό μέν φεραίος τη άφ' αύτοϋ
γενομένη μύξη, ό δέ χελλών άμμω καί ίλύι.
λέγεται δέ καί ότι τον γόνον των κεστρέων
ούδέν των θηρίων κατεσθίει, έπεί (ούδ') οί
κεστρεϊς ούδένα τών Ιχθύων.' Εύθύδημος δ' ό
'Αθηναίος έν τφ Περί ταρίχων εϊδη κεστρέων
είναι (κέφαλον καί) σφηνέα και δακτυλέα. και
429
κεφάλους μέν λέγεσθαι δια τό βαρυτέραν τήν
κεφαλήν εχειν, σφηνέας δέ οτι λαγαροί και
τετράγωνοι, τά δέ τών δακτυλέων τό πλάτος
εχει έλασσον τών δυείν δακτύλων, θαυμαστοί
5 δ' είσΐ τών κεστρέων οί περί "Αβδηρα άλισκό-
μενοι, ώς καί Άρχέστρατος εϊρηκε, δεύτεροι δέ
οί έκ Σινώπης.
Athen. 307 BC
Καλούνται δέ οί κεστρείς ύπό τίνων πλώτες,
ώσ φησι Πολέμων έν τφ Περί τών έν Σικελίςι
ποταμών, καί 'Επίχαρμος δ' έν Μούσαις οϋτως
15
αύτούς ονομάζει-
αίολίαι πλώτές (τε) κυνόγλωσσοί τ', ένήν
δέ σκιαθίδες.
'Αριστοτέλης δ' έν τφ Περί ζφων ήθών καί
βίων φησίν, ότι ζώσιν οί κεστρείς καν άφαιρε-
20
θώσι τάς κέρκους, άπεσθίεται δ' ό μέν κεστρεύς
ύπό λάβρακος, ό δέ γόγγρος ύπό μυραίνης. ή
δέ λεγομένη παροιμία 'κεστρεύς νηστεύει' έπί
τών δικαιοπραγούντων άκούεται, έπειδή ού
σαρκοφαγεί ό κεστρεύς. Άναξίλας έν Μονο-
25
τρόπψ Μάτωνα τον σοφιστήν έπί γαστριμαργίςι
διαβάλλων φησί·
τοϋ κεστρέως κατεδήδοκεν τό κρανίον
άναρπάσας Μάτων έγώ δ' άπόλλυμαι.
30
215
Athen. 308 AB
35 Ού πρότερον γάρ τίνος μεταλήψεσθε, εως
αν ή ύμεις ή ό συμμαθητής ύμών Ούλπιανός
εϊπητε διά τί νήστις μόνος τών ιχθύων ό
κεστρεύς καλείται.' καί ό Ούλπιανός εφη· 'οτι
ούδέν δέλεαρ έσθίει εμψυχον, καί άνελ-
« κυσθείς δ' ού δελεάζεται οϋτε σαρκί οΰτ' άλλψ
τινί έμψύχφ, ώς 'Αριστοτέλης ιστορεί φάσκων
οτι μή νήστις ών φαύλος έστι καί οτι έάν φο-
βηθή κρύπτει τήν κεφαλήν ώς τό πάν κρύπτων
σώμα. Πλάτων τε έν 'Εορταϊς φησιν
45 έξιόντι [μέν] γάρ
άλιεύς άπήντησεν φέρων μοι κεστρέας,
ίχθϋς άσίτους καί πονηρούς εν γ' έμοί.
430 Περί ζφων (Athen.)
216
Athen. 308 DE
Κορακίνος· 'οί μεν θαλάττιοι, φησίν Ίκέσιος,
όλιγότροφοι καί εύέκκριτοι, εύχυλίςι δέ μέσοι.'
'Αριστοτέλης δ' έν πέμπτψ Ζφων μορίων συμ-
βαίνειν μέν φησι σχεδόν πάσι τοις ίχθύσι
ταχείαν γίνεσθαι τήν αϋξησιν, (ούχ) ήκιστα δε
κορακίνφ. τίκτει δέ προς τή γη καί τοις βρυώ-
δεσι καί δασέσι. Σπεύσιππος δ' έν δευτέρψ
'Ομοίων έμφερεις φησιν είναι μελάνουρον και
κορακίνον. Νουμήνιος δ' έν Άλιευτικφ φησι-
φη ιδίως ελκοιο και αίολίην κορακίνον.
μήποτ' ούν καί οί παρ' Έπιχάρμψ αίολίαι λε-
γόμενοι έν Μούσαις κορακίνοί είσι. φησί γάρ·
αίολίαι πλωτές τε κυνόγλωσσοί τε.
έν δέ Ήβας γάμφ καί των αίολιών μνημονεύει
ώς διαφόρων
μύες άλφησταί τε κορακίνοί τε κοριο-
ειδέες,
αίολίαι πλωτές τε κυνόγλωσσοί τε.
217
Athen. 309 AB
Κυπρίνος - τών σαρκοφάγων καί ούτος, ώς
'Αριστοτέλης ιστορεί και συναγελαστικών. τήν
δέ γλώτταν ούχ ύπό τφ στόματι, άλλ' ύπό το
στόμα κέκτηται. Δωρίων δ' αύτόν έν τοις λιμ-
ναίοις καί ποταμίοις καταλέγων γράφει οϋτως·
'λεπιδωτόν, öv καλούσί τίνες κυπρίνον.'
218
Athen. 310 EF
Λάβρακες· ούτοι, ώς 'Αριστοτέλης ιστορεί,
μονήρεις είσί καί σαρκοφάγοι, γλώσσαν δ' εχου-
σιν όστώδη καί προσπεφυκυίαν, καρδίαν τρίγω-
ν ο ν έν δέ πέμπτφ Ζφων μορίων τίκτειν αύτούς
καθάπερ τούς κεστρεϊς καί χρυσόφρυας μά-
λιστ' ού άν ποταμοί φέωσι. τίκτουσι δέ χει-
μώνος καί τίκτουσι δίς. Ίκέσιος δέ φησιν οτι
οί λάβρακες εϋχυλοί είσι καί ού πολύτροφοι,
προς δέ τήν εκκρισιν ήσσονες, εύστομίςι δέ
πρώτοι κρίνονται, ώνομάσθη δ' ό Ιχθύς παρά
τήν λαβρότητα.
1 ούχ add. ex Ar. h. a. 543 a 38 K.
219
Athen. 312 BC
Μύραιναι- Θεόφραστος έν τφ [ε'] Περί τών
έν τφ ξηρφ διαιτωμένων εγχελύν φησιν καί
μύραιναν πολύν χρόνον δύνασθαι έξω τού
ύγρού ζήν δια τό μικρά έχειν βράγχια καί όλίγον
δέχεσθαι τό ύγρόν. τροφίμους δ' αύτάς είναι
φησιν ó Ίκέσιος ούχ ήττον τών έγχέλεων, άλλά
καί τών γόγγρων. "Αριστοτέλης δέ έν δευτέρψ
Ζφων μορίων έκ μικρού φησιν αύτήν ταχείαν
τήν αϋξησιν λαμβάνειν καί είναι καρχαρόδουν
τίκτειν τε πάσαν ώραν μικρά φά. 'Επίχαρμος δ'
έν Μούσαις χωρίς του 'σ' μυραίνας αύτάς καλεί
ούτωσί λέγων
οϋτε γόγγρων (ών) τι παχέων οΰτε μύραι-
ναν άπής.
όμοίως δέ καί Σώφρων.
Athen. 312 EF
Μϋρος· ó δέ μϋρος, ώς φησιν 'Αριστοτέλης
έν πέμπτφ Ζφων μορίων, διαφέρει τής σμυ-
ραίνης. ή μέν γαρ ποικίλον καί άσθενέστερον,
25 ó δέ μΰρος λειόχρως καί ισχυρός καί τό χρώμα
δμοιον έχει ϊυγγι όδόντας τε έσωθεν καί έξω-
θεν. (έχων) Δωρίων δ έ τον μΰρόν φησι τάς δια
σαρκός άκάνθας ούκ έχειν, άλλ' όλον είναι
χρήσιμον καί άπαλόν ύπερβολή. είναι δέ αύτών
30 γένη δύο - είσί γαρ οϊ μέν μέλανες, οϊ δ' ύπο-
πυρρίζοντες, κρείσσονες δ' είσίν οί μελανί-
ζοντες.
221
35 Athen. 313 C - Ε
Μελάνουρος- περί τούτου φησί Νουμήνιος
έν Άλιευτικφ-
σκορπίον ή πέρκαισι καθηγητήν μελάνου-
ρον.
40 Ίκέσιος δ' αύτόν σαργφ φησιν παραπλήσιον
είναι, καταδεέστερον δέ τη εύχυλίςι καί τη εύ-
στομίςι, πικρώς δέ παραστύφειν καί είναι τρό-
φιμον. μνημονεύει δ' αύτού Επίχαρμος έν
Ήβας γάμφ-
45 ήν δέ σαργινοί τε μελάνουροί τε.
'Αριστοτέλης δ' έν τφ Περί ζψικών γράφει
ούτως- 'όρροπυγόστικτοι δέ τών ιχθύων μελά-
 Περί ζφων (Athen.)
νουρος καί σαργός πολύγραμμοί τε καί μελα-
νόγραμμοι.' ομοιον δέ είναι τφ μελανούρφ
φησί Σπεύσιππος έν δευτέρφ 'Ομοίων τόν κα-
λούμενον ψύρον öv Νουμήνιος καλεί ψόρον
οϋτως·
ή ψόρον ή σάλπας ή αίγιαλήα δράκοντα.
222
Athen. 314 B - D
Θεόφραστος δ' έν τφ Περί των φωλευόντων
δια το ψϋχός φησι την νάρκην κατά γης δύ-
εσθαι. έν δέ τφ Περί των δακέτων καί βλητικών
διαπέμπεσθαί φησι τήν νάρκην τήν άφ' αύτής
δύναμιν καί δια των ξύλων καί δια των τριοδόν-
των, ποιούσαν ναρκάν τούς έν χεροϊν έχοντας,
εϊρηκε δέ τήν αΐτίαν Κλέαρχος ό Σολεύς έν τφ
Περί νάρκης, άπερ μακρότερα όντα έπιλέ-
λησμαι, ύμάς δέ έπί τό σύγγραμμα άναπέμπω.
έστί δ' ή νάρκη, ως φησιν 'Αριστοτέλης, των
σελαχωδών καί των σκυμνοτοκούντων. θηρεύει
δ' είς τροφήν έαυτής τά Ιχθύδια προσαπτο-
μένη καί ναρκάν καί άκινητίζειν ποιούσα. Δίφι-
λος δ' ό Λαοδικεύς έν τφ Περί των Νικάνδρου
Θηριακών μή πάν τό ζφόν φησι τήν νάρκην
έμποιειν, μέρος δέ τι αύτής, δια πείρας πολλής
φάσκων έληλυθέναι.
223
Athen. 314 Ε
Ξιφίας-
τούτον 'Αριστοτέλης φησιν έχε ιν τοΰ
ρύγχους τό μέν ύποκάτω μικρόν, τό δέ καθύ-
περθεν όστώδες μέγα, ϊσον τφ 0λψ αύτοϋ με-
γέθει- τούτο δέ καλεΐσθαι ξίφος- όδόντας δ'
ούχ έχεIV τόν ίχθύν. Άρχέστρατος δέ φησιν-
άλλα λαβέ ξιφίου τέμαχος Βυζάντιον έλθών
ούραίου τ' αύτόν τόν σφόνδυλον. έστί δέ
κεδνός
κάν πορθμφ πρός άκραισι Πελωριάδος προ-
βολαισι.
224
Athen. 315 A B
Όρφώς· καλείται δέ και όρφός, ώς Πάμφι-
λος. 'Αριστοτέλης δ' έν πέμπτφ Ζφων μορίων
431
ταχείαν λέγων γίνεσθαι τοις ίχθύσι τήν αΰξη-
σιν, καί όρφώς, φησίν, έκ μικρού γίνεται μέγας
ταχέως, έστί δέ καί σαρκοφάγος και καρχαρό-
δους, έτι δέ καί μονήρης, ϊδιον δ' έν αύτφ έστι
τό τούς θορικούς πόρους μή εύρίσκεσθαι καί
τό δύνασθαι πολύν χρόνον ζήν μετά τήν άνα-
s τομήν. έστί δέ καί των φωλευόντων έν ταις χει-
μεριωτάταις ήμέραις χαίρει τε πρόσγειος μάλ-
λον ών ή πελάγιος. ζή δ' ού πλέον δύο έτών.
μνημονεύων δ' αύτού Νουμήνιός φησι-
ίο
τοίσί κεν εύμαρέως θαλάμης απο μακρόν
άείροις
σκορπίον ή όρφόν περιτρηχέα - των γάρ έπ'
άκρης ( . . . )
καί πάλιν
is
γλαύκους ή όρφών έναλον γένος ήέ μελάγχ-
ρουν κόσσυφον.
225
2ο Athen. 315 E F
Ό ν ο ς καί όνίσκος- 'όνος, φησίν 'Αριστο-
τέλης έν τφ Περί ζωικών, έχει στόμα άνερρω-
γός όμοίως τοις γαλεοίς- καί (έστιν) ού συνα-
γελαστικός. και μόνος ούτος Ιχθύων τήν καρ-
25 δίαν έν τη κοιλίςι έχει καί έν τφ έγκεφάλφ λί-
θους έμφερεις μύλαις. φωλεύει τε μόνος έν
ταΐς ύπό κύνα θερμοτάταις ήμέραις, των άλλων
ταΐς χειμεριωτάταις φωλευόντων'. μνημονεύει
δ' αύτών 'Επίχαρμος έν Ήβας γάμφ-
30 μεγαλοχάσμονάς τε χάννας κήκτραπελο-
γάστορας όνους.
διαφέρει δ' όνος όνίσκου, ώς φησι Δωρίων έν
τφ Περί Ιχθύων γράφων οϋτως· 'ονος, ον κα-
35 λούσί τίνες γάδον. γαλλερίας, ον καλούσί τίνες
όνίσκον τε καί μάξεινον.'
226
Athen. 316 C - Ε
40 'Ιστορεί δ' 'Αριστοτέλης τόν πολύποδα εχειν
πόδας όκτώ, ών τούς μέν άνω δύο καί κάτω
έλαχίστους, τούς δ' έν μέσφ μέγιστους- έχειν
δέ και κοτυληδόνας δύο, αίς τήν τροφήν προς-
άγεσθαι- τούς δ' όφθαλμούς έπάνω τών δύο
45
13 lac. ind. G. 23 add. G.
432 Περί ζφων (Athen.)
ποδών το δε στόμα καί τούς οδόντας έν μέσοις
τοις ποσί. αναπτυχθείς δε έγκέφαλον εχει δι-
μερή. εχει δέ καί τον λεγόμενον θόλον, ού
μέλανα καθάπερ σηπία άλλ' ύπέρυθρον, έν τφ
λεγομένψ μήκωνι. ό δε μήκων κείται έπάνω τής s Athen. 3 1 7 F - 3 1 8 B
κοιλίας οιονεί κύστις. σπλάγχνον δ' ούκ εχει
άναλογοϋν. τροφή δε χρήται εστίν οτε καί τοις
των κογχυλίων σαρκιδίοις, τά όστρακα έκτος
των θαλαμών (Μπτων όθεν διαγινώσκουσιν οί
θηρεύοντες. όχεύει δε συμπλεκόμενος καί ίο
πολύν χρόνον πλησιάζει δια τό άναιμος είναι,
τίκτει δέ δια τοΰ λεγομένου φυσητήρος, ος
έστι πόρος τφ σώματι, καί τίκτει φα βοτρυδόν.
227 is
Athen. 317 D - F
Λέγεται δ' αύτών (seil, τών πολυπόδων) τον
άρρενα ελκειν αίδοιώδές τι έν μιφ τών πλεκτα-
νών, έν ή αί δύο μεγάλαι κοτυληδόνες είσίν. 2ο
είναι δέ τούτο νευρώδες μέχρι εις μέσην τήν
πλεκτάνην άπαν προσπεφυκός. έν δέ πέμπτψ
μορίων φησιν 'Αριστοτέλης- 'πουλύπους όχεύει
τοΰ χειμώνος και τίκτει τφ εαρι. φωλεύει δέ
περί δύο μήνας, έστί δέ πολύγονον τό ζφον. 25
διαφέρει δέ ό άρρην τής θηλείας τφ τε τήν
κεφαλήν εχειν προμηκεστέραν καί τό καλούμε-
νον ύπό τών άλιέων αΐδοΐον εχειν έν τή πλεκ-
τάνη. έπψάζει δέ όταν τέκη· διό και χείριστοι
είσι κατά τον χρόνον τούτον, άποτίκτει δ' ό μέν 3ο
πουλύπους ή είς θαλάμας ή είς κεράμιον ή τι
άλλο τοιούτο κοίλον, καί μεθ' ήμέρας πεντή-
κοντα έκ τών φών πουλυπόδια έξέρπει ώσπερ
τά φαλάγγια πολλά, ό δέ θήλυς πουλύπους ότέ
μέν (έπί τοις φοίς, ότέ δ') έπΐ τφ στόματι προ- 35
κάθηται τής θαλάμης, τήν πλεκτάνην έπέχων.'
Θεόφραστος δ' έν τφ Περί τών μεταβαλλόντων
τάς χρόας τον πολύποδά φησι τοις πετρώδεσι
μάλιστα μόνοις συνεξομοιοϋσθαι, τούτο ποι-
οΰντα φόβψ καί φυλακής χάριν, έν δέ τφ Περί 4ο
τών έν τφ ξηρφ διατριβόντων ζφων ού δέχεσ-
θαί φησι τούς πολύποδας τήν θάλατταν. έν δέ
τφ Περί τών κατά τόπους διαφορών ό Θεό-
φραστος πολύποδας ού γίνεσθαί φησιν περί
Έλλήσποντον ψυχρά γαρ ή θάλασσα αϋτη καί 45
35 add. ex Ar. h. a. 550 b 5 Κ.
ήττον άλμυρά, ταύτα δ' άμφότερα πολέμια
πολύποδι.
228
"Ο δέ ναυτίλος καλούμενος, φησίν 'Αρι-
στοτέλης, πολύπους μέν οϋκ έστιν, έμφερής δέ
κατά τάς πλεκτάνας. εχει δέ τό νώτον όστρα-
κόδερμον. άναδύνει δέ έκ τοΰ βυθού έφ' έαυ-
τόν εχων τό οστρακον, ϊνα μή τήν θάλατταν
ελκη· έπαναστραφείς δ' έπιπλεϊ άνω ποιήσας
δύο τών πλεκτανών, αϊ μεταξύ αύτών λεπτόν
ύμένα εχουσιν διαπεφυκότα, ώς καί τών ορνί-
θων οί πόδες όρώνται μεταξύ τών δακτύλων
δερμάτινον ύμένα έχοντες· άλλας δέ δύο πλε-
κτάνας καθίησιν είς τήν θάλασσαν άντί πηδα-
λίων. όταν δέ τι προσιόν ϊδη, δείσας συστέλ-
λει τούς πόδας και πληρώσας αύτόν τής θαλάσ-
σης κατά βυθού ώς τάχος χωρεί, έν δέ τφ Περί
ζωικών και Ιχθύων 'πολύπους, φησί, τις ö μέν
τρεψίχρως, ο δέ ναυτίλος.' είς τον ναυτίλον
τούτον φέρεται τι Καλλιμάχου τού Κυρηναίου
έπίγραμμα οϋτως εχον κτλ.
229
Athen. 318 D E
Τού πολύποδος μνημονεύει καί ό τραγικός
"Ιων έν Φοίνικι λέγων
καί τον πετραιον πλεκτάναις άναίμοσι
στυγώ μεταλλακτήρα πουλύπουν χροός.
εϊδη δ' έστί πολυπόδων έλεδώνη, πολυποδίνη,
βολβιτίνη, όσμύλος, ώς 'Αριστοτέλης ιστορεί
καί Σπεύσιππος. έν δέ τφ Περί ζωικών 'Αριστο-
τέλης μαλάκιά φησιν είναι πουλύποδας, όσμύ-
λην, έλεδώνην, σηπίαν, τευθίδα - 'Επίχαρμος δ'
έν "Ηβας γάμψ-
πώλυποί τε σηπίαι τε καί ποταναί τευθίδες
χά δυσώδης βολβιτίς γραΐαί τ' έριθακώδεες.
230
Athen. 319 A B
Πηλαμύς· Φρύνιχος έν Μούσαις μνημονεύει
(ταύτης)· 'Αριστοτέλης δ' έν πέμπτψ Ζφων
μορίων 'αί πηλαμύδες, φησί, καί οί θύννοι τίκ-
44 add. G.
 Περί ζφων (Athen.)
τουσιν έν τφ Πόντψ, άλλοθι δε οϋ.' μνημονεύει
αύτών και Σοφοκλής έν Ποιμέσιν·
ενθ' ή πάροικος πηλαμύς χειμάζεται,
πάραυλος Έλλησποντίς, ώραία θέρους
τφ Βοσπορίτη - τφδε γαρ θαμίζεται.
231
Athen. 319 C
Πέρκη- καί ταύτης 'Επίχαρμος έν Ήβας γά-
μφ μέμνηται καί Σπεύσιππος έν β' των 'Ομοίων
καί Νουμήνιος, ών τα μαρτύρια πρόκειται.
'Αριστοτέλης έν τφ Περί ζωικών άκανθοστεφή
φησιν είναι καί ποικιλόχροα φυκίδα. των δέ
γραμμοποικίλων πλαγίαις τε ταΐς φάβδοις κε-
χρημένων πέρκη. καί παροιμία δέ έστιν 'επεται
πέρκη μελανούρφ.'
232
Athen. 319 D
Ραφίδες· καί τούτων μέμνηται 'Επίχαρμος
λέγων
κώξύρυγχοι φαφίδες ϊππουροί τε.
Δωρίων δ' έν τφ Περί ιχθύων 'βελόνην, φησίν,
ήν καλούσιν φαφίδα.' 'Αριστοτέλης δ' έν πέμ-
πτψ Ζφων μορίων βελόνην αύτήν καλεί, έν δέ
τφ Περί ζωικών ή Ιχθύων φαφίδα αύτήν όνομά-
σας άνόδουν φησίν αύτήν είναι, καί Σπεύσιπ-
πος αύτήν βελόνην καλεί.
233
Athen. 319 E F
Σκάρος· τούτον 'Αριστοτέλης φησίν καρ-
χαρόδοντα είναι καί μονήρη και σαρκοφάγον,
εχειν τε στόμα μικρόν καί γλώτταν ού λίαν
προσπεφυκυίαν, καρδίαν τρίγωνον, ήπαρ λευ-
κόν, τρίλοβον, εχειν τε χολήν καί σπλήνα μέλα-
να, τών δέ βραγχίων τό μεν διπλούν, τό δε άπ-
λούν. μόνος δέ καί τών άλλων Ιχθύων μηρυ-
κάζει. χαίρει δέ τη τών φυκίων τροφή" διό
και τούτοις θηρεύεται. άκμάζει δέ θέρους.
'Επίχαρμος δ' έν Ήβας γάμψ φησίν
άλιεύομεν σπάρους
και σκάρους, τών ούδέ τό σκάρ θεμιτόν
έκβαλειν θεοΐς.
433
234
Athen. 320 DE
Σκορπίος· Διοκλής έν πρώτφ τών πρός Πλεί-
5 σταρχον 'Υγιεινών τών μεν νεαρών φησιν
Ιχθύων ξηροτέρους είναι τάς σάρκας σκορ-
πιούς, κόκκυγας, ψήττας, σαργούς, τραχού-
ρους, τάς δέ τρίγλας ήττον τούτων ξηροσάρ-
κους. οί γαρ πετραιοι μαλακοσαρκότεροί είσιν.
ίο Ίκέσιος δέ φησι- 'τών σκορπιών ö μέν έστι
πελάγιος, ο δέ τεναγώδης. καί ό μέν πελάγιος
πυρρός, ó δ' ετερος μελανίζων. διαφέρει δέ τη
γεύσει καί τφ τροφίμψ ó πελάγιος. είσί δέ οί
σκορπιοί σμηκτικοί, εύέκκριτοι, πολύχυλοι,
is πολύτροφοι. χονδρώδεις γάρ είσι.' τίκτει δ' ó
σκορπίος δίς, ως φησιν 'Αριστοτέλης έν
πέμπτψ Ζφων μορίων. Νουμήνιος δ' έν Άλιευ-
τικφ·
φυκίδας άλφηστήν τε καί έν χροιήσιν έρυθ-
20
ρον
σκορπίον ή πέρκαισι καθηγητήν μελάνου-
ρον.
Athen. 320 E F
Ότι δέ καί πληκτικός έστιν (seil, ó σκορπίος)
'Αριστοτέλης ιστορεί έν τφ Περί ιχθύων ζωικών.
'Επίχαρμος δ' έν Μούσαις ποικίλον είναί φησι
30 τόν σκορπίον·
σκορπιοί τε ποικίλοι γλαύκοί τε, σαύροι πίο-
νες.
35
236
Athen. 3 2 0 F - 3 2 1 A
Μονήρης δ' έστί καί φυκοφάγος (seil. ó σκορ-
40 πίος). έν δέ πέμπτψ Ζφων μορίων ó 'Αριστο-
τέλης σκορπιούς καί σκορπίδας έν διαφόροις
τόποις ονομάζει, άδηλον δέ εί τούς αύτούς
λέγει - ότι καί σκόρπαιναν καί σκορπιούς πολ-
λάκις ήμεις έφάγομεν καί διάφοροι καί οί χυμοί
45 και αί χρόαι είσίν ούδείς άγνοεί. ó δ' όψαρ-
τυτής Άρχέστρατος έν τοις χρυσοις επεσι
λέγει -
434 Περ'ι ζφων (Athen.)
έν δέ Θάσψ τον σκορπίον ώνοΰ, έάν ή
μή μείζων πυγόνος- μεγάλου δ' άπό χείρας
ϊαλλε.
237
Athen. 321 Α - C
Σαργοί- 'ούτοι, ώς φησιν Ίκέσιος, στύφουσι
μάλλον και των μελανούρων είσί τροφιμώτε-
ροι.' Νουμήνιος δ' έν Άλιευτικφ πανοϋργον
ειναί φησι περί τάς θήρας τον σαργόν-
κόσσυφον ή κίχλας άλιειδέας, άλλοτε δ'άλλη
σαργόν έπικέλσοντα, λινοπληγέστατον
ίχθύν
'Αριστοτέλης δ'έν πέμπτψ μορίων τίκτειν αύτόν
φησιν δίς, έαρος, είτα μετοπώρου. 'Επίχαρμος
δ' έν Ήβας γάμψ-
αί δέ λής, σαργοί τε χαλκίδες τε καί τοί πόν-
τιοι (...)· ώς διαφόρους δέ τούς σαργίνους έν
τοίσδε καταλέγει-
ήν δέ σαργίνοί (τε) μελάνουροί τε καί ταί
φίνταται
ταινίαι λεπταί μέν, άδείαι δέ.
238
Athen. 321 D E
Σάλπη- 'Επίχαρμος Ήβας γάμψ·
άόνες φάγροι τε λάβρακές τε καί ταί πίονες
σκατοφάγοι σάλπαι βδελυχραί, άδέαι δ' έν
τφ θέρει.
'Αριστοτέλης δ' έν πέμπτψ μορίων άπαξ τίκτειν
φησίν αύτήν τοϋ μετοπώρου. έστί δέ πολύγραμ-
μος καί έρυθρόγραμμος, ετι δέ καρχαρόδους
καί μονήρης, λέγεσθαι δέ καί ύπό των άλιέων
φησίν ώς και κολοκύντη θηρεύεται χαίρουσα
τψ βρώματι. Άρχέστρατος δέ φησιν-
σάλπην δέ κακόν μέν εγωγε
ίχθύν εις άεΐ κρίνω- βρωτή δέ μάλιστα
έστί θεριζομένου σίτου, λαβέ δ' έν Μυτιλήνη
αύτήν-
239
Athen. 323 C - Ε
Τήν σηπίαν δέ 'Αριστοτέλης πόδας εχειν
5 όκτώ, ών τούς ύποκάτω δύο μέγιστους, προ-
βοσκίδας δύο και μεταξύ αύτών τούς όφθαλ-
μοΰς καί (τό) στόμα, εχει δέ καί όδόντας δύο
τόν μέν άνω, τόν δέ κάτω και τό λεγόμενον
άστρακον έν τψ νώτψ. έν δέ τή μύτιδι ó θολός
ίο έστιν- αϋτη δέ κείται παρ' αύτό τό στόμα
κύστεως τόπον έπέχουσα. έστί δ' ή κοιλία πλα-
κώδης καί λεία, όμοία τοις τών βοών ήνύστ-
ροις. τρέφονται δ" ai μικραί σηπίαι τοις λεπτοίς
ίχθυδίοις, άποτείνουσαι τάς προβοσκίδας
is ώσπερ όρμιάς καί ταύταις θηρεύουσαι. λέγεται
δ' ώς όταν ó χειμών γένηται τών πετριδίων
ώσπερ άγκύραις ταΐς προβοσκίσι λαμβανόμε-
νοι όρμοΰσι. διωκομένη τε ή σηπία τόν θολόν
άφίησι καί έν αύτφ κρύπτεται έμφήνασα φεύ-
20 γειν είς τοϋμπροσθεν. λέγεται δέ ώς καί θηρευ-
θείσης της θηλείας τριόδοντι οί άρρενες
έπαρήγουσιν άνθέλκοντες αύτήν- άν δ' οί
άρρενες άλώσιν, αί θήλειαι φεύγουσιν. ού διε-
τίζει δ' ή σηπία, καθάπερ ούδ' ό πολύπους.
25
240
Athen. 3 2 3 Ε - 3 2 4 Α
Έν δέ πέμπτψ Ζψων μορίων 'αί σηπίαι, φησί
30 (seil, ó Αριστοτέλης), καί αί τευθίδες νέουσιν
άμα καί συμπεπλεγμέναι, τά στόματα καί τάς
πλεκτάνας έφαρμόττουσαι καταντικρύ άλλή-
λαις- έφαρμόττουσιν δέ καί τόν μυκτήρα είς
τόν μυκτήρα. τών τε μαλακίων τίκτουσιν πρώ-
35 ται τοϋ έαρος αί σηπίαι καί τίκτουσι πάσαν
ώραν καί κυίσκονται πεντεκαίδεκα ήμέραις.
όταν δέ τέκωσι τά ψά, ó άρρην παρακολουθών
καταφυσφ καί στιφρφ. βαδίζουσι δέ κατά ζυγά.
καί έστιν ó άρρην τής θηλείας ποικιλώτερός τε
40 καί μελάντερος τόν νώτον. 'Επίχαρμος δ' έν
Ήβας γάμψ φησί-
πώλυποι τε σηπίαι τε καί ποταναί τευθίδες.
τούτο δέ σημειωτέον πρός Σπεύσιππον λέγοντα
45 είναι όμοια σηπίαν τευθίδα.
11 τρόπον A C : corr. Κ coll. Ar. h. a. 524 b 17
 Περί ζφων (Athen.)
241
Athen. 3 2 4 D - F
Τήν δέ τρίγλην φησίν 'Αριστοτέλης τρις τίκ-
τειν τοϋ έτους έν πέμπτψ μορίων, τεκμαίρεσ-
θαι λέγων τούς άλιείς τούτο έκ τοϋ γόνου τρις
φαινομένου περί τινας τόπους, μήποτ' ούν
έντεϋθέν έστι καί τό της ονομασίας (ώς άμίαι
ότι ού κατά μίαν φέρονται, άλλ' άγεληδόν, σκά-
ρος δέ άπό τοΰ σκαίρειν καί καρίς, άφύαι δ' ώς
άν άφυείς ούσαι, τουτέστιν δυσφυεϊς- θύω,
θύννος ό ορμητικός, δια (τό κατά) τήν τοϋ
κυνός έπιτολήν ύπό τοϋ έπί της κεφαλής
οίστρου έξελαύνεσθαι). έστί δέ καρχαρόδους,
συναγελαστική, παντόστικος, ετι δέ σαρκοφά-
γος. τό δέ τρίτον τεκοϋσα αγονός έστι· γίνεται
γάρ τινα σκωλήκια αύτη έν τη ύστέρρ, α τον
γόνον τον γινόμενον κατεσθίει. άπό δέ τοϋ
συμβεβηκότος 'Επίχαρμος ονομάζει αύτάς
κυφάς έν Ήβας γάμφ διά τούτων
άγε δή τρίγλας τε κυφάς κάχαρίστους βαιό-
νας.
Σώφρων δ' έν τοις άνδρείοις τριγόλας τινός
έν τούτοις ονομάζει- 'τριγόλςι όμφαλοτόμω' και
'τριγόλαν τον εύδιαίον.' έν δέ τφ έπιγραφο-
μένψ Παιδικά ποιφυξείς- 'τρίγλας (μέν) γέν-
ηον, τριγόλα δ' όπισθίδια.' κάν τοις γυναικείοις
δέ εφη· 'τρίγλαν γενεάτιν.'
242
Athen. 3 2 6 B - D
Τευθίς- 'Αριστοτέλης είναί φησι καί ταύτην
των συναγελαζομένων εχειν τε τά πλείστα της
σηπίας, τον των ποδών άριθμόν, τάς προβοσκί-
δας. τών δέ ταύτης ποδών οι μέν κάτω μικροί
είσιν, ol δ' άνω μείζους- καί τών προβοσκίδων ή
δεξιά παχύτερα, καί τό όλον σωμάτιον τρυφε-
pòv καί ύπομηκέστερον. εχει δέ καί θολόν έν
τή μύτιδι ού μέλανα άλλ' ώχρόν· καί τό όστρα-
κον μικρόν λίαν καί χονδρώδες.
Τεϋθος· ό δέ τεϋθος μόνψ τούτψ διαφέρει,
τφ μεγέθει- γίνεται δέ καί τριών σπιθαμών, τό
δέ χρώμά έστιν ύπέρυθρος καί τών όδόντων
τον μέν κάτω έλάττονα εχει, τον δέ άνω
μείζονα, άμφω δέ μέλανας καί όμοιους φύγχει
435
ίέρακος. άναπτυχθείς δέ κοιλίαν εχει όμοίαν
ταΐς ύείαις. έν δέ πέμπτψ μορίων βραχύβιά
φησιν είναι τον τεϋθον καί τήν σηπίαν. Άρχέ-
στρατος δ' ό πάσαν γήν καί θάλασσαν διά
s γαστριμαργίαν περιελθών [πλεύσας] φησι-
τευθίδες έν Δίφ τφ Πιερικφ παρά χεΰμα
Βαφύρα- καί έν Άμβρακίςι παμπληθέας όψει.
243
ίο
Athen. 327 C
Φάγρος· Σπεύσιππος έν δευτέρψ 'Ομοίων
παραπλήσιά φησιν είναι φάγρον, έρυθρινον,
ήπατον. έμνημόνευσε δ' αύτοϋ καί Νουμήνιος
is έν τοις προκειμένοις. 'Αριστοτέλης δέ σαρκο-
φάγον φησίν αύτόν είναι καί μονήρη καρδίαν
τε εχειν τρίγωνον όκμάζειν τε έαρος. 'Επίχαρ-
μος δ' έν Ήβας γάμφ φησίν·
άόνες φάγροι τε καί λάβρακες.
20
μνημονεύει δ' αύτών καί Μεταγένης έν Θου-
ριοπέρσαις.
244
25 Athen. 327 F
Χάνναι· 'Επίχαρμος έν Ήβας γάμφ·
μεγαλοχάσμονάς τε χάννας κήκτραπελογά-
στορας όνους.
30 Νουμήνιος έν Άλιευτικφ·
χάννους τ' έγχέλυάς τε καί έννυχίην πύτι-
νον.
μνημονεύει δ' αύτοϋ καί Δωρίων έν τφ Περί
35 ιχθύων. 'Αριστοτέλης δέ έν τφ Περί ζωικών ποι-
κιλερυθρομέλαιναν αύτήν ονομάζει καί ποικι-
λόγραμμον διά τό μελαίναις γραμμαΐς πεποι-
κίλθαι.
40 245
Athen. 328 AB
Χρυσόφρυς· "Αρχιππος έν Ίχθύσιν
ιερούς 'Αφροδίτης χρυσόφρυς Κυθηρίας.
45
τούς δ' ίχθϋς τούτους φησίν Ίκέσιος καί τή
γλυκύτητι καί τή άλλη εύστομίςι πάντων είναι
436 Περί ζφων (Athen.)
άριστους, είσί δέ καί τροφιμώτατοι. τίκτουσι
δέ, ώς φησιν 'Αριστοτέλης, ομοίως τοις
κεστρεύσιν ού αν ποταμοί φέωσιν. μνημονεύει
δ' αύτών 'Επίχαρμος έν Μούσαις και Δωρίων
έν τψ Περί ιχθύων.
246
Athen. 328 DE
Θρίσσων δέ μέμνηται 'Αριστοτέλης έν τ φ
Περί ζφων καί Ιχθύων έν τούτοις - 'μόνιμα θρίσ-
σα, έγκρασίχολος, μεμβράς, κορακίνος, έρυ-
θρίνος, τριχίς.'
247
Athen. 328 EF
Δωρίων δ' έν τ φ Περί ιχθύων καί της ποτα-
μίας μέμνηται θρίσσης καί τήν τριχίδα τριχίαν
ονομάζει. Νικοχάρης Λημνίαις-
τριχίας δέ καί τάς πρημνάδας τάς θυννίδας
έπΐ δείπνον ήκούσας ύπερπληθείς . . .
πρημνάδας δέ τάς θυννίδας ελεγον. Πλάτων
Εύρωπη·
άλιευόμενός ποτ' αύτόν ειλον άνδράχνη
μετά πρημνάδων κάπειτ' άφήχ' οτι ήν βόαξ.
ομοίως δέ καί 'Αριστοτέλης έν πέμπτψ Ζφων
μορίων
248
Athen. 328 F
Πρημνάδας δέ τάς θυννίδας ελεγον. Πλά-
τ ω ν Εύρώππ
άλιευόμενός ποτ' αύτόν ειλον άνδράχνη
μετά πρημνάδων κάπειτ' άφήχ' ότι ήν βόαξ.
ομοίως δέ καί 'Αριστοτέλης έν πέμπτψ Ζφων
μορίων έν δέ τ φ έπιγραφομένψ Ζωικών τρι-
χίδα (seil, λέγει), των δέ λεγομένων έσθ' οτι
ήδεται όρχήσει καί φδή κα'ι άκούσασα άναπηδφ
έκ τής θαλάσσης.
249
Athen. 3 2 8 F - 3 2 9 A
Των δ' έριτίμων μέμνηται Δωρίων λέγων
5 κατά τό αύτό ποιείν ταΐς χαλκίσιν, ήδεις δ'
είναι τάς έν ύποτρίμματι. 'Επαινετός δ' έν τ φ
Περί Ιχθύων φησί- 'γαλήν, σμαρίδα, ήν ενιοι
καλούσι κυνός εύναί, χαλκίδας, ας καλούσι καί
σαρδίνους, έριτίμους, ίέρακα, χελιδόνα.' Άρι-
ιο στοτέλης δ' έν πέμπτψ Ζφων ιστορίας σαρδί-
νους αύτάς καλεί. Καλλίμαχος δ' έν ΈθνικαΙς
όνομασίαις γράφει ούτως - 'έγκρασίχολος, έρί-
τιμος Χαλκηδόνιοι. τριχίδια, χαλκίς, ϊκταρ, άθε-
ρίνη.' έν άλλψ δέ μέρει καταλέγων ιχθύων
is ονομασίας φησίν οζαινα, όσμύλιον Θούριοι,
ϊωπες, έρίτιμοι 'Αθηναίοι.'
250
Athen. 329 Ε - 3 3 0 Α
20
ψήτται· έν δέ τ φ Περί ζωικών (seil, ó
καταριθμείται. Σπεύσιππος δ' έν β' Όμοιων
παραπλήσιά φησιν είναι ψήτταν, βούγλωσσον,
ταινίαν. 'Αριστοτέλης δ' έν πέμπτψ Ζψων
25 μορίων γράφει - 'ομοίως δέ καί τ ώ ν Ιχθύων οί
πλείστοι άπαξ τίκτουσιν, οιον οί χυτοί οί τ φ
δικτύψ περιεχόμενοι, χρόμις, ψήττα, θύννος,
πηλαμύς, κεστρεύς, χαλκίδες καί τά τοιαύτα.'
30 251
Athen. 330 Α
Ψήτται- έν δέ τ φ Περί ζωικών (seil, ό
Αριστοτέλης) 'σελάχη, φησί, βοϋς, τρύγών,
35 νάρκη, βάτίς, βάτραχος, βούγλωττος, ψήττα,
μϋς.' Δωρίων δέ έν τ φ Περί Ιχθύων γράφει - 'τών
δέ πλατέων βούγλωττον, ψήτταν, εσχαρον, öv
καλούσι καί κόριν.' βουγλώσσους δ' όνομάζει
και 'Επίχαρμος έν Ή β α ς γάμψ-
40 ύαινίδες τε βούγλωσσοί τε καί κίθαρος.
252
Athen. 331 DE
45 Μνασέας δέ ό Πατρεύς έν τ φ Περίπλψ τους
έν τ φ Κλείτορι ποταμφ φησιν Ιχθύς φθέγ-
γεσθαι, καίτοι μόνους είρηκότος 'Αριστοτέλους
 Περί ζφων (Athen.)
φθέγγεσθαι σκάρον καί τον ποτάμιον χοΐρον.
Φιλοστέφανος δ' ó Κυρηναίος μέν γένος, Καλ-
λιμάχου δέ γνώριμος, έν τφ Περί των παρα-
δόξων ποταμών έν Άόρνψ φησί τφ ποταμφ δια
Φενεοϋ φέοντι Ιχθύς είναι φθεγγομένους
ομοίως κίχλαις· καλεΐσθαι δ' αύτούς ποικιλίας.
253
Athen. 3 5 2 D - 3 5 4 B
Τοϋ δ' 'Αριστοτέλους τεθαύμακα, öv πολυ-
θρύλητον πεποιήκασιν οί σοφοί ούτοι, καλέ μου
Δημόκριτε, (καί σύ τών λόγων αύτού πρεσ-
βεύεις ώς καί τών άλλων φιλοσόφων τε και Ρη-
τόρων της άκριβείας) πότε μαθών ή παρά τίνος
άνελθόντος έκ τοϋ βυθοϋ Πρωτέως ή Νηρέως,
τί ποιοϋσιν οί ίχθύες ή πώς κοιμώνται ή πώς
διαιτώνται, τοιαύτα γάρ συνέγραψεν ώς είναι
κατά τόν κωμφδιοποιόν 'θαύματα μωροΐς.'
φησίν γάρ οτι κήρυκες μεν καί πάντα τα όστρα-
κόδερμα ( . . . ) άνόχευτον αύτών έστι τό γένος
καί ότι ή πορφύρα καί ó κήρυξ μακρόβια, ζήν
γάρ τήν πορφύραν ετη εξ πόθεν τούτο οιδε;
καί οτι έπί πλείστον χρόνον έν όχείςι γίγνεται ή
έχιδνα, καί οτι μέγιστον μέν έστιν ή φάττα,
δεύτερον δέ ή οίνάς, έλάχιστον δέ ή τρυγών;
πόθεν δ' οτι ó μέν άρρην ϊππος ζή ετη πέντε
και τριάκοντα, ή δέ θήλεια πλείω τών τεσσαρά-
κοντα, βιώσαι φήσας τινά καί έβδομήκοντα
πέντε; 'ιστορεί δ' οτι καί έκ τής τών φθει-
ρών όχείας αί κόνιδες γεννώνται καί ότι έκ τοϋ
σκώληκος μεταβάλλοντος γίνεται κάμπη, έξ ής
βομβυλιός, άφ' ού ó νεκύδαλλος ονομαζό-
μενος· άλλά μήν καί τάς μέλισσας βιούν φησι
μέχρι έτών εξ, τινός δέ καί έπτά. ούκ ώφθαι
δέ φησιν ούτε μέλισσαν οϋτε κηφήνα όχεύον-
τας, όθεν ούκ είναι διιδείν πότερα αύτών
άρρενα ή θήλεα, πόθεν δ' ( οιδεν ), ότι οί άνθρω-
ποι ήσσονες μελισσών αίεί γάρ αύται τήν Ισό-
τητα τοϋ βίου τηρούσιν, ού μεταβαλλόμενοι,
άλλ' άγείρουσαι καί άδίδάκτως ποιούσαι ( . . . ) .
οί δ' άνθρωποι ήσσονες μελισσών καί πλήρεις
οίήσεως ώς έκειναι μέλιτος- πόθεν δ' έτήρη-
σεν; έν δέ τφ Περί μακροβιότητός φησιν οτι
ώπταί τις μυΐα ετη εξ ή έπτά ζήσασα. τίς γάρ
τούτων ή άπόδειξις; πού δέ ειδεν έκ κέρατος
έλάφου κισσόν άναφύντα;
20 lac. ind. G. 41 lac. ind. G.
437
Γλαύκες δέ, φησί, καί κόρακες ήμέρας άδυ-
νατούσι βλέπειν διό νύκτωρ τήν τροφήν έαυ-
τοίς θηρεύουσι καί ού πάσαν νύκτα, άλλα τήν
άκρέσπερον, και τάς Ιδέας δέ τών όφθαλμών
5 αύτών ούκ έμφερεϊς είναι; τοις μέν γάρ γλαυ-
κοί, τοις δέ μέλαιναι, τοις δέ χαροποί. άνθρώ-
ποις δέ οτι παντοίος ó οφθαλμός ήθών τε δια-
φοράς είναι περί τούς οφθαλμούς λέγει- τούς
μέν γάρ αίγωπούς τών άνθρώπων προς οξύτητα
ίο μέν όψεως εύ πεφυκέναι, τά δ' ήθη βέλτιστους
είναι, καί τών άλλων τούς μέν έκτος έχειν τούς
οφθαλμούς, τούς δέ έντός, άλλους δέ μέσως.
καί τούς μέν έντός όξυωπεστάτους είναι, τούς
δ' έκτος κακοηθεστάτους- οί δέ μέσως, φησίν,
is έχοντες έπιεικεΐς. είναι δέ τινας καί σκαρδα-
μυκτικούς, τους δ' άτενεις, τους δέ μέσους-
άβεβαίους δ' είναι τούς σκαρδαμυκτικούς,
άναιδεις δ' είναι τούς άτενείς- τούς δέ μέσους
βέλτιστων ήθών.
20 Μόνον τε άνθρωπον τών ζφων τήν καρδίαν
έχειν έν τοις άριστεροΐς μέρεσι, τά δ' άλλα
[ζφα] έν τφ μέσψ. καί τούς άρρενας τών θηλειών
πλείονας οδόντας εχειν. τετηρήσθαί φησι
τούτο καί έπί προβάτου καί έπί συός καί έπί
25 αίγός.
Τών δέ Ιχθύων ούδένα γεννάσθαι άρχεις
έχοντα - μαστούς δέ οϋτ' ίχθύν έχειν οϋτε όρνι-
θας, δέλφινα δέ μόνον ούκ έχειν χολήν. ενιοι
30 δέ, φησίν, έπί μέν τφ ήπατι ούκ έχουσιν χολήν,
άλλά προς τοις έντέροις, ώς έλοψ καί συναγρίς
καί σμύραινα καί ξιφίας καί χελιδών. ή δέ άμία
παρ' όλον τά έντερον παρατεταμένην εχει τήν
χολήν, ίέραξ δέ καί Ικτίνος προς τφ ήπατι και
35 τοις έντέροις - ó δ' αίγοκέφαλος προς τφ ήπατι
καί τη κοιλίςι, περιστερά δέ καί άρτυξ καί χελι-
δών οϊ μέν προς τοις έντέροις, οϊ δέ προς τή
κοιλίςι. τά δέ μαλακόδερμά φησι καί τά οστρα-
κόδερμα καί τά σελαχώδη καί τά έντομα πλεί-
40 ονα χρόνον όχεύειν. δέλφινα δέ καί τινας τών
ίχθύων παρακατακλινομένους όχεύειν, καί
είναι τών μέν δελφίνων βραδειαν τήν μίξιν, τών
δέ ίχθύων ταχείαν. έτι ó λέων, φησί, στερέμνια
έχει τά όστά, και κοπτομένων αύτών ώσπερ έκ
45 τών λίθων πϋρ έκλάμπειν. δελφίς δέ όστά μέν
έχει καί ούκ άκανθαν, τά δέ σελάχη καί χόν-
δρον καί άκανθαν.
438 Περί ζφων (Athen.)
Των δ' ιχθύων (...) τα μεν είναι χερσαία,
τα δέ ένυδρα, τα δε πυριγενή. είναι δε τινα και
έφήμερα καλούμενα, ä μίαν μόνην ήμέραν ζην.
τα δέ άμφίβια είναι ώς τον ποτάμιον ϊππον καί
κροκόδειλον και ενυδριν.
Πάντα τε τα ζφα δύο ήγεμόνας εχειν πόδας,
καρκίνον δέ τέσσαρας. όσα δ' εναιμά έστι, φη-
οί, των ζφων ή άποδά έστιν ή δίποδα (ή τετρά
ποδα), οσα δέ των τεσσάρων πλείονας έχει
πόδας άναιμά έστι. διό και πάντα τά κινούμενα ίο
τέτταρσι σημείοις κινείται· άνθρωπος μέν δύο
ποσί καί χερσί, όρνις δέ δύο ποσί καί δύο πτέ-
ρυξιν, έγχελυς καί γόγγρος δύο πτερυγίοις καί
δύο καμπαΐς· έτι των ζφων τά μέν εχει χείρας,
ώς άνθρωπος, τά δέ δοκει, ώς πίθηκος· ούδέν is
γαρ των άλογων ζφων δίδωσι καί λαμβάνει, προς
άπερ αί χείρες όργανα δέδονται. πάλιν των
ζφων τά μέν άρθρα εχει, ώς άνθρωπος, όνος,
βοΰς, τα δέ άναρθρά έστιν, οίον όφεις, όστρεα,
πλεύμονες. πολλά τε των ζφων ού κατά πάσαν 2ο
ώραν φαίνεται, οιον τά φωλεύοντα, καί όσα δέ
μή φωλεύει ούκ αίεί φαίνεται, οίον χελιδόνες
καί πελαργοί, πολλά δέ έχων ετι λέγειν περί ών
έλήρησεν ó φαρμακοπώλης παύομαι, καίτοι
είδώς καί Έπίκουροντόνφιλαληθέστατονταϋτ' 25
είπόντα περί αύτοϋ.
254
Athen. 387 BC
Θεόφραστος δέ ó Έρέσιος, 'Αριστοτέλους
μαθητής, έν τή τρίτη Περί ζφων μνημονεύων
αύτών (seil, των φασιανικών) ούτωσί πως λέγει-
'έστι δέ καί τοις όρνισι τοιαύτη διαφορά- τά
μέν γαρ βαρέα καί μή πτητικά, καθάπερ άττα- 35
γήν, πέρδιξ, άλεκτρυών, φασιανός, εύθύς βαδι-
στικά καί δασέα.' καί 'Αριστοτέλης έν όγδόη
Ζφων ιστορίας γράφει τάδε- 'είσί δέ των ορνί-
θων οϊ μέν κονιστικοί, οϊ δέ λοΰνται, οϊ δέ οϋτε
κονιστικοί οΰτε λοΰνται. όσοι δέ μή πτητικοί, 4ο
άλλ' έπίγειοι, κονιστικοί, οίον άλεκτορίς, πέρ-
διξ, άτταγήν, φασιανός, κορυδαλλός.' μνη-
μονεύει δ' αύτών καί Σπεύσιππος έν δευτέρψ
Όμοιων, φασιανόν δέ ούτοι κεκλήκασιν αύτόν
καί ού φασιανικόν.
1 lac. ind. G.
255
Athen. 388 CD
'Αριστοτέλης δέ σχιδανόποδά φησιν αύτόν
s (seil, τόν πορφυρίωνα) είναι εχειν τε χρώμα
κυάνεον, σκέλη μακρά, ί>ύγχος ήργμένον έκ
τής κεφαλής φοινικοϋν, μέγεθος άλεκτρυόνος,
στόμαχον δ' έχει λεπτόν διό τών λαμβανο-
μένων εις τόν πόδα ταμιεύεται μικράς τάς ψωμί-
δας. κάπτων δέ πίνει, πενταδάκτυλος τε ών
τόν μέσον έχει μέγιστον. 'Αλέξανδρος δ' ó
Μύνδιος έν δευτέρφ Περί τής τών πτηνών ιστο-
ρίας Λίβυν είναι φησι τόν όρνιν και τών κατά
τήν Λιβύην θεών ιερόν.
256
Athen 389 A - F
'Επίχαρμος δ' έν Κωμασταϊς βραχέως-
σηπίας τ' άγον νεούσας πέρδικάς τε πετομέ-
νους.
φησί δ' 'Αριστοτέλης περί του ζφου (seil, τού
πέρδικος) τάδε· 'ό πέρδιξ έστί μέν χερσαίος,
σχιδανόπους, ζή δέ ετη πεντεκαίδεκα, ή δέ
θήλεια καί πλείονα, πολυχρονιώτερα γαρ έν
τοις όρνισι τών αρρένων τά θήλεα, έπψάζει δέ
καί έκτρέφει καθάπερ ή άλεκτορίς. όταν δέ
γνφ ότι θηρεύεται, προελθών τής νεοττιάς
κυλινδείται παρά τά σκέλη τοϋ θηρεύοντος,
30
έλπίδα έμποιών τού συλληφθήσεσθαι, έξαπατςι
τε έως άν άποπτώσιν οί νεοττοί· είτα καί αύτός
έξίπταται. έστί δέ τό ζφον κακόηθες και πα-
νούργον, έτι δέ άφροδισιαστικόν. διό καί τά φά
τής θηλείας συντρίβει, ϊνα άπολαύη τών άφρο-
δισίων. όθεν ή θήλεια γιγνώσκουσα άποδιδρά-
σκουσα τίκτει.' τά αύτά ιστορεί καί Καλλίμαχος
έν τφ Περί όρνέων. μάχονται δέ καί oi χήροι
αύτών προς άλλήλους καί ó ήττηθείς όχεύεται
ύπό τοϋ νικήσαντος. 'Αριστοτέλης δέ φησιν ότι
τόν ήττηθέντα πάντες έν μέρει όχεύουσιν.
όχεύουσι δέ και οί τιθασοί τούς άγριους,
έπειδάν δέ κρατηθή τις ύπό τού δευτέρου,
ούτος λάθρςι όχεύεται ύπό τού κρατιστεύ-
σαντος. γίνεται δέ τούτο κατά τινα ώραν τού
45
έτους (ώς και ó Μύνδιός φησιν Αλέξανδρος),
νεοττεύουσι δέ έπί γής οί άρρενες καί αί
 Περί ζφων (Athen.)
θήλειαι, διελόμενοι έκαστοι οικον. έπί δέ τον
θηρεύοντα πέρδικα ώθειται ό των άγριων ήγε-
μών μαχούμενος· άλόντος δέ τούτου έτερος
έρχεται μαχούμενος. καί οπόταν μέν άρρην ή
(ό) θηρεύων, τούτο ποιεΓ όταν δέ θήλεια ή ή
θηρεύουσα, φδει έως αν άπαντήοη ό ήγεμών
αύτη- καί οί άλλοι άθροισθέντες άποδιώκουσιν
άπό της θηλείας, ότι έκείνρ, άλλ' ούχ έαυτοίς
προσέχει, όθεν πολλάκις δια ταύτα σιγή προσ-
έρχεται όπως μή άλλος άκούσας τής φωνής
έλθη μαχούμενος αύτφ. ένίοτε δέ ή θήλεια τον
άρρενα προσιόντα κατασιγάζει. πολλάκις τε
έπψάζουσα έξίσταται, όταν προσερχόμενον
έπαισθάνηται τον άρρενα τή θηρευούση, ύπο-
μένει τε όχευθήναι, ϊνα αύτόν άποσπάση τής
θηρευούσης. έπί τοσούτον δ' έπτόηνται περί
τήν όχείαν οί πέρδικες καί οί όρτυγες ώς είς
τούς θηρεύοντας έμπίπτειν καθίζοντας έπί των
κεφαλών, φασί δέ καί τούς άγομένους θήλεις
πέρδικας έπί θήραν, οπόταν ϊδωσιν ή όσφρων-
ται των άρρένων κατ' άνεμον στάντων ή περι-
πετομένων, έγκύους γίγνεσθαι, τινές δέ καί
παραυτίκα τίκτειν. πέτονταί τε περί τον τής
όχείας καιρόν χάσκοντες καί τήν γλώσσαν έξω
έχοντες οϊ τε θήλεις καί οί άρρενες.'
257
Athen. 390 C - 3 9 1 A
Τούς δέ περί Παφλαγονίαν γιγνομένους
πέρδικάς φησι Θεόφραστος δύο έχειν καρδίας,
οί δ' έν Σκιάθψ τή νήσψ κοχλίας έσθίουσι.
τίκτουσι δ' ένίοτε καί πεντεκαίδεκα καί ις'. πέ-
τονταί δέ έπί βράχύ, ώς φησι Ξενοφών έν πρώ-
τψ 'Αναβάσεως γράφων οϋτως· 'τάς δέ ώτίδας
άν τις ταχύ άνιστή έστι λαμβάνειν πέτονταί
τε γάρ βραχύ ώσπερ οί πέρδικες και ταχύ άπ-
αγορεύουσι. τά δέ κρέα αύτών ήδέα έστίν.'
άληθή λέγειν φησι τον Ξενοφώντα ό Πλούταρ-
χος περί τών ώτίδων· φέρεσθαι γάρ πάμπολλα
τά ζφα ταύτα είς τήν 'Αλεξάνδρειαν άπό τής
παρακειμένης Λιβύης, τής θήρας αύτών τοι-
αύτης γινομένης, μιμητικόν δέ έστι το ζφον
τούτο, ó ώτος, μάλιστα ών άν ϊδη ποιούντα
άνθρωπον. ποιεί δ' ούν ταύτά όσα άν ϊδη τούς
6 ά π α τ η θ ή ν A C COÏT. Κ. ex Ar. h. a. 6 1 4 a 14
439
κυνηγούντας πράττοντας, οϊ δέ στάντες αύτών
καταντικρύ ύπαλείφονται φαρμάκψ τούς όφ-
θαλμούς, παρασκευάσαντες άλλα φάρμακα
κολλητικά οφθαλμών καί βλεφάρων, άπερ ού
s πόρρω έαυτών έν λεκανίσκαις βραχείαις τι-
θέασιν. οί ούν ώτοι θεώμενοι τούς ύπαλειφο-
μένους τό αύτό καί αύτοί ποιούσιν έκ τών λε-
κανίδων λαμβάνοντες καί ταχέως άλίσκονται.
γράφει δέ περί αύτών 'Αριστοτέλης οϋτως άτι
ίο 'έστι μέν τών έκτοπιζόντων καί σχιδανοπόδων
και τριδακτύλων, μέγεθος άλεκτρυόνος μεγά-
λου, χρώμα όρτυγος, κεφαλή προμήκης, φύγ-
χος όξύ, τράχηλος λεπτός, οφθαλμοί μεγάλοι,
γλώσσα όστώδης, πρόλοβον δ' ούκ έχει',
is 'Αλέξανδρος δ' ó Μύνδιος καί προσαγορεύε-
σθαί φησιν αύτόν λαγωδίαν. φασί δ' αύτόν καί
τήν τροφήν άναμαρυκάσθαι ήδεσθαί τε ϊππψ.
εί γοϋν τις δοράν ϊππων περιθοίτο, θηρεύσει
όσους άν θέλη· προσίασι γάρ. έν άλλοις δέ
20 πάλιν φησίν ό 'Αριστοτέλης· 'ό ώτός έστι μέν
παρόμοιος τή γλαυκί, οϋκ έστι δέ νυκτερινός,
έχει τε περί τά ώτα πτερύγια, διό καί ώτος
καλείται- μέγεθος περιστεράς, μιμητής άνθρώ-
πων· άντορχούμενος γούν άλίσκεται.' άνθρω-
25 ποειδής δ' έστι τήν μορφήν καί πάντων μιμη-
τής όσα άνθρωπος ποιεί, διόπερ καί τούς έξα-
πατωμένους ρςιδίως έκ τού τυχόντος οί κωμι-
κοί ώτους καλούσιν. έν γούν τή θήρςι αύτών
ó έπιτηδειότατος όρχείται στάς κατά πρόσω-
30 πον αύτών, καί τά ζφα βλέποντα είς τόν όρχού-
μενον νευροσπαστείται. άλλος δέ τις όπισθεν
στάς και λαθών συλλαμβάνει τή περί τήν μί-
μησιν ήδονή κατεχομένους.
35 258
Athen. 391 B - D
Ό δέ σκώψ, ώς φησιν 'Αλέξανδρος ό Μύν-
διος, μικρότερός έστι γλαυκός καί έπί μολυβδο-
40 φάνει τφ χρώματι ύπόλευκα στίγματα έχει δύο
τε άπό τών οφρύων παρ' έκάτερον κρόταφον
άναφέρει πτερά.' Καλλίμαχος δέ φησι δύο γένη
είναι σκωπών καί τούς μέν φθέγγεσθαι, τούς
δέ οΰ. διό καί καλεΐσθαι τούς μέν σκώπας
45 αύτών, τούς δ' άείσκωπας- είσί δέ γλαυκοί, ó
δέ Μύνδιος 'Αλέξανδρος φησι τούς παρ' Όμήρψ
χωρίς τού σ κώπας είναι, καί 'Αριστοτέλη οΰ-
440 Περί ζ φ ω ν (Athen.)
τως αύτούς ώνομακέναι. φαίνεσθαί τε τούτους
άεί καί μή έσθίεσθαι, τους δ' έν τφ φθινο-
πώρψ φαινομένους δύο ήμέραις ή μιςί, τούτους
είναι έδωδίμους. διαφέρουσι δέ των άεισκώ-
πων τφ πάχει καί είσι παραπλήσιοι τρυγόνι καί
φάττη. καί Σπεύοιππος δ' έν δευτέρψ Όμοιων
χωρίς τού σ κώπας αύτούς ονομάζει. 'Επί-
χαρμος - 'σκώπας, εποπας, γλαύκας'.
259
Athen. 391 D - Ε
Έπεί δ' έν τφ περ'ι των περδίκων λόγψ έμνή-
οθημεν άτι είσίν όχευτικώτατοι, προσιστορή-
οθω οτι και άλεκτρυών άφροδισιαστικόν το is
ορνεον. 'Αριστοτέλης γούν φησιν οτι των άνα-
τιθεμένων έν τοις ίεροίς άλεκτρυόνων τον
άνατεθέντα οί προόντες όχεύουσι μέχρι αν
άλλος άνατεθη- εί δέ μή άνατεθείη, μάχονται
προς άλλήλους και ό ήττήσας τον ήττηθέντα 2ο
δια παντός όχεύει. ιστορείται δέ οτι καί άλεκ-
τρυών είσιών οιανδήποτε θύραν έπικλίνει τον
λόφον καί οτι της όχείας έτέρψ δίχα μάχης ού
παραχωρεί, ό δέ Θεόφραστος τούς άγριους
φησίν όχευτικωτέρους είναι τών ήμέρων. λέγει 25
δέ καί τούς άρρενας εύθύς έξ εύνής έθέλειν
πλησιάζειν, τάς δέ θηλείας προβαινούσης μάλ-
λον τής ή μέρας.
260
Athen. 3 9 1 Ε - 3 9 2 Α
Καί οί στρουθοί δέ είσιν όχευτικοί- διό καί
Τερψικλής τους έμφαγόντας φησίν στρουθών
έπικαταφόρους προς αφροδίσια γίνεσθαι. 35
μήποτε ούν και ή Σαπφώ άπό τής ιστορίας τήν
Άφροδίτην έπ' αύτών φησιν όχεισθαΐ" καί γαρ
όχευτικόν το ζφον καί πολύγονον. τίκτει γούν
ό στρουθός, ως φησιν 'Αριστοτέλης καί μέχρι
όκτώ. 'Αλέξανδρος δ' ό Μύνδιος δύο γένη 4ο
φησίν είναι τών στρουθών, το μέν ήμερον, τό
δ' άγριον- τάς δέ θηλείας αύτών άσθενεστέρας
τά τ' άλλα είναι καί τό φύγχος κερατοειδές
μάλλον τήν χρόαν, τό δέ πρόσωπον οϋτε λίαν
λευκόν έχούσας οϋτε μέλαν. 'Αριστοτέλης δέ 45
φησι τούς άρρενας τφ χειμώνι άφανίζεσθαι,
διαμένειν δέ τάς θηλείας, τεκμαιρόμενος έκ
τής χρόας τήν πιθανότητα - άλλάττεσθαι γάρ
ώς τών κοσσύφων και φαλαριδών, άπολευκαι-
νομένων κατά καιρούς. 'Ηλείοι δέ καλούσι τούς
στρουθούς δειρήτας, ώς Νίκανδρός φησιν ó
5 Κολοφώνιος έν τρίτψ Γλωσσών.
261
Athen. 392 BC
ίο 'Αριστοτέλης δέ φησιν- 'ό ορτυξ έστί μέν
τών έκτοπιζόντων καί σχιδανοπόδων, νεοττιάν
δέ ού ποιεί, άλλα κονίστραν- καί ταύτην σκεπά-
ζει φρυγάνοις διά τούς ίέρακας, έν ή έπψάζει.'
'Αλέξανδρος δ' ó Μύνδιος έν δευτέρψ Περί
ζφων 'ό θήλυς, φησίν, ορτυξ λεπτοτράχηλός
έστι τού άρρενος ούκ εχων τά ύπό τφ γενείψ
μέλανα, άνατμηθείς δέ πρόλοβον ούχ όράται
μέγαν εχων, καρδίαν δ' έχει μεγάλην, καί ταύ-
την τρίλοβον. έχει δέ και ήπαρ καί τήν χολήν
έν τοις έντέροις κεκολλημένην, σπλήνα μικρόν
καί δυσθεώρητον, άρχεις δέ ύπό τφ ήπατι ώς
άλεκτρυόνες.'
262
Athen. 393 CD
Ούκ άπελείποντο δέ ήμών τού συμποσίου
πολλάκις ούδέ κύκνοι, περί ών φησιν ó 'Αριστο-
τέλης - 'ο κύκνος εϋτεκνός έστι καί μάχιμος-
30
άλληλοκτονεΐ γούν ό μάχιμος, μάχεται δέ καί
τφ άετφ, αύτός μάχης μή προαρξάμενος. είσί
δ' φδικοί καί μάλιστα περί τάς τελευτάς. διαί-
ρουσι δέ καί τό πέλαγος φδοντες. έστίν δέ τών
στεγανοπόδων καί ποηφάγων.' ό δέ Μύνδιός
φησιν 'Αλέξανδρος πολλοίς τελευτώσιν παρα-
κολουθήσας ούκ άκοϋσαι φδόντων.
263
Athen. 3 9 3 F - 3 9 4 A
Φάσσαι- 'Αριστοτέλης φησί περιστερών μέν
είναι εν γένος, εϊδη δέ πέντε, γράφων οϋτως -
'περιστερά, οίνάς, φάψ, φάσσα, τρυγών.' έν δέ
πέμπτψ Περί ζφων μορίων τήν φάβα ούκ ονο-
μάζει, καίτοι Αίσχύλου έν τφ σατυρικφ ΠρωτεΙ
οϋτω μνημονεύοντος τού όρνιθος -
 Περί ζφων (Athen.)
σιτουμένην δύστηνον άθλίαν φάβα,
μέσακτα πλευρά προς πτύοις πεπλεγμένην.
κάν Φιλοκτήτη δέ κατά γενικήν κλίσιν φαβών
εϊρηκεν.
264
Athen. 3 9 4 Α - Ε
Ή μεν ούν οΐνάς, φησίν ó 'Αριστοτέλης, μεί-
ζων έστ'ι της περιστεράς, χρώμα δ' εχει οίνω-
πόν, ή δέ φάψ μέσον περιστεράς καί οΐνάδος, ή
δέ φάσσα άλέκτορος το μέγεθος, χρώμα δέ
σποδιόν, ή δέ τρυγών πάντων έλάττων, χρώμα
δέ τεφρόν. αϋτη δέ θέρους φαίνεται, τον δέ χει-
μώνα φωλεύει. ή δέ φάψ καί ή περιστερά αίεί
φαίνονται, ή δ' οίνάς φθινοπώρψ μόνψ. πολυ-
χρονιωτέρα δέ είναι λέγεται τούτων ή φάσσα-
καί γαρ τριάκοντα καί τεσσαράκοντα ζή ετη.
ούκ άπολείπουσι δ' εως θανάτου οϋτε οί
άρρενες τάς θηλείας οϋτε αϊ θήλειαι τους
άρρενας, άλλά καί τελευτήσαντος χηρεύει ό
ύπολειπόμενος. το δ' αύτό ποιοΰσι καί κόρα-
κες καί κορώναι καί κολοιοί· έπψάζει δ' έκ δια-
δοχής πάν το περιστεροειδές γένος, καί γενο-
μένων τών νεοττών ό άρρην έμπτύει αύτοις,
ώς μή βασκανθώσι. τίκτει δέ φα δύο, ών το μέν
πρώτον άρρεν ποιεί, τό δέ δεύτερον θήλυ. τίκ-
τουσι δέ πάσαν ώραν του έτους- διό δή καί
δεκάκις τοΰ ένιαυτοϋ τιθέασιν, έν Αίγύπτψ δέ
δωδεκάκις. τεκοϋσα γάρ τή έχομένη ήμέρςι
συλλαμβάνει.' ετι έν τφ αύτφ φησιν Άριστο-
τέλης άτι περιστερά ετερον (καί πελειάς),
πελειάς δ' ελαττον, καί ότι ή πελειάς τιθασόν
γίνεται περιστερά δέ καί μέλαν και μικρόν καί
έρυθρόπουν καί τραχύπουν διό ούδείς τρέφει,
ίδιον δέ λέγει τής περιστεράς τό κυνειν αύτάς
όταν μέλλωσιν άναβαίνειν ή ούκ άνέχεσθαι τάς
θηλείας. 'ό δέ πρεσβύτερος, φησί, καί προανα-
βαίνει καί μή κύσας· οί δέ νεώτεροι αίεί τούτο
ποιήσαντες όχεύουσιν. καί αί θήλειαι δ' άλλή-
λας άναβαίνουσιν, οταν άρρην μή παρη, κυνή-
σασαι- καί ούδέν προιέμεναι εις άλλήλας τίκ-
τουσιν φά, έξ ών ού γίνεται νεοττός'. οί δέ
Δωριείς τήν πελειάδα άντί περιστεράς τιθέα-
σιν, ώς Σώφρων έν γυναικείοις. Καλλίμαχος δ'
έν τφ Περί όρνέων ώς διαφοράς έκτίθεται
32 add. G.
441
φάσσαν, πυραλλίδα, περιστεράν, τρυγόνα, ό δέ
Μύνδιος 'Αλέξανδρος ού πίνειν φησί τήν
φάσσαν άνακύπτουσαν ώς τήν τρυγόνα καί
τοΰ χειμώνος μή φθέγγεσθαι, εί μή εύδίας
5 γενομένης.
265
Athen. 3 9 4 Ε - 3 9 5 Α
10 Χάρων δ' ό Λαμψακηνός έν τοις Περσικοίς
περί Μαρδονίου ίστορών καί τοϋ διαφθαρέντος
στρατού Περσικού περί τόν Άθω γράφει καί
ταύτα- 'καί λευκαί περίστεροι τότε πρώτον εις
Έλληνας έφάνησαν, πρότερον ού γιγνόμε-
15 ναι.' ó δ' 'Αριστοτέλης φησίν ώς αί περίστεροι
γινομένων τών νεοττών τής άλμυριζούσης γής
διαμασησάμεναι έμπτύουσιν αύτοίς διοιγνύσαι
τό στόμα, δια τούτου παρασκευάζουσαι αύτούς
προς τήν τροφή ν. τής δέ Σικελίας έν Έρυκι
20 καιρός τις έστίν, öv καλούσιν Άναγωγάς, έν φ
φασι τήν θεόν εις Λιβύην άνάγεσθαι. τότ' ούν
αί περί τόν τόπον περιστεραί άφανεις γίνονται
ώς δή τή θεφ συναποδημοϋσαι. καί μεθ' ήμέ-
ρας έννέα έν τοις λεγομένοις Καταγωγίοις μιάς
" προπετασθείσης έκ τοΰ πελάγους περιστεράς
καί εις τόν νεών είσπτάσης παραγίνονται καί αί
λοιπαί. όσοι ούν τότε περιουσίας εύ ήκουσι
τών περιοίκων εύωχούνται, οί δέ λοιποί κρο-
ταλίζουσιν μετά χαράς, όζει τε πάς ó τόπος
30 τότε βούτυρον, φ δή τεκμηρίψ χρώνται τής
θείας έπανόδου.
266
35 Athen. 3 9 7 Α - Β
Ταώς- ότι σπάνιος ούτος ó όρνις δηλοί 'Αντι-
φάνης έν Στρατιώτη ή Τύχωνι λέγων ούτως-
τών ταών μέν ώς άπαξ τις ζεύγος ήγαγεν
μόνον,
«
σπάνιον öv τό χρήμα- πλείους δ'είσί νύν τών
όρτύγων.
καί Εϋβουλος έν Φοίνικι. καί γάρ ό ταώς δια τό
σπάνιον θαυμάζεται, 'ό ταώς, φησίν 'Αριστο-
« τέλης, σχιδανόπους έστί καί ποιολόγος καί τίκ-
τει τριέτης γενόμενος, έν οίς χρόνοις καί τήν
ποικιλίαν τών πτερών λαμβάνει, έπψάζει δ'
442 Περί ζ φ ω ν (Athen., Aristophanes)
ήμέρας προς λ'. τίκτει τε άπαξ τοϋ έτους φα
δώδεκα - ταύτα δέ ούκ είς άπαξ, άλλα παρ'
ήμέρας δύο - αί δε πρωτοτόκοι όκτώ. τίκτει δέ
και ύπηνέμια, ώς ή άλεκτορίς, ού πλείω δέ των
δύο. έκλέπει δέ καί έπψάζει καθάπερ ή άλεκ-
τορίς.'
267
Athen. 398 EF
Νομίζων δέ καί παρά τφ πολυμαθεστάτψ
Άριστοτέλει μνήμης ήξιώσθαι το ζφον (seil, ό
τέτραξ) έν τη πολυταλάντψ πραγματείςι
(όκτακόσια γαρ είληφέναι τάλαντα παρ' 'Αλε-
ξάνδρου τον Σταγιρίτην λόγος εχει είς τήν
Περί των ζφων ίστορίαν) ώς ούδέν εύρον περί
αύτοϋ λεγόμενον, εχαιρον εχων έχεγγυώτατον
μάρτυρα τον χαρίεντα 'Αριστοφάνη.' άμα δέ
ταύτα λέγοντος αύτοϋ είσηλθέ τις φέρων έν τφ
ταλάρψ τον τέτρακα. ήν δέ τό μέν μέγεθος
ύπέρ άλεκτρυόνα τον μέγιστον, τό δέ είδος
πορφυρίωνι παραπλήσιος· και άπό των ώτων
εκατέρωθεν είχε κρεμάμενα ώσπερ οί άλεκ-
τρυόνες τά κάλλαια- βαρεία δ' ήν ή φωνή.
268
Athen. 489EF
Ύποθέμενος συν κατηστερισμένον τό του
Νέστορος ποτήριον μεταβαίνει (seil, 'ο Άρατος)
καί έπΐ τά κράτιστα των άπλανών άστέρων, οις
δή τεκμαίρονται τά περί τήν ζωήν οί άνθρωποι -
λέγω δέ τάς πελειάδας. όταν γαρ ε'ίπη-
δύο δέ πελειάδες άμφίς έκαστον
χρύσειαι νεμέθοντο,
πελειάδας ού σημαίνει τάς όρνιθας, άς τίνες
ύπονοούσι περιστεράς είναι, άμαρτάνοντες.
ετερον γαρ ειναί φησιν 'Αριστοτέλης πελειάδα
καί ετερον περιστεράν. πελειάδας δ' ό ποιητής
καλεί νϋν τάς Πλειάδας, προς άς σπόρος τε καί
άμητός καί των καρπών, άρχή γενέσεως, καθά
φησι καί Ησίοδος -
Πληιάδων Άτλαιγενέων έπιτελλομενάων
άρχεσθ' άμήτοιο, άρότοιο δέ δυσομενάων.
269
Aristophanis Historiae Animalium epitome ed. Sp. P. Lambros
CAG Suppl. Aristot. I. 1, 1885
' Α ρ ι σ τ ο φ ά ν ο υ ς τ ώ ν ' Α ρ ι σ τ ο τ έ λ ο υ ς Περί
ζφων έπιτομή, ύ π ο τ ε θ έ ν τ ω ν έκάστψ ζφψ
καί τ ώ ν Α ί λ ι α ν φ καί Τ ι μ ο θ έ ψ καί έ τ έ ρ ο ι ς
τισΐ π ε ρ ί α ύ τ ώ ν ε ί ρ η μ έ ν ω ν .
Pars prima I, 1—II, 39
10
<A>
(1) Ταϋτά έστιν έν τή νϋν γραφομένη ύφ'
ήμών συντάξει α δεήσει σε έπιγνώναι, τίνα
λέγει ό 'Αριστοτέλης έν τη Περί ζφων πραγ-
15
ματείςι σελάχια ζφα καί τίνα μαλάκια, ομοίως
δέ καί τίνα μαλακόστρακά κατονομάζει καί τίνα
οστρακόδερμα, ποίά τε λέγει τών ζφων καρ-
χαρόδοντα και τίνα χαυλιόδοντα καί άμφό-
δοντα καί συνόδοντα, ποίά τε έντομα πέφυκε
20 »
και τινα εστίν αμφίβια και λεπιδωτα και φολι-
δωτά, καί ποία μώνυχα καί διχηλά και πολυσχι-
δή καί στεγανόποδα καί πλωτά καί πτερωτά καί
γαμψφνυχα καί όλόσφυρα - τοιαύτης γάρ της
ύποτυπώσεως γινομένης εύεπίγνωστος μάλ-
25
λον καί ή τών κατά μέρος γένηταί σοι ιστορία.
(2) Σελάχια μέν ούν λέγεται όσα λεπίδας
ούκ εχει τών ίχθυδίων, οίον μύραινα γόγγρος
νάρκη τρυγών βοϋς γαλέος καί τά μείζονα δέ
τούτων και κητώδη λεγόμενα, καθάπερ δελφίς
30
φάλαινα φώκη. τούτοις δέ μόνοις συμβέβηκε
τών ένύδρων ζψοτοκεϊν. (3) μαλάκια δέ εϊρη-
ται όσα τών ένύδρων όοτέα ούκ εχει, καθάπερ
πολύπους σηπία τεϋθος τευθίς άκαλήφη καί εϊ
τι άλλο τοιούτον, ταύτα δέ και άναιμα καί άσπ-
35
λαγχνα συμβέβηκεν ύπάρχειν. (4) μαλακό-
στρακα δέ προσαγορεύεται τά τε τών άστακών
καί καρίδων, ετι δέ καί καρκίνων καί παγούρων
καί τών όμοιων εϊδη - ταϋτα δέ καί έκδύεσθαι
τών ένύδρων μόνα λέγεται τό γήρας. (5)
40
οστρακόδερμα δέ κατωνόμασται τά τε τών
όστρέων καί πορφυρών καί κηρύκων καί στρόμ-
βων καί έχίνων γένη. ταϋτα δέ λέγεται μήτε
άρσενα μήτε θήλεα ύπάρχειν. (6) καρχαρό-
45
34 ασπλαγχνα scr. Lamb. coll. Ael. h. a. 11. 37 et Ar. Frg.
191: εϋσπλαγχνα Ρ
 Περί ζφων (Aristophanes)
δοντα δέ εστίν όσα στρογγύλους καί οξείς καί
έναλλάσσοντας τούς όδόντας εχει, οίον λύκος
λέων κύων πάρδαλις καί τά άλλα- ετι δέ καί το
των Ιχθύων πάν γένος καρχαρόδουν. ταύτα δέ
σαρκοφάγα συμβέβηκεν είναι. (7) άμφό-
δοντα δέ έστιν άνθρωπος ϊππος ονος έλέφας
καί πάντα οσα ούκ ένηλλαγμένους τούς όδόν-
τας εχει. τούτοις δέ συμβέβηκε πιμελήν άλλ'
ού στέαρ εχειν. (8) συνόδοντα δέ έστι βούς
πρόβατον αϊξ, καί εϊ τι συμβέβηκε στέαρ εχειν
άλλ' ού πιμελήν φ δέ διαφέρει πιμελή στέα-
τος έν τοις έξης άπαγγελώ. (9) χαυλιόδοντα
δέ έστι τά ύποφαίνοντα εξω τούς όδόντας, οιον
ύς έλέφας άσπάλαξ καί εϊ τι άλλο. (10) έντο-
μα δέ καλείται όσα των ζφων έντομήν μεταξύ
έαυτών κέκτηται, καθάπερ ö τε σφήξ καί
μύρμηξ μέλιττα καί εϊ τι άλλο. ταύτα δέ τά ζφα
λέγεται μήτε άναπνεΐν μήτε πνεύμονα εχειν.
(11) 'Αμφίβια δέ νενόμισται οσα τών ζφων
καί έν τφ ύγρφ καί έπί τής χέρσου βιοί, καθάπερ
ίππος ποτάμιος καί ενυδρις και ό κροκόδειλος,
δύναται δέ καί ό άνθρωπος άμφίβιος λέγεσθαι -
είσί γαρ οϊ άμα καί έν τφ ύγρφ καί έν τή ξηρςί
διαιτώνται, καθάπερ έν ΑΙγύπτψ και άλλη πολ-
λαχή. (12) λεπιδωτά δέ εϊρηται πάντα τά τών
Ιχθύων γένη εξω τών σελαχίων. (13) φολι-
δψτά δέ έστιν ö τε σαύρος καί ή σαλαμάνδρα
και ή χελώνη και ό κροκόδειλος καί (τό) τών
οφεων πάν γένος, ταύτα δέ λέγεται κατά τινας
καιρούς τό γήρας έκδύεσθαι - ό δέ κροκόδειλος
φωλεύει μέν τούς χειμεριωτάτους μήνας τέσ-
σαρας κατά γής κρυπτόμενος, τό δέ γήρας ούκ
έκδύεται, καθάπερ ούδέ ή χελώνη. (14) μώ-
νυχα δέ έστιν ϊππος καί όνος όρεύς καί εϊ τι
άλλο- τούτους δέ συμβέβηκς [μή νεϊν] καί
λοφούρους κεκλήσθαι. (15) διχηλός δέ έστι
κάμηλος ελαφος σύς βοϋς δόρκων καί εϊ τι
άλλο- οις καί συμβέβηκεν έν τοις όπισθίοις
ποσίν άστραγύλους εχειν. (16) πολυσχιδή
δέ ö τε άνθρωπος κύων λέων μϋς καί εϊ τι άλλο-
οις καί συμβέβηκε πολυτοκεϊν. (17) στεγα-
νόποδα δέ λέγεται άμα καί πλατυώνυχα κύκ-
28 τό add. Rose: om. Ρ 31 τούς χειμεριωτάτους μήνας
τέσσαρας scr. Lamb. coll. Ar. h. a. 599 a 32: τάς χειμερινός
ταύτας ήμέρας τεσσαράκοντα Ρ: τάς χειμερινωτάτας ή-
μέρας τεσσαράκοντα scripsit Rose 35 seel. Lamb.
443
νος χήν πελεκάν καί τό τών νηττών πάν γένος-
οις καί συμβέβηκε φιλύδροις είναι. (18) δερ-
μόπτερος δέ. ή νυκτερίς, ή τις μόνη τών
πτητικών ζψοτοκεϊ και γάλα εχει έν τοϊς μαστοϊς
s καί θηλάζει εύθέως τό γεννώμενον. (19) κο-
λεόπτερος δέ καλείται ö τε κάνθαρος καί ή
μηλολόνθη καί εϊ τινα άλλα. (20) πτιλωτά δέ
κατωνόμασται μέλιττα σφήξ τέττιξ καί τό τών
άκρίδων καί μυιών καί άττελάβων γένος, ταύτα
ίο δέ καί άναιμα συμβέβηκεν είναι. (21) πτε-
ρωτά δέ άλεκτρυών και τά άλλα δέ τά γινωσκό-
μενα πάσι. (22) γαμψώνυχα δέ εϊρηται οσα
τών πτερωτών τήν έπιρρυγχίδα γεγάμψωκεν
ύπό τήν γένυν, οιός έστιν ö τε άετός καί ό
is ίέραξ καί κέγχρη άλλα τε τά μή πίνοντα.
(23) Τών δέ πτερωτών όρνίθων ά μέν έστιν
εϊδη νυκτερινά ä δέ ήμερινά, καί ä μέν θαλάσ-
σια ά δέ ποτάμια ά δέ χερσαία, ήμερινά μέν
ούν έστι τά πάσι φαινόμενα καθ' ήμέραν, νυκ-
20 τερινά δέ γλαύξ έλεος βύας νυκτικόραξ αίγω-
λιός σκώψ, θαλάσσια δέ άλκυών κήρυλος
αϊθυια λάρος χαραδριός καταρράκτης κέπφος
κίγκλος. ύπέρ δέ τού βίου τούτων καί τής
μορφής καί καθόλου τών άλλων όρνίθων έν τφ
25 τετάρτψ δηλώσω. (24) ποτάμιοι δέ είσι τών
όρνίθων άμα καί λιμναίοι πελεκάν καταρράκ-
της χήν άγριος ίωνίς φαλαρίς κύκνος καί άλλα.
χερσαία δέ είσι πέρδιξ άτταγήν καί τό τών
περιστερών γένος καί άλλα μυρία.
30 (25) Καθόλου δέ τών ζφων ά μέν έστι πρςία
δια παντός, ώς πρόβατον καί βούς, τά δέ
θυμοειδή καί άμαθή, καθάπερ ύς, τά δέ δειλά
καί άφρονα, ώς ελαφος, τά δέ έπίβουλα καί
άνελεύθερα, ώς τό τών οφεων γένος, τά δέ
35 έλευθέρια καί γενναία, ώς λέων, τά δέ έπίβου-
λα καί έπιθετικά, ώς λύκος, τά δέ φρόνιμα καί
κακούργο, ώς άλώπηξ, τά δέ συνανθρωπευό-
μενα καί άσπαστικά, ώς κύων, τά δέ φθονερά
και φιλόκαλα, ώς ταώς. καί τά μέν συναγε-
40 λαστικά και φιλάλληλα, ώς γέρανοι, τά δέ
μονήρη και έχθρά, ώς ίκτϊνες καί τά άλλα, τά
δέ συναγελαστικά άμα και μονήρη, ώς άνθρω-
ποι. (26) ετι δέ τών ζφων τά μέν έστι πολι-
1 νηττών ser. Lamb, νηκτών Ρ 20.21 αίγωλιός σκώψ
Rose coll. Ar. h. a. 592 b 11 : έπηλιός κώψ Ρ 21 κήρυλος
scr. Lamb. coll. Ar. h. a. 593 b 12: κήρυκες Ρ
444 Περί ζφων (Aristophanes)
τικά, ώς μέλιττα καί μύρμηξ, τά δέ επιδημητικά,
ώς γέρανος καί άλλα, τά δε οίκητικά, ώς άσπά-
λαξ, τά δέ άοικα, ώς το των άκρίδων γένος,
ετι δέ καί των ζφων α μέν άεί ήμερα, ώς άνθ-
ρωπος και όρεύς, ä δέ άεί άγρια, ώς πάρδαλις
καί λύκος, ä δέ έξημερούμενα, ώς έλέφας καί
ετερα πλείονα.
(27) 'Αλλά τά μέν της διαιρέσεως έπί τοσού-
τον. έπεί δέ δύο πράξεις τοις ζφοις, ή μέν περί
τήν εύπορίαν της τροφής, ή δέ περί τήν κύησιν
καί εκτεξιν αύτών, άναγκαιον τά περί τήν
κύησιν αύτών πρότερον έπιδραμεϊν, έπειδή καί
περί τής γενέσεως αύτών τον πλείστον ύπεσ-
χόμην λόγον ποιήσασθαι.
(28) Είσΐν ούν καιροί έκάστοις τών ζφων
ώρισμένοι πρός τε τήν όχείαν καί τήν κύησιν.
ών τά μέν πτητικά πάντα έν τφ εαρι ποιείται
τον συνδυασμόν και νοτίοις μάλλον τίκτει
ήπερ βορείοις, μόνη δέ άλκυών περί τάς χει-
μερινός (τροπάς) τον συνδυασμόν καί εκτεξιν
ποιείται· διό καί αί χειμεριώταται τών ώρών
άλκυονίδες λέγονται, τίκτουσι δέ οί μέν θαλάσ-
σιοι τών ορνίθων ύπόχλωρα τά φά, τά δέ περισ-
τεροειδή πάντα λευκά, ή δέ κέγχρη μόνη
φοινικά, αί δέ μελεαγρίδες άστερωτά. (29)
καί τά μέν γαμψώνυχα καί σαρκοφάγα άπαξ
τίκτει τον όλον βίον, μόνη δέ ή χελιδών ούσα
τών σαρκοφάγων δις τίκτει. (30) ό δέ γύψ
νεοττεύει μέν έν πέτραις, τίκτει δέ δύο. (31)
ò δέ άετός τρία μέν τίκτει, δύο δέ έκλέπει, εν
δέ ψύχει, καθάπερ Μουσαίος έν τοις ιδίοις
επεσί φησιν ούτως·
ος τρία μέν τίκτει, δύο δ' έκλέπει, εν δ'
άλεγίζει
άκριβέστερον δέ περί αύτοϋ έν τφ τρίτψ δια-
σαφήσω. (32) οί δέ πέρδικες τίκτουσι δύο,
ειτά ποιήσαντες δύο σηκούς ö τε άρρην καί ή
θήλεια έκαστος έφ' ενός κάθηται. (33) ό δέ
ταώς τίκτει μέν άπαξ τοϋ έτους, τίκτει δέ φά
δώδεκα, ταϋτα δέ ούκ εις άπαξ άλλά παρ' ήμέ-
6 έλέφας Rose coll. Ar. h. a. 488 a 28: έλαφος Ρ 17 êapi
Rose: άέρι Ρ 20 τροπάς add. Lamb. coll. Ar. h. a.
542 b 4 30 έκλέπει Rose coll. Ar. h. a. 563 a 19: έκλοπεί
Ρ 31 ψύχει vix sanum. Ëv δ" έμψυχο ν vel ëv δ' έκτρύχει
coniecit Sauppe. sententiae convenit έκτρέφει sec. Lamb.
33 δ' έκλέπει Rose: δέ έκλεπεί Ρ 38 έφ' Rose: ύφ' Ρ
ραν αί δέ πρωτοτόκοι τίκτουσιν οκτώ. τίκτουσι
δέ καί ύπηνέμια, καθάπερ καί αί άλεκτορίδες.
ύποτίθεται δέ και άλεκτορίδι, ού πλείω (δέ)
δύο, τών του ταώ. άλλ' ύπέρ μέν τών φοτο-
5 κούντων τίς ό βίος καί ό τόκος αύτών έν τφ
τρίτψ μοι δηλωθήσεται.
(34) Τών δέ έντόμων τά πλείστα μετοπώρου
ποιείται τήν όχείαν καί τον τόκον.
(35) ΔιαπορεΙ δέ 'Αριστοτέλης περί τοϋ
ίο τόκου τό όλον κα'ι περί τής γενέσεως τών με-
λισσών καί πότερον άρρεν έστίν ή μέλισσα, ό
δέ κηφήν θήλυς ή τό έναλλάξ· διαπορεί δέ καί
εί έξ άλλήλων ή γένεσις ή μεταφέρει εξωθεν
γόνον ή εκ τίνων έτερογενών ή τούτων γέ-
ΐ5 νεσις- ού γαρ ώφθη, φησίν, όχεύοντα. άπίθα-
νον ούν φησι τό μεταφέρειν άλλοθεν, ώς τισιν
ήρεσεν, αύτάς γόνον (καθάπερ και Βρύσωνι
τφ σοφιστή)· εί γάρ μή τίκτουσαι μεταφέρου-
σιν, εδει κάκεΐ γίνεσθαι μέλισσας αύτών μή
20 μεταφερουσών. είσί δέ οί μέν κηφήνες άκεν-
τροι, αί δέ μέλισσαι κέντρον εχουσι· άλογον δέ
τό προς τήν άλκήν τό θήλυ εχειν άλλ' ού τό
άρρεν, πάλιν δέ ούκ εϋλογον τάς μέν μέλισσας
άρρενας είναι, τούς δέ κηφήνας θηλείας - ού-
25 δέν γάρ τών άρρένων διαπονειται περί τά
τέκνα οΰτως, αί δέ μέλισσαι όσα αί θήλειαι περί
τά εκγονα ποιούσι θεωρούνται πράττουσαι.
(36) Ό μέν (ούν) λείπεται ζητείν ύπέρ τού-
του καί λέγειν, πώς ένδεχόμενον αύτούς άνευ
30 όχείας καί συνδυασμού γίνεσθαι, καθάπερ αί
άσκαρίδες μέν καί κάνθαροι καί μηλολόνθαι έκ
τής κόπρου, οί δέ κώνωπες έκ τής ιλύος τοϋ
οξους, έκ δέ τής δρόσου τής έπί τά φύλλα
τής κράμβης πιπτούσης αί λεγόμενοι κραμ-
35 βίδες καί κάμπαι, έκ δέ τοϋ κηρού οί κηροδύται
λεγόμενοι, έκ δέ τής άγρώστεως οί κρότωνες,
έκ δέ τών έρίων οί σήτες, έκ δέ τών καμπών
3 ύποτίθεται Rose coll. Ar. h. a. 564 b 37: άποτίθεται
Ρ δέ (post πλείω) add. Sauppe 15 φησίν, όχεύοντα
ser. Lamb. coll. Ar. gen. an. 759 b 21: φησί, γονεύοντα
P. 17 αϋτάς γόνον ser. Sauppe coll. Ar. gen. an. 759 a 24
αύτά συνόντα Ρ καί Βρύσωνι τφ σοφιστή Rose καί
ηρσι τφ σοφιστή Ρ coli. Ar. h. a. 563 a 7; ex Aristotele petitum,
sed maie collocatum esse videtur 19 αύτών μή μετα-
φερουσών ser. Lamb, αύτών ή μεταφέρουσιν Ρ 24 τούς
δέ scr. Lamb. coll. Ar. gen. an. 759 b 1: τάς δέ Ρ 28 add.
Lamb.
 Περί ζφων (Aristophanes)
τών έν τοις έρεβίνθοις κατά (μετα)σχημα-
τισμόν αί λεγόμενοι ψυχαί καί τά λεγόμενα
πηνία καί ϋπερα καί αί πυγολαμπίδες γίνονται,
έκ δε τών πυγολαμπίδων οί βόστρυχοι καλού-
μενοι, έκ δέ τοϋ ξυλοφθόρου λεγομένου σκώλη-
κος χρυοαλίς, έκ δέ τών έν τοις άπίοις καί σύ-
κοις καμπών αί κανθαρίδες. έκ δέ τών μεγάλων
σκωλήκων τών κατά γήν κεκρυμμένων κάμπη
τις γίνεται, έκ δέ ταύτης έκδύεται ή λεγομένη
βομβυλίς, μετασχηματιζομένη δέ αΰτη γίνεται
ó λεγόμενος νεκύδαλος σκώληξ, έξ ού άναπη-
νιζόμεναι αί γυναίκες τα βομβύκινα έπιβόλαια
ύφαίνουσιν. έκ δέ τών έν τοις ξύλοις καταδεδυ-
κότων σκωλήκων οί λεγόμενοι καράμβιοι γί-
νονται, έκ δέ τών σίμβλων πρασοκουρίδες, έκ
δέ τών άσκαρίδων αί λεγόμενοι έμπίδες. έκ δέ
τών συκίνων έρινεών γίνεται σκωλήκια, ειτα έκ
τούτων έξίασιν οί καλούμενοι φήνες, οϊ είσδυό-
μενοι εις τά τών συκών έρινά ποιοϋσι μή άπο-
πίπτειν αύτά. διό καί οί γεωργοί περιάπτουσι
τα έρινά ταΐς συκαϊς, καί έγγύς τών συκών
έρινεούς φυτεύουσι. (37) γίνεται δέ, φησίν
ó 'Αριστοτέλης, καί έν πυρί καί έν χιόνι ζφα
μικρά καί δυσκίνητα τά λεγόμενα πυριγενή.
πάντα δέ τά κατηριθμημένα ζφα άναιμα συμ-
βέβηκεν είναι καί τελευτάν έλαίου αύτοίς έπι-
σταζομένου, καθάπερ καί τά έντομα πάντα,
όθεν αί μέλισσαι τούς τφ μύρψ χρωμένους καί
είσιόντας (εις . . . ) τύπτουσαι άποδιωθοϋνται
ώς πολεμίου τοϋ λίπους οντος- διό δή άλιπείς
πειρώνται προσάγειν αύταΐς, έν ΑΙγύπτψ δέ καί
έξυρημένοι τάς κεφαλάς, ϊνα μηδεμία ίκμασία
λίπους λείπηται.
(38) Τών δέ ιχθύων οί πλείστοι έν μηνί
Μουνιχιώνι ή Θαργηλιώνι, τουτέστι τφ εαρι,
ποιούνται τήν όχείαν καί τον τόκον, μάλιστα δέ
έκτοπίζοντες εις τον Πόντον δια τό πλείστας
εχειν κοίτας καί θαλάμας [είναι] καί δια τό μή
ύπάρχειν έν τοις τόποις έκείνοις τό άδικήσον
αύτών τά σκυμνία θηρίον· πάρεξ γαρ δελφίνος
καί τούτου μικρού καί άσθενοϋς οϋθ' εν
1 add. Lamb. 5 ξυλοφθόρου Rose coll. Ar. h. a. 557 b 13:
ξυλοφόρου Ρ 7 καμπών ser. Lamb. coll. Ar. h. a. 552 b 1
καρπών Ρ 14 καράμβιοι ser. Lamb. coll. Ar. h. a. 551 b 17
κράμβοι Ρ 15 σίμβλων Rose coll. Ar. h. a. 551 b 20 (ν. 1.)
συμβόλων Ρ 29 lac. ind. G.
445
ύπάρχει θηρίον έν τοις τόποις (έκείνοις). ούδέ
μην τά μάλιστα δοκοϋντα άδικεϊν τά μικρότατα
τών ιχθύων ούδέ ταύτα γίνεται έκεΐ, οίον πώλυ-
πες πάγουροι άστακοί και τά ομοια. καί δια
5 ταϋτα ούν καί διά τήν άλέαν ó τόκος καί ó έκτο-
πισμός τοις πλείστοις έκεΐ. (39) όχεύει δέ καί
όχεύεται καί κύει καί τίκτει ή τε σηπία καί ó
πώλυψ καί ή τευθίς πάσαν ώραν καθάπερ
άνθρωπος, καί ή μέν σηπία καί ή τευθίς τίκτει
ίο μύρτοις όμοια τά φά, ό δέ πώλυψ τοις της
λεύκης άνθεσι παρόμοιον τον βότρυν έκτίκ-
τει. (40) τίκτουσι δέ οί πολλοί τών ιχθύων
άπαξ τοϋ ένιαυτοϋ, ώς θύννος πηλαμύς κεστ-
ρεύς, λάβραξ δέ δις τοϋ έτους, τρίγλη δέ τρίς,
is οθεν καί τοϋνομα κέκτηται, σκορπίος δέ τετρά-
κις τοϋ έτους, ó δέ λεγόμενος κυπρίνος πεν-
τάκις. (41) τών δέ λεγομένων σελαχωδών
ιχθύων καί σκυμνοτοκούντων ή ρίνη μέν καί ó
λείος γαλέος δις τοϋ έτους τίκτουσι καί μάλι-
20 στα τφ μετοπώρψ, ή δέ νάρκη καί αύτή μέν δις
(μάλιστα δέ)τφ φθινοπώρψ. (42) φηθήσεται
δέ καί περί τούτων κατά προγραφήν έν τφ
τρίτω, διόπερ ούκ έξειργαστέον έν τούτψ.
(43) Τών δέ όστρακοδέρμων ούδέν οϋτε
25 όχεύει οϋτε όχεύεται, ώς προειπον, άλλ' αί
μέν πορφύραι άφιάσί τι έξ αύτών εις γήν,
έξ ού καί τής γής τά πορφύρια γίνεται - τά δ'
αύτά καί τα άλλα όστρακόδερμα πλείστα. (44)
είσί δέ τών πορφυρών αί μέν μεγάλαι έν τοις
30 κόλποις αί τό άνθος μέλαν εχουσαι, αί δέ
έν τοις αίγιαλοις γινόμενοι μικραί, αϊ τό άνθος
έρυθρόν εχουσι- καί αί μέν προσβόρειοι αύτών
μέλαιναί είσιν, αί δέ νότιοι έρυθραί, καί πλέον
μέν εχουσι τό άνθος αί μικροί καί νέαι, ελαττον
35 δέ αί μεγάλαι καί παλαιαί. πάσαι δέ εχουσι
τό άνθος άνω προς τφ τραχήλψ καί άποθνή-
σκουσαι άνεμοϋσι τοϋτο· διό καί σπουδάζουσιν
αύτάς οί πορφυροβάφοι ζώσας κόπτειν πριν ή
έμέσαι τό άνθος, καί άποτίθενται εις κεράμια.
40 άλίσκονται δέ αί πορφύραι έαρος, ύπό κύνα δέ
ού δύνανται, ζή δέ ή πορφύρα ετη εξ, δήλον
1 add. G. 12 Ιχθύων: ser. Lamb. Ιχθυδίων Ρ 21
dubitanter suppl. Lamb. 22 κατά προγραφήν Sauppe ex
κατ' άπογραφήν Ρ
446 Περί ζφων (Aristophanes)
δέ τούτο γίνεται τή περί το όστρακον ελικι-
κατά γαρ εκαστον ένιαυτόν μίαν έλικα προσ-
κτάται μέχρι των έξ. (45) τά δέ λεγόμενα
λιμνόστρεα έν τφ βορβόρψ γίνεται, αί δέ πε-
λωρίδες έν τη άμμψ, οωλήν δέ καί τα όμοια
έν τοις λίθοις· περί δέ τάς σήραγγας των πε-
τρών τα τήθεα και αί βάλανοι καί αί νήρεις, οί
δέ σπόγγοι περί τάς των πετρών κοιλότητας,
έχει δέ ό σπόγγος πινοφύλακα μεθ' έαυτοϋ
ομοιον άράχνη, ος αύτφ σημαίνει τά ίχθύδια
θηρεύειν τά είσιόντα εις τάς κοιλότητας.
(46) Κύει δέ τά έμφανή τών ζφων άεί τούς
ϊσους χρόνους, άλλοι δέ άλλοις έστώτές εί-
σιν. (47) ή μέν ούν γυνή ενα χρόνον έστώτα
ούκ έχει της κυήσεως καθάπερ τά άλλα ζφα,
άλλα και έπτά μήνας κυήσασα τίκτει καί έννέα,
είσΐ δέ αϊ καί (τοϋ) δεκάτου και τοϋ ένδεκάτου
ήδη προσέλαβον. (48) κύων κύει μέν τέσ-
σαρας μήνας, τφ δέ πέμπτψ τίκτει, τίκτει δέ τά
πλείστα είκοσι, κύει δέ καί λύκος ομοίως.
(49) ή δέ ϊππος κύει μέν μήνας ένδεκα, τφ δέ
δωδεκάτψ τίκτει- ή δέ ονος μήνας δέκα, τφ δέ
ένδεκάτψ τίκτει- ή δέ κάμηλος μήνας δέκα- ή
δέ έλαφος οκτώ- ή δέ άρκτος ήμέρας τριά-
κοντα τάς πάσας. (50) ή δέ λέαινα κύει καί ή
μΰς καί ή πανθήρ καί ή πάρδαλις καί αίλουρος
καί ίχνεύμων οσονπερ οί κύνες χρόνον, λέγω
δέ τον τετραμηνιαϊον. (51) ή δέ δασύπους
τίκτει κατά μήνα. (52) το δέ πρόβατον κύει
μήνας πέντε, ώσαύτως καί ή αϊξ- ή δέ βοΰς
μήνας έννέα, τφ δέ δεκάτψ τίκτει- ó δέ έλέφας
έτη δύο, οί δέ λέγουσι δέκα καί όκτώ μήνας, τφ
δέ έννεακαιδεκάτψ τίκτει. (53) φηθήσεται δέ
και περί τής έκτέξεως αύτών καί έκτροφής και
τής ποσότητος τών γεννωμένων και τό όλον
του βίου αύτών έπ' άκριβείας κατά προγραφήν
έν τφ δευτέρψ έπιγραφησομένψ δέ περί τών
ζψοτοκούντων, νυν δέ ύπομνήσεως χάριν έπι-
τετροχάσθω.
(54) 'Επειδή δέ άρχή πάσης γενέσεως έναί-
μου τό σπέρμα, τί δέ έστι καί ποιον κατά την
ούσίαν καί πόθεν ζητείται, άκόλουθον άν εϊη
τοις προειρημένοις καί περί τούτου ειπείν.
4 λιμνόστρεα Rose coll. Ar. h. a. 547 b 11: λιμόστρεα
Ρ 12.13 άεί τούς ίσους ser. Lamb.: αύτούς ίσους Ρ
(55) ΈναπορεΙ ó 'Αριστοτέλης κατά μέν
πρώτον περί τής ούσίας αύτοϋ. πώς γάρ, φησίν,
έξερχόμενον έκ του ζφου παχύ καί λευκόν
έστιν, έπιμένον δέ καί ψυχόμενον εις ϋδωρ
5 άναλύεται; άτοπον δέ έστιν ϋδωρ αύτό λέγειν -
ού γάρ παχύνεται ύπό θέρμης ϋδωρ, τό δέ
σπέρμα παχύ τι καί λευκόν χρήμα φαίνεται
ύπάρχον. άλλ' εί έλέγομεν αύτό έκ γεώδους
καί ύδατώδους είναι, έχρήν καί ψυχόμενον αύ-
ιο τό μή έξυδατοΰσθαι, τούναντίον δέ καί πήσ-
σεσθαι, καθάπερ καί τά έκ τής γής καί ϋδατος
όρώμεν τφ χρόνψ ξηραινόμενα. άλλα μήν καί
εί ήν αιμα, ώς τίνες έφασαν τών άρχαίων, πέψει
δέ μεταβεβληκός τήν χροιάν, έδει αύτό τφ
is ψύχει μάλλον πήσσεσθαι, όπερ καί περί πάν
αίμα ψυχόμενον συμβαίνει, μήποτε ούν, φησίν,
έξ ϋδατος καί πνεύματος έστιν, οίος ó άφρός
ó έπί τού ϋδατος γινόμενος; ούτος γάρ γίνεται
παχύτερος καί λευκότερος οσψ άν έλάττους
20 καί άδηλοτέρας έχη τάς πομφόλυγας. τό δ'
αύτό γινόμενον όράται καί περί τό έλαιον τό
άνακοπτόμενον μετά τοϋ ϋδατος· παχύνεται
γάρ άμα καί λευκαίνεται έν τή τοϋ πνεύματος
παρεμβολή - ή γάρ άνακοπή καί ή κίνησις
25 πλείον πνεύμα αύτοίς έγκατακλείει. άμέλει δέ
και αύτό τό έλαιον πνεύμα έχει έν έαυτφ πλεί-
στον, δι* ού καί έπί τοϋ ϋδατος έπιπολάζει
άνακουφιζόμενον ύπό τούτου, οθεν έξ ϋδατος
και πνεύματος λέγοι άν τις τό σπέρμα είναι
30 καθάπερ, ώς προειπον, καί ό άφρός. (56) αί-
τιος δέ γίνεται τής άπηξίας τοϋ σπέρματος ό
ένυπάρχων έν αύτφ άήρ- πάς γάρ άήρ άπηκτος.
έοικε δέ, φησί, τό λεγόμενον ύφ' ήμών μηδέ
τούς άρχαίους λεληθέναι, ώς άφρώδης έστίν
35 (ή) τοϋ σπέρματος φύσις- τήν γάρ δεσπόζου-
σαν τής μίξεως (καί) τοϋ σπέρματος θεόν
Άφροδίτην προσηγόρευσαν ούκ έξ έτέρου άλλ'
έξ άφροϋ. (57) έπιμέμφεται δέ και 'Αριστο-
τέλης Κτησίαν τον Κνίδιον καί Ήρόδοτον τόν
40 ίστοριογράφον, τον μέν Κτησίαν λέγοντα ώς
ψυχόμενον τό τών έλεφάντων σπέρμα σκληρύ-
23 λευκαίνεται scr. Lamb. coll. Ar. gen. an. 735 b 13sq.: λεπ-
τύνεται Ρ 32 άπηκτος Rose coll. Ar. gen. an. 736 a
23. 34.35 άφρώδης έστίν ή Sauppe coll. Ar. gen. an.
736 a 19: ή άφροδίτη έστίΡ 36 add. G. 41 σκληρύ-
νεται Rose: σκηρύνεται Ρ
 Περί ζφων (Aristophanes)
νεται καί γίνεται ομοιον ήλεκτρψ, τον δέ Ήρό-
δοτον λέγοντα [ψεύδεσθαι] μέλαν είναι το των
Αιθιόπων σπέρμα, τούτους δέ έπιμεμφόμενος
τη ίδίςι ύποθέσει προστίθεται, εί γαρ πήσσεται
το των ελεφάντων σπέρμα, ούκέτι άφρώδες· ό
γάρ άφρός άπηκτος- εί δέ μέλαν, ούκέτι έξ
ϋδατος και πνεύματος· ή γαρ τούτων μίξις λευ-
κή. (58) άντιλέγει δέ καί τοις λέγουσι το
σπέρμα σύντηγμα είναι- αλογον γάρ, έπειδή
πάσα σύντηξις των παρά φύσιν, έκ δέ των παρά
φύσιν ζφον ούκ αν γένοιτο, συνάγει ούν το
σπέρμα τήν μέν ούσίαν έξ ϋδατος καί πνεύ-
ματος, τήν δέ γένεσιν είληφέναι έκ περιττώ-
ματος χρησίμης τροφής τής έσχάτης. έσχάτη
δέ ήμιν, φησίν, έστί τροφή το αίμα, ώστε έκ
τής αιματικής τροφής τής έν τφ συνδυασμφ
πεττομένης καί μεταβεβληκυίας τό σπέρμα, διό
καί μεγάλην αύτό εχει δύναμιν.
(59) Έχομένως άπορεί, πότερον άφ' όλου
του σώματος ή καταβολή τούτου ή άπό μέρους,
και άπό τού άρρενος μόνου ή καί άπό τής θη-
λείας, καί τό ολον εί συμβάλλεται τό θήλυ προς
τήν ζψογονίαν ή οϋ. (60) ούχ ολον άφ' ολου
εϋλογον φέρεσθαι. έχρήν γάρ, εϊπερ ήν άφ'
ολου ή φορά, μή άθρόαν τήν ήδονήν παρακο-
λουθεϊν ήμιν, άλλά κατά μέρος ώς καί συνέρ-
ρει· άπό γάρ τίνος πρώτου καί δευτέρου φιλεΐ
φέρεσθαι, ήμιν δέ άδηλον (,φασίν,) γίνεται δια
τήν ταχύτητα, καί ετι, εί οϋτως, φησίν, έκ διε-
στώτων ήμιν μερών ένεχθήσεται ή έκ συνεχών
καί εί μέν έκ διεστώτων ένεχθήσεται, πώς ζήσε-
ται μή συνεχές öv; εί δέ συνεχές εξεισι, ζφον
άν ήν τό φερόμενον μικρόν, ου μή γενομένου
ούκ άν λέγοιμεν άφ' ολου φέρεσθαι τό σπέρ-
μα. (61) χρήται δέ και άλλοις πλείοσι συλ-
λογισμοις. εοικεν ούν, φησίν, οσον έπί τή αίσθή-
σει μάλλον φέρεσθαι [καί] άπό τών περί (τήν)
κεφαλήν τόπων καί γάρ οίπλειστάκις συνουσιά-
σαντες όρώνται, φησί, κοίλους έχοντες τούς
οφθαλμούς, καί οί βουλόμενοι έπιγνώναι, εί
2 del. G. 9 σύντηγμα Rose coll. Ar. gen. an. 724 b 35:
σύμπηγμα Ρ 17 πεττομένης και μεταβεβληκυίας ser.
Lamb. coll. Ar. gen. an. 726 a 5: πεμπομένης καί μεταβε-
βηκυίας Ρ 19 άφ' Rose coll. An. gen. 721 b 9 - 1 0 : ύφ'
Ρ 28 add. G. 29 ταχύτητα Sauppe: Παχύτητα
Ρ 37 del. Sauppe 37 add. G.
447
γόνιμόν έστι τό του άνδρός σπέρμα ή ούχί, χρί-
σαντες τούς όφθαλμούς ύπαλείμματί τινι
συνουσιάζουσι· καί έάν μέν συγχρωθή τό άπο-
κριθέν σπέρμα τφ ύπαλείμματί, γόνιμόν έστιν,
5 εί δέ μή, άγονον, ώς δια τών πόρων τών περί
τούς οφθαλμούς καί άπό τού έγκεφάλου συνεκ-
κρινομένου τού μέλλοντος γόνιμόν ποιήσειν
τό σπέρμα. (62) άλλά μήν ούδ' (άπ') άμφο-
τέρων άρέσκει, λέγω δή τοϋ άνδρός καί τής
ίο γυναικός, φέρεσθαι τό σπέρμα, εί γάρ άπ'
άμφοτέρων και όλων τών σωμάτων ή φορά,
έχρήν δύο γίνεσθαι ζφα, άρρεν καί θήλυ· έξ
έκατέρου γάρ σώματος καί έκ παντός μέρους
πάντα έξίησι. συμβάλλεται ούν, φησί, τό θήλυ
is προς ζψογονίαν ού σπέρματος ποιούμενον
άφεσιν, καθάπερ ό άνήρ, άλλ' ϋλην τινά παρε-
χόμενον τήν τών καταμηνίων ποσήν ύγρασίαν.
εστι δέ καταμήνια άπεπτον περίττωμα· καθά-
περ έν ταις κοιλίαις άπέπτοις ύπαρχούσαις
20 έπακολουθεί διάρροια, οϋτω καί έν ταις φλεψί
ταΐς φερούσαις εις τήν ύστέραν ή τών κατα-
μηνίων γίνεται εκκρισις κατά τήν άπεψίαν· είσί
γάρ αί ύστέραι πέρατα φλεβών.
(63) Έστιν ούν τό μέν τοϋ άρρενος σπέρμα
25 τό οιονεί δημιουργόν καί άρχήν κινήσεως έμ-
ποιοϋν, καθάπερ έπί τής πυτίας όρώμεν τής
συναγούσης τό γάλα- οΰτως γάρ καί τό σπέρμα
πεσόν εις τάς ύστέρας μίγνυται τφ καθαρω-
τάτψ τής θηλείας περιττώματι. ού γάρ πάσα ή
30 αιματική τής θηλείας άπόκρισις προς τό ζψο-
γονήσαι χρήσιμος έστι άλλά τις. κατά τούτο
ούν λέγομεν συμβάλλεσθαι τό θήλυ, ούχ ότι
σπέρμα άφίησιν, άλλά καθ' όσον ϋλης τόπον
έπέχει, καθάπερ χαλκός τφ άνδριαντοπλάσ-
35 τπ. (64) ö δέ προΐεται ή γυνή μετά τής μίξεως
καί ήδονής ύγρόν, ö τίνες σπέρμα ύπέλαβον
είναι, άχρηστόν έστιν ού γάρ έστι σπέρμα άλλ'
ϊδιόν τι ύγρόν συμβεβηκός τοις τόποις. έν δέ
τοις καταμηνίοις αύτοίς έστι, ώς προειπον,
40 άπέπτου σπέρματος φύσις· διόπερ οσαις ού
γίνεται τό ολον τα καταμήνια ή γένομενα έσ-
βέσθη, ούκέτι συλλαμβάνουσιν, άτε τοϋ άρ-
ρενος τήν ϋλην έν γονεύσει μή έχοντος. (65)
ένίαις μέν ούν καί γινομένων τών καταμηνίων
8 add. Rose 33 τόπον ser. Lamb, τρόπον Ρ 38
ύγρόν Rose: ύπιον Ρ
448 Περί ζφων (Aristophanes)
άτεκνία παρακολουθεί, συμβαίνει δέ τούτο
κατά πολλάς αιτίας γίνεσθαι. καί γαρ έάν ή εύ-
νουχώδης καί μικρόν τον τράχηλον έχουσα ού
συλλήψεται, καί έάν [ή] έγκεκλεισμένας καί
έάν κωφάς καί μή έστομωμένας τάς ύστέρας 5
εχπ, καν λίαν κάθυγρος ή' συνεξυγραίνει
(γαρ) τό τοϋ άρρενος σπέρμα- καν λίαν πάλιν
κατάξηρος- άναληφθήσεται γάρ καί άναξηραν-
θήσεται, έάν μή καταβαίνη τό ϊδιον μέτρον.
καί άλλαι δέ πολλαί πηρώσεις άγονίας (αϊτιαι) ίο
καί τοις άρρεσι καί ταΐς θηλείας ύπάρχουσιν,
άλλ' έμοί τα νϋν ούχ ύπέρ τούτων, άλλ' ύπέρ
των κατά φύσιν συλλαμβανουσών εϊρηται.
(66) Έχομένως δ' άπορεί, πότερον τό
συστάν (έν) τη μητρφ σπέρμα καί μιχθέν (τη) ι5
της θηλείας ίκμάδι εύθέως και ψυχήν ποιεί καί
ψυχής μετέχει ή οϋ. καί φησιν ώς άναγκαΐον
αύτής μετέχειν μετέχει δε ού τοΰ νοερού άλλά
μόνον τού θρεπτικού, ζήν γάρ κατ' άρχάς έν τη
μήτρςι τα έμβρυα φυτού βίον έχοντα καί χράσ- 2ο
θαι καθάπερ τά φυτά τη γή. ώς γαρ έκεΐνα ταΐς
φίζαις ελκει έκ τής γής τήν τροφήν, οϋτως καί τό
εμβρυον φίζη χρώμενον τφ όμφαλφ έκ τής
μήτρας τήν όλκήν ποιείται τής τροφής, αύξανό-
μενα δέ τφ χρόνψ τα έμβρυα, οτε δή συμβαίνει 2s
άσάσθαι καί τήν εχουσαν, τότε καί τού νοερού
μέρους τής ψυχής συμβαίνει μετασχείν οτε δή
καί ζφον αν δικαίως λέγοιτο, άλλ' ούκ εμβρυον
ένυπάρχει γαρ έν τφ καταβαλλομένψ σπέρματι
τής ψυχής τινα μόρια, α ποιεί γόνιμον αύτό 3ο
είναι, έάν μή τις πήρωσις αύτφ έπακολου-
θήση. (67) τούτο δε τούνυπάρχον έστί τό
λεγόμενον ζωτικόν θερμόν, ö πύρ μεν ούκ
εστίν· ού γαρ δυνατόν πύρ γεννήσαι τοιούτον
τι ζφον, μάλλον δέ φθείραι. φύσιν δέ τινα ύπο- 3s
λαβείν δει θερμού ένυπάρχειν έν τφ σπέρματι
άναλογούσαν τοις των άστρων καί τοϋ ήλίου
στοιχείοις, έπειδή ή έκείνων θερμότης έν αύτη
έχουσα ζωτικήν τινα δύναμιν οϊα τέ έστι ζψο-
γονεΐν. (68) περί δέ τής αισθητικής τοΰ 4ο
έμβρύου δυνάμεως ( . . . ό δέ νούς) άτι μέν
4 del. Lamb. 7 add. Rose 10 add. Lamb. 15
add. Rose 15 add. Rose 17 ψυχής μετέχει ή οϋ
Sauppe: ψυχή μετέχει voü Ρ 18 αύτής Sauppe: άυτό
Ρ 19 ζήν Rose: ζή Ρ 27 μετασχείν Sauppe: αύτό
έχεIV Ρ 4 1 lac. ind. et add. G.
εξωθεν αύτφ έπεισκρίνεται ομολογεί, τό δέ πώς
καί πότε καί τίνος αιτίου γινομένου έκ τών Περί
ψυχής φησι ληπτέον.
Φέρειν δέ άρχεται (τό άρρεν) τό σπέρμα
περί τάς δύο έβδομάδας έτών, έν φ χρόνψ καί
ή φωνή έπί τό βαρύτερον μεταβάλλει καί τών
μαστών καί τών αιδοίων επαρσις γίνεται, καί
περί τον καιρόν τούτον ψυχική τις αύτοίς λύπη
έντρέχει. περί δέ τον αύτόν χρόνον καί ταις
θηλείας μαστών έπάρσεις καί καταμηνίων κα-
ταρρήξεις. (69) γίνονται δέ, ώς προείπον,
και γυναίκες καί άνδρες άγονοι δια τό πεπη-
ρώσθαι εστίν οτε αύτών τον γόνον· όθεν καί
δοκιμάζεται αύτών τό σπέρμα, εί εστι γόνιμον
ή οϋ, τόν τρόπον τούτον τών μέν άνδρών έν
ϋδατι χλιαρφ. έάν γαρ πεσόν εις τό ύδωρ δια-
χυθή καί άπόληται, άγονόν έστιν, έάν δέ
συστραφή, καί έν αύτφ συστή γόνιμον τό γάρ
πεπεμμένον παχύ, τό δέ λεπτόν άπεπτον, καί
θερμόν μέν τό έν πέψει γεγονός, ψυχρόν δέ τό
μήπω πεπεμμένον. τάς δέ γυναίκας δοκιμά-
ζουσι προσθέμασί τισιν, οίον σκόροδα προσά-
γοντες προς τά στόματα τών ύστερών κάν μέν
οζη τό στόμα χανούσαις και οί μυκτήρες τοΰ
σκορόδου, γόνιμος έστιν, εί δέ μή, άγονος έστι.
χρώνται δέ καί άλλαις δοκιμασίαις, άς ού χρή
συγγράφειν στοχαζόμενον τής συντομίας.
(70) Μεταβάλλουσι [μεταβάλλονται] δέ
(καί) τάς εξεις καί οί άρρενες καί αί θήλειαι
περί τόν καιρόν, οτε ταΐς μέν θηλείαις τά κατα-
μήνια άρχεται, τοις δέ άρρεσι τό σπέρμα, οί μέν
γάρ έξ εύέκτων κακόεκτοι γίνονται, οί δέ έκ
κακοέκτων εΰεκτοι. ó δ' αύτός καί έπί τών
θηλειών λόγος, ώς τοις μέν εύέκτοις γινομέ-
νοις συνεκκρινομένου σύν τφ σπέρματι τού
νοσοποιούντος αιτίου καί οιονεί καθαιρομέ-
νοις, τοις δέ περί τόν καιρόν τής άφέσεως τοΰ
σπέρματος νοσεροίς καί άσθενέσι γινομένοις
σημεϊον ώς έκ τού οικείου καί τοΰ γνησίου πλεί-
στην άποφοράν συμβαίνει γίνεσθαι. (71)
μέχρι μέν ούν τών δις έπτά έτών άχρηστά έστι
τά σπέρματα, μετά δέ ταύτα χρήσιμα. (72)
τών δέ σπερμάτων, φησί, τά μέν τραχέα καί
4 add. G. 6 βαρύτερον Rose coll. Ar. h. a. 581b 7:
έμβρυον Ρ 28 del. Lamb. coll. Ar. h.a. 581b
24 29 add. Lamb. coll. Ar. h. a. 581 b 24
 Περί ζφων (Aristophanes)
χαλαζώδη άρρενογόνα έστί· της γαρ άκρας
πέψεως τοϋτο σημεΐόν έστι- τα δέ λεπτά καί μή
θρομβώδη θηλυγόνα - άπεπτότερα γάρ, έκ δ'
άπέπτου το θήλυ. (73) γίνονται αί συλλή-
ψεις ταις γυναιξίν ού πάντως τοϋ σπέρματος
κατ' εύθύ τής μήτρας (φερομένου) έντός τοϋ
στόματος, άλλ' εστίν οτε και έκπεσόντος έκτός -
στενόν γάρ το στόμα ένίαις ύπάρχει. ήδη μεν
(γάρ) ύπερέχουσαι τη θερμασίςι αί ύστέραι εις
έαυτάς έντός έπισπώνται τό πεσόν έκτός, καθά-
περ αί σικύαι αΐς (οί) ιατροί χρώνται προσβάλ-
λοντες- πάλιν γάρ αύται τη ποιφ θερμότητι τήν
όλκήν τοϋ ύγροϋ ποιούνται, σημειον δέ έπί των
προσαγομένων αύταΐς πεσσών και περιχρί-
στων- μετ' ού πολύν γάρ χρόνον ξηρά καί τά
πρόσθετα καί τά περίχριστα εύρίσκεται, ώς
αύτής άνειληφυίας αύτά- φύσει γάρ όλκόν
πέφυκεν είναι, έάνπερ (θερμόν) κάκείνη ύπά-
ΡΧΠ- (74) τεκμήριον δέ παρακολουθεί ταις
γυναιξί τοϋ συνειληφέναι, όταν τό στόμα τής
ύστέρας μετά τήν μίξιν ξηρό ν φανή γεγονός,
συμβαίνει δέ ταΐς λεία τά στόματα των ύστε-
ρων έχούσαις μή παραδέχεσθαι τό σπέρμα,
ταΐς δέ άνεστομωμένα μάλλον, διό δή αί μή
βουλόμεναι συλλαβείν λιπαίνουσι τούς τόπους
άλλη άλλψ περιχρίστψ, όθεν καί ταΐς πυκνά
συνουσιαζομέναις βραδύτερον τό έγγάστριον
λαβείν· λεαίνεται γάρ αύταΐς καί κωφόν γίνεται
τό στόμα τής ύστέρας ύπό των συνικμαζομέ-
νων ύγρών έν τφ τέλει τής ομιλίας.
(75) ΦησΙ δέ ώς έπτά μόνον ήμέρας έν τή
μήτρςι τό σπέρμα κεκράτηκε. μετά δέ τάς έπτά
μύσιν λαμβάνει τό στόμα τής μήτρας μέχρι
μηνών έπτά, τφ δέ όγδόψ διοίγεται, καί ύπο-
καταβαίνει τότε τά έμβρυα, έάν δέ μήτε
διοιχθή μήτε ύποκαταβή τφ όγδόψ, έπισφα-
λές. (76) γίνονται δέ αί ναυτίαι καί οί εμετοί
ταις κυούσαις μέχρις ού ή άνακοπή τών κατα-
μηνίων είς τούς μαστούς γένηται, και τότε λή-
γουσιν άσώμεναι. άσώνται δέ καί οταν άρχηται
τό βρέφος τρίχας φέρειν. εύχρούστεραι δέ
διαμένουσι αί άρρενας εχουσαι, άχρούστεραι
δέ αί θηλυγόνοι. καί τό όλον δέ τά άρρενα τών
θηλειών ώς έπί πολύ φφον τίκτεται. (77)
6 add. Rose 9 add. Rose; ύπερέχουσαι scr. Lamb,
περιέχουσαι Ρ 11 add. Rose 18 add. Lamb.
449
πρώτον δέ φησι γίνεσθαι περί τό συλληφθέν
έν τή μήτρςι σπέρμα χρόαν μέν έξηλλαγμένην
άτε έξ έρυθροϋ τής θηλείας τών καταμηνίων
άπολείμματος, ö δή καί ϋλης τάξιν έπέχει, καί έκ
5 λευκού τοϋ άρρενος σπέρματος· είτα περί
ταύτα ύμένα λεπτόν περιπήγνυσθαι, ον καλεϊσ-
θαι χόριον. είτα έχομένως πρώτον διατυποϋσ-
θαι πάσι τοις έναίμοις ζφοις καρδίαν κατά λό-
γον φησίν ϋστατον δέ φθείρεται καρδία, πρώ-
ιο τον άρα, φησί, γίνεται - τοις δ' άναίμοις ζφοις τό
άνάλογον. λέγει δέ ώς τά έντόσθια τών έκτος
πρότερον διαρθροϋται καί τούτων τά άνω μάλ-
λον τοϋ διαζώματος ήπερ τά κάτω. έκ δέ τής
καρδίας δύο άγγεία, άρτηρία τε καί φλέψ, πρώ-
ΐ5 ται γίνονται, καί ή μέν φλέψ τροφής χάριν, ή δέ
άρτηρία φυλακής τού συμφύτου πνεύματος,
ταϋτα δέ τά άγγεία πρόσφυσιν εχει προς τή
ύστέρςι, καί περί ταϋτα γίνεται κελυφός τι
δερματικόν τηρήσεως αύτών καί φυλακής
20 χάριν, ταϋτα δέ τά άγγεία τά άπό καρδίας
έκπεφυκότα καλείται ομφαλός· εστι γάρ ό
λεγόμενος όμφαλός ούδέν ετερον άλλ' ή φλέψ
καί άρτηρία μία ή πλείονες έν έλύτρψ δερ-
ματικφ. αύται ούν αί φλέβες οίον φίζαι τή ύστέ-
25 ρςι προσήρτηνται, δι' ών λαμβάνει τό εμβρυον
τήν αίματικήν τροφήν καί αϋξεται καί τρέφε-
ται. (78) διαπίπτειν δέ (φησι) Διογένην τον
Άπολλωνιάτην είρηκότα ταΐς κοτυληδόσι ταΐς
έν τή μήτρςι τρέφεσθαι τά έμβρυα - ούδέν γάρ
30 τών άμφοδόντων κοτυληδόνας εχει έν τή
μήτρςι, εστι δε ό άνθρωπος άμφόδους. (79)
περί δέ τον καιρόν οτε άρχεται έν μαστοίς
γάλα ταϊς κυούσαις γίνεσθαι, τότε άρχεσθαί
φησι σχίζεσθαι τό εμβρυον τό πριν ύπάρχον
35 κρεώδες - καί τό μέν άρρεν διαρθροϋται ού
μετά πολύ τών τεσσαράκοντα ήμερών, τό δέ
θήλυ μετά τάς έξήκοντα. ήδη γάρ φησιν έκτρω-
θέν μετά τεσσαράκοντα καί βληθέν είς ϋδωρ
ψυχρόν έφάνη έν ύμένι ύπάρχον, ού διακνη-
40 θέντος έλαφρώς έφάνη τό εμβρυον ήλίκον
μύρμηξ τών μεγάλων, πάντα τά μέλη εχον
δήλα.
27 add. Rose 34 σχίζεσθαι Rose coll. Ar. h. a. 583 b 9:
Ισχύεσθαι Ρ 39 διακνηθέντος: scr. Lamb. coll. Ar. h. a.
583 b 16/17: διακινηθέντος Ρ
450 Περί ζφων (Aristophanes)
(80) Περί δέ (του) χρόνου κυήσεώς φησιν ό
'Αριστοτέλης τοις μέν άλλοις ζφοις ε να χρόνο ν
είναι της κυήσεως, ώς είπον, και βοΐ μέν έν-
νεαμημιαίον, ϊππφ δέ δεκαμηνιαϊον, τη δέ
γυναικί πλείονας είναι τούς χρόνους· καί γαρ
έπτά μηνάς τίνες κύουσαι ετεκον γόνιμα,
ετεραι δέ εννέα, άλλαι δέ δέκα και του ενδε-
κάτου προσέλαβον. (81) συνέβη δέ τισι έπι-
σπασαμέναις πλείω των ένδεκα μηνών χρόνον
τεκείν τον καλούμενον μύλον ών και μίαν,
φησίν, έπίσταμαι ήτις συγγενομένη τφ άνδρί
καί δόξασα έγκυος γεγονέναι τρία ετη διετέ-
λεσεν έν έπάρματι τήν γαστέρα έχουσα, ούκέτι
μέν ούν εντός έκινεϊτό τι αύτη, καθάπερ ταΐς
κατά φύσιν έχούσαις- είτα χειμωνος γενομέ-
νου και πολλής δυσαερίας, ετεκε σάρκα τον
λεγόμενον μύλον και έσώθη. ήδη μέν ούν τίνες
μή τεκοϋσαι αύτόν άνηρέθησαν ύπ' αύτοϋ, τισί
δέ καί συγκατεγήρασε των γυκαικών. εστί δέ
αϋτη ή σαρξ σκληρά και ύποπέλιδνος, ώστε
μόλις ύπό σιδήρου τέμνεσθαι, τό δέ μέγεθος
έχει άνά λόγον τοϋ χρόνου τφ τελείψ βρέφει
ϊσον. (82) έσχημάτισται δέ έν τη μήτρςι τά
μέν τετράποδα τών ζφων έκτεταμένα, τά δ'
άποδα πλάγια, τά δέ πτηνά συγκεκομμένα έστίν,
ó δέ άνθρωπος τήν μέν φίνα μέσον τών γονά-
των εχων, τούς δέ οφθαλμούς έπί τοις γονάσι,
τά δέ ώτα έκτός. (83) έκτίκτεται δέ τά βρέφη
άπολυομένων, διά τό βάρος τών προσπεφυκό-
των (ύμένων, τών) φλεβών έκ τής μήτρας είς
τό άγγεΐον καί ετι δια τό μή δύνασθαι τήν εχου-
σαν τρέφειν αύτό δια τό παρηυξήσθαι, οθεν
σπανίζον τροφής άπαίρει και τήν κεφαλήν κάτω
ϊσχει. τοϋτο δέ γίνεται αύτοϊς είκότως- καθά-
περ γάρ έκ [τοϋ] ζυγού τοΰ όμφαλοϋ ήρτημένα
οφείλει φέπειν κατά τήν κίνησιν έπί τά βαρύ-
τερα καί ογκωδέστερα τά περί τήν κεφαλήν καί
τά στήθη μέρη- οθεν καί ó πόρος έστ'ι τοις κατά
φύσιν τικτομένοις έπί ταύτα.
(84) "Αρσενα δέ φησιν ή θήλεα γίνεσθαι
παρά τό πεπέφθαι ύπό θερμού ή άπεπτον είναι
1 add. G. 12 δόξασα έγκυος Rose: δόξας έγγυος
Ρ 16 δυσαερίας scr. Lamb.: δυσαυρίας Ρ 29 άπο-
λυομένων scr. Lamb.: άπολομένων Ρ 30 add.
Lamb. 33 κάτω scr. Lamb.: άνω Ρ 35 del.
Lamb. 36 βαρύτερα Sauppe: βραδύτερα Ρ
τό τοϋ άνδρός σπέρμα, άκολουθεί γαρ τφ μέν
πεπεμμένφ περιττώματι θερμόν είναι, τφ δέ
άπέπτφ ψυχρόν ύπάρχειν. διό δή τα μέν
άρρενα ύπό τοΰ θερμού και πεπεμμένου σπέρ-
5 ματος, τά δέ θήλεα ύπό τοϋ άπέπτου και
ψυχρού, ότι δέ ταϋθ' οϋτως έχει, σημεία τά
συμβαίνοντα, οϊ τε γάρ νέοι λίαν καί οί πρεσ-
βύτεροι θηλυγόνοι ώς έπί πολύ- οί μέν γάρ
διά τό έκλείπειν αύτοίς τό θερμόν. ö ήν τής
ίο πέψεως αίτιον, οί δέ διά τό μηδέπω τέλειον
αύτό εχειν. άμέλει δέ καί τά ύγρά τών σωμάτων
καί γυναικωδέστερα θηλυγόνα μάλλον ήττον
γάρ τό σπέρμα αύτών έστι θερμόν, καί αύτά τα
θηλυκά σώματα ψυχρά πέφυκεν είναι· άναλο-
ΐ5 γείν γάρ οφείλει άφ' ών καί έγένετο. (85)
μαρτυρεί δέ τή ψυχρότητι τών θηλειών καί ή
τών καταμηνίων γινομένη αύταΐς έκκρισις- μή
δυναμένη γάρ [αύταϊς] ή φύσις τό παρακείμε-
νον περίττωμα πέψαι τήν έκκρισιν ποιείται οίον
20 άποδιωθουμένη τό άλλότριον. καί τά λίαν δέ
ψυχρά τών ύδάτων καί οί λίαν κατάψυχροι
τόποι άγονοι. (86) εστίν ούν τις άνεκλάλη-
τος καί ώρισμένη θερμού ποσότης ή γεννώσα
τό άρρεν καί ψυχρού τό θήλυ· οϋτε γάρ τό λίαν
25 πυρώδες δύναται πέψαι άλλα τό ποσόν, οΰθ' ή
λίαν ψυχρότης ποιήσαι τό θήλυ. δει ούν συμ-
μετρίας τινός τής θερμότητος καί τής ψυχ-
ρότητος τής περί τό σπέρμα προς τό ποιεϊσθαι
άρρεν ή θήλυ καί τό όλον συντελεσθήναι
30 ζφον. (87) είσί δέ τη φύσει άνδρες (καί
γυναίκες) θηλυγόνοι, (οί δ'άρρενογόνοι) οιον
καί περί τού 'Ηρακλέους μυθολογείταΐ" ούτος
γάρ έν έβδομήκοντα καί δύο τέκνοις μίαν θυγα-
τέρα έποίησε. (88) δίδυμά τε καί τρίδυμα
35 γίνεται α μέν κατ' έπισύλληψιν, εστι δ' οτε,
φησί, καί κατά σχίσιν. όταν μέν άμα έκτεχθη
άρρεν καί θήλυ, άνάγκη ταύτα κατ' έπισύλ-
ληψιν γεγονέναι, άτε τοϋ άρρενος μέν έκ
πεπεμμένου γεγονότος, τοϋ δέ θήλεος έξ
40 άπέπτου, ώστε ύπό δύο ταϋτα καταβολάς γεγε-
18 del. G. 21 ύδάτων scr. Lamb. coll. Ar. gen. an. 767 a
34: σωμάτων Ρ 26.27 συμμετρίας τινός Sauppe: συμ-
μετρίαν τινά Ρ 30 add. Lamb. coll. Ar. h. a. 585 b
22 31 add. Rose coll. Ar. h. a. 585 b 23 36 σχίσιν
Rose coll. Ar. gen. an. 772 b 18: σχέσιν Ρ 36 έκτεχθη
scr. Lamb.: έκτεθη Ρ
 Περί ζφων (Aristophanes)
νήσθαι. τα δέ ύπό μίαν καταβολήν τοιαύτα
γινόμενα το μεν έκ κατεψυγμένου γίνεται σπέρ-
ματος ύπομεμενηκότος περί τον περίνεον, το
δέ άπό κατενηνεγμένου καί οϋτως όμοϋ άμ-
φοτέρων έμπεπτωκότων. όταν δέ ύπό μίαν
καταβολήν δύο άρρενα ή δύο θήλεα γένηται,
ταϋτα σχισθέντος έν τή μήτρςι του σπέρματος
γίνεται, του μέν πεπεμμένου εις δύο άρρενα,
τοϋ δέ άπέπτου είς δύο θήλεα, άτι δέ κατ'
έπισύλληψιν άρέσκει αύτφ γίνεσθαι (δήλον)·
αύτός γάρ οϋτω φησί· "συνέβη γάρ τινα δούλην
περί Τρίκκην έκ τοϋ δεοπότου καί τοϋ έπι-
τρόπου τη αύτη ήμέρςι πλησιάσασαν τεκνώσαι
δύο, ών τό μέν ήν τφ έπιτρόπψ άμοιον, το δέ
τφ δεσπότη", καί μήν οτι κατά σχίσιν τοϋ σπέρ-
ματος τινα γίνεται, οϋτως φησί· "τα δέ διδυ-
μοτοκοϋντα άπό μιάς καταβολής (μάλλον)
δοκεΐ άρρενοτοκειν ή θηλυτοκεϊν, άτι τό σπέρ-
μα τού άρρενος ίσχυρόν έστιν, ώστε μεριζομέ-
νου είς δύο ή είς πλείονα τρόφιμα γίνεσθαι".
(89) Τάς δέ ομοιότητας οϊεται συμβαίνειν
παρά τάς άπεψίας καί εύπεψίας των σπερμά-
των· οϊεται γάρ καί τά καταμήνια σπέρματα
άπεπτα είναι, άταν μέν ούν άπεπτος γένηται ή
έν τοις καταμηνίοις ύπόληψις, καθ' έαυτήν
ποιήσει (ή) θήλεια τήν μορφήν, έάν τε άρρεν
έάν τε θήλυ. εύπέπτων δέ μάλλον γενομένων
των καταμηνίων, κατά τον πατέρα γεννηθήσε-
ται ή μορφή, έάν τε άρρεν έάν τε θήλυ. έάν δέ
άμφοτέρων πεπεμμένων, άρρεν, άμοιον δέ τή
μητρί. έάν δέ άμφοτέρων άπέπτων, γενήσεται
θήλυ καί άμοιον τφ πατρί.
(90) Τά δέ τερατώδη καί πλεονάσαντα ή
έλλείποντα τοις μορίοις οίον δακτύλοις ή
ποσίν ή άλλοις παρά τήν τής ϋλης γίνεται ή
ελλειψιν ή πλεονασμόν. έάν μέν γάρ πλείων
ύπάρχη ή ϋλη ή όσον δει καθ' εκαστον μόριον,
τοϋτο πλεονάσαν διπλούν ή τριπλούν γίνεται,
έάν δέ ήττον ή έλλεϊπον, κατά τούτο τά μόριον
γίνεται έφ' ού καί ένέλιπεν ή ΰλη μορίου, οίον
χειρός ή δακτύλου ή των άλλων, ώστε τή ϋλη
3 ύπομεμνηκότος περίτόν περίνεον Rose ύπομιμνήσκοντος
περί τόν νέον Ρ 10 add. Lamb. 15 οχίσιν Rose:
οχέοιν Ρ 17 add. G. 19 μεριζομένου ser. Lamb.:
μεριζόμενον Ρ 24 άπεπτος scr. Lamb, εύπεπτος
Ρ 26 add. Lamb. 27 εύπέπτων ser. Lamb, άπέπτων
Ρ όρεκτικώτεροι Sauppe: ώρεκτότεροι Ρ
451
τής θηλείας τήν αίτίαν των τεράτων άπολι-
πεϊν. (91) γίνεται δέ ώς έπΐ πολύ ταύτα
τοις πολυτόκοις τών ζφων, διό μάλιστα έν ταις
άλεκτορίσιν, ήττον δέ άνθρώπψ- μονοτόκον
s γάρ ώς τό πολύ ή γυνή· (έπεί) εϊ που πολύτο-
κοι (αί) γυναίκες ώς έν Αίγύπτφ, έκείναις τερα-
τώδη έπιχωριάζει γίνεσθαι. (92) τέρατα δέ
έστιν ού μόνον τά πλεονάζοντα ή έλλείποντα
τοις έκτος μορίοις, άλλά και τοις έντός. καί
ίο γάρ δύο σπλήνας τινα ώπται έχοντα και ένα
νεφρόν καί δύο ήπατα, άκάρδιον δέ ούδέν
ώπται ούδέ δικάρδιον. τών δέ έναίμων ήδη
ώπταί τινα τών έντός καί διηλλαγμένα σπλάγ-
χνα έχοντα, οίον σπλήνα μέν έν τοις δεξιοίς,
is τό δέ ήπαρ έν τοις εύωνύμοις.
(93) Βοάν δέ οϊεται εύθέως τά τικτόμενα
κατά συστολήν τών άγγείων καί κατά σπασμόν
δια τήν τού περιεσχηκότος αύτά άέρος ψυχ-
ρότητα· εκ τε γάρ θερμού είς ψυχρόν τό πάν
20 άφϊκται, έκ τού συνήθους είς άσυνήθη καί είς
σκληρόν έκ μαλακού.
(94) Τό δέ γάλα τό γινόμενον έν ταϊς κυού-
σαις άχρηστον είναι οϊεται, έάν μή έπταμη-
νιαίον γένηται τό κύημα- καί τότε εΰτροφον τό
25 γάλα. άριστον δέ γάλα οϊεται είναι τό παχύτα-
τον και κιρρότατον, τό δέ λεπτότατον κα'ι λευ-
κόν άτροφώτατον- τό μέν γάρ λιπαρόν, τό δέ
ξηρόν. δήλον δέ έπί τών τυρών οί γάρ κιρροί
καί λιπαροί και τρόφιμοι, οί δέ λευκοί άθρεπτοί
30 είσιν, άθεν καί ήττον τρόφιμοι.
(95) Λέγει δέ (παύεσθαι) τά καταμήνια ταϊς
γυναιξί περί τεσσαράκοντα γινομέναις ετη· έάν
δέ ύπερβάλη ταύτα, παραμένει μέχρι τών
πεντήκοντα, καί ήδη τινές έκύησαν περί τά
35 πεντήκοντα γεγονυΐαι έτη. οί δέ άνδρες οί μέν
πλείστοι γεννώσι μέχρις έτών έξήκοντα, ήδη
δέ τίνες έγέννησαν γεγονότες έβδομηκονταε-
τείς. (96) συμβαίνει δέ καί άνδρας καί
γυναίκας συμβιούντας άλλήλοις μή τεκνοποι-
40 εϊν μεταζευχθέντας δέ γεννάν. όρεκτικώτεροι
δέ άλλήλων προς τάς συνουσίας είσίν οί μέν
άνδρες χειμώνος, αί δέ θήλειαι θέρους.
4 άνθρώπψ Rose: άνθρώπων Ρ 5 add. Rose 5.6 πο-
λυτόκοι al Rose: πρωτότοκοι Ρ 31 add. Rose 40
452
(97) Καί περί μέν γενέσεως έν επιδρομής
μέρει οϋτως. περί δε τής ιστορίας καθολικώτε-
ρον έπιτρέχοντες οΰτως αν λέγοιμεν.
(98) Μόνη των διπόδων γυνή ζψοτοκεΐ τα δέ
άλλα δίποδα φοτοκεϊ. μόνη ή γυνή των ζψο-
τόκων ύπηνέμια τίκτει τον λεγόμενον Όσιριν
έν Αίγύπτψ. μαρτυρεί δέ Θεόφραστος λέγον-
τι Άριστοτέλει άνευ όχείας γίνεσθαι τον λε-
γόμενον Όσιριν έν τφ πέμπτψ των Περί
ζφων. (99) μόνη γυνή ήπιωτέρα καί πρςιο-
τέρα μετά το τεκεϊν, τα δέ άλλα ζφα δεινά καί
απρόσιτα. (100) μόνη γυνή κύουσα όχείαν
έπιδέχεται, τά δ' άλλα ζφα ούκέτι. (101) μόνη
γυνή έπαμφοτερίζει- καί γαρ μονοτόκος καί
διδυμοτόκος καί πολύτοκος. (102) μόνη τόν
λεγόμενον μύλον τίκτει γυνή. τρις δέ τεκοϋ-
σα ή γυνή ούκέτι αΰξεται. (103) ή γυνή πλεί-
ονα κάθαρσιν φέρει των άλλων ζφων. ai
γλαυκαί των γυναικών ύγρότεραι, ai δέ μέλαι-
ναι ήττονες. 104) al ΰπανδροι κατακορείς
πρός τά άφροδίσια, ai δέ τρυφεροί ήττο-
νες. (105) όσαι των γυναικών κύουσαι πλεο-
νάκις μετ' άνδρός γίνονται, αύται καί εύμαρέ-
στερον τίκτουσι.
(106) Μόνος άνθρωπος τών ζφων νειν
μανθάνει. μόνος άνθρωπος τά ώτα ού κινεί,
εί καί σπανιάκις έστί κίνησις. μόναι αί τρίχες
τοϋ άνθρώπου μακρότεραι γίνονται [τών άλλων
ζφων],
(107) Οί λευκοί καί λείοι τών άνθρώπων
πολυγονώτεροι τών μελαντέρων· οί δασεις καί
δασέα στήθη καί πλατέα έχοντες όρεκτικοί
μάλλον προς τάς συνουσίας, οί γέροντες καί
οί νέοι θηλυγόνοι ώς έπί τό πολύ. oi τά στήθη
ψιλά καί στενά έχοντες εύαδίκητοι ύπό τών
συνουσιών. (108) τών κατακόρως συνου-
σιαζόντων (αίμα) άπορρεί. (109) οί άραιούς
τους όδόντας έχοντες και έλάσσονας τών
τριακονταδύο ώς έπί πολύ όλιγοχρόνιοι
γίνονται. (110) μόνος άνθρωπος καί κύων
έμεΐ. (111) τών άνθρώπων ή καρδία κείται
ύπο τόν άριστερόν μαστόν, τοις δέ άλλοις ζφοις
έν μέσοις τοις στήθεσι. τοΰ άνθρώπου ή καρδία
τρεις κοιλίας έχει, τών άλλων ζφων δύο. (112)
12 όχείαν scr. Lamb. coll. Ar. h. a. 585 a 4: ώχρίαν Ρ
29 del. G. 37 add. Rose
Περί ζφων (Aristophanes)
μόνου τοΰ άνθρώπου μέλλοντος μεταλλάσσειν
οί έν τρ κεφαλή φθείρες γίνονται. (113) μό-
νου τοΰ άνθρώπου τεθνηκότος αί τρίχες αϋξον-
ται. μόνου τοΰ άνθρώπου ζώντος ó έγ-
5 κέφαλος θιγγανόμενος ψυχρότατος έστι, τών
δέ άλλων ζφων θερμός.
(114) Ούδέν τών γαμψωνύχων ζφων οϋτε
πίνει οϋτε ούρεί οϋτε συναγελάζεται. (115) τά
δέ πλείονας έχοντα πόδας τών τεσσάρων άναι-
ιο μά έστι καί άσπλαγχνα πλήν τοϋ κατοικίδιου
κόρεως - ούτος γάρ μόνος πολύπους ύπάρχων
αίμα έχει. (116) τά φοτοκοΰντα τών διπόδων
ή τετραπόδων έντός έχει προς τήν όσφύν τούς
άρχεις, καθάπερ τών διπόδων άλεκτρυών, τών
is δέ τετραπόδων σαθρός. (117) τά μακρο-
σκελή ζφα ύγροκοίλιά έστι, τά δέ πιλώδη καί
πλάτέα τά στήθη έχοντα έμετικά. (118) τά
μώνυχα μονοτόκα έστί καί ούκ έπικυίσκεται.
(119) Ούδέν τών έντόμων ζφων οϋτε
20 σπλάγχνα έχει οϋτε άναπνεΐ. (120) πάντα τά
έντομα καί πάντα τά κολεόπτερα έλαίου αύτοις
έπιχεομένου άποθνήσκει, όθεν καί τη μελίσση
πολέμιοι, ώσπερ ειπον, οί μεμυρισμένοι. (121)
τά πόδας μή έχοντα τών ζφων οϋτε άρχεις έχει
25 οϋτε αύχένα οϋτε κύστιν οϋτε βλέφαρα, ώς
τό τών άφεων καί ίχθύων πάν γένος. (122) τά
ζψοτοκοϋντα κύστιν έχει, τά δέ φοτοκοΰντα
ούκ έχει, διό ούδέ ούρει. (123) τά πιμελώδη
ζφα άγονώτερα. (124) όσα τρίχας έχει πάντα
30 ζψοτοκεϊ πλήν τίνων θαλασσίων οίον δελφίνος
φώκης καί τών σελαχωδών ταϋτα γάρ τρίχας
(ούκ) έχοντα όμως [ού] ζψοτοκεϊ. (125) ού-
δέν τών καρχαροδόντων έχει κέρας. (126) τά
άρσενα τών θηλειών ένίοτε πλείους έχει όδόν-
35 τας. (127) ούδείς ιχθύς λαλεί, μόνος δέ ό
λεγόμενος σκάρος καί ό ποτάμιος χοίρος.
(128) Τά μηρυκίζοντα πάντα ζφα τέσσαρας έχει
κοιλίας, ών τό μέν τοΰ στόματος ήρτημένον
κοιλία καλείται, έκ δέ τούτου ó καλούμενος
40 κεκρύφαλος ήρτηται, έχόμενος δέ καθειται ó
20 σπλάγχνα scr. Lamb. coll. Ar. h. a. 532 b 8: σπλήνα
Ρ 29.30 fortasse scribendum όσα ζψοτοκεϊ τρίχας έχει
πάντα Lamb. 30 οίον δελφίνος scr. Lamb.: πλήν δελφί-
νος Ρ 31.32 τρίχας ούκ έχοντα δμως ζψοτοκεϊ ser.
28. Lamb. coll. Ar. gen. an. 718 b 628-32: τρίχας έχοντα όμως ού
ζωοτοκεΐ Ρ 40 καθείται scr. Lamb, καλείται Ρ
 Περί ζφων (Aristophanes)
προσαγορευόμενος έχίνος, μετά δε τοϋτον τό
πρός τίνων ήνυστρον καλούμενον άκριβέστε-
ρον δέ έν τφ δευτέρψ έκθήσομαι. (129) τά
μηρυκίζοντα ζφα πυτίαν έχει, τά δέ άλλα ούκ
έχει - τί δέ έστι καί πού κείται καί τίνος χάριν
έν τφ δευτέρψ διασαφήσω. ( 130) τά μή πετά-
μενα των όρνέων [ταϋτα] καί ύπηνέμια τίκ-
τει. (131) ούδέν των άμφοδόντων έν τη
μήτρςι κοτυληδάνας έχει, οθεν ούδέ άνθρω-
πος. (132) τά άναιμα ζφα πολύν χρόνον
άχεύει· ψυχρά γάρ έστι. (133) μόνος των
όστρακοδέρμων ώπται συνδυαζόμενος ό κοχ-
λίας· τά γάρ άλλα τάς όχείας καί τάς γενέσεις
έξ Ιλύος έχει. (134) ό πώλυψ δύο κοτυλη-
δόνας έχει, ή δέ έλεδώνη μονοκότυλός
έστι. (135) τά διχηλά πάντα άστραγάλους
έχει έν τοις όπισθίοις ποσί, τά δέ άλλα ούκ
έχει. (136) τά όστρακόδερμα πάντα δεξιά
( . . . ) έστι, καθάπερ κήρυκες πορφύραι, και
κινείται ούκ έπί τήν έλικα άλλ' έπί τό καταντι-
κρύ. (137) έχίνοι (ol) θαλάττιοι εύθέως γεν-
νώμενοι πέντε φά έχουσι- λέγεται δέ ώς διαι-
ρούμενος κατά μέρος καί άφιέμενος εις τήν
θάλασσαν δύναται ζήν καί νέμεσθαι. (138) μό-
νος των ζφων ó τέττιξ στόμα ούκ έχει, άλλ'
έξοχήν τινα γλωσσοειδή, ή άναλαμβάνων τήν
δρόσον τρέφεται - λέγεται δέ ώς ούδέ περίτ-
τωμα έχει. (139) αϊ άκρίδες ού φθέγγονται
τφ στόματι, τά δέ πτερά παρατρίβουσαι ψόφον
άποτελοϋσι. (140) τών ένύδρων τά θήλεα
των άρρένων μείζονά έστι. ( 141) τών πτηνών
αϊ αΐθυιαι καί ό χαραδριός κωφά έστιν οϋτε γάρ
φθέγγεται οϋτε άκούει. (142) μόνος ó όφις
τήν κεφαλήν είς τά όπίσω στρέφει τοϋ όλου
σώματος άκινητίζοντος. (143) μόνη ή πάρ-
δαλις τό άκρον της ούράς κινεί τής όλης ού-
ράς άκινητιζούσης. (144) ή έχις μόνη τών
οφεων ζφοτοκεϊ. (145) τά μέλανα ζφα τών
λευκών ίσχυρότερά έστι. (146) τά άναιμα
τών ζφων διαιρούμενα μάλλον τών έναίμων
ζή. (147) τά βλητικά τών ζφων ού διά τό
άφιέναι τι διά τού κέντρου τήν όδύνην παρέ-
χει άλλά διά τήν λεπτότητα τού κέντρου,
7 del. G. 14 δύο κοτυληδόνας Rose: δυσηρτυλϊδόνας
Ρ 15 ή δέ έλεδώνη μονοκότυλός Rose: ή δέ χελιδών
μονοκοτύλϊδός Ρ 18 lac. ind. G. 21 add. Rose
453
όθεν καί τά μάλιστα λεπτούς έχοντα τούς
όδόντας [ταύτα] και τήν όδύνην χαλεπωτέραν
ποιεί. (148) τά μαλάκια πάντα πάσαν ώραν
όχεύει άλλ' ούχ έστώτας τους καιρούς τής
s όχείας έχει, καθάπερ [καί] οί ίχθύες. (149)
τών ιχθύων oi μέν φοτοκούντες τφ έαρι λιπα-
ροί, οί δέ ζψοτοκοϋντες τά μετόπωρον. (150)
ούδέποτε όστρακόδερμον ή μαλάκιον έν τφ
Πόντψ γίνεται· λέγεται δέ ώς ούδέ θηρίον τών
ίο δυναμένων άδικείν τους ίχθϋς. (151) τά λεπί-
δας έχοντα φοτοκεϊ. (152) μόνη χελώνη τών
φοτοκούντων κύστιν έχει. (153) ούδέν τών
όστρακοδέρμων οϋτε θήλύ έστιν οϋτε άρ-
ρεν. (154) τών έντόμων έν τη όχείςι τό θήλυ
is είς τό άρρεν ένίησι τό αίδοϊον είς τό άναλο-
γούν τφ ( . . . ) αίδοίψ.
(155) Όσα μέν ούν δυνατόν άναλεξάμενον
ώς έν έπιδρομής μέρει καθολικώτερον είπείν
σχεδόν εϊρηται. έν δέ τφ έχομένψ, ώς προείπον,
20 κατ" είδος έκάστου ζφου τάς τε πράξεις καί
τους βίους, έτι δέ τά ήθη και πόσα δύναται
έκαστον ζήν έτη άναγραφής άξιώσας άναθή-
σομαί σοι.
(1) Έν τήδε τη συντάζει, τόν άριθμόν οϋση
δευτέρςι, πειράσομαι, προγράφων περί ού έστιν
ό λόγος ζφου άνομα, προσυποτάσσειν τούτψ
όσα τό προταχθέν ζφον μόρια κέκτηται, είτα
30 περί τής όχείας αύτού καί πόσους κύειν δύναται
μήνας, περί τε τής έκτέξεως ποια καί πόσα ύπο-
μένει τίκτειν βρέφη· έπί πάσι δέ τίς ό βίος τού
προγραφέντος ζφου καί ποιον τό ήθος καί πόσα
δύναται ζήν έτη. τούτο δέ έπειράσθην ποιήσαι,
35 ϊνα μή διηρημένην έν πολλοίς τήν ύπό Αριστο-
τέλους περί ζφων πραγματείαν έπιπορεύη,
συνηγμένην δέ όμοΰ πάσαν τήν έφ' ένί έκάστψ
ζφψ Ιστορίαν έχης.
(2) Έπεί ούν ά μέν τών ζφων ζφοτοκεϊ,
40 ά δέ φοτοκει, ά δέ σκωληκοτοκει, πειράσομαι
μέν έν τούτψ περί μόνων τών ζψοτοκούντων
τόν λόγον ποιήσασθαι, άρξάμενος άπό τών
πολυσχιδών, έχομένως δέ περί τών διχηλών,
είτα περί τών μωνύχων, έπί πάσι δέ δηλώσω καί
45 περί τών σελαχωδών λεγομένων ιχθύων, έπειδή
2 del. G. 5 del. Schöne 16 lac. ind. G. 29 προ-
ταχθέν ser. Lamb, προταθέν D
454
καί αύτοί δοκοϋσι ζψοτοκεϊν, άλλ' ούκ φοτο-
κειν. (3) έν δέ ταις έχομέναις ταύτη δυσι συν-
τάξεσι περί των φοτοκούντων όμοιοειδώς τού-
τοις τόν λόγον ποιήσομαι, τήν άρχήν λαβών άπό
των ένύδρων, τό δέ [περί] των σκωληκοτοκούν-
των είδος ώς λεπτόν καί άσθενές καί ούκ άξιον
ιστορίας παραιτήσομαι.
(4) 'Επειδή δέ ό άνθρωπος περιττότερος
των άλλων ζφων ύπάρχει καί έστι πολυσχιδής,
άρκτέον άπό τούτου. (5) ό μέν ούν Άριστο-
τέλης χάριν τοϋ μηδέν παριδειν έπί πολύ περί
τούτου έν τφ πρώτψ των Μορίων έκλελάληκε,
πρώτον μέν διαιρών είς τά άξιολογώτατα μέρη
τον άνθρωπον, είτα ταύτα τέμνων είς μόρια,
οίον οΰτως- κεφαλή έστι τό έπι τφ αύχένι έπικεί-
μενον, μόρια δέ ταύτης βρέγμα, κορυφή, ίνίον
καί τάλλα- και πρόσωπον έστι τό ύπό τό κρα-
νίον ύποκείμενον, μέρη δέ αύτοϋ φίς, ώτα, σια-
γόνες καί τά άλλα. τόν αύτόν δέ τρόπον και έπι
των λοιπών πεποίηκε καί τά μέλη είς μέρη τέ-
μνων ύποδεικνύειν πειράται. (6) όθεν έγώ τό
μέν είς τά γινωσκόμενα πάσι μόρια τών άνθρώ-
πων διαιρειν καί τό άμοιον Άριστοτέλει ποιείν
περισσόν ήγημαι- τά δέ ίδίως συμβεβηκότα τφ
άνθρώπω καί τά άλλα όσα Ιστορίας άξιά έστιν,
έκπίπτει δέ τούς πολλούς, ύποδεικνύειν πειρά-
σομαι.
(7) Έστιν ούν ό άνθρωπος άμφόδους, πολυ-
σχιδής καί μόνος τών διπόδων ζψοτοκών. (8)
έχει δέ ό μέν άρρην έπί τοϋ κρανίου ί>αφάς
τρεις συναπτούσαις άλλήλαις, τριγωνοειδείς, ή
δέ θήλεια κύκλφ μόνον τού κρανίου τήν φαφήν,
φ καί γινώσκεται τό θήλυ. ήδη μέν ούν ώφθη άν-
δρός κεφαλή μή έχουσα φαφήν. (9) σπονδύ-
λους δέ εχει τούς πάντας είκοσιεννέα, ών ό
μέν τράχηλος έκ τεσσάρων συνέστηκε, ή δέ
φάχις έξ εϊκοσιν, ή δέ οσφύς έκ πέντε. (10)
πλευράς δέ εχει δεκαέξ, έκατέρου μέρους οκ-
τώ σύν ταΐς λεγομέναις νόθαις πλευραϊς. ( 11)
οδόντας δέ εχει τούς πάντας τριακονταδύο,
ών δεκαέξ άνω καί ϊσοι κάτω· οί δέ αύτούς
άραιούς έχοντες όλιγοχρόνιοι, φησί.
(12) Διοιχθείς δέ έγκέφαλον εχει ύγρότερον
καί μείζονα τών καθ' έαυτόν ζφων. περί δέ τοϋ-
5 del. Lamb. 31 τριγωνοειδείς: ser. Lamb. coll. Ar. h. a.
516 a 19/20: γωνοειδείς D
Περί ζφων (Aristophanes)
τον ύμήν έστι δερματικός ος καλείται μήνιγξ.
εχει δέ τήν λεγομένην παρεγκεφαλίδα μόνος
ó άνθρωπος, ήτις έσχάτη τού έγκεφάλου κεί-
ται, μέρος αύτοΰ ούσα. εστί δέ ό εγκέφαλος
5 άναιμος καί θιγγανόμενος τοϋ άνθρώπου ζών-
τος ψυχρός. (13) γλώττα σάρξ μανή, ής τό
άκρον αίσθητικώτερον τοϋ μέσου· είτα ή [έπι]
λεγομένη έπιγλωττίς- προσπέφυκε δέ ταύτη ò
λεγόμενος οισοφάγος, είλήφει δ' ούτος τήν
ίο όμωνυμίαν άπό τοϋ περί αύτόν μήκους καί της
στενότητος. (14) έμπροσθεν δέ τοϋ λεγομέ-
νου οίσοφάγου ή λεγομένη τραχεία άρτηρία
κείται καί αύτή τήν άρχήν έχουσα άπό τής έπι-
γλωττίδος, άνω δέ μάλλον νεύουσα κατά τήν
is τών μυκτήρων εκκρισιν διό καί οταν άθρόως
πίνωμεν, άνασπώμεν μέρος τι τοϋ ύγροϋ διά
τών μυκτήρων. έστι δέ φύσει (ή) άρτηρία χον-
δρώδης και όλίγαιμος. μέση ούν κείται τών στο-
μάτων τοϋ οίσοφάγου καί τής τραχείας άρτη-
2ο ρίας ή έπιγλωττίς, ήτις έν τφ καταπίνειν τήν
ξηράν τροφήν έπιπωματίζει τήν άρτηρίαν κω-
λύουσα ών ού δέον αύτήν έστι λαμβάνειν, συμ-
βαίνει δέ έμπνευματουμένης τής άρτηρίας ύπό
τοϋ έκτος πνεύματος εύθέως διίστασθαι καί
25 είς τόν πνεύμονα διαδίδοσθαι- διαδίδοται γάρ
τό πνεύμα είς τάς τούτου όπάς. εχει γάρ ó πνεύ-
μων διαφύσεις χονδράς είς οξύ συναγομένας,
έκ δέ τών διαφύσεων τά τρήματα έκ μεγάλων
είς έλάχιστα διαδιδόμενα- εχει δέ καί έκφύσεις
3ο ή προειρημένη άρτηρία προσηνωμένας τή καρ-
δίςι, ινώδεις (καί χονδρώδεις) καί πιμελώδεις·
καθ' ά δέ μέρη συνήνωται, κοιλία έστίν. οθεν
έμπνευματουμένης τής κοιλίας συνδιίσταται ή
καρδία, δήλον ώς δεχομένη τό πνεύμα παρ' αύ-
35 τής. τοϋτο δέ τεθεώρηται έπί τών μειζόνων
(ζφων) άνατομών. (15) ή μέν ούν άρτηρία
τούτον εχει τόν τρόπον καί οϋτως δέχεται τό
πνεύμα καί άφίησιν άλλο δέ οϋτε ύγρόν ούδέν
οϋτε ξηρόν έπιδέχεται- ή δέ δεξαμένη πόνον
4ο παρέχει έως ού άναβήξη καί άναβάλη τό κατε-
λθόν. (16) ó δέ στόμαχος καί αύτός άνωθεν
έχων (τήν άρχήν) άπό τής έπιγλωττίδος, ώς
προείπον, έχεται τής τραχείας άρτηρίας, συνε-
7 del. G. 13 έχουσα ser. Lamb.: εχει D 17 add.
Lamb. 31 add. Lamb. coll. Ar. h. a. 495 b 1 2 - 1 3 36
add. G. 42 dubitanter add. Lamb.
 Περί ζφων (Aristophanes)
χής ών τή φάχει ύμέσι λεπτοίς, άποτελευτςι
δέ δια τοΰ ζώματος εις τήν κοιλίαν τήν λεγο-
μένην άνω, νευρώδης ών τη φύσει καί τάσιν
εχων. (17) ή δέ άνω κοιλία όμοία έστί τή
κυνείςι κοιλίςτ ού γαρ πολλφ του έντερου ήμών
εύρυτέρα έστίν, άλλ' οίον εντερον εύρος εχον
έστί. δια δέ το τοιαύτην εχειν ήμάς τήν άνω
κοιλίαν μόνος ό άνθρωπος καί ό κύων έμει. στε-
νής γάρ οϋσης καί όρθής καί κόλπον μή έχού-
σης, ή έπάνοδος ή τών σιτίων κατ' εύθυπορίαν
έπί τον στόμαχον εύκόλως παραγίνεται - τοις
δέ εχουσιν εύρείας καί σκόλιας τάς κοιλίας ού
φςιδίως συμβαίνει. (18) ύπόκειται δέ τό εντε-
ρον τή κοιλίςχ διπλούν είλιγμένον, έπιεικώς πλα-
τύ" περί δέ τοΰ μεγέθους αύτοϋ ούδέν εϊρηκεν
ό 'Αριστοτέλης.
(19) Ή δέ λεγομένη κάτω κοιλία έκπέφυκε
μέν έκ τοΰ έντέρου, όμοία δέ έστι τφ σχήματι
τή ύείςτ πλατεία γάρ έστι καί κοίλη, τό δ' άπ'
αύτής προς τήν εδραν παχύ καί βραχύ ύπάρ-
χει, ö δή καί άρχόν καλοϋσι. (20) τό δέ λεγό-
μενο ν έπίπλοον άπό μέν της άνω κοιλίας ήρτη-
ται, έστι δέ τήν φύσιν ύμήν πιμελώδης. ύπερ-
άνω δέ τών έντέρων τό μέσον ύμενώδές έστι
καί πΐον, έξήρτηται δέ έκ τής μεγάλης φλεβός
καί τής καλουμένης άορτής, καί δια τούτου
φλέβες πολλαί και λεπταί κατατείνουσι προς
τήν τών έντέρων φύσιν. τα μέν ούν περί τόν
στόμαχον καί άρτηρίαν καί ετι περί τήν κοιλίαν
καί εντερα τοιούτον εχει τον τρόπον.
(21) Ή δέ καρδία κείται μέν παρά τόν άρι-
στερόν μαστόν, τοις δ' άλλοις ζφοις έν μέσψ
πάσι κείται, έστι δέ στρογγυλωτέρα τών άλλων,
καί εχει δέ έν αύτή, φησί, κοιλίας τρεις, άλλ' ού
καθάπερ οί πολλοί εφασαν τών ιατρών δύο, ών
τήν μέν μεγίστην έν τοις δεξιοϊς, τήν δέ έλα-
χίστην έν τοις άριστεροϊς, σύμμετρον δέ τήν
μέσην. κάτωθεν δέ έκ τής προσφύσεως τής
καρδίας κατά μέν τήν μεγίστην αύτής κοιλίαν,
λέγω δή τήν έν τοις δεξιοϊς, προσήρτηται ή
μεγάλη λεγομένη φλέψ, κατά δέ τήν μέσην
αύτής κοιλίαν προσήρτηται ή καλουμένη
άορτή φλέψ. (22) φέρουσι δέ καί εις τόν
πνεύμονα πόροι λεπτοί άπό τής καρδίας, καί
18 έντέρου scr. Lamb.: έτέρου D 38 προσφύσεως ser.
Lamb. coll. Ar. h. a. 496 a 25: φύσεως D
455
σχίζονται κατά πάντα τόν πνεύμονα, οϊτινες τή
καρδίςι, ώς προεϊπον, διαδιδόασι τό πνεύμα,
εχει δέ έν έκάστη κοιλίςχ ή καρδία αίμα πολύ
καί παχύ, λεπτότατον δέ έστι τό έν τή μέση.
s (23) Ο δέ πνεύμων προσήρτηται μέν τή
ράχει, νεύει δέ μάλλον εις τά άριστερά, όμοι-
ος δέ έστι κατά τό κύρτωμα βοείψ. ούτε πολυ-
σχιδής έστιν οϋτε λείος, άλλά πολλάς άνωμα-
λίας έν έαυτφ εχων κινείται συνεχώς, πή μέν
ίο γάρ διίσταται, πή δέ συστέλλεται, όθεν καί
άθεράπευτος· τή γάρ πυκνοτέρα κινήσει έναν-
τία πάσα θεραπεία έπ' αύτοϋ. (24) εχει δέ
έν έαυτφ αίμα πλείστον, οί δέ νομίζοντες
αύτόν είναι κενόν διηπάτηνται θεωροΰντες
is τούς έξαιρουμένους έκ τών ίερείων κενούς
αίματος, ού γινώσκοντες (δ') οτι ύπό τήν σφα-
γήν έκκρίνεται έξ αύτών τό αιμα. (25) ύπό
δέ τόν πνεύμονά έστι τό διάζωμα- οί δέ διά-
φραγμα, άλλοι δέ φρένας προσαγορεύουσιν -
20 ύμήν νευρώδης, και προς μέν τάς πλευράς
άμφοτέρας καί τό ύποχόνδριον καί τήν φάχιν
συνηρτημένος έστίν, έν μέσψ δέ εχων λεπ-
τά. (26) ύπό δέ τοϋτο έν τοις δεξιοις κείται
τό ήπαρ, τφ σχήματι στρογγύλον μάλλον καί ού
25 μακρόλοβον, τό δέ ποσάλοβόν έστιν ούκ ετι
εϊρηκεν ό 'Αριστοτέλης, καί έπί μέν πολλών,
φησίν, ούκ εχον έφ' έαυτφ χολήν τεθεώρηται,
άλλά παρά τφ έντέρψ - έπί δέ ολίγων τοϋτο
ώπται. έκ δέ τών εύωνύμων σπλήν μέλας, λεπ-
30 τός, άνισος, πλατύς.
(27) Οί δέ νεφροί προς τή ράχει κείνται,
όμοιοι τοις ύείοις, άνωτέρων δέ ό δεξιός κείται
καί ψαύει άκρου τοΰ ήπατος, καί έλάττω πιμε-
λήν έχει. έχουσι δέ καί κοιλίαν έν έαυτοΐς. έκ
35 δέ τών κοιλιών τούτων καθήκουσιν εις τήν
κύστιν πόροι, δύο μέν νεανικοί, άλλοι δέ
λεπτοί φλεβώδεις, καί έξήρτηνται (φλέβες)
μέγεθος εχουσαι. τφ δέ έκ τής κύστεως
τραχήλψ συνήνωται τό αίδοΐον, έκ δέ τούτου
40 όρχεις έν όσχέψ κείνται.
(28) Τόν αύτόν δέ τρόπον καί έν τή θηλείφ
πέφυκε πάντα τά αύτά καί παραπλήσια- δια-
16 add. Lamb. 32 ύείοις D: βοείοις scribi vult Lamb. coll.
Ar. h. a. 496 b 35 37 λεπτοί φλεβώδεις corruptum vide-
tur (Lamb.) 37 add. Lamb.
456
φέρει δέ ούδέν ή ταΐς ύστέραις. (29) εστι
δέ ή φύσις της ύστέρας νευρώδης, όλίγην
σαρκός μοίραν έχουσα έντός - ή δέ θέσις αύτής
μεταξύ άρχοϋ καί κύστεως, μικρόν ύπεράνω
της ήβης' τό δέ σχήμα αύτής έκ των ύπογρα-
φών τών έν ταΐς Άνατομαϊς θεωρείται. (30)
συγκινείται δέ ό τράχηλος τής μήτρας τή δια-
νοίςι καθάπερ και τό του άνδρός αίδοΐον προς
τάς έπιθυμίας άναχωροϋν, άνω καί κάτω. εστι
δέ οτε καί άπροαιρέτως καί εις τα δεξιά καί είς
τα εύώνυμα άναβαίνει ού μόνον ό τράχηλος
αύτής, άλλα και τό ολον κύτος· είσ'ι δέ αις καί
άνεδιπλώθη καί προς τήν έπιφάνειαν ήλθεν.
άλλα περί μέν μέν τών μορίων τών έντός καί
έκτός ώς έν έπιδρομής μέρει έπί τοσούτον
μοι έπιτετροχάσθω.
(31) "Αρχεται δέ ό άρρην φέρειν τό σπέρμα
περί τα δεκατέσσαρα ετη γενόμενος, οτε καί
ταΐς θηλείαις τά καταμήνια δειγματίζει.
(32) γεννςι δέ ό μέν άρρην εικοσαετής, ή δέ
θήλεια τεσσαρεσκαιδεκαετής. (33) όχεύει
δέ ό μέν άρρην πάσαν ώραν τοϋ έτους καί ή
θήλεια όχεύεται, άλλ' ούχ έστώτές είσιν οι
χρόνοι αύτοίς, καθάπερ [καί] τοις άλλοις ζφοις·
όρμητικώτεροι δέ είσιν οί μέν άρρενες προς
συνουσίαν έν τφ χειμώνι, αί δέ γυναίκες τφ
θέρει. (34) χρόνοι δέ ιστάμενοι ταις κυού-
σαις καθάπερ τοις άλλοις ζφοις ούκ είσίν, άλλ'
αί μέν επτά μήνας κυήσασαι έτεκον, αί δέ
έννέα, αί δέ δέκα και τοϋ ένδεκάτου τινές
προσέλαβον. όρος δέ τού γεννάν τοις μέν
άνδράσιν εως πέντε καί έξή κοντά έτών, γυναι-
κί δέ εως πέντε καί τεσσαράκοντα - ήδη μέν
ούν πεντηκονταετής τις γενομένη συνέλα-
βε. (35) τίκτει μέν ούν γυνή και τέσσαρα και
πέντε καθάπερ έν 'Αθήναις ή τεκοΰσα πέντε
τόκους άνά πέντε άρρενας.
(36) Και περί μέν κυήσεως καί χρόνου ούκ
άε'ι οϋτως, περί δέ έκτέξεως κα'ι διδύμων και
τερατωδών καί πώς άρρεν ή θήλυ καί περί τρο-
φής βρέφους και άπογαλακτίσεως καί κατα-
μηνίων έπισχέσεως καί τό ολον τής τού σπέρ-
ματος ούσίας καί πόθεν φέρεται κατά τό
οίκεϊον έν τφ προ τούτου συντάγματι κατ-
αριθμήσας έξεθέμην.
24 del. G. 32 πέντε scr. Lamb. coll. Ar. h. a. 545 b 30;
πεντήκοντα D
Περι ζφων (Aristophanes)
(37) "Εστι δέ ό άνθρωπος καί μονήρης καί
συναγελαστικός· έπαμφοτερίζειν γάρ δύναται,
λέγοι δ' άν τις καί αύτόν άμφίβιον είναι, καί
γάρ έν τφ ξηρφ καί ύγρφ παρά μέρος είσίν οϊ
5 διαιτώνται καθάπερ έν Αίγύπτψ και έν πολλοίς
τόποις - ήμέρας μέν γάρ έν τφ ύγρφ, νυκτός δέ
έπί τής χέρσου, τροφή δέ αύτοις οσα παρά τον
ποταμόν καί τά ελη φύεται.
(38) "Εστι δέ τό ήθος ή γυνή ώς έπί πολύ
ίο άνδρός έλεημονεστέρα και άριδάκρυον εστι
δέ καί φθονερωτέρα καί μεμψίμοιρος καί φιλο-
λοιδορωτέρα κα'ι πληκτικωτέρα μάλλον, εστι
δέ και δύσφημον τό θήλυ κα'ι δυσέλπιστον κα'ι
άναιδέστερον κα'ι εύαπατητότερον καί μνημο-
ΐ5 νικώτερον καί άκινητότερον καί τροφής έλάτ-
τονος δείται. παρεκτικώτερον δέ κα'ι μεγαλο-
ψυχότερον τό άρρεν. (39) γνωσθείη δέ άμει-
νον κα'ι έκ τού προσώπου τά ήθη οϋτως. μέτ-
ωπον τό μέν μέγα βραδυνόου ήθους σημεϊον,
20 τό δέ μικρόν εύκινήτου, τό δέ πλατύ έκστατι-
κοϋ· τούτων δέ τό μέσον άριστον, όφρύες αί
μέν έπ' όρθού κείμεναι μαλακόν καί χρηστόν
ήθος ύπογράφουσιν, αί δέ προς τήν φίνα
κεκλασμέναι στρυφνόν, αί δέ προς τους κρο-
25 τάφους κεκλασμένα είρωνα, αί δέ κατεσπασμέ-
ναι φοβερόν. κανθοί οί μέν μικροί καλού ήθους
σημεϊον, οί δέ κρεώδεις πρός τφ μυκτήρι πονη-
ρού. κα'ι έάν μέν όλος ό όφθαλμός έξω έξίσχπ
άναιδούς ήθος· μικρός δέ ύπάρχων πανούργου
30 κα'ι άβεβαίου, ó δέ μέσος άριστος, άλλά ταύτα
μέν ύπογραφής χάριν είρήσθω, πλειόνων δυνα-
μένων λέγεσθαι.
Pars secunda II 68—82
35
(68) Ό έλέφας έστ'ι μέν άμφόδους- καί
πολυσχιδής, έχει δέ χαυλιόδοντας άνω δύο,
πορεύεται δέ κατά διάμετρον χιάζων, άλλ' ού
κατά σκέλος. (69) έχει δέ δακτύλους πέντε
μικρούς κα'ι ούκ έπ'ι πολύ μήκος έσχισμένους,
40
έχει δέ κα'ι τά έμπρόσθια σκέλη πολλών μεί-
ζονα τών όπισθίων. (70) έχει δέ κα'ι δύο
6 τόποις scr. Lamb.: τρόποις D 10 άριδάκρυον ser.
Lamb. coll. Ar. h. a. 608 b 9: άειδάκρυον D 14 εύαπατη-
τότερον scr. Lamb. coll. Ar. h. a. 608 b 12: εύαπατικώτερον
D 37 χιάζων scr. Lamb. : σχιάζων D
 Περί ζφων (Aristophanes)
μαστούς κατά τάς μασχάλας καί μυκτήρα φ
χρήται ώς χειρί. (71) γλώττα μικρά και δυσ-
θεώρητος. (72) έχει δέ και αίδοιον ό άρρην
όμοιον ϊππψ, μικρόν δέ ώς καθ' εαυτόν τούς
δέ όρχεις εχει ούκ έξω, άλλ' εντός παρά τοις
νεφροϊς. (73) ή δέ θήλεια τήν φύσιν εχει
όμοίαν όνψ, άναπτυχθεϊσα δέ μέν άλλα σπλάγ-
χνα εχει όμοια ύείοις μεγέθει διαφέροντα,
χολήν δέ ούκ εχει προς τφ ήπατι, άλλά προς
τφ έντέρψ. (74) άρχεται δέ της όχείας ό μέν
άρρην έτών γενόμενος πέντε, ή δέ θήλεια
δέκα. έν έτέροις δέ άντιγράφοις εύρίσκομεν,
ώς άρχεται μέν ή θήλεια όχεύεσθαι καί ό
άρρην έπιβαίνειν έτών γενόμενος εϊκοσιν.
όχεύει δέ συγκαθισάσης της θηλείας· ό άρρην
γάρ έπιβαίνει. (75) κύει δέ έτη δύο- οι δέ
μήνας δεκαοκτώ. (76) τίκει δέ ήλίκον μό-
σχφ ένιαυσιαίφ έν, και ευθέως έκτεχθέν θηλά-
ζει τφ στόματι, άλλ' où τή προβοσκίδι, εύθέως
δέ βαδίζει τό γεννώμενον καί βλέπει. (77)
εστι δέ ό μέν άρρην άνδρειότερος της θηλείας.
μάχονται δέ προς άλλήλους τύπτοντες τοις
όδούσι, καί ό ήττηθείς έπΐ τοσούτον δουλοΰ-
ται, ώστε άκούσαντά ποτε τής φωνής τοϋ νική-
σαντος φεύγειν. καταβάλλει δέ τοϋτο τό ζφον
και τους τοίχους, τους οδόντας ύποβάλλον και
φοίνικας δέ τύπτων τφ μετώπψ κλίνει- μάλιστα
δέ ταϋτα πράττει όταν καπρςί. εστι δέ τών
εύκόπως τιθασευομένων ύπό άνθρώπων καί
πειθαρχούντων είς διδασκαλίαν. (78) εστι δέ
τό ζφον τούτο καρποφάγον και ποηφά-
γον. (79) πίνει δέ ϋδωρ θολερόν, καί ού πίνει
έάν μή πρότερον άναταράξη- δύναται δέ μή
πίνειν ήμέρας τέσσαρας. (80) κοιμάται δέ
όρθός, παρακλίνας έαυτόν, ούχ ότι κάμψαι ού
δύναται, καθάπερ τινές ύπέλαβον, άλλά (ότι)
δια τό βάρος τφ συγκαθίσαντι μή εϋκολον έξα-
νίστασθαι. (81) άκμάζει δέ ó έλέφας έτών
γενόμενος έξήκοντα. εστι δέ δύσριγον τό
ζφον καί πορευόμενον δι' ύδατος, τό δέ βάθος
ώστε μή βρέξαι τον μυκτήρα- νείν γάρ ού δύνα-
ται- ού γάρ έπί πολύ εσχισται τούς δακτύλους -
8 ύείοις scr. Lamb. coll. Ar. h. a. 508 a 1: ύεΐ D 36 add.
G. 37 εϋκολον scr. Lamb. coll. Ar. h. a. 498 a 8 - 1 3 et
Ael. n. a. 4, 3 ευκόλως 39 δύσριγον scr. Lamb. coll. Ar.
h. a. 630 b 27: δύσρισον D
457
άλλως δέ καί δια τό βάρος τού σώματος. (82)
ζήν δέ φασιν αύτόν οί μέν διακόσια ετη, οί δέ
έκατόν εϊκοσιν.
5 Pars tertia II 1 3 3 - 1 5 0
(133) Ό λέων έστί μέν καρχαρόδους καί
πολυσχιδής, βαδίζει δέ κατά σκέλος καθάπερ ή
κάμηλος, λέγω άκολουθειν τφ έμπροσθίψ σκέ-
λει τό όπίσθιον- τά γάρ άλλα τετράποδα κατά
ίο διάμετρον πορεύεται χιάζοντα τοις σκέλε-
σιν. (134) έχει δέ τό τού αύχένος όστούν ó
λέων έν, άλλ' ούκ έκ πολλών σπονδύλων συγ-
κείμενον. (135) κοπτομένων δέ τών όστέων
αύτοϋ πυρ έξεισι καθάπερ έκ τών λίθων, έχει
is δέ τά όστά ώς ότι μάλιστα άμύελα καί μικ-
ρός όπάς έχοντα. (136) έστι δέ καί όπισθου-
ρητικόν καθάπερ κάμηλος, καί γενόμενος
έξαμηνιαιος αϊρων τό σκέλος ούρεΐ καθάπερ
και οί κύνες. (137) ή δέ θήλεια ύπό μικρόν
2ο καθημένη ούρεΓ έχει δέ καί μαστούς δύο έν
τη γαστρί. (138) άνατμηθείς δέ όσμήν έχει
βαρείαν, ώστε μή ύποφέρειν, τά δέ έντόσθια
όμοια κυνί, κοιλίαν δέ μόνην όμοίαν έχει ύΐ.
(139) έχει δέ ό μέν άρρην χαίτας, ή δέ θήλεια
25 ψιλή έστι. βάλλει δέ και τών όδόντων τους
κυνόδοντας λεγομένους, δύο άνωθεν καί κάτω-
θεν δύο. (140) όχεύει δέ (ό άρρην) καί
όχεύεται ή θήλεια πάσαν ώραν καθάπερ ό
άνθρωπος, καί άρχεται βαίνειν όταν γένηται
3ο διμηνιαίος, όχεύει δέ συγκαθισάσης τής
θηλείας - έπιβαίνει γάρ. (141) κύει δέ δύο
μήνας, τίκτει δέ τον όλον βίον αύτής ή
λέαινα πεντάκις, και τό μέν πρώτον πέντε
σκυμνία, είτα τέσσαρα, έχομένως τρία, είτα
35 δύο, έπί πάσιν έν, και ούκέτι συλλαμβά-
νει. (142) έστι δέ τά τικτόμενα μικρά κα'ι
τυφλά καθάπερ κυνός, ώστε μόλις μετά δίμη-
νον βαδίζειν. (143) ό δέ λεγόμενος μύθος
ότι έκβάλλει τάς μήτρας τεκούσα τών εική πεπι-
4ο στευ μένων.
(144) Έστι δέ ό λέων τό ήθος λιμώττων μέν
χαλεπός, βεβρωκώς δέ πρςιύς καί φιλοπαίγμων,
16.17 όπισθουρητικόν scr. Lamb. coll. Ar. h.a. 5 0 0 b 15:
όπισθεν ρητικόν D 23 μόνην D: μίαν coni.
Lamb. ύει D: errorem subesse susp. Lamb. 27 add.
Lamb. 30 διμηνιαίος scr. Lamb.: δεκαμηνιαϊος D
458 Περί ζφων (Aristophanes)
καί οϋτε ύπερόητης οϋτε των συνήθων άδι-
κητικός. συσχεθείς δέ τη θηρείςι ύπό πολλών,
ούδέποτε φεύγει, ούδέ τα όπίσθια διδοΓ ύπο-
βαίνει δε κατά σκέλος βρυχώμενος, καί τψ μεν
βάλλοντι προσέρχεται, τφ δέ μή où πρόσεισι.
διώκων δέ έχει δρόμημα σύντονον καθάπερ
καί ol κύνες. συνεγγίζων δέ τφ διωκομένψ καί
έπιρρίπτει έαυτόν, ϊνα ταχύτερον έπιτύχη. προς
δέ τάς πόλεις έρχονται οί λέοντες όταν γένων-
ται γέροντες, ϊνα τούς άνθρώπους διώκωσιν,
άδυνατούντες θηρεύειν. λέγεται δέ κατ' αύτοϋ
ώς ότι μάλιστα τό πυρ φοβούμενος φεύγει.
(145) έστι δέ τών λεόντων γένη δύο, ών ό μέν
στρογγυλώτερος καί ούλοτριχώτερος δειλός
έστιν. ό δέ μακρός καί εϋθριξ άνδρειος. (146)
τών δέ δηχθέντων ύπό λέοντος ol έπίδεσμοι
πλυνόμενοι ούδέποτε άνιάσιτόνίχώρα. (147)
εστι δέ καί τών άνοσων ζφων ό λέων. (148)
χράται δέ τη βρώσει λάβρως ώστε όλα κατα-
πίνειν μέλη- είτα δια τήν λαβρότητα εστίν οτε
μή φαγών διαλείπει ήμέρας τρεις, εστι δέ και
τών όλιγοποτούντων διό και τό περίττωμα προί-
εται δια τρίτης ήμέρας έσφαιρωμένον προί-
εται δέ και φΰσαν δριμεϊαν και ούρον όσμήν
σαπράν. (149) γένονται δέ οί πλείστοι τών
λεόντων μεταξύ τοϋ Νέσσου καί Άχελφου πο-
ταμού. (150) βιοϊ δέ όσα καί ó κύων ζών έτη
δεκαοκτφ.
Pars quarta II 1 6 7 - 1 8 1
(167) Ό κύων έστί μέν καί αύτός καρχαρό-
δους και πολυσχιδής, βαδίζει δέ κατά διάμετ-
ρ ο ν κρανίον δ' εχει μονόστουν καί άρραφον,
γλώτταν δέ εχει λεπτήν καί μακράν. (168)
διοιχθείς δέ έχει τήν κοιλίαν στενήν καί μικράν,
έντεροειδή, παρεμφερή τή τοϋ άνθρώπου-
πνεύμονα όκτάλοβον ϊσοι τα μεγέθη πέντε έκ
δεξιών λοβοί καί τρεις έξ άριστερών ήπαρ έξά-
λοβον, λευκόν καρδίαν στρογγύλην τα δ'
άλλα σπλάγχνα ού παρά μέγεθος διαφέρον-
τα. (169) άρχεται δέ ό μέν άρρην όχεύειν
γενόμενος ένιαυσιαίος, ή δέ θήλεια βαίνεται
όκταμηνιαία. έπιβαίνει δέ ό μέν άρρην πάσαν
17 πλυνόμενοι scr. Lamb.: πλατυνόμενοι D
μικράν, έντεροειδή scr. Lamb.: μακράν έτεροειδή D
ώραν, ή δέ θήλεια où (προσίεται) πάσαν ώραν,
άλλά τήν τής σκυζήσεως. όταν δ' άρχηται
σκυζάν, ή μέν φύσις αύτη διοιδεί, τά δέ κατα-
μήνια φεϊ έπι έπτά ήμέρας. είτα μετά ταύτας
5 άλλας έπτά σκυζςί. λέγεται δέ ώς πολυδρο-
μήσαντες οί κύνες πολύ μάλλον όχευτικώτεροι
γίνονται. (170) κύει δέ μήνας δύο - τίκτει δέ
τά πλείστα δώδεκα, καί τά μέν πρώτα κατά τον
πατέρα όμοια, τά δέ ϋστερα κατ' αύτήν. κατέ-
ιο δεται (δέ) τό χόριον εύθέως πριν ή τής γής
θιγεϊν. (171) όχεύει δέ και όχεύεται ό κύων
έπι (πάντα) τον τού ζήν αύτού χρόνον. (172)
άρχεται δέ τό σκέλος αϊρων ούρεΐν γενόμενος
έξαμηνιαίος- ή δέ θήλεια διόλου καθημένη ού-
ΐ5 ρεϊ. (173) άποβάλλει δέ κύων τούς καλουμέ-
νους κυνόδοντας γενόμενος τετραμηνιαϊος·
γηράσκων δέ ύπομελανοί τούς οδόντας καί άμ-
βλεϊς ποιεί' όθεν καί διαγινώσκεται ó νέος παρά
τον γέροντα έν τφ λευκούς καί όξείς ή λείους
20 καί άμβλείς έχειν τούς οδόντας. (174)είσ1δέ
τών κυνών αί μέν Λάκαιναι θήλειαι εύφυέστε-
ραι τών άρρένων κατά τήν θήραν όσφραντικώ-
τεραι γάρ. τών δέ Μολοττικών κυνών έκ τού
εναντίου. (175) λέγεται δέ έπι τοσούτον
25 όσφραντικόν τό ζφον είναι, ώστε καί κρέως
ομογενούς όπτού ή έφθού παραβληθέντος μή
θιγεϊν, αίσθανόμενον. (176) λέγεται δέ ώς
τούς βεβρωκότας κύνας μάλλον έκβαΰζειν ή
τούς μή βεβρωκότας. (177) κάμνουσι δέ οί
30 κύνες νοσήμασι τρισί, κυνάγχη, λύσση, ποδά-
γρςι. τούτων δέ ή μέν λύσσα ποιεϊ μανίαν, καί
οταν δάκη, φησί, λυσσώσα κύων, πάντα τά δηχ-
θέντα ύπ' αύτής άποθνήσκει πάρεξ άνθρώ-
που. (178) λέγει δέ έν τφ έβδόμψ τής Ίστο-
35 ρίας 'άναιρεί δέ καί ή λύσσα αύτούς τους
λελυσσηκότας τών κυνών, άποθνήσκουσι δέ
καί οί ποδαλγήσαντες αύτών, ολίγοι δέ σώζον-
ται! ούχ ύγιάζονται δέ ούδέ οί κυναγχικοί γενό-
μενοι. (179) γίνεται δέ καί ψωρίασις περί
40 τους κύνας, και τήν μέν άρχήν οί κυνοτρόφοι
θεραπεύουσιν, έγχρονίσασα δέ καί αύτή δυ-
σέφικτον. λέγεται δέ ώς έλμινθιάσασα, σϊτον
φαγούσα έκτινάσσει τάς ελμινθας. (180) ζή
1 dubitanter add. Lamb. 10 add. Lamb. 12 add.
36.37 G. 21 εύφυέστεραι scr. Lamb.: άφυέστεραι D 38
κυναγχικοί coni. Diels: συναχικοί D
 Περί ζφων (Aristophanes) 459

δέ ό μεν Λακωνικός έτη δέκα, ή δε θήλεια δώ- λοβον καί κοιλίαν ύείαν, κύησιν και εκτεξιν
δεκα- αί δέ άλλαι ζώσι δεκατέσσαρα. το δέ πάντα όμοια κυνί.
μυθολογούμενον περί τού τοϋ 'Οδυσσέως (249) Έστι δέ ή θήλεια άνδρειοτέρα τού άρ-
κυνός, ώς εϊκοσιν ετη έζησε, των εική πε- ρενος. (250) λέγεται δέ ( ό τ ι ) όταν καταφάγη
πιστευμένων έστίν. (181) άφίησι δέ κύων 5 μή γνούσα σύν άλλοις φυταρίοις το παρ-
των άλλων ζφων βραδύτερον τήν ψυχήν. δαλιαγχές λεγόμενον βοτάνιον, άνθρωπείαν
κόπρον φαγούσα ύγιάζεται- όθεν οί θηρεύον-
τες αύτάς τήν κόπρον κατά τής ένέδρας
Pars quinta II. 207-216
τιθέασι.
(207) Ο λύκος έστι μέν και αύτός καρχαρό- ίο (250a) Γίνονται δ' έν τη Άσίςι παρδάλεις, έν
δους και των πολυσχιδών, βαδίζει δέ κατά διά- δέ τη Εύρώπη ούδ' όλως γίνονται.
μετρον. (208) έχει δέ τον αύχένα μονο- (251) "Ιδιον δ' εχει ή πάρδαλις τό κινεϊν τό
σπόνδυλον, καθάπερ ό λέων. (209) αίδοϊον άκρον τής ούράς αυτής άκινητούσης.
δέ έχει όστώδες καθαρόν καθάπερ ό άλώπηξ
κα'ι ή γαλή. (210) άνατμηθείς δέ έχει γλώτ- 15 Pars séptima II 283-289
ταν μεγάλην καί παχειαν, πνεύμονα όκτάλο-
βον, ήπαρ έξάλοβον, κοιλίαν κυνός όμοίαν, τά (283) 'Αριστοφάνους. Ό λεγόμενος θώς
δ' άλλα όμοια κυνί. (211) όχεύεται δέ καί έστι μέν τών καρχαροδόντων καί πολυσχιδών,
όχεύει ό λύκος (κατά μίαν ώραν), τά δ' άλλα και πορεύεται κατά διάμετρον. (284) δι-
πράσσει περί τήν εκτεξιν όμοια κυνί. (212) 20 οιχθείς δέ τά έντόσθια όμοια τψ λύκω έχει.
ϊδιον δέ έχει τούτο- [καί] καρχαρόδους [γαρ] ώσαύτως καί τά περί τήν όχείαν καί εκτε-
ύπάρχων, έστι καί σαρκοφάγος. (213) έπι- ξιν. (285) ϊδιον δέ εχει τό μικροσκελή αύτόν
τίθεται δέ μάλλον μέν όνψ, είτα βοΐ, καί κατά ύπάρχοντα ταχύτερον τών άλλων ζφων τρέ-
φλέβα λύων αίμοποτει. (214) λέγεται δέ χειν. (286) μάχεται δέ ό θώς καί λέουσι καί
τους μονολύκους καί άνθρώποις έπιτιθεμένους 25 κυσί. (287) έστι δέ αύτών γένη δύο, καί ό
σαρκοφαγείν. μέν αύτών έστι μικρός, ό δέ μείζων, άνδρειό-
(215) Ιστορεί δέ περί τήν Μαιώτιν λίμνην τερος δέ ό μικρός. (288) μεταβάλλουσι δέ
τούς λύκους έπΐ τοσούτον συνήθεις είναι τοις τάς τρίχας τού μέν θέρους λείοι γινόμενοι,
τήν άγραν τών ιχθύων ποιουμένοις, ώστε καί χειμώνος δέ δασεΐς. (289) έστι δέ τών δυνα-
συναναιρείσθαι τοις ίχθυοθήραις τών ληφθέν- 30 μένων τιθασεύεσθαι ύπό άνθρώπου τό ζφον.
των τούς ήμίσεις. εί δέ ποτε μή (μετα)δώσι
δοκούντες λήσεσθαι, τά δίκτυα αύτών ψυχό-
Pars octava II 295-299
μενα κατασχίζουσι.
(216) Ζή δέ ό λύκος όσα περ καί ό κύων έτη. (295) 'Αριστοφάνους. Ό αίλουρος έστι μέν
35 πολυσχιδής και καρχαρόδους, και πορεύεται
κατά διάμετρον. (296) έχει δέ τά έντόσθια
Pars sexta II 245-251
όμοια κυνί, σπλήνα δέ δυσί λοβοίς έλάττονα,
(245) Έστι μέν ή πάρδαλις καρχαρόδους τόν δέ πνεύμονα καί τό ήπαρ τοις αύτοίς δυ-
καί πολυσχιδής· καί γάρ πενταδάκτυλος έκ τών σίν. (297) αίμοποτει δέ και ούτος κατά φλέ-
έμπροσθίων, έκ δέ τών όπισθίων τετραδάκτυ- 40 βα. (298) όχεύει δέ πάσαν ώραν όρθός, τής
λος. (246) πορεύεται δέ κατά διάμετρον. θηλείας ύποτιθείσης έαυτήν. (299) κύουσι
(247) έχει δέ μαστούς δύο. (248) άνατμηθεί- δέ καί τίκτουσι καθώς και οί κύνες. ζή δέ ό
σα δέ τά μέν άλλα έχει όμοια κυνί, γλώσσαν αίλουρος ού πλείω έτών εξ.
δέ έχει τραχείαν καί φινώδη, πνεύμονα έπτά-
4 add. Lamb. 5.6 παρδαλιαγχές ser. Lamb. coll. Ar. h. a.
19 add. Lamb. coll. Ar. h. a. 580 a 13 21 del. G. 31 612 a 7 - 8 : παρδαλοαγχές D 30 τιθασεύεσθαι ser.
add. G. Lamb.: τό τασσεύεσθαι D
460 Περ'ι ζφων (Aristophanes)
Pars nona II, 308-313
(308) 'Αριστοφάνους. Ότι ϋαινά έστι μέν
καί αύτη καρχαρόδους καΐ πολυσχιδής, πορεύε-
ται δέ κατά διάμετρον. (309) άνατμηθεϊσα
δέ τα έντός έχει όμοια λύκψ πλήν τοϋ ήπατος,
τοϋτο δέ ύικόν. (310) εχει δέ καί ύπό τήν
κέρκον τά αιδοία καί ó άρρην καί ή θήλεια,
και περισσότερόν τινα τόπον εγκοιλον πόρον
μή έχοντά φασι. (311) κοιλίαν δέ έχει τό
μέγεθος ϋαινα κυνός. (312) εχει δέ και χαί-
1
την όμοίαν ϊππψ έπιτίθεται δέ άνθρώπψ. τους
δέ κύνας έμοϋσα θηρεύει μιμουμένη τον
άνθρωπον. λέγεται δέ καί τυμβωρυχείν τό
ζφον τοϋτο. (313) τά δέ περί τήν κύησιν καί
εκτεξιν κυνός πάντα έχει.
Pars decima II 326-336
(326) 'Αριστοφάνους- περί άρκτων. Ή άρκ-
τος έχει μέν δακτύλους πέντε, όδόντας τούς
μέν άνω όξείς και διεστώτας καθάπερ τά καρχα-
ρόδοντα, τούς δέ κάτω συνεχείς, γλώτταν
παχειαν καί πλατείαν, μαστούς τέσσαρας, δύο
προς τη κοιλίςι καί δύο έν τοις μηροΐς. (327)
βαδίζει δέ κατά διάμετρον. (328) διοιχθείσα
δέ πνεύμονα μέν έχει έξαμερή, ήπαρ έπτάλο-
βον καί χολήν έπ' αύτοΰ, σπλήνα δέ έκ πολλών
μερών συγκείμενον καθάπερ ό βόειος νεφρός-
αίδοιον ó άρρην μακρόν ώς και ό έλέφας, τούς
δέ όρχεις έσω προς τη όσφύι καθάπερ οί
άλεκτρυόνες. (329) όργφ δέ ή άρκτος άλλοτε
άλλως- καιρός δέ της κυήσεως αύτη ούκ έστιν
έστώς. (330) όχεύουσι δέ παρακεκλιμένοι οί
άρρενες πρός τά όπίσθια τών θηλειών. (331)
κύει δέ πάσας τάς (ώρας) ήμέρας τριάκοντα-
τίκτει δέ έν ö έστι τφ μεγέθει ελαττον μέν
γαλής, μείζον δέ μυός, άναρθρον καί τυφλόν.
θεραπεύει δέ τό σκυμνίον καθάπερ καί ή
κύων. (332) έστι δέ καί ή θήλεια άνδρειοτέρα
του άρρενος. (333) λέγεται δέ φωλεύειν τό
ζφον τούτο ήμέρας τάς χειμεριωτάτας τριά-
κοντα, ώς έπτά μέν ούδ' άλως κινεΐσθαι, τάς δέ
άλλας είκοσιτρεϊς μόνον στρέφεσθαι. έξελ-
9 φασί D: fartasse φύσει (Lamb.) 35 add.
G. 43 στρέφεσθαι ser. Lamb. coll. Ael. n. a. 6,3.:
τόέφεσθαι D
θοϋσα δέ έκ τοϋ φωλεού μασάται ξύλα και άλλα
κάρφη ώσπερ όδοντοφυούσα. (334) έστι δέ
τό ζφον τούτο παμφάγον καί έπιτιθέμενον
πάσι- χρήται δέ τοις κρέασι προσήπουσα
s αύτά. (335) φεύγουσαι δέ ποτε καί λαβόμε-
ναι δένδρων, κάτω τήν κεφαλήν ποιήσασαι, τά
δέ όπίσθια άνω, οϋτως άναβαίνουσι. (336) ζή
δέ ή άρκτος έτη τριάκοντα ή μικρφ πλέον ή
έλαττον.
10
Pars undecima II 345-347
(345) 'Αριστοφάνους. Μύς έστι μέν καρχα-
ρόδους καί πολυσχιδής, έχει δέ δύο πόδας καί
δύο χείρας, τά δέ περί τόν φάρυγγα καί τόν
15
στόμαχον καί τά άλλα σπλάγχνα όμοιος κυνί,
καρδίαν δέ μείζονα ή κατ' αύτόν, ήπαρ εΰχρουν
έπτάλοβον άχολον, νεφρούς μεγάλους καί
κύστιν μεγάλην καί περί ταύτην τό ήμερο-
λόγιον έστι δέ τούτο άμοιον στέατι- στρογ-
20
γύλον αίδοιον καί άρχεις έξωθεν καθάπερ
κάπρου. (346) ή δέ θήλεια τάς ύστέρας
έχει κοτυληδόνας έχούσας, καί όταν κυήση
κατά τόν άριθμόν τοις τικτομένοις έμβρύοις
καί προς έκαστον έμβρυον μίαν προσκειμέ-
25
νην. (347) άνασχισθεισα δέ ποτέ, φησίν,
έφάνη έχουσα έμβρυα έκατόν καί τινα τών
έμβρύων έγκυα ύπάρχοντα. λέγεται δέ αύτάς
κύειν μάλλον καί ώς άτι τάχιστα τόν άλα έσθι-
ούσας· όθεν καί άλικύμονες οί μύες ύπό τών
30
ποιητών λέγονται.
Pars duodecima II, 373
(373) 'Αριστοφάνους. Ή μυγαλή έστι μέν
αύτή καρχαρόδους καί πολυσχιδής, όφθαλμούς
35
δέ έχει μικρούς καί άμβλείς, μαστούς έξ πρός
τοις σκέλεσιν άνατμηθεϊσα δέ όμοία μυί.
Pars tertia decima II 376-380
40 (376) 'Αριστοφάνους. Ή γαλή έστι μέν
καί αύτή καρχαρόδους, έχει δέ καί δακτύλους
πέντε. (377) αίμοποτεί δέ κατά φλέβα λύ-
ουσα, καθάπερ ó λύκος. (378) άνατμηθεϊσα
δέ πνεύμονα έξάλοβον έχει, ήπαρ έπτάλοβον
45 χολήν έχον, νεφρούς μεγάλους, κύστιν σκλη-
ράν, άρχεις έξω καθάπερ κάπρου. (379) τό
αΐδοϊον έχει οστινον άμοιον όρνιθος άνυχι,
 Περί ζφων (Aristophanes)
ούκ εχον έν έαυτφ κοιλότητα, άλλα στερεόν·
ή δέ θήλεια ύστέραν δίκρουν καί τίκτει
τυφλά. (380) τό δέ μυθολογούμενον ώς δια
τοΰ στόματος όχεύει των εική πεπιστευμένων
ού γάρ όχεύει, άλλα τιθασεύει ώς ή περιστερά.
Pars quarta decima II 387
(387) 'Αριστοφάνους. Ή Ικτίς έστι μεν άγρία
γαλή, έχει δέ τό μέγεθος ήλίκον Μελιταίψ
κυνιδίψ, την δέ δασύτητα και τήν όψιν καί τό
λευκόν τό κάτωθεν τοϋ στήθους, τήν τε κακ-
ουργίαν καί τα έντόσθια (όμοια) τη κατοικιδίφ
γαλή. δύναται δέ τιθασεύεσθαι. έπιτίθεται δέ
όρνισι. τό δέ αΐδοϊον εχει ό άρρην όστινον, ö
δοκεϊ είναι φάρμακον στραγγουρίας, έάν τις
αύτό έν μέρει ποτού έπιξύων διδψ. λέγεται δέ,
όταν συμβάλλη όφει, προεσθίειν τό άγριον πή-
γανον ώς πολέμιον αύτφ ύπάρχον.
Pars quinta decima II 3 9 0 - 3 9 1
(390) 'Αριστοφάνους. Ή άλώπηξ έστί μέν
και αύτή καρχαρόδους καί πολυσχιδής, άνα-
τμηθεισα δέ κυνί τά έντόσθια πάντα κέκτηται
όμοια. (391) όχεύει δέ έπιβαίνουσα καθάπερ
και ó κύων τίκτει δέ ώσεί άρκτος σάρκα
άδιάρθρωτον, καί όταν μέλλη τίκτειν έκτοπίζει,
ώστε μηδ' όλως θεωρηθήναι. τεκούσα δέ τη
γλώττη θεραπεύει τά παιδία, τίκτει δέ τά
πλείστα τέσσαρα.
Pars sexta decima II 4 0 9 - 4 1 0
(409) Έκ των 'Αριστοφάνους. Δασύπους· ó
δ' αύτός καί λαγώς λέγεται- ούτος όχεύει μέν
πάσαν ώραν, κύει δέ κατά μήνα και τίκτει
σκυμνία (τυφλά) καί θεραπεύει ώσπερ ή κύων.
έπιβαίνει δέ συγκαθισάσης τής θηλείας, καθά-
περ ό λέων έστι γάρ καί ούτος τών όπισθου-
ρητικών ζφων. (410) διοιχθείς δέ τά έντός
εχει όμοια ύί· τό δέ ήπαρ έξάλοβον, ή χολή
μεγάλη, μέσψ δέ ήπατι. εχει δέ και όρχεις
μεγάλους καί κύστιν καί μήτραν δίκρουν καί
κοτυληδόνα έν έκάστψ έμβρύψ προκειμένην,
καθάπερ έπΐ τής μυός εϊρηται.
12 add. G. 36 add. Lamb. coll. Ar. h. a. 580 a 4
461
Pars séptima decima II 419
(419) 'Αριστοφάνους. Άσπάλαξ έστί μέν καί
αύτός καρχαρόδους· πόδας δέ καί χείρας εχει
πενταδακτύλους καθάπερ οί μύες- τό δέ ρύγ-
χος εχει όμοιον ύί. ώτα ούκ εχει. άλλά πόρους
μόνον, όφθαλμοί άφανείς καί ύποδεδυκότες
δια τό πάχος τοΰ δέρματος, οδόντας τούς
έμπροσθίους δύο εξω έξίσχοντας τοϋ στόμα-
τος, οις και όρύσσει τήν γήν· εχει δέ κάτω δύο
γομφίους μικρούς, τά έντός δέ εχει παρα-
πλήσια ύί.
Pars decima octava II 4 2 4 - 4 2 7
is (424) 'Αριστοφάνους. Έχϊνος ό χερσαίος
πόδας μέν εχει πενταδακτύλους, καθάπερ καί
ή άρκτος, φύγχος ύός, οδόντας οϋς μέν προ-
βάτου, οϋς δέ κυνός· μαστούς έπτά, είς τά
δεξιά πέντε καί είς τά άριστερά δύο - κέρκον
20 μικράν καί αίδοΐον ύποκείμενον τής δέ μήτρας
τό αίδοΐον ύός. (425) άνατμηθε'ις δέ γλώσ-
σαν μέν ούκ εχει μεγάλην, τά δ' άλλα σπλάγχνα
όμοια ύί, σπλήνα δέ λίαν μέλανα, όμοιον τφ
τοϋ ϊππου. (426) τούς δέ όρχεις ό άρρην
25 εχει έσω προς τη όσφύι καθάπερ οί άλεκ-
τρυόνες- ή δέ θήλεια τήν ύστέραν δίκρουν.
(427) λέγεται δέ τό ζφον τοϋτο προμεταβαλ-
λειν τάς Ιδίας όπάς, καί όταν μέν βόρεια μέλλη
πνεΐν, είς τά νότια, όταν δέ νότια είς τά βόρεια.
30 όθεν κατανοήσαντά τινα τό γινόμενον [ύπό]
τών έν Βυζαντίψ προλέγειν τοις μέλλοντας
άνέμους πνεΐν, καί οΰτω δόξαν άπενέγκασθαι
ού τήν τυχοϋσαν.
35
Pars decima nona II 4 3 6 - 4 4 0
(436) 'Αριστοφάνους. Ή νυκτερίς έστι μέν
τών καρχαροδόντων καί πολυσχιδών καί δερ-
ματοπτέρων, εχει δέ δακτύλους πέντε είς εκα-
40 στον τών ποδών καί τών χειρών καθάπερ οί
μύες, πρόσωπον όμοιον ύί, ώτάρια μεγάλα,
οδόντας διστιχεϊς και όξείς, μεγάλους, όμματα
έπί τοις χείλεσιν έπικείμενα. εχει δέ καί
21 άνατμηθείς scr. Lamb.: άποτμηθείς D 30 del.
Lamb. 42 διστιχείς in διστίχους vel διστοιχους mutan-
dum cens. Lamb.
462
μαστούς δύο, έν οις καί γάλα. (437) άνατμη-
θείσα δέ τα εντόσθια έχει όμοια ύί. (438)
όχεύει δέ της θηλείας συγκαθισάσης ό αρρην
έπιβαίνων. (439) εστι δε τοϋτο μόνον των
πτητικών ζψοτόκον. τίκτει γαρ σκυμνία, καί
ταύτα θηλάζει άμα πετομένη, ύπό τάς μασχάλας
αύτά έχουσα, τίκτει δέ δύο εφάπαξ καί τρία-
λέγεται δέ καί τετριχώσθαι μικροίς καί δυσθεω-
ρήτοις τριχιδίοις. (440) έπιλέγεται δέ και τά
μικρά των ζφων σκνιπολογοϋσα.
Pars vicésima II 446—459
(446) 'Αριστοφάνους. Ή κάμηλος έστι μέν
χαυλιόδους καί διχηλή καί όπισθουρητική, βαδί-
ζει δέ κατά σκέλος, καθάπερ καί ό λέων. (447)
εχει δέ ή κάμηλος έπι του νώτου τον κα-
λούμενον ΰβον αί δέ Βακτριαναι κάμηλοι δύο
ϋβους έπι τού νώτου εχουσιν. (448) εχει δέ
και άστράγαλον έν τοις όπισθίοις σκέλεσι
καθάπερ πάντα τά διχηλά. (449) εχει δέ καί
ή θήλεια θηλάς μέν τέσσαρας, μαστούς δέ δύο
καί γάλα λεπτότατον πάντων τών ζφων. (450)
εχει δέ καί τό αίδοΐον ό άρρην εξω βλέπον,
ö έν τη όχείςι γίνεται μακρόν καί λεπτόν,
όμοιον νεύρψ· χρώνται γούν τίνες αύτφ εις τα
τόξα. (451) άνατμηθείσα δέ 'Αραβία κά-
μηλος ήπαρ εχει φολιδωτόν και μακρόν καί
έξοχάς εχον μικράς- χολήν δέ ούκ εχει θεωρη-
τήν, τύπον δέ τινα (χολ)ώδη ού καί γευόμενοι
χολής άντιλαμβανόμεθα. (452) εχει δέ καί
ή κάμηλος κοιλίας τέσσαρας. (453) άρχεται
δέ όχεύειν καί όχεύεσθαι τριετής γενομένη,
όχεύει δέ της θηλείας συγκαθισάσης· έπιβαίνει
δέ ό αρρην καί άντιστρέψας τό αίδοΐον, άτε
μακρόν ύπάρχον, ένίησι, καί διατελεί όχεύων
ήμέραν μίαν. (454) κύει δέ μήνας δέκα, τψ
δέ ένδεκάτψ τίκτει, καί πάλιν διαλιπούσα ένι-
αυτόν σκυζςί. (455) κάμνουσι δέ αί κάμηλοι
νοσήμασι δυσί, στρόφψ καί λύσση, τουτέστι
μανίςι, καί τούτοις άναιροϋνται. (456) χαίρει
δέ ή κάμηλος ποτφ μέν θολερφ, τροφή δέ
βουκέρατι, τουτέστι τίλει. (457) λέγεται δέ
21 θηλάς scr. Lamb.: χ η λ ο ύ ς D 29 suppl. Lamb. coll.
Ar. part. an. 676 b 27/28 42 τίλει ser. Lamb.: λείςι D
cf. Hippiatr. p. 264: βουκέρου ö έστι τίλεως.
Περί ζφων (Aristophanes)
ώς ούκ άναβαίνει ό κάμηλος (έπί) τήν μητέρα,
άλλά καν βιάσηταί τις φεύγει, καί τον παραλο-
γισάμενον δέ ποτε καμηλίτην, έπεί κατεκά-
λυψε τήν μητέρα, ύστερον έπιγνούς, δάκνων
5 άπέκτεινεν. (458) έκτέμνονται δέ οί άρρενες
καί θλώνται αί θήλειαι τάς λεγομένας καπρίας,
τουτέστι τάς έντός τών περιττωμάτων τής κύ-
στεως έπανεστώσας σάρκας, [δια] τούτο δέ γί-
νεται όταν εις πόλεμόν τις βούληται αύταϊς χρή-
ιο σασθαι- ούδέ γαρ ετι σύλλαμβάνουσι. (459)
ζώσι δέ αί κάμηλοι ετη πεντήκοντα, αί δέ Βακ-
τριαναι έκατόν.
Pars vicésima prima II 476-492
is (476) 'Αριστοφάνους. Έστι μέν τών δισχι-
δών συνοδόντων ò ελαφος. ούδέν γαρ τών
τά κέρατα έχόντων οϋτε χαυλιόδουν έστιν οϋτε
καρχαρόδουν, οϋτε τούς άν(ωθεν) οδόντας
εχει διά τό εις τήν τών κεράτων φύσιν αυτούς
20 άπολ(ε)λύσθαι. (477) εχει δέ ό ελαφος
μόνος τών κερατοφόρων τά κέρ(ατα) δι' όλου
στερεά, τών άλλων τά προσφυή τφ κρανίω κοί-
λα έχ(όντων) (478) άποβάλλει δέ ό ελαφος
τά κέρατα κατ' ετος. (479) εχει δέ αίδο(ιον)
25 μακρόν και νευρώδες, όμοιον καμήλου. (480)
διοιχθεϊσα δέ χολήν μέν ούκ εχει, αί δέ λεγόμε-
νοι άχαΐναι έν τή κέρκψ τήν χολήν εχουσι. τών
δέ μή έχουσών χολήν τό εντερον τοις γευο-
μένοις πικρόν ύπάρχει. (481) έχει δέ καί αύτή
30 κοιλίας τέσσαρας, έχινον κεκρύφαλον ήνυ-
στρον καί τήν ιδίως λεγομένην κοιλίαν. (482)
ό δέ άρρην τό μέν αίδοϊον εχει έκτός, τούς δέ
όρχεις παρά τούς νεφρούς, έκτμηθείς δέ τούς
όρχεις ούκέτι φέρει κέρατα, εί δέ τύχη έχων
35 (ούκ) άποβάλλει. (483) έστι δέ τό αίμα τής
έλάφου άπηκτον ού γάρ εχει Ινας, διό ούδέ
πήσσεται. (484) άρχεται δέ όχεύειν και
όχεύεσθαι ή θήλεια άλλη άλλως προς τούς
τόπους έν οις καί βίοι. (485) εστι δέ άγαν
40 άφροδισιαστικόν τούτο τό ζφον. (486) βαίνει
δέ ό άρρην ύποφευγούσης τής θηλείας· ού γάρ
ύπομένει αύτοΰ τήν συντονίαν τού αιδοίου·
1 add. Lamb. 8 del. Lamb. 18 suppl. Lamb. 20 suppl.
Lamb. 21 suppl. Lamb. 23 suppl. Lamb. 24 suppl.
Lamb. 27 άχαΐναι scr. Lamb. coll. Ar. h. a. 506 a 23: άχάϊ,
καί D 35 add. Lamb.
 Περί ζφων (Aristophanes)
ώστε μή έστώσης ένίεσθαι τό σπέρμα, άλλ'
ύποτρεχούσης. (487) κύει δε ή ελαφος μή-
νας όκτώ, τφ δ' ένάτψ τίκτει, κατεσθίει δε τό
χόριον ώς καί οί κύνες. τίκτει δε έν ταϊς τρί-
βοις - τα γάρ θηρία είς τάς όδούς ού προσέρ-
χονται δια τούς άνθρώπους. (488) λέγεται
δέ ώς παχυνθεϊσα έκτοπίζει, ίνα μή συλληφθή,
καί οτι τό άριστερόν κέρας άποβαλοϋσα κατο-
ρύσσει φθόνψ, ϊνα μή εύρεθή, άντιφάρμακον
(νόσων) τινών ύπάρχον. πάσαι δέ άποβάλλου-
σαι τα κέρατα κρύπτονται καθάπερ τα οπλα
άποβεβληκυίαι. (489) οταν δέ πάλιν άρξηται
αύταΐς ύποφύεσθαι τά κέρατα, ήλιάζονται, ϊνα
ώς τάχιστα ξηραίνωσιν αύτά. ήδη δέ ποτε,
φασίν, έφάνη ελαφος καί κιττόν φυόμενον
έχουσα έπί τών κεράτων. (490) άλίσκονται
δέ σύριγγι καί αύλφ· καταβάλλουσαι γαρ τα ώτα
κοιμώνται ύπό τής ήδονής. (491) ιστορεί δέ
( ώ ) ς πληγείσα ύπό φαλαγγίου τινός άλλου
θηρίου καρκίνους πο(ταμί)ους φαγοϋσα ύγιά-
ζεται. (492) ζή δέ ή ελαφος πλείστα, έστι δέ
( τ ό ) μυθευόμενον, ώς 'ελαφος τετρακόρωνος',
τών εική και ώς ετυχε πιστευομένων.
Pars vicésima secunda II 573—584
(573) 'Αριστοφάνους περί μωνύχων. Ό ϊπ-
(πος έ)στι μέν τών μωνύχων καί άμφοδόν-
των, πορεύεται δέ κατά διάμετρον (χιάζων
τοις σκέλεσι. (574) διο) ιχθείς δ έ πιμελήν
έχει άλλ' ού στέαρ, πι(μελώδες δέ καί τό έπι-
πλο )ον· χολήν μέν έχει, άλλά παρά τό έντερον
κε(χυμένη εύρίσκεται αϋτ)η. (575) λέγονται
δέ τίνες ϊπποι καί ήμίονοι όστέον έχε ι ν έν τη
καρδίςι νεανικόν. (576) σπλήν βόειος, νεφ-
ροί ύικοί, κύστις στερ(ρά· κάτω δέ ή μή)τρα
μεταξύ άρχοϋ καί κύστεως· έχει δέ καί κοιλίαν
όμ(οίαν )τά δ' αύτά καί όνος καί ήμίο-
νος σπλάγχνα κέκτηνται. (577) άρ(χεται δέ
όχεύ)ειν ό άρρην και όχεύεσθαι ή θήλεια τριε-
τείς γεγονότες· βιώσιμα δέ γεννςί τριετής τίκ-
τουσα - συλλαμβάνει δέ έως τριακονταετής
γένηται. όχεύει δέ ό άρρην καί γόνιμα ποιεί
10 add. Lamb. 13 ήλιάζονται ser. Lamb, ήλιάζεται
D 19.20 suppl. Lamb. 22 add. Lamb.
573—584 scripturam valde mutilarti quoad fieri potuit restituere
conatus est Lamb.
463
έως τριών καί τριάκοντα έτών, και μάλιστα
θέλει βαίνειν ò ϊππος έπί τάς άψήκτους και
άκαθάρτους και φυπαράς. (578) κύει ( δ έ )
δέκα μήνας- τψ δέ ένδεκάτψ τίκτει όρθή. εύτο-
5 κωτάτη ( δ έ ) τετραπόδων πάντων καί κάθαρσιν
ούκ άφίησι πολλήν. καί τεκούσα εύθέως τό
χόριον κατεσθίει καθάπερ καί αί κύνες καί ό
άσκαλαβώτης τό γήρας· καί τό έπιπεφυκός δέ
έπί τού μετώπου τοΰ πωλαρίου, λεγόμενον δέ
ίο ίππομανές εϋθέως κατέδεται. έστι δέ τοϋτο
τφ μεγέθει έλαττον ίσχάδος μέλαν, πλατύ,
περιφερές - έάν δ έ τις αύτό φθάσας καί λαθών
τέμη καί άπενέγκη, έπιγνφη δ έ ή ϊππος, μαί-
νεται ( καί) ούκ ήρεμεί έως έπιλάβηται. (579)
is θηλάζει δέ μήνας έξ. λέγεται δέ τή φύσει φιλό-
στοργον είναι τό ζφον τούτο τών άλλων (μάλ-
λον) προς τά έκγονα- διό καί έκτρέφουσιν αί
ϊπποι τά άλλήλων πωλάρια. (580) όργςί δ έ ή
ϊππος πρός τήν συνουσίαν μεγάλως- καί γάρ
20 ίππομανούσί τίνες αύτών καί τρέχουσι ότέ μέν
προς νότον. ότέ δέ προς βορράν, κα'ι ούδένα
έώσι πλησιάζειν μέχρις ού προς θάλασσαν
έλθούσαι ή τινα άλλον τόπον έκβάλωσι τήν έπι-
λεγομένην καπρίαν έκ τής φύσεως, ö έστι σαρ-
25 κίδιον λευκόν, λεπτόν. τούτο δέ λέγουσί τίνες
είναι τό ίππομανές, άλλ' ού τό έπί τού πώλου
έπιφυόμενον ö αύτη κατέδεται. προϊέναι δέ
καί περί τον χρόνον τού καπριάν τήν φ(ων)ήν
όξείαν. κα'ι τήν κέρκον πυκνά κινούσι καί φεΐ
3ο αύταίς έκ τών αιδοίων ομοιον γονή. (581)
έκβάλλουσι δέ καί προ τοϋ καιρού τά έμβρυα
έάν τις αύταις κυούσαις προσάγη προς τους
( δι)ό καί κωλύονται οί
τρέφοντες είσφ ος και ó
35 ονος τό έξουρείν τήν γονήν. ούκ άναβ(αίνει δ'
ó ϊππος έπί τήν μητέ)ρα, καί εϊ ποτε παραλο-
γισαμένου τοΰ Ιπποφορβ(οϋ άναβαίη έπί τ)ήν
μητέρα, τοΰ δέ έπιβάντος καί όχεύσαντος
μετά ταύτα α κρημνίσαι έαυτόν. (582)
40 νοσοΰσι δ έ οί ϊπποι πλείοσι νοσήμ(ασι, ποδ)άγ-
ρςι καί ίλεφ κα'ι τετάνψ κα'ι έμπυήσεσι καί κρι-
θι(άσει. έστι δ' ή κρι)θίασις ώμότης μετά στρο-
φού, ό δέ τέτανος σπασμός, ή δέ ίλεώ(δης
14 έπιλάβηται scr. Lamb. coll. Ar. h. a. 577 a 12: έπιλάθηται D
1 6 - 1 7 add. G. 22 έώσι πλησιάζειν scr. Lamb. coll. Ar.
h. a. 572 a 19 έώσιν ήσυχάζειν D 26 τοϋ πώλου scr.
Lamb. coll. Ar. h. a. 572 a 29 τόπου D
464 Περί ζφων (Aristophanes, Aelianus)
νόσος κοι)λιακή τις διάθεσις, ή δέ έμπύησις έν
ύπογαστρίψ, ή δέ ποδάγρα περί τα άρθρα
όδύνη. γίνεται δέ καΐ περί μόνον τόν ϊππον
δυσουρίασις. (583) χαίρει δ' ίππος πολλφ
ποτφ καί θολερφ τροφή δ' ώς ότι μάλιστα νοστι-
μωτάτη καί καθαρςί. (584) ζή δ' ώς έπΐ τό
πολύ έτη τριάκοντα.
270
Aelianus De natura animalium ed. Hercher BT 1864, collata
editione a Scholfield Loeb Class, libr. 1958/1959 confecta.
Aufgenommen wurden nur jene Kapitel, in denen Aristoteles
ausdrücklich zitiert ist. Daß auch in anderen Kapiteln öfters
aristotelisches Gut steckt, ist offensichtlich.
1) II, 34 Ei σαφή ταϋτα και μή άμφίλογα,
'Ινδών λόγοι πειθέτωσαν ά δέ vüv έρώ, της
έκειθεν φήμης διακομιζόυσης, ταϋτά έστιν.
όμώνυμον τφ φυτφ κιννάμωμον öpviv εγωγε
τού παιδός τοΰ Νικομάχου λέγοντος ήκουσα.
καί τόν μεν öpviv κομίζειν έντεϋθεν τό φερώ-
νυμον τούτο δή φυτόν ές 'Ινδούς- είδέναι δέ
άρα τούς άνθρώπους άπου τε καί όπως φύεται
ούδέ έν.
2) II, 39 'Ακούω δέ τι καί γένος αίετών, καί
όνομα αύτφ χρυσαίετον εθεντο, άλλοι δέ άστε-
ρίαν τόν αύτόν καλοΰσιν όράται δέ ού πολλά-
κις. λέγει δέ 'Αριστοτέλης αύτόν θηράν καί
νεβρούς καί λαγώς και γεράνους καί χήνας έξ
αύλής. μέγιστος δέ αίετών είναι πεπίστευται,
καί λέγουσί γε και ταύροις έπιτίθεσθαι αύτόν
κατά τό καρτερόν, καί περιηγούνται τό έργον
τόν τρόπον τούτον, ö μέν κεκυφώς κάτω νέμε-
ται ó ταύρος- ó δέ αίετός έπί τφ τένοντι τοΰ
ζφου καθίσας έαυτόν παίει τφ στόματι συνεχέσι
τε και καρτεραις [ταις] πληγαις· ö δέ ώσπερ
οίστρηθείς έξάπτεται, καί ή ποδών έχει φυγής
άρχεται, καί έως μέν έστιν εύήλατα, ó αίετός
ήσυχος έστι καί έπιποτάται παραφυλάττων
όταν δέ τόν ταύρον θεάσηται πλησίον κρημνού
γεγενημένον, κυκλώσας τά πτερά καί ύπερ-
τείνας αύτού τών όφθαλμών, έποίησε τά έν
ποσί μή προϊδόμενον κατενεχθήναι βιαιότατα.
ειτα έμπεσών και άναρρήξας τήν γαστέρα,
φςιδίως χρήται τή άγρςι, ές όσον έθέλει. θήρας
5 καί θ ο λ ε ρ φ scr. Lamb. coll. Ar. h. a. 605 a 10: καθαρφ
D 35 del. G.
δέ άλλοτρίας ούχ άπτεται κειμένης, άλλά χαί-
ρει τοις έαυτού πόνοις, κοινωνίαν τε τήν πρός
άλλον ήκιστα ένδέχεται. κορεσθείς δέ είτα
τοΰ λοιπού πονηρόν άσθμα και δυσωδέστατον
s καταπνεύσας, άβρωτα τοις άλλοις τά λείψανα
έφ. και μέντοι και άλλήλων άπφκισμένας οίκούσι
καλιάς ύπέρ τού μή διαφέρεσθαι ύπέρ θήρας
και λυπουμένους λυπειν πολλάκις.
3) II, 49 Λέγει 'Αριστοτέλης είδέναι τους
ίο κόρακας διαφοράν γής εύδαίμονός τε και
λυπράς, καί έν μέν τή παμφόρφ τε καί πολυ-
φόρψ κατά τε άγέλας καί πλήθη φέρεσθαι, έν
δέ τή άγόνψ καί στερίφπ κατά δύο. τούς γε
μήν νεοττούς τούς έκτραφέντας διώκουσι καί
is της έαυτών έκαστος καλιάς φυγάδας άποφαί-
νουσιν ύπέρ ότου ( . . . ) τροφήν μαστεύουσι,
και τούς γειναμένους σφάς μή (έκ)τρέφουσιν.
4) II, 52 Λέγει δέ 'Αριστοτέλης τών ζφων τά
μέν ζψοτόκα είναι, τά δέ φά τίκτειν, τά δέ
20 σκώληκας- και ζφα μέν άνθρώπους γεννάν και
τά λοιπά όσα τριχών έστιν έπήβολα, καί τά
κητώδη τών ένύδρων τούτων δέ τά μέν αύλόν,
βράγχια δέ ούκ έχειν, οίον δέλφινα καί φάλ-
αιναν (, τά δέ . . . ) .
25 5) III, 24 Ή χελιδών 0τε εύποροίη πηλού,
τοις άνυξι φέρει καί συμπλάττει τήν καλιάν εί
δέ άπορία εϊη, ώς 'Αριστοτέλης λέγει, έαυτήν
βρέχει, καί ές κόνιν φύρει τά πτερά έμπεσούσα
και τοΰ πηλού περιπαγέντος, έντεϋθεν ύπαπο-
30 ψήχουσα τφ φάμφει τήν προκειμένην οίκοδο-
μίαν χειρουργεί, άπαλά τε όντα τά νεόττια και
τών πτίλων γυμνά οίδε καλώς έπί ψιλών καρ-
φών εί άναπαύοιτο ότι κολασθήσεται άλγούν-
τα. ούκούν έπί τά νώτα τών προβάτων ίζάνει,
35 και άποσπςί τοΰ μαλλοΰ, καί έντεϋθεν τοις έαυ-
τής βρέφεσι τό λέχος μαλακόν έστρωσεν.
6) III, 40 Μητροδίδακτον μέν τόν τής Άρή-
της υίόν τόν τής άδελφής τής 'Αρίστιππου ύμ-
νοΰσιν οί πολλοί- λέγει δέ 'Αριστοτέλης ίδείν
40 αύτός τά νεόττια τής άηδόνος ύπό τής μητρός
διδασκόμενα φδειν. ήν δέ άρα όρνίθων ή
άηδών έλευθερίας έράστρια ισχυρώς, καί διά
ταύτα ή έντελής τήν ήλικίαν όταν θηραθή και
καθειργμένη [ή] έν τφ οίκίσκψ φυλάττηται, και
45 τροφής και φδής άπέχεται, καί άμύνεται τόν
16 et 24 lac. ind. G.
 Περί ζφων (Aelianus)
όρνιθοθήραν ύπέρ τής δουλείας τη σιωπή,
ούπερ ούν οί άνθρωποι πεπειραμένοι τάς μέν
ήδη πρεσβυτέρας [καί] άλούσας μεθιάσι, σπου-
δάζουσι δέ θηράν τα νεόττια.
7) III, 45 'Αριστοτέλης λέγει των περιστερών 5
[καί] τους άρρενας ταΐς θηλείαις ταϊς τικτού-
σαις συνωδίνειν καί άλωμένας της καλιάς έξω
συνωθείν τε καί συνελαύνειν, και όταν τέκω-
σιν, έπιράζειν έκβιάζεσθαι. θάλπειν δέ καί τους
άρρενας τα νεόττια καί συνεκτρέφειν ταις ίο
θηλείαις ó αύτός φησι, καί ύπέρ τοΰ μή κακοσί-
τους είναι τούς νεοττούς πρώτην τροφήν ένδι-
δόναι τοις βρέφεσι τούς γειναμένους άλμυ-
ρίδα γήν, ήσπερ ούν γευσάμενα είτα μέντοι και
των λοιπών σιτεΐσθαι έτοίμως το έντεϋθεν is
αύτά. δοκεΐ δέ πως ταις περιστεραΐς [τό έντεϋ-
θεν] πρός μέν τούς άλλους όρνιθας τούς άρπακ-
τικούς ένσπονδα είναι, τούς μέντοι άλιαέτους
καί τούς κίρκους ώς πεφρίκασί φασι. πρός δέ
τους ίέρακας οία παλαμώνται άκοϋσαι άξιον. 2ο
όταν μέν αύτάς διώκη ό μετάρσιός τε καί ές
ϋψος πεφυκώς πέτεσθαι, αϊ δέ ύπολισθάνουσι
τήν πτήσιν καί κατωτέρω έαυτάς καθέλκουσι
καί τό πτερόν πειρώνται πιέζειν όταν δέ ό
κατωτέρω λαχών έκ τής φύσεως τήν πτήσιν, αΐ 25
δέ αίρονται τε καί μετεωροποροϋσι, καί ύπέρ
αύτοΰ πετόμεναι θαρροϋσιν, άνωτέρω άξαι μή
δυναμένου.
8) IV, 6 Τούς ίππους έλεσί τε καί λειμώσι καί
τοις κατηνέμοις χωρίοις ήδεσθαι μάλλον Ιπ-
ποτροφίας τε καί πωλοτροφικής [άνθρωποι]
σοφισταί όμολογοϋσιν. ένθεν τοι καί Όμηρος
έμοί δοκείν δεινός ών και τά τοιαύτα συνι-
δειν έφη που
τφ τρισχίλιαι ϊπποι έλος καταβουκολέοντο.
έξηνεμώσθαι δέ ίππους πολλάκις ίπφορβοί
τεκμηριοΰσι καί κατά τόν νότον ή τόν βορράν
φεύγειν. είδότα ούν τόν αύτόν ποιητήν είπείν
τάων καί Βορέης ήράσσατο βοσκομενάων.
καί 'Αριστοτέλης δέ, ώς έμέ νοεϊν, λαβών
έντεϋθεν εύθύ τών προειρημένων άνέμων
οίστρηθείσας άποδιδράσκειν έφατο αύτάς.
9) IV, 57 'Αριστοτέλης λέγει τόν ύπό ϋδρου
πληγέντα παραχρήμα όσμήν βαρυτάτην άπερ-
γάζεσθαΐ; ώς μή οιόν τε είναι προσπελάσαι
αύτφ τινα. λήθην τε καταχείσθαι τοϋ πληγέν-
31 del. G.
465
τος ό αύτός λέγει καί μέντοι καί άχλύν κατά
τών όμμάτων πολλήν, καί λύτταν έπιγίνεσθαι
και τρόμον εύθύς μάλα Ισχυρόν, καί άπόλλυσ-
θαι δια τρίτης αύτόν.
10) IV, 58 Τήν οίνάδα άρνεον είδέναι χρή ού-
σαν, ού μήν ώς τίνες άμπελον. λέγει δέ 'Αρι-
στοτέλης μείζον μέν αύτό είναι φάττης, περι-
στεράς γε μήν ήττον, καλούνται δέ ώς άκούω
καί έν τη Σπάρτη οίναδοθηραί τίνες, λέγοιτο δ'
άν καί κίρκη διαλλάττον τού κίρκου ορνεον
ού μόνον τφ γένει, φασίν, άλλά καί τήν φύσιν.
11) V, 8 'Αριστοτέλης οφεσιν έχθραν είναι
τήν Άστυπαλαιέων γήν λέγει, καθάπερ καί τήν
'Ρήνειαν ταις γαλαις ό αύτός όμολογεί ήμίν.
κορώνη δέ ές τήν 'Αθηναίων άκρόπολιν ούκ
βέστιν ι έπιβατόν. ήμιόνων δέ Ήλιν μητέρα ούκ
έρείς, ή τό λεχθέν ψευδός έστιν.
12) V, 11 Βίον δέ καθαρόν ζή μέλιττα, καί
ζφου ούκ άν ούδενός πάσαιτό ποτέ- καί ού
δεϊται Πυθαγόρου συμβούλου ούδέ έν, άπόχρη
δέ άρα σίτον αύτη είναι τά άνθη. έστι δέ και
σωφροσύνην άκροτάτη. χλιδήν γοΰν καί θρύ-
ψιν μεμίσηκε. και τό μαρτύριον, τόν χρισάμε-
νον μύρψ διώκει τε καί έλαύνει ώς πολέμιον
άνήκεστα δράσαντα. οίδε δέ και τόν προσ-
ελθόντα έξ άκολασίας τε καί όμιλίας τής πρός
τινα, κα'ι διώκει καί έκεΐνον οία δήπου έχθιστον.
καί άνδρείας δέ εύ ήκουσι καί άτρεπτοί είσιν.
ούδέ έν γούν ζφον άποδιδράσκουσιν, ούδέ μήν
so κάκη εϊκουσι, χωρούσι δέ όμόσε. και πρός μέν
τούς μή ένοχλοϋντας μηδέ άρχοντας άδικων
μηδέ τφ σμήνει προσιόντας κακού ργως καί σύν
έπιβουλή είρηναια αύταις και ένσπονδά έστι,
πόλεμος δέ άκήρυκτος τό φδόμενον τούτο έπΐ
τούς λυπούντας έξάπτεται- καί όστις ήκει
35
κεραΐσων τό μέλι αύταΐς, ές τούς έχθρούς ήρί-
θμηται ούτος, παίουσι δέ καί τούς σφήκας
κακώς, λέγει δέ 'Αριστοτέλης ότι καί ίππεί ποτε
έντυχούσαι πρός τφ σμήνει άπέκτειναν αύτόν
4ο έπιθέμεναι κατά τό καρτερόν αί μέλιτται αύτφ
(καί τφ) ϊππψ. ήδη μέντοι καί προς άλλήλας
διαφέρονται, καί αί δυνατώτεραι κρατοϋσι τών
ήττόνων. κρατούσι δέ ώς άκούω αύτών οϊ τε
φρύνοι καί οί έκ τών τελμάτων βάτραχοι οϊ τε
45 μέροπες καί αί χελιδόνες, πολλάκις γε μήν καί
οί σφήκες, όστις δέ τούτων έκράτησε, Καδμείαν
ώς γε ειπείν τήν νίκην ένίκησε- παιόμενοι γάρ
41 add. G.
466 Περί ζφων (Aelianus)
καί κεντούμενοι κακώς άπαλλάττουσιν είσί γαρ
ού μείον τφ θυμφ ή τοις κέντροις ώπλισμέναι.
ούκ άμοιρούσι δέ ούδέ τής έ ς το προμηθές
σοφίας, καί 'Αριστοτέλης τεκμήριο! ο λέγω.
εστι δέ τοιούτον, έλθοΰσαι [αί] μέλιτται έπί τι
σμήνος ούκ οίκεϊον άλλα έτερον, ειτα τό μηδέν
σφισι προσήκον έκεράιζον μέλι. αϊ δέ καίτοι
συλώμεναι τον σφέτερον πόνον, ομως ένε-
καρτέρουν ήσυχη άτρεμούσαι, είτα μέντοι τό
μέλλον έγκρατώς έκαραδόκουν. έπεί δέ ó
μελιττουργός τάς πολλάς των έχθρων άπέκ-
τεινεν, αί ένδον καταγνοϋσαι οτι άρα δύνανται
άξιόπιστοι είναι προς τήν μάχην τήν ίσοπαλή,
προελθοϋσαι κφτ' ήμύναντο, καί δίκας
άπήτησαν ύπέρ ών έσυλήθησαν ούδαμώς
μεμπτάς.
13) V,14 Έν τη Γυάρψ τη νήσψ 'Αριστοτέλης
λέγει μϋς είναι καί μέντοι καί τήν γήν σιτεΐσθαι
τήν σιδηρίτιν. 'Αμύντας δέ καί τούς έν Τερη-
δόνι (γης δέ έστιν αϋτη τής Βαβυλωνίας) τήν
αύτήν προσφέρεσθαι λέγει.
14) V,27 Ίδιαι δέ κα'ι διάφοροι των ζφων καί
αϊδε αί φύσεις· τούς έν τοις Βισάλταις λαγώς
διπλά ήπατα έχειν Θεόπομπος λέγει, τάς δ' έν
Λέρψ μελεαγρίδας ύπό μηδενός άδικεΐσθαι
των γαμψωνύχων όρνέων λέγει Ίστρος, τούς
δέ έν Νευροϊς βοϋς 'Αριστοτέλης φησιν έπί
των ώμων έχειν τά κέρατα, Άγαθαρχίδης δέ
τάς έν Αίθιοπίςι ύς κέρατα έχειν. Σώστρατος
δέ τούς έν τη Κυλλήνη κοσσύφους πάντας
λέγει λευκούς. 'Αλέξανδρος δέ ό Μύνδιος βτάι
έν τφ Πόντψ πρόβατα πιαίνεσθαι ύπό τού πικ-
ροτάτου φησιν άψινθίου. τάς δέ έν τφ Μίμαντι
γινομένας αίγας έξ μηνών μή πίνειν, όράν δέ
έ ς τήν θάλατταν μόνον καί κεχηνέναι και τάς
αϋρας τάς έκειθεν δέχεσθαι ό αύτός λέγει,
αίγας δέ Ίλλυρίδας όπλήν άκούω έχειν, άλλ' ού
χηλήν. Θεόφραστος δέ δαιμονιώτατα λέγει έν
τη Βαβυλωνίςι γη τούς ιχθύς άνιόντας έκ τού
ποταμού είτα μέντοι έν τφ ξηρφ τάς νομός
ποιεΐσθαι πολλάκις.
15) V, 34 "Εχει δέ άρα ό κύκνος ού μόνον
προς τον θάνατον άνδρείως, ήδη δέ καί προς
μάχας. άδικων μέν ούν ούκ άρχει, οια δήπου
σώφρων καί πεπαιδευμένος άνήρ,τφ δέ άρχοντι
κα'ι έπιβουλεύοντι οϋτε άφίσταται ούτε εϊκει. οϊ
μέν ούν όρνιθες οί λοιποί, είρηναΐα αύτοις προς
αύτούς καί ένσπονδά έστιν, ό δέ άετός καί έπί
τούτον ώσμησε πολλάκις, ώς 'Αριστοτέλης
φησί, καί ούδεπώποτε έκράτησεν, ήττήθη δέ
άει μή μόνον σύν τη φώμη τού κύκνου μαχο-
5 μένου, άλλα καί σύν τη δίκη άμυνομένου.
16) V, 43 Περί τον Ύπανιν ποταμόν γίνεσθαι
τό ζφον τό μονήμερον οϋτω καλούμενον 'Αρι-
στοτέλης φησί, τικτόμενον μέν άμα τφ κνέφει,
άποθνήσκον δέ έπί δυσμάς ήλίου τρεπομένου.
ίο 17) VI, 3 Ή άρκτος οτι τίκτει σάρκα άσημον
είτα τη γλώττη διαρθροί αύτήν καί οιονεί
διαπλάττει, άνω που λέλεκται. ó δέ ούκ είπον
ήδη, τούτο είρήσεται νΰν. καί μάλα έν καλφ
χειμώνος μέν άποτίκτει, καί φωλεύει τεκουσα,
is καί ύφορωμένη τούς κρυμούς τήν έπιδημίαν
του ήρος προσμένει, ούδ' άν πριν ή πληρωθή-
ναι τρεις μήνας έξαγάγοι ποτέ τά βρέφη, όταν
δέ αϊσθηται έαυτής πεπλησμένης, ύφορωμένη
τούτο ώς νόσον, ζητεί φωλεόν. έντεύθέν τοι
20 καί κέκληται τή άρκτψ φωλεία τό πάθος, είτα
έσέρχεται ού βαδίζουσα, άλλά ύπτία, άφανί-
ζουσα τοις θηαταΐς τά ίχνη- έαυτήν γαρ έπισύ-
ρει κατά τά νώτα. καί παρεσελθούσα ήσυχάζει,
καί τρόπον τινά τήν έξιν |bivç, καί δρςι τετταρά-
25 κοντά ήμερών αύτό. καί λέγει μέν 'Αριστοτέλης
οτι άρα δίς έπτά ήμερών άκίνητος μένει καί
άτρεμει, τών δέ άλλων στρέφεται μόνον, άσι-
τος δέ άρα διαμένει τών τετταράκοντα πασών
καί άτροφος, άπόχρη δέ αύτη τήν δεξιάν περι-
30 λιχμάσθαι. έκ δέ τής συντήξεως τής άγαν
συνέπτυκται τό έντερο ν αύτη κα'ι συνήλθεν.
οπερ είδυια, όταν προέλθη, τού καλουμένου
άρου τού άγριου έσθίει - τό δέ άρα φυσώδες öv
διίστησιν αύτη τό έντερον, καί εύρύνει αύτό,
35 και άποφαίνει τροφής δεκτικόν. όταν δέ αύ πά-
λιν ή πεπληρωμένη, μυρμήκων έσθίει, κα'ι
κενούται φςιστα. κενώσεις μέν δή φυσικαί τών
άρκτων καί πληρώσεις έ ς δέον έ ς τοσούτον
εϊρηνταί μοι μήτε ιατρών μήτε συγγραμμάτων,
40 ώ άνθρωποι, δεόμεναι.
18) VI, 14 Ή ϋαινα, ώς 'Αριστοτέλης λέγει,
έν τή άριστερςι χειρί έχει δύναμιν ύπνοποιόν,
καί ένεργάζεται κάρον μόνον προσθιγούσα.
πάρεισι γούν ές τά αϋλια πολλάκις, καί οταν
45 έντύχη τινί καθεύδοντι, προσελθούσα ήσυχάζει
κα'ι τήν ύπνοποιόν ώς άν εϊποις χείρα προσέ-
θηκε τή fbivi, ö δέ έλκεται τε κα'ι πιέζεται μάλλον
 Περί ζφων (Aelianus)
και άναισθήτψ έοικε και έκείνη μέν ύπορύττει
την γήν την ύπό τη κεφαλή ές τοσούτον, ές
öoov άνέκλασεν ές τόν βόθρον καί τήν φάρυγ-
γα ύπτίαν άπέφηνε καί γυμνή ν ένταύθα δέ ή
ϋαινα ένέφυ καί άπέπνιξε καί ές τόν φωλεόν
άπάγει. καί τοις κυσί δέ έπιτίθεται ή αύτή τόν
τρόπον έκεΐνον. οταν ή πλήρης ó της σελήνης
κύκλος, κατόπιν λαμβάνει τήν αύγήν, καί τήν
αύτής σκιάν έπιβάλλει τοις κυσί, καί παραχρήμα
αύτούς κατεσίγασε, καί καταγοητεύσασα ώς
ai φαρμακίδες είτα άπάγει σιωπώντας, καί
κέχρηται ö τι καί βούλεται τό έντεϋθεν αύτοϊς.
19) VI, 18 01 όφεις έαυτοίς συνεγνωκότες
τόν στόμαχον λεπτόν καί μακρόν εχουσιν, όμως
οντες άδηφάγοι καί παμβορώτατοι, ώς 'Αριστο-
τέλης λέγει, άνίστανται όρθοί καί έπ' άκρας
τής ούράς έστάσι, καί ή τροφή κατολισθαίνει
αύτοις, καί ές τόν ογκον τοΰ σώματος άποχω-
ρεΓ άποδες δέ όντες είτα έρπουσιν ώκιστα. ήδη
δέ καί άκοντίων δίκην έαυτόν μεθίησι καί έπι-
φέρεται, καί τό γε όνομα έξ ού δρφ έχει- κέκλη-
ται γαρ άκοντίας.
20) VI, 49 Ήμίονος γέρων Άθήνησιν ύπό γε
τοϋ δεσπότου τοϋ Ιδίόυ τών έργων άπολυθείς,
ώς 'Αριστοτέλης λέγει, του μέν φιλοπόνου καί
έθελουργοϋ καθ' ήλικίαν έαυτόν ούκ άφήκεν.
ήνίκα γοϋν 'Αθηναίοι κατεσκεύαζον τόν Παρθε-
νώνα, οϋτε έπισύρων οΰτε άχθοφορών όμως
τοις νέοις όρεύσι προφορουμένοις τήν όδόν
άκλητος καί έκών οιονεί παράσειρος ήει, δορυ-
φορών ώς άν εϊποις καί παρορμών τό έργον τή
βαδίσει τή κοινή δίκην τεχνίτου παλαιού τοΰ
μέν αύτουργειν ύπό τοΰ γήρως άπολυθέντος,
έμπειρίςι δέ καί παλαιςι διδασκαλίςι ύποθήγον-
τός τε άμα τούς νέους καί έπαίροντος. ταύτα
ούν μαθόντες [ό δήμος] τφ κήρυκι άνειπεΐν
προσέταξαν, εϊτε άφίκοιτο ές τα άλφιτα, εϊτε
ές τάς κριθάς παραβάλοι, μή άνείργειν, άλλ'
έάν σιτεισθαι ές κόρον, καί τόν δήμον έκτίνειν
έν Πρυτανείψ τό άργύριον, τρόπον τινά άθλη-
τή σιτήσεως δοθείσης ήδη γέροντι.
21) VII, 7 'Αριστοτέλους άκούω λέγοντος
ότι άρα γέρανοι έκ του πελάγους ές τήν γήν
πετόμεναι χειμώνος άπειλήν Ισχυρού ύποση-
μαίνουσι τφ συνιέντι. πετόμεναι δέ άρα ήσυχή
αί αύται ύπισχνούνται εύημερίαν τινά καί
είρήνην άέρος, και σιωπώσαι δέ άτι εσται ύπεύ-
36 del. G.
467
δία τούς ούκ άπείρως έχοντας τή σιωπή ύπο-
μιμνήσκουσιν αί αύταί. έάν δέ καταπέτωνται
κα'ι βοώσι καί ταράττωσί τε καί ταράττωνται,
άπειλοΰσι κάνταύθα χειμώνα ίσχυρόν. έρω-
5 διός δέ κνεφαιος βοών τα αύτά εοικεν ύπο-
δηλούν ώς αύτός 'Αριστοτέλης φυλάξας λέγει,
πετάμενος δέ έρωδιός τής θαλάττης εύθιι
ΰδωρ έξ ούρανού ραγήσεσθαι αίνίττεται. ε'ι δέ
εϊη χειμέρια, $σασα γλαύξ εύδίαν μαντεύεται
ίο και ήμέραν φαιδράν έάν δέ εύδία μέν ή, ή δέ
ύποφθέγγηται, χειμώνα δει προσδέχεσθαι.
κόραξ δέ ταχέως και έπιτρόχως φθεγγόμενος
καί κρούων τάς πτέρυγας καί κροτών αύτάς,
οτι χειμών έσται κατέγνω πρώτος, κόραξ δέ
is αύ και κορώνη καί κολοιός δείλης όψίας εί φθέγ-
γοιντο, χειμώνος έσεσθαί τινα έπιδημίαν δι-
δάσκουσι. κολοιοί δέ ίερακίζοντες, ώς εκείνος
λέγει, καί πετάμενοι πή μέν άνωτέρω πή δέ
κατωτέρω, κρυμόν καί ύετόν δηλούσι. κορώνη
20 δέ έπί δείπνου ύποφθεγγομένη ήσυχή, ές τήν
ύστεραίαν εύδίαν παρακαλεί, φανέντες δέ
όρνιθες πολλοί μέν τόν άριθμόν, λευκοί δέ τήν
χρόαν, χειμών οτι εσται πολύς έκδιδάσκουσι.
νήτται δέ καί αϊθυιαι πτερυγίζουσαι πνεύμα δη-
25 λούσιν ίσχυρόν. όρνιθες δέ έκ τού πελάγους ές
τήν γήν σύν όρμή πετάμενοι μαρτύρονται
χειμώνα, έρίθακος δέ ές τά αϋλια καί τά οί-
κούμενα παριών δήλός έστιχειμώνος έπιδημίαν
άποδιδάσκων. άλεκτρυόνες γε μήν καί ορ-
30 νιθες οί ήθάδες πτερυσσόμενοι καί φρυατ-
τόμενοι καί ύποτρύζοντες χειμώνα δηλούσιν.
άπειλοΰσι δέ καί πνεύμα λουόμεναί γε όρνιθες
καί άνέμων τινάς έμβολάς ύποφαίνουσι. χει-
μώνος δέ οντος ές άλλήλους όρνιθες πετό-
35 μενοι καί δι' άλλήλων θέοντες σημαίνουσιν
εύδίαν. όρνιθες δέ άθροιζόμενοι περί τε λίμ-
νας καί ποταμών όχθας χειμώνα έσόμενον ούκ
άγνοούσι. πάλιν τε όρνιθες οί μέν θαλάττιοι καί
οί λιμναίοι ές τήν γήν ίόντες ώς εσται χειμών
40 πολύς ούκ άγνοούσιν, οί δέ χερσαίοι σπεύ-
δοντες ές τά νοτερά εύδίας άγγελοι είσιν, έάν
μέντοι σιωπώσιν.
22) VII, 13 Τό μέν του ήμιόνου τού φιλοπό-
νου 'Αριστοτέλης ειπε καί ήμείς άνω που καλώς
45 δρώντες, τό δέ τού κυνός και τούτο έν ταις
'Αθήναις γενόμενον ειπείν ούδέν άτοπον, ές
'Ασκληπιού παρήλθε θεοσύλης τό τε μεσαίτα-
468 Περί ζ φ ω ν (Aelianus)
τον της νυκτός παραφυλάξας καί των καθευ-
δόντων τον βαθύτατον ϋπνον έπιτηρήσας, είτα
ύφείλετο των άναθημάτων πολλά, καί ως γε
φετο έλελήθει. ήν δέ άρα σκοπός άγαθός έν-
δον κύων καί των ζακόρων άμείνων ές άγρ-
υπνίαν, οσπερ ούν εϊπετό οί διώκων, καί ύλα-
κτών ούκ άνίει, άλλ' ήπερ ούν εσθενε δυνάμει
το πραχθέν μαρτυρόμενος. τά μέν ούν πρώτα
εβαλλεν αύτόν λίθοις αύτός τε καί οί της κα-
κής εκείνης πράξεως κοινωνοί, τά δέ τελευ-
ταια ύποσείων άρτους τε καί μάζας, έπήγετο
δέ άρα [καί] ταϋτα δέλεαρ κυνών προμηθώς,
ως γε ύπελάμβανεν. έπεί δέ καί παρελθόντος
ές τήν οίκίαν ού κατήγετο ύλάκτει και πάλιν
προϊόντος, έγνώσθη μέν ό κύων ενθεν ήν, τά
λείποντα δέ των άναθημάτων έπόθουν αί γρα-
φαί τε καί αί χώραι ενθα άνέκειντο. συνέβα-
λον ούν τούτον εκείνον είναι οί Αθηναίοι,
καί στρεβλώσαντες το πάν κατέγνωσαν. καί ö
μέν έδικαιώθη τά έκ τοϋ νόμου, ό δέ κύων έτι-
μήθη δημοσίςι τροφή καί κηδεμονίςι, οία δήπου
φύλαξ πιστός καί των νεωκόρων ούδενός
μείων τήν έπιμέλειαν.
23) VIII, 1 'Ινδικοί λόγοι διδάσκουσιν ήμάς
καί έκεινα. τάς κύνας άγουσιν ές τά ενθηρα
χωρία οί θηρατικοί τάς εύγενείς τε καί ίχνη
καταγνώναι θηρίων άγαθάς καί ώκίστας ές δρό-
μον, καί τοις δένδροις προσδήσαντες είτα μέν-
τοι άπαλλάττονται, τοϋτο δήπου τό λεγόμενον
άτεχνώς κύβον άναρρίψαντες. οί δέ τίγρεις έν-
τυχόντες αύταΐς, άθηρίφ μέν καί λιμφ συμ-
πεσόντες διασπώσιν αύτάς- έάν δέ όργώντες
άφίκωνται καί κεκορεσμένοι, συμπλέκονται τε
αύταϊς καί τής άφροδίτης έν πλησμονή καί
έκεΐνοι μέμνηνται. έκ δέ τής ομιλίας ταύτης ού
κύων φασίν άλλά τίγρις τίκτεται, έκ δέ τούτου
καί κυνός θηλείας ετι τίγρις τεχθείη άν, ó δέ έκ
τούτου καί κυνός ές τήν μητέρα άποκρίνεται,
καί κατώλισθεν ή σπορά προς τό χείρον, καί
κύων τίκτεται, προς ταύτα 'Αριστοτέλης ούκ
άντιφήσει. ούτοι δέ άρα οί κύνες, οις πάρεστι
πατέρα αύχεϊν [τόν] τίγριν, ελαφον μέν θη-
ράσαι ή συί συμπεσεϊν άτιμάζουσι, χαίρουσι δέ
έπί τούς λέοντας $ττοντες και τούς άνω τού
γένους άποδεικνύντες έντεύθεν. Άλεξάνδρψ
γούν τφ Φιλίππου πειραν εδοσαν οί Ίνδοι τής
των κυνών τώνδε άλκής τόν τρόπον τούτον.
άφήκαν ελαφον, καί ό κύων ήσύχαζεν είτα
σύν, ο δέ άτρεμών κατέμενεν καί άρκτον έπί
τούτοις, καί εκνιζεν αύτόν ( ή ) άρκτος ο ύ δ έ ν
λέοντος δέ άφεθέντος, ö δέ "ώς ειδ' ώς μιν
s μάλλον έδυ χόλος", καί οία δήπου θεασάμενος
τόν όντως άντίπαλον οϋτε ήμελλεν ούτε
ήτρέμει, άλλ' φξας έπ' αύτόν είτα μέντοι καρ-
τερςί τη λαβή ε'ίχετο πιέζων καί άγχων. ó τοίνυν
'Ινδός ó τήν θέαν τφ βασιλεΐ τήνδε παρέχων
ίο κάλλιστα είδώς τοϋ κυνός τό καρτερικόν,
προσέταξέν οί τήν ούράν άποκοπήναι. καί ή
μέν άπεκόπτετο, ö δέ ούκ έφρόντιζε. προσ-
έταξέν ούν ό 'Ινδός και τών σκελών εν άπο-
κόψαι, και άπεκόπη- ö δέ ώς έξ άρχής ένέφυ
is ε'ίχετο, και ούκ άνίει, ώσπερ ούν άλλοτρίου
κοπτομένου σκέλους καί όθνείου. καί άλλο
άπεκόπτετο, καί τό δήγμα ó κύων ού κατελίμ-
πανε - καί τρίτον ετερον, ο δέ εϊχετο - και τό
τέταρτον έπ' έκείνοις, καί ήν έγκρατής τοϋ
2ο δήγματος ετι. και τελευτώντες τής κεφαλής τό
λοιπόν σώμα άφειλον οδόντες δέ έκείνψ
ήρτηντο τής έξ άρχής άντιλαβής, και ή κεφαλή
ήωρεϊτο μετέωρος έκ τού λέοντος, αύτού
μέντοι τοϋ δακόντος έξ άρχής ούκέτι οντος.
25 'Αλέξανδρος ούν ένταϋθα ήνιάτο, τόν κύνα έκ-
πλαγείς ότι άρα πείραν έαυτοϋ διδούς είτα
άπωλώλει, τό έναντίον τοις δειλοΐς παθών,
θάνατον δέ ύπέρ τής άνδρείας ήλλάξατο. ίδών
ούν ó 'Ινδός αύτόν άνιώμενον, τέτταρας
3ο όμοιους έκείνψ κύνας εδωκέν οί. ο δέ ήσθη
λαβών καί άντέδωκεν όποια ήν εικός, κα'ι τής
γε έπί τφ πρώτω λύπης ελαβε λήθην ό τοϋ
Φιλίππου παις λαβών τούς τέτταρας.
24) VIII, 9 Κύων ύπό πλήθους ( τ ρ ο φ ή ς )
35 όχλούμενος οιδε πόαν έν ταΐς αίμασιαϊς φυο-
μένην, ήσπερ ούν γευσάμενος έμεί πάν τό λυ-
πούν μετά φλέγματος καί χολής, ύποχωρεί δέ
αύτφ καί τών σκυβάλων πάμπολλα, καί πορίζει
σωτηρίαν έαυτφ, δεηθείς ιατρών συμμάχων
4ο ούδέν. καί μέλαινης μέντοι χολής έκκρίνει πλή-
θος, ήπερ ούν μείνασα λύτταν έργάζεται κυσί
νόσημα άργαλέον. έλμίνθων δέ πεπληρωμένοι
τοϋ σίτου τούς άθέρας έσθίουσιν, ώς 'Αριστο-
τέλης λέγει, τρωθέντες δέ εχουσι τήν γλώτταν
45 φάρμακον, ήπερ ούν περιλιχμώμενοι τό τρω-
θέν μέρος ές ύγίειαν έπανάγουσιν, έπίδεσμα
καί σπληνία καί κράσεις φαρμάκων μακράν χαί-
34 add. G.
 Περί ζφων (Aelianus)
ρειν άπολιπόντες. κύνα δέ καί έκεινο ού διαλέ-
ληθεν, οτι άρα της μελίας ό καρπός τούς μεν ύς
πιαίνει, αύτφ δέ άλγημα ισχίου προξενεί - καί
όρων έμφορουμένην τού προειρημένου τήν ύν,
άφίοταται αύτη πάνυ έγκρατώς καί τοΰ δοκούν-
τος ήδέος. άνθρωποι δέ των πειθόντων άκοντας
έσθίειν ήττώνται πολλάκις πάνυ άκρατώς.
25) IX, 6 Των όστρακονώτων τε καί οστρα-
κόδερμων καί τούτο ίδιον, κενώτερά πως ταΰτα
καί κουφότερα ύποληγούσης της σελήνης φιλεϊ
γίνεσθαι. καί των μεν όστρακονώτων έλέγχου-
σιν ö λέγω πορφύραι καί κήρυκες καί σφόνδυλοι
καί τά τούτοις όμοφυή· των δέ έτέρωνπάγουροί
τε και κάραβοι καί άστακοί καί καρκίνοι καί εϊ τι
τούτων συγγενές, λέγεται δέ καί των ύποζυγίων
τά τικτόμενα ληγούσης της σελήνης άδυνατώ-
τερα των άλλων είναι καί άσθενέστερα. καί μέν-
τοι καί συμβουλεύουσιν οί τούτων έπιστήμονες
τά έν τούτψ τφ μέρει τού μηνός γεννώμενα μή
τρέφειν - μή γάρ είναι σπουδαία αύτά. κατά τήν
νουμηνίαν δέ τά ζφα, ώς πυνθάνομαι, ή φθέγ-
γεταί τι τη συντρόφψ φωνή ή ( . . . ) πίπτει- λέων
δέ άρα μόνος, ώς 'Αριστοτέλης φησίν, ούδέτε-
ρον αύτοΐν δρςί.
26) IX, 7 Άκοήν όξύτατον τόν λάβρακα 'Αρι-
στοτέλης ειναί φησι και μέντοι καί τήν χρόμιν
καί τήν σάλπην καί τόν κεστρέα. πυνθάνομαι δέ
τόν λάβρακα σαφώς είδέναι οτι άρα έν τη κεφα-
λή αύτού λιθίδιόν έστι. καίχειμώνος τούτο ψυχ-
ρότατον γίνεται, καί λυπεί αύτόν ισχυρώς,
ταύτη τοι και κατ' έκείνην τήν ώραν τοΰ έτους
άλεαίνειν αύτόν, καί έπινοεϊν τη ψύξει τη έκ τοΰ
λίθου φάρμακον τούτο καί μάλα γε άντίπαλον.
καί χρόμιν δέ τό αύτό ποιεϊν καί φάγρον καί
σκίαιναν πέπυσμαι- εχειν γάρ τοι ομοιον λίθον
καί ταύτα.
27) IX, 20 Τό τού έλάφου κέρας θυμιώμενον
οτι τούς οφεις διώκει δήλόν έστιν. λέγει δέ 'Αρι-
στοτέλης οτι καί λίθος ó γινόμενος έν τφ Πόντψ 4ο
ποταμφ (εστι δέ ούτος έν τή χώρςι τη Σιντικη
τε καί Παιονική) έπιθυμιώμενος διώκει τούς
αύτούς, καί μέντοι καί φύσιν τού λίθου περιηγεί-
ται τοιάνδε. ύδατος μέν ε'ί τις αύτού καταχέοι,
έξάπτεται - καόμενον δέ ύπερεξάψαι ί>ιπίδι εί 45
θελήσεις, έξάπτεται - ö δέ κατασβέννυται.
θυμιώμενον δέ αύτόν όσμήν άφιέναι άσφάλτου
22 lac. ind. G.
469
βαρυτέραν φασί. τούτοις ομολογεί και Νίκανδ-
ρος.
28) IX, 39 Τίκτεται δέ άρα έν τοις τών πυρών
ληίοις καί ταΐς αίγείροις καί ταΐς συκαϊς προ-
5 σέτι τό τών κανθαρίδων φύλον. ώσπερ ούν
'Αριστοτέλης λέγει, έν γε μήν τοις έρεβίνθοις
τό τών καμπών, έν δέ (τφ) όρόβψ γεννάται
φαλάγγια άττα, έν δέ τοις πράσοις ή καλου-
μένη πρασοκουρίς. τίκτεται δέ καί έν τή κράμ-
10 βη σκωλήκων γένος, καί άνομα αύτφ έκ τών
ήθών, έν οις διαιτάται. καλείται γούν κραμβίς.
τίκτει (δέ) τι καί ή μηλέα- και διαφθείρει μέν
τούτο πολλάκις τόν καρπόν τού φυτού τούδε,
ταις δέ έτι τού τίκτειν έχούσαις ώραν γένοιτο άν
15 και ές κύησιν άγαθόν. καί τόν τρόπον έρεί
άλλος.
29) IX, 42 Τής τών ώρών μεταβολής έχουσιν
αίσθητικώς οί θύννοι και ϊσασι τροπάς ήλίου
οξύτατα, και δέονται τών τά ούράνια είδέναι
20 προσποιουμένων ούδέν. άπου γάρ άν αύτούς
χειμώνος άρχή καταλάβη, ένταΰθα ήσυχάζου-
σί τε καί άτρεμούσιν άγαπητώς, καί καταμένου-
σιν ές τήν έπιδημίαν τής ισημερίας, καί τεκμή-
ριο! 'Αριστοτέλης τούτο, άτι δέ τφ έτέρψ τών
25 οφθαλμών όρώσι, τφ δέ αλλω ούκέτι, καί
Αισχύλος ομολογεί λέγων
τό σκαιόν άμμα παραβολών θύννου δίκην.
παρίασί τε ές τόν Πόντον, καί κατά τήν δεξιάν
έαυτών πλευράν τήν γήν λαμβάνουσι, καθ' ην
3ο καί βλέπουσιν - έξιόντες τε αύ κατά τήν άντιπέ-
ρας νέουσι τής γής έχόμενοι, τήν φρουράν τήν
τού σώματος κατά τόν όρώντα τών οφθαλμών
λαμβάνοντες προμηθέστατα.
30) IX, 54 Πυνθάνομαι δέ άτι άρα οί νομευ-
35 τικήν δεινοί άταν έθέλωσιν έπί πιμελήν τά ζφα
έπιδοΰναι, άφαιροΰσιν αύτών τά κέρατα, καί
τούς τράγους όταν έθέλωσιν ές μίξιν προθυμο-
τέρους έργάσασθαι, μύρψ χρίουσιν αύτών τάς
φίνας, καί τά γένεια μέντοι καί |έκεϊνα|
χρίουσι [τών] αύτών. πάλιν τε τής άγαν ορέξεως
άναστέλλουσιν, έάν τις αύτών μέσας τάς
ούράς άποδήση λίνψ. 'Αριστοτέλης δέ φησιτάς
ίππους έκβάλλειν τά έμβρυα, έάν έπί πλέον
όσφρήσωνται θρυαλλίδος λύχνου έσβεσμένης.
άκούω δέ οτι προς τούς κύνας τούς οίκουρούς
ϊνα μή άποδιδράσκωσι τετέχνασται έκεινο. τήν
ούράν αύτών καλάμψ μετρήσαντες χρίουσι τόν
470 Περί ζφων (Aelianus)
κάλαμον βουτύρω, είτα μέντοι διδόασιν αύτοις
περιλιχμήσασθαι αύτόν. καί καταμένουσί φασιν
ώσπερ ούν δεδεμένοι.
31) IX, 64 Λέγει δέ 'Αριστοτέλης, και Δημ<>
κριτος προ έκείνου, Θεόφραστος τε έκ τρίτων
καί αύτός φησι, μή τφ άλμυρφ ϋδατι τρέφεσθαι
τούς ίχθϋς, άλλά τφ παραμεμιγμένψ τη θαλάτ-
τη γλυκεΐ ϋδατι. και έπεί δοκεΐ πως άπιστον, δι'
αύτών των έργων βεβαιώσαι βουληθείς το
λεχθεν ό τοϋ Νικομάχου λέγει είναι τι πότιμον ίο
ϋδωρ έν πάση θαλάττη, και έλέγχεσθαι ταύτη.
εϊ τις άγγεΐον έκ κηρού ποιήσας κοίλον καί
λεπτόν καθείη κενόν ές τήν θάλατταν, έξάψας
ποθέν ώστε άνιμήσασθαι δύνασθαι, νυκτός [δέ]
διελθούσης και ήμέρας άρύτεται πεπλησμένον is
γλυκέος τε καί ποτίμου ϋδατος [μεστόν] αύτό.
καί 'Εμπεδοκλής δέ ό Άκραγαντίνος λέγει τι
είναι γλυκύ έν τή θαλάττη ϋδωρ ού πάσι δήλον,
τρόφιμον δέ των ιχθύων, και τήν αίτίαν τούδε
τοϋ έν τή άλμη γλυκαινομένου λέγει φυσικήν, 2ο
ήν έκείθεν εϊσεσθε.
32) Χ, 11 Φύσεως δέ ιχθύων είσίν άμαθείς
οσοιπερ ούν τελέως άπάντων καταψηφίζονται
σιωπήν αύτών, έπεί και ουρίττουσί τίνες καί
γρυλλίζουσι. λύρα μέν γρυλλίζει και χρόμις καί 25
κάπρος, ώς 'Αριστοτέλης φησί· χαλκεύς δέ
συρίττει, κόκκυξ δέ άρα τον όμώνυμον ορνιν
τή φωνή μεμιμημένος φθέγγεται παραπλήσια.
33) Χ, 32 "Ακανθον τον ορνιν έκ τών τρεφου-
σών άκανθών λαβείν το όνομα οί σοφοί τά 3ο
ορνίθων φασί. φθέγγεται δέ άρα έκμελές καί
άμουσον δεινώς. λέγει δέ 'Αριστοτέλης, έάν
τοϋδε τοϋ άκάνθου καί μέντοι καί τοϋ καλου-
μένου αίγίθου το αίμα ές ταύτόν άγγεΐον τις
άναμίξη καί κεράσαι θελήση, τά δέ μή συνιέναι 35
μήδ' ένοϋσθαι ές μίαν κράσιν. ιερόν τε είναι
τον άκανθον τών δαιμόνων τών κατά τήν όδόν
πομπευόντων καί άγόντων τους άνθρώπους
φασί.
34) Χ, 36 Ειπον μέν καί άνωτέρω περί τών 4ο
κύκνων, είρήσεται δέ άρα καί νϋν οσα ού πρό-
τερον ειπον. 'Αριστοτέλης λέγει έν τή θαλάττη
τή Λιβύων φανήναί ποτε κύκνων άγέλην, καί
άκουσθήναί τι μέλος αύτών ώς έκ χοροϋ τίνος
ομοφώνου, πάνυ μέν ήδύ, γοερόν γε μήν, καί 45
οιον ές οικτον έπικλάσαι τούς άκούοντας. καί
τινας έπ'ι τφ μέλει φησί φανήναι τεθνεώτας
αύτών. φίλος δέ ή ν άρα ό κύκνος πηγαις τε
και τενάγεσι καί λίμναις καί ταΐς οσαι πεφύ-
κασιν ύδάτων έπίρροιαί τε και άφθονίαι. εν-
ταύθα γοϋν καί τάς έαυτοϋ μούσας αύτόν φι-
5 λοσοφείν οί σοφοί τούτων φασί.
35) XI, 12 Οί δελφίνες, τό μέν φιλόμουσον
αύτών καί περ'ι τήν φωνήν φδικόν τε καί φιλό-
πονον κεκήρυκταί τε καί ές πολλούς έξεφοίτη-
σε, καί ώς είσι φιλάνθρωποι άλλοι τε ειπον
καί ήμεϊς άνω που διεξήλθομεν τφ λόγψ· έν-
ταυθοϊ δέ ειπείν ύπέρ τής συνέσεως αύτών
ού χείρον έστιν. όταν γοϋν δικτύψ περιπέση
δελφίς, τά μέν πρώτα ήσυχάζει καί φυγής ού-
δέν τι μέμνηται, εύωχείται δέ τών συνεαλωκό-
των ιχθύων, καί ώσπερ έπί δαϊτα ήκων κλητός
είτα έμφορείται α ύ τ ώ ν οταν δέ αϊσθηται έπι-
συρόμενος ότι γίνεται τής γής πλησίον, έν-
ταϋθά τοι τό δίκτυον διατραγών άπαλλάττεται
καί εστίν έλεύθερος. έάν δέ ποτε άλφ, οί χαριέ-
στεροι τών άλιέων όλόσχοινον αύτοϋ διείραν-
τες τών ρινών έπαφήκαν αύτόν. γνώρισμα τού-
το εί (πάλιν δικτύψ) έμπέσοι άρα τοϋ και πρόσ-
θεν άλώναι αύτόν περιφέρει' ö δέ οια τον έλεγ-
χο ν αίδούμενος ούκέτι πλησιάζει σαγήνη τό
έντεϋθεν. λέγει δέ 'Αριστοτέλης οτι κάν άλφ
καί δεθή καί έν τή σκάφη η. πολλοί περινήχον-
ται δελφινες τήν άλιάδα, καί ές τοσούτον πηδώ-
σί τε καί σκιρτώσι δίκην ικετών, εστε παθεΐν τι
τούς άλιέας, καί οίκτεϊραι μέν τον δεσμώτην,
ειξαι δέ τοις δεομένοις καί άπολϋσαι αύτοίς
τον ήρημένον.
36) XI, 18 "Ιδια δέ άρα τών ζφων καί ταϋτά
έστιν. ó ταώς ύπέρ τοϋ μή βασκανθήναι λίνου
ρίζαν οιονεί περίαπτόν τι φυσικόν άναζητήσας,
ύπό τή έτέρςι πτέρυγι βύσας περιφέρει, λέγεται
δέ καί ίππος τά ούρα εί έπισχεθή, παρθένος λύ-
σασα ή ν φορεί ζώνην έάν αύτόν παίη κατά τοϋ
προσώπου τή ζώνη, παραχρήμα έξουρείν άθρό-
ως καί τής οδύνης παύεσθαι. θήλειαν δέ ί'ππον
ές άφροδίσια λυττήσασαν πάνυ σφόδρα παϋσαι
ί>ςιδιόν έστιν, ώς 'Αριστοτέλης λέγει, εϊ τις
αύτής άποκείρειε τάς κατά τοϋ τένοντος τρί-
χας· αιδείται γάρ, καί ούκ άτακτεϊ, καί παύεται
τής ϋβρεως καί τοϋ σκιρτήματος τοϋ πολλού,
κατηφήσασα έπί τή αισχύνη.
37) XII, 6 Ήσαν δέ άρα δελφινες καί νεκρών
μνήμονες καί τών σύννομων άπελθόντων τοϋ
22 add. G.
 Περί ζφων (Aelianus)
βίου ούδαμώς προδόται. τον γοΰν έαυτών τεθ-
νεώτα ύποδύντες είτα μέντοι κομίζουσι φο-
ράδην ές τήν γήν τοις άνθρώποις πιστεύοντες
θάψαι- καί 'Αριστοτέλης μαρτυρεί τούτψ- έπεται
δε πλήθος έτερον οιονεί τιμώντες ή και νή
Δία ύπερμαχοϋντες, μή ποτε άλλο κήτος έπι-
δράμη καί τον νεκρόν άρπάσαν είτα καταδαί-
οηται. όσοι μεν ούν είσιν ένδικοι καί τής
μουσικής επαΐοντες, τής των δελφίνων φιλο-
μουσίας αίδοϊ θάπτουσιν αύτούς· οί δε (πολ-
λοί) άπό τε Μουσών, φασίν, άπό τε Χαρίτων
( . . . ) άκηδώς αύτών εχουσι.
38) XII, 12 'Οξύτατος δέ ήν άρα καί άλτικώ-
τατος ιχθύων ό δελφίς, άλλά καί των χερσαίων
άπάντων. ύπερπηδςι γούν καί ναύν, ώς 'Αριστο-
τέλης λέγει, καί τήν γε αίτίαν πειράται προστι-
θέναι, και έστιν αϋτη. συνέχει το πνεύμα, ώσπερ
ούν καί οί ϋφυδροι κολυμβηταί- καί γάρ τοι και
ούτοι καί εκείνοι συντείναντες ένδον το πνεύ-
μα, ώσπερ ούν νευράν, είτα το σώμα ώς βέλος
άφιάσι. τό δε θλιβόμενόν φησιν ένδον ώθεί
τε καί έξακοντίζει αύτούς.
39) XII, 14 Ό δέ γλάνις έστί μεν περί τον
Μαίανδρον καί τον Λύκον τούς Άσιανούς ποτα-
μούς, τής δε Εύρώπης περί τον Στρυμόνα, καί
σιλούρψ μέν τό είδος όμοιος έστι. πέφυκε δέ
φιλοτεκνότατος ιχθύων ούτος, οταν γούν ή θή-
λεια άποκυήση, ή μέν άφεϊται τής ύπέρ τών
τέκνων φροντίδος, οια δήπου λεχώ, ό δέ
άρρην τη φρουρφ τη τών βρεφών έαυτόν έπι-
τάξας παραμένει, πάν άναστέλλων τό έπιβου-
λεύον. ικανός δέ έστι καί άγκιστρον καταπιειν,
ώς 'Αριστοτέλης φησίν.
40) XII, 28 Ή άηδών δια τοΰ θέρους καί τήν
χρόαν έκτρέπει ές είδος ετερον, και μετα-
βάλλει τό φώνημα" ού γάρ ςίδει πολυήχως καί
ποικίλως, έτέρως δέ ήπερ ούν δια τού ήρος.
κόσσυφος δέ θέρους μέν ςίδει, χειμώνος δέ
παταγεί καί τεταραγμένον φθέγγεται, καί τήν
χρόαν ώς στολήν μεταμφιεσάμενος άπό τού
πρόσθεν μέλανος ύπόξανθός έστιν. ή γε μήν
κίχλΠ χειμώνός έστι ψαροτέρα ίδείν, θέρους
δέ τον αύχένα ποικίλον έπιδείκνυσι. κα'ι ίχθϋς
δέ τήν χρόαν μεταβλητικοί οϊδε, κίχλαι τε καί
κόσσυφοι καί φυκίδες τε' καί μαινίδες. οί δέ
θώες, ώς 'Αριστοτέλης λέγει, δια μέν τού θέ-
ρους είσί ψιλοί, δασεΐς δέ δια τοΰ χειμώνος.
10.12 add. et lac. ind. G.
471
41) XII, 35 Πέπυσμαι δέ προς τοις ήδη μοι
προειρημένοις κύνας γενέσθαι φιλοδεσπό-
τους Ξανθίππου τοΰ Άρίφρονος. μετοικιζο-
μένων γάρ τών 'Αθηναίων ές τάς ναύς, ήνίκα
5 τοΰ χρόνου ó Πέρσης τόν μέγαν πόλεμον έπί
τήν 'Ελλάδα έξήψε, καί ελεγον οί χρησμοί λφον
είναι τοις Άθηναίοις τήν μέν πατρίδα άπολι-
πείν, έπιβήναι δέ τών τριήρων, ούδέ οί κύνες
τοΰ προειρημένου άπελείφθησαν, άλλά συμ-
ιο μετψκίσαντο τφ Ξανθίππψ, καί διανηξάμενοι ές
τήν Σαλαμίνα άπέβησαν. λέγετον δέ άρα ταύτα
'Αριστοτέλης καί Φιλόχορος.
42) XII, 40 Τιμώσι δέ άρα Δελφοί μέν λύκον,
Σάμιοι δέ πρόβατον, Άμπρακιώταί γε μήν τό
is ζφον (τό άνδρειότατον) τήν λέαιναν τά δέ
αϊτια τής έκάστου τιμής ειπείν ούκ εστίν έξω
τήσδε τής σπουδής. Δελφοίς μέν χρυσίον
ιερόν σεσυλημένον καί έν τφ Παρνασφ κατο-
ρωρυγμένον άνίχνευσε [ό] λύκος, Σαμίοις δέ
20 καί αύτοϊς τοιούτο χρυσίον κλαπέν πρόβατον
άνεΰρε, καί έντεύθεν Μανδρόβουλος ό Σάμιος
τή Ήρςι πρόβατον άνάθημα άνήψε- καί τό μέν
Πολέμων λέγει τό πρότερον, τό δέ 'Αριστο-
τέλης τό δεύτερον. Άμπρακιώταί δέ, έπεί τόν
25 τύραννον αύτών Φαΰλον διεσπάσατο λέαινα,
τιμώσι τό ζφον αίτιον αύτοις έλευθερίας γεγε-
νημένον. Μιλτιάδης δέ τάς 'ίππους τάς τρίς
'Ολύμπια άνελομένας εθαψεν έν Κεραμεικφ,
και Εύαγόρας δέ ό Λάκων καί έκεΐνος Όλυμ-
30 πιονίκας ίππους εθαψε μεγαλοπρεπώς.
43) XIII, 4 Ακούσειας δ' άν άλιέων καί
ιχθύων τινά καλλιώνυμον ούτω λεγόντων, καί
ύπέρ αύτοΰ 'Αριστοτέλης λέγει ότι άρα έπί τοΰ
λοβού τού δεξιού καθημένην εχει χολήν πολ-
35 λήν, αύτφ δέ τό ήπαρ κατά τήν λαιάν φορεϊται
πλευράν.
44) XV, 25 Καί έκείνο δέ περί 'ίππων ήκουσα.
τούς πρεσβυτέρους ήδη φασί καί προήκοντας
τήν ήλικίαν άσθενή γεννάν [τά] έξ αύτών εκ-
40 γόνα- τά τε γάρ άλλα καί τούς πόδας άσθενείς
εχειν. βίον δέ ίππων καί χρόνον άριθμοΰσιν ές
τοσάδε έτη- τών μέν άρρένων ές πέντε καί τριά-
κοντα (τών δέ θηλειών . . . ) 'Αριστοτέλης δ'
ό Νικομάχου λέγει πέντε καί έβδομήκοντα ετη
45 διαβιώναι ϊππον.
45) XV, 28 Λέγουσι δέ καί τούς σκώπας (ών
καί Όμηρος έν Όδυσσείςι μέμνηται λέγων πολ-
15 add. G. 39 del. G.
472 Περί ζφων
λούς αύτών περί το άντρον το τής Καλυψοϋς
εύνάζεσθαι) καί εκείνους άλίσκεσθαι όρχήσει.
άνδρες (δέ) ορχηστικοί φασι καί όρχήοεως
ειδός τι εξ αύτών κεκλήοθαι, και εϊ γε αύτοις
χρή πιστεύειν, ή ορχησις αϋτη σκώψ κέκληται.
καί το μιμείοθαι δέ τινας έπί το γελοιότερον
καί διαπαίζειν ήδιστον δοκεϊ τοϊσδε τοις
ορνισιν- ενθεν τοι (καί) έτράπη ό λόγος, καί
ήμεις το σκώπτειν οϋτω καλοϋμεν. λέγεται δέ
ó σκώψ ούτος μικρότερος είναι γλαυκός καί
τήν χρόαν εχειν μολίβψ προσεοικυίαν τφ
βαθυτάτφ, εχειν δέ τα πτερά αύτοΰ φασι [καί]
στίγματα ύπόλευκα. άναφαίνει τε δύο άπό τών
οφρύων παρ' έκάτερον τον κρόταφον πτερά.
Καλλίμαχος δέ δύο φησίν είναι γένη σκωπών,
καί τους μέν φθέγγεσθαι, τούς δέ συγκε-
κληρώσθαι σιωπή- καί τούς μέν αύτών λέγεσ-
θαι σκώπας, τούς δέ άείσκωπας. λέγει δέ 'Αρι-
στοτέλης τούς παρ' Όμήρψ δια τοϋ σίγμα μή
λέγεσθαι, άλλα απλώς όνομάζεσθαι κώπας.
τούς ούν τιθέντας τό σίγμα άμαρτάνειν τής
κατά τό άνομα άληθείας καί τής 'Ομήρου περί
τόν άρνιν κρίσεώς τε καί γνώσεως, καί ταΐς μέν
άλλαις ώραις τοϋ έτους μή έσθιέσθαι αύτούς,
έν τφ μετοπώρφ δύο ήμέραις ή μιςί τούς θηρω-
μένους· [άλλα] τούτους γε εδωδίμους είναι, τών
δέ άεισκώπων διαφέρουσιν οί σκώπες τψ
πάχει, παραπλήσιοι δέ είσι τήν Ιδέαν τρυγόνι
τε καί φάττη
46) XVI, 33 Φοίνικες λέγουσι λόγοι τάς
βούς τάς έπιχωρίους τοσαύτας είναι τό μέγε-
θος, ώς έστάναι τούς άμέλγοντας άντας μέγι-
στους ή δείσθαι θρανίου, ϊνα άναβάντες έφί-
κωνται τών μαζών. Λιβύων δέ άρα τών γειτ-
νιώντων Ίνδοις όπισθονόμων βοών άγέλας
ειναί τινας άκούω. τό δέ αίτιον ή φύσις ώς έξή-
μαρτε τό πρώτον ή ώλιγώρησεν, έπεί προ τών
όφθαλμών αύτοίς έστι τά κέρατα, καί όράν
ούκ έςί τά προ ποδών, ή δέ ές ούράν έπανάγει
τήν βάδισιν αύτοις, ειτα έπικύπτοντες κείρουσι
τήν πόαν. 'Αριστοτέλης γε μήν φησι τών βοών
έν Νευροίς έκπεφυκέναι τά κέρατα καί τά ώτα
εκφυσιν τήν αύτήν, καί είναι συνυφασμένα, ó
δέ αύτός έν χώρψ τινί Λιβύων τάς αίγας τοϋ
στήθους φησί τούς μαζούς εχειν άπηρτημέ-
νους. εϊη δ' άν τοϋ παιδός τοϋ Νικομάχου καί
ταύτα - έν τοις περί τόν Καρίσκον Βουδίνοις
26 del. G.
(Aelianus)
οίκοϋσιν ού γίνεσθαί φησι πρόβατον λευκόν,
άλλά μέλανα πάντα.
47) XVI, 41 Μεγασθένης φησί κατά τήν Ίνδι-
κήν σκορπιούς γίνεσθαι πτερωτούς μεγέθει
5 μέγιστους, τό κέντρον δέ έγχρίμπτειν τοις
Εύρωπαίοις παραπλησίως. γίνεσθαι δέ καί άφεις
αύτόθι καί τούτους πτηνούς - έπιφοιτάν δέ ού
μεθ' ήμέραν άλλά νύκτωρ, καί άφιέναι έξ
αύτών ούρον, άπερ ούν έάν κατά τίνος έπι-
ίο στάξη σώματος, σήψιν έργάζεται παραχρήμα,
καί τά μέν τοϋ Μεγασθένους ταύτα. Πολύ-
κλειτος γε μήν φησιν έν τή αύτη γή σαύρους
γίνεσθαι μέγιστους και πολυχρόους, καί βα-
φαΐς τισιν εύανθέσι τάς δοράς πεποικίλθαι δει-
is νώς, είναι δέ καί άψασθαι ταύτας άπαλωτάτας.
σαύρους δέ 'Αριστοτέλης έν τή τών 'Αράβων
γη τίκτεσθαί φησι, καί δύο πήχεις εχειν αύ-
τούς.
48) XVIII, 7 'Αριστοτέλης έν τφ όγδόψ Περί
2ο ζφων φησί τούς έλέφαντας έσθίειν κριθών
μεδίμνους Μακεδονικούς έννέα, άλφίτων δέ
έπί τούτοις εξ, εί δέ δοίης, καί έπτά καί χιλόν
φύλλα καί κλάδους άπαλούς- πίνειν δέ αύτούς
ό αύτός λέγει μετρητός Μακεδονικούς τετ-
25 ταρεσκαίδεκα, καί πάλιν τής δείλης έπιπίνειν
όκτώ. βιοϋν δέ έλέφαντας ετη διακόσιά φησι,
προϊέναι δέ εστίν οϋς και ές τρεις έκατοντά-
δας.
49) XVIII, 15 'Αριστοτέλης λέγει πέρδικα
3ο θήλυν, όταν κατά άνεμον γένηται τοϋ άρρενος,
έγκύμονα γίνεσθαι φύσει τινί άπορρήτψ. δια-
πλέκει δέ άρα ό όρνις ούτος έν ήμέραις τήν
νεοττιάν έπτά, καί έν έπτά μέντοι τίκτει, έν δέ
ταΐς τοσαύταις καί έκτρέφει τά νεόττια.
35 50) XVIII, 20 'Αριστοτέλης λέγει γίνεσθαι έν
Σάμψ λευκήν χελιδόνα - ταύτης γε μήν έάν τις
κεντήση τούς οφθαλμούς, γίνεσθαι μέν αύτήν
παραχρήμα τυφλήν, μετά ταύτα δέ έξωμμάτω-
ται καί λελάμπρυνται κόρας καί έξ ύπαρχής
4ο όρςί, ώς έκεινός φησι.
271
Aelianus, Varia historia ed. Dilts (BT 1974)
45 1) I. 14 Λέγει 'Αριστοτέλης τόν κύκνον καλ-
λίπαιδα είναι κα'ι πολύπαιδα, εχειν γε μήν καί
θυμόν. πολλάκις γοϋν εις όργήν καί μάχη ν
 Περί ζφων (Aelianus, Pollux)
προελθόντες καί άλλήλους άπέκτειναν oi
κύκνοι, λέγει δε ό αύτός καί μάχεσθαι τοιις
κύκνους τοις άετοίς· άμύνεσθαί γε μήν αύ-
τούς, άλλ' ούκ άρχειν άδικων, οτι δε είσι φιλψ-
δοί, τούτο μεν ήδη μέν καί τεθρύληται. έγώ δε 5
ςίδοντος κύκνου ούκ ήκουσα, ϊσως δε ούδέ
άλλος· πεπίστευται (δ') ούν οτι φδει. καί λέ-
γουοί γε αύτόν μάλιστα (κατ') εκείνον είναι
τον χρόνον εύφωνότατόν τε καί φδικώτατον,
όταν ή περί τήν καταστροφήν του βίου. διαβαί- ίο
νουσι δε καί πέλαγος, και πέτονται [και] κατά
θαλάσσης, και αύτοίς ού κάμνει το πτερόν.
2) 1,15 Λέγει δε 'Αριστοτέλης καί διάφορον
είναι της περιστεράς τήν πελειάδα- τήν μέν
γάρ περιστεράν είναι μείζονα, τήν δέ πελειάδα is
βραχυτέραν, καί τήν μέν περιστεράν τιθασόν
γίνεσθαι, τήν δέ (πελειάδα) οϋ.
3) I, 15 Λέγει δέ ό αύτός μή πρότερον άνα-
βαίνειν τον άρρενα (seil, περιστεράν) τήν θή-
λειαν πριν ή φιλήσαι αύτήν μή γάρ άνέχεσθαι 2ο
τάς θηλείας τήν των των άρρένων όμιλίαν τού
φιλήματος ερημον. προστίθησι τούτοις καί
έκεϊνα, ότι καί αί θήλειαι άλλήλας άναβαίνου-
σιν, όταν της προς άρρενα μίξεως άτυχήσωσι·
καί ούδέν μέν εις άλλήλας προΐενται, τίκτουσι 25
δέ φά. έξ ών νεοττοί ού γίνονται αύταΐς. εί δέ
τι Καλλιμάχψ χρή προσέχειν, φάσσαν καί
πυραλλίδα καί περιστεράν καί τρυγόνα φησί
μηδέν άλλήλαις έοικέναι. 'Ινδοί δέ φασι λόγοι
περιστεράς έν Ίνδοϊς γίνεσθαι μηλίνας τήν 3ο
χρόαν.
272
Iulius Pollux, Onomasticon ed. Bethe 1900.1931
Aufgenommen sind alle auf die Ζψικά des Aristoteles bezüg-
lichen Stellen in der Abfolge bei Pollux
1) I, 213 Παραφυλακτέον δέ οτι ό Ξενοφών
οϊεται τόν ϊππον άστραγάλους εχειν, 'Αριστο-
τέλους τοϋ περί ταϋτα δεινού φάσκοντος 4ο
μηδέν των μωνύχων εχειν άστραγάλους, μηδέ
τόν övov, μόνον δέ τόν Ίνδικόν, φ καί κέρας έκ
τού μετώπου έκπεφυκέναι λέγει.
4.5 φιλψδοί χ φειδωλοί V 7 add. Korais 8 add.
Hercher
473
2) II, 68 Καί συνελείν βλέφαρον (λέγεται) το
κατανυστάσαι. μεμνήσθαι δέ χρή οτι 'Αριστο-
τέλης εφη μή δύνασθαι συνελθεϊν βλέφαρον
φαγέν, ώσπερ ούδέ πόσθην ούδέ γνάθον.
3) II, 86 Τοϋ λοβού τό μέν προϋχον προλό-
βιον (λέγεται), τό δέ περί τη κυψέλη τέττιξ, τό
δ' ύπέρ τόν τέττιγα τραχυνόμενον, όπερ έστί
της άνω περιφερείας πέρας, άντιλοβίς. καί τό
μέν πρός τφ κροτάφψ τού τράγου άκόνη, ή δέ
περί τη κυψέλη κοιλότης έχινίσκος, τό δέ κατά
τό τρύπημα μέρος καμάρα, τό δ' έντός κύαρ.
μήκων δέ τό κατά τήν φίζαν ύπό τόν λοβόν.
ή δέ πάσα περιαγωγή τού ώτός ύπό τό πτερύ-
γιον έλιξ, καί τό άνθεστηκός αύτη άνθέλιξ, καί
τό ύπ' αύτη κόγχη, ταύτα μέν δή ιατροί προ-
σεξεύρον τά όνόματα- ό δ' 'Αριστοτέλης τά
περί τό ους μέρη άνώνυμα ώετο πλήν λοβού.
4) II, 91-93 Οί δέ όδόντες ταις γένυσιν
έμπεφύκασι δύο καί τριάκοντα, έκκαίδεκα έκα-
τέρςι σιαγόνι έγγεγομφωμένοι. ών οί μέν μέσοι
τέτταρες καλούνται τομείς καί γελασίνοι και
διχαστήρες καί κτένες, τό μέν οτι τέμνουσι τήν
τροφήν, τό δ' ότι γυμνούνται γελώντων, τό δ'
ότι τό προσπεσόν διαιρούσι, τό δ' οτι κτείνουσιν
ö άν λάβωσιν οί δ' έκατέρωθεν έν έκατέρςι τη
σιαγόνι δύο κυνόδοντες δια τήν όξύτητα, ώς
τοις τών κυνών προσεικότες. καί ούτοι μέν
μιάς φίζης έκπεφύκασιν, παράκεινται δέ τού-
τοις έξηρτημένοι δύο φιζών οί γόμφιοι, πέντε
έκατέρωθεν, ών τό προύχον μύλαι διά τό
λεαίνειν ϊσως τήν τροφήν ώς ή σιτουργός μύλη·
είσι δέ πέντε τών τομέων έκατέρωθεν, τρισί
ί>ίζαις έγγεγομφωμένοι. μεθ' ούς τελευταίοι
οί σωφρονιστήρες είσίν, έκατέρωθεν όψίγονοι
35 μετ' είκοστόν έτος άναφυόμενοί" κραντήρας δ'
αύτούς άλλοι τε καί 'Αριστοτέλης καλεί, λέγων
ένίοις καί μετ' όγδοηκοστόν έτος αύτούς άνα-
σχειν. έν έκατέρςι δέ τη σιαγόνι τούς ϊσους άντ-
αριθμητέον.
5) II, 94 Αί δέ μεταξύ τών όδόντων άρμογαί
άρμοί. φησί δ' 'Αριστοτέλης έλάττους μέν είναι
τούς γυναικών παρά τούς άνδρών όδόντας,
τούτων δέ όσοι μέν πυκνούς εχουσι καί συν-
εχείς, μακροβίους είναι, τό δ' έναντίον όπόσοι
45 άραιούς.
6) II, 95 Περί δέ τήν 'Αλκάθου κώμην έν
Κύπρφ Μήστορι τφ Κυπρίψ τοιούτον βρέφος
474 Περι ζφων (Aelianus, Pollux)
(seil, τους όδόντας συμφυείς έχον) τεχθέν έκ-
τεθήναι τέρως ύποψίςι, αίγα δ' αύτφ μαστόν
παρασχείν, καί κληθήναι τραφέν το μέν πρώτον
Αίγινόμαν, αύθις δέ Εύρυπτόλεμον, καί βασι-
λεύσαι Κυπρίων, ό δέ Νικοκλέους τοϋ Κυπρίου
πατήρ φ τάς παραινέσεις ò 'Αθηναίος σοφιστής
έγραψεν, τό μέν ονομα αύτφ Τίμαρχος ήν,
διστοίχους δ' ειχεν άρα τφ 'Αριστοτέλους λόγω
τούς όδόντας, κατά δέ τήν Ίωνος τοϋ Χίου
δόξαν τριστοίχους Ηρακλής.
7) II, 98-99 'Ισθμού (seil, τού στόματος) δέ
δια στενότητα της φάρυγγος κληθείσης, τα
έκατέρωθεν είκότως παρίσθμια ήκουεν, κα-
λούνται δέ καί άντιάδες έκ τού τόπου, τό δέ
ένδοτάτω κατηρτημένον άπό της ύπερφας κίων
και κιονίς, περί ö σχίζεται τό άθρόον τού ποτού
τε καί της τροφής, ώς μή καταπνιγοίμεθα τφ
δαψιλεΐ τής έπιρροής. ύπ' ένίων δέ τούτο και
χόνδρος έκλήθη καί γαργαρεών - ύπερήρτη-
ται δέ στομάχου τε καί βρόγχου - καί ήν νοσή-
σασα φλεγμήνη καί εις ώχρότητα ύποτραπή,
σταφυλή καλείται ή και ώς 'Αριστοτέλης στα-
φυλοφόρος. τό δέ μετ' αύτήν πόλος, παν δέ
τό στομάχου καί βρόγχου ύπερκείμενον φά-
ρυγξ καί φαρύγετρον όνομάζεται.
8) II, 144-145 Τών δέ δακτύλων τά μέν
προύχοντα κατά τάς συμβολάς κόνδυλοι, άφ'
ών καί ή πληγή κέκληται, τα δέ ύπ' αύτούς
άρθρα σκυταλίδες ή ώς 'Αριστοτέλης φάλαγγες-
τρεις δ' είσΐν έκάστψ τών τεττάρων, δύο δέ τφ
μείζονι. όνομάζονται δέ οί δάκτυλοι μικρός,
παράμεσος, μέσος, λιχανός, άντίχειρ ή μέγας.
9) II, 155 "Εστί δ' άπό χειρών άψασθαι, άφή
καί ώς Πλάτων άψις, άπτόν, άναφές· τό γάρ
άφάσθαι ποιηταΐς δεδόσθω. άπό δέ άγκώνων
γαλιάγκων κατά Άριστοτέλην καί άπό πήχεων
εϋπηχυς, φοδόπηχυς, ώσπερ άπό δακτύλων
φοδοδάκτυλος.
10) II, 164 Μόνα δέ έν στήθεσιν έχει μαστούς
άνθρωπος καί νυκτερίς και έλέφας. καί ούτω
μέν ó Σολεύς- ó δέ Σταγειρίτης τον έλέφαντα
προς τφ στήθει φησίν, ούκ έν τφ στήθει τούς
μαστούς έχειν.
11) II, 226-227 Σύγκειται μέν δή ó πάς
άνθρωπος έκ ψυχής τε καί σώματος, καί εστίν ή
ψυχή πνεύμα ή πύρ ή αιμα ή ö τι αν δοκή
τοις σοφοίς, μέρη δ' αύτής νούς έπιθυμία
θυμός, καί ó μέν νούς καί λογισμός καί ήγε-
μονικόν, εϊτε περί έγκεφάλφ κατά Πυθαγόραν
καί Πλάτωνα ιδρυμένος, εϊτε έν παρεγκεφαλίδι
ή μήνιγξιν, ώς πολλοίς τών ιατρών δοκει, εϊτε
s κατά τό μεσόφρυον, ώς έλεγε Στράτων, εϊτε
περί τό αιμα, ώς 'Εμπεδοκλής τε καί 'Αριστοτέ-
λης, εϊτε περί τήν καρδίαν, ώς ή Στοά.
12) V, 38 Λέγουσι δέ τάς μέν Λακαίνας
(seil, κύνας) έξ άλωπέκων τό άρχαΐον καί κυνών
ίο γενομένας κληθήναι άλωπεκίδας, τάς δ' Ύρ-
κανάς έκ κυνών καί λεόντων, καί κληθήναι
λεοντομιγείς. 'Αριστοτέλης δέ τάς Ίνδικάς
κυνός καί τίγριδος λέγει τρίτην γενεάν τάς
γάρ προτέρας δύο ζφα γίνεσθαι θηριώδη,
is 13) V, 40-41 Περί δέ Κυρήνην έκ λύκων
και κυνών γίνεσθαί τι γένος 'Αριστοτέλης λέγει,
τών δέ γε Κρητικών κυνών οί μέν διάπονοι οί
δέ πάριπποι καλούνται, διάπονοι μέν ούς φασι
καί τάς νύκτας ταις ήμέραις έν ταις προς τά
20 θηρία μάχαις έπιλαμβάνειν, καί πολλάκις
παρευνασθέντας τοις θηρίοις μεθ' ήμέραν
άρχεσθαι τής μάχης- οί δέ πάριπποι τοις ϊπποις
συνθέουσιν, ούτε προθέοντες ούτε μήν άπο-
λειπόμενοι.
25 14) V, 51-52 Ή δέ τών σκυλακευομένων
τροφή σιτία οϊνψ διάβροχα, κύουσι δέ δύο
μήνας, καί ούκ άν τις έξαγάγοι κύνα έπί θήραν,
όπότ' έπίτεξ εϊη καί έπίφορος. τφ δ' 'Αριστο-
τέλους λόγω ή μέν τις κύει δύο μήνας μάλιστα,
30 καί τά τικτόμενα προ δωδεκάτης ήμέρας ού
βλέπει, ή δ' ήμέρας δύο καί έβδομήκοντα, καί ή
τών σκυλακίων οψις προθεσμίαν έχει τετάρτην
καί δεκάτην ήμέραν- τής δ' ή μέν κύησις τρί-
μηνος, τό δέ τών σκυλάκων άνάβλεμμα είς
35 έβδόμην προχωρήσει καί δεκάτην ήμέραν.
ώρα δ' άριστη κυνών προς πλήρωσίν τε καί
γένεσιν τφ μέν αρρενι τετάρτου έτους άρξα-
μένου, τελευταιον τό ογδοον ή δέ θήλεια τριε-
τίς άχρις έξαετίδος συνδυαζέσθω.
40 15) V, 67-68 'Ιδέα δέ λαγώ καί φύσις, τό
μέν χρώμα έπίπερκνος - έστι δέ τούτο περ-
κνής έλαίας τό είδος, οΰτ' όμφακος έτι οΰτ'
ήδη μελαινομένης - μέγεθος ού μέγας, κούφος
τήν φύσιν, δασύς [τήν τρίχωσιν], καί τά ύπτια
45 τών ποδών άλλ' ού μόνα τά πρανή δασυνόμε-
νος, όπερ ού φησιν 'Αριστοτέλης έτέρφ ζφψ
προσεϊναι. δια τούτο γάρ μοι δοκει δασύποδα
 Περί ζφων (Aelianus, alii)
τον λαγών άλλοι τε και Κρατίνος καλειν, όνομα
ποιούμενος τφ ζφψ τήν φύσιν.
16) VI, 54 Άσφάραγος ό άκανθίας, ορμενος
ήμερος άσφάραγος· καί παν δέ το ύπερεξηνθη-
κός, όπερ έκκεκαυληκός καλοϋσιν, ορμενον
ώνόμαζον, καί το ύπέρωρον γενέσθαι έξορ-
μενίσαι. ¿»άφανος ή κράμβη. τό δ' όνομα τής
κράμβης έστι μέν καί παρ' Άριστοτέλει έν τοις
Περί ζφων 'φάφανος, ήν καλούσί τίνες κράμ-
βη ν', άντικρυς δ" αύτφ κέχρηται 'Αντιφάνης έν
Άγροίκψ·
κραμβίδιον έφθόν, χάριεν, άστείον πάνυ.
17) Χ, 139 Ai δέ άορταΐ εϊρηνται έν Ποσει-
δίππου Έπιοτάθμφ.
σκηνάς όχους
φίσκους άορτάς τάχανα λαμπήνας όνους-
τό γάρ έν Μισογύνη Μενάνδρου
χλαμύδα καυσίαν
λόγχην άορτήν Ιμάτια
άμφίβολον, ότι ένιοι καί άορτήρα γράφουσιν.
έν δέ τφ τρίτψ Περί ζφων 'Αριστοτέλους των
προς τή φάχει δύο φλεβών ή άριστερά άορτή
καλείται, παρά δέ Φερεκύδει είς τών Κυκλώ-
πων.
18) Χ, 184 Έ ν δέ τοις μέτροις τοις τών ύγρών
εϊη αν και μάρις, 'Αριστοτέλους έν τφ όγδόψ
Περί ζφων Ιστορίας είπόντος Όϊνου πέντε
μάρεις. έστι δέ ό μάρις έξ κοτύλαι.'
273
Plinius, Naturalis historia ed. Jan-Mayhoff 1892-1933
Aufgenommen sind nur die Stellen, die die ζψικά des Aristoteles
ausdrücklich zitieren, nicht aber die zahlreichen Texte, die den
Einfluß der Lehre des Aristoteles verraten, ohne ihn zu nennen.
1) 2,220/221 Omnia plenilunio maria purgan-
tur, quaedam et stato tempore, circa Messanam et
Mylas fimo similia expuuntur in litus purgamenta,
unde fabula est Solis boves ibi stabulari, his addit -
ut nihil, quod equidem noverim, praeteream —
Aristoteles nullum animal nisi aestu recedente ex-
pirare. observatum id multis in Gallico Oceano et
dumtaxat in homine compertum. quo vera coniec-
tatio existit, haut frustra spiritus sidus lunam existi-
mari; hoc esse quod terras saturet corpora impleat,
abscedens inaniat. ideo cum incremento eius augeri
475
conchylia et maxime spiritum sentire quibus sanguis
non sit, sed et sanguinem, hominum etiam, cum
lumine eius augeri ac minui, frondes quoque et
pabula - ut suo loco dicetur - sentire, in omnia
5 eadem penetrante vi.
2) 7, 15 Supra Nasamonas confinesque illis
Machlyas androgynos esse utriusque naturae, inter
se vicibus coeuntes, Calliphanes tradii. Aristoteles
adicit dextram mammam iis virilem, laevam mu-
lo liebrem esse.
3) 7, 2 6 - 2 7 Super hos extrema in parte mon-
tium (scil. Indiae) Trispithami Pygmaeique narran-
tur, ternas spithamas longitudine, hoc est ternos
dodrantes non excedentes, salubri caelo semper-
i5 que vernante montibus ab aquilone oppositis, quos
a gruibus infestari Homerus quoque prodidit. fama
est insidentes arietum caprarumque dorsis armatos
sagittis veris tempore universo agmine ad mare des-
cendere et ova pullosque earum alitum consumere;
20 ternis expeditionem eam mensibus confici; aliter
futuris gregibus non resisti, casas eorum luto pinnis-
que et ovorum putaminibus construí. Aristoteles in
cavernis vivere Pygmaeos tradit, cetera de iis ut
reliqui.
25 4) 8, 27-28 Elephantorum generis feminae
multo pavidiores. domantur autem rabidi fame et
verberibus, elephantis aliis admotis, qui tumultuan-
tem catenis coerceant. et alias circa coitus maxime
efferantur et stabula Indorum dentibus sternunt.
30 quapropter arcent eos coitu feminarumque pe-
cuaria séparant, quae haut alio modo quam armen-
torum habent. domiti militant et turres armatorum
in dorsis ferunt magnaque ex parte orientis bella
conficiunt: prosternunt acies, proterunt armatos.
35 iidem minimo suis stridore terrentur vulneratique
et territi retro semper cedunt, haut minore partium
suarum pernicie. Indicum Africi pavent nec con-
tueri audent; nam et maior Indicis magnitudo est.
Decern annis gestare in utero vulgus existimat,
40 Aristoteles biennio nec amplius quam semel gig-
nere pluresque quam singulos, vivere ducenis annis
et quosdam CCC. iuventa eorum a sexagesimo inci-
pit.
5) 8,43—47 Semel autem (scil. leaenam) edi
45 partum, lacerato unguium acie utero in enixu, vol-
gum credidisse video. Aristoteles diversa tradit, vir
quem in his magna secuturus ex parte praefandum
476 Περ'ι ζφων (Aelianus, alii)
reor. Alexandra Magno rege infiammato cupidine
animalium naturas noscendi delegataque hac com-
mentatione Aristoteli, summo in omni doctrina viro,
aliquot milia hominum in totius Asiae Graeciaeque
tractu parere iussa, omnium quos venatus, aucupia
piscatusque alebant quibusque vivaria, armenta, al-
varia, piscinae, aviaria in cura erant, ne quid
usquam genitum ignoraretur ab eo. quos percunc-
tando quinquaginta ferme volumina illa praeclara
de animalibus condidit. quae a me collecta in artum
cum iis, quae ignoraverat, quaeso ut legentes boni
consulant, in universis rerum naturae operibus
medioque clarissimi regum omnium desiderio cura
nostra breviter peregrinantes, is ergo tradii leae-
nam primo fetu parere quinqué catulos ac per annos
singulis, ab uno sterilescere, informes minimasque
carnes magnitudine mustellarum esse initio, semen-
stres vix ingredi posse nec nisi bimenstres moveri;
in Europa autem inter Acheloum tantum Mestum-
que amnes leones esse, sed longe viribus praestan-
tiores iis quos Africa aut Syria gignant.
Leonum duo genera, compactile et breve cris-
pioribus iubis. hos pavidiores esse quam longos
simplicique villo; eos contemptores vulnerum. uri-
nam mares crure sublato reddere ut canes, gravem
odorem, nec minas halitum. raros in potu vesci
alternis diebus, a saturitate interim triduo cibis
carere. quae possint, in mandendo solida devorare,
nec capiente aviditatem alvo coniectis in fauces
unguibus extrahere aut si fugiendum in satietate
habeant. vitam iis longam docet argumento, quod
plerique dentibus defecti reperiantur.
6) 8, 105/6 Hyaenis utramque esse naturam et
alternis annis mares, alternis feminas fieri, parere
sine mare vulgus credit, Aristoteles negat. collum ut
iubam continuitatem spinae porrigitur flectique nisi
circumactu totius corporis non quit, multa praeterea
mira traduntur, sed maxime sermonem humanum
inter pastorum stabula adsimulare nomenque ali-
cuius addiscere, quem evocatum foris laceret, item
vomitionem hominis imitari ad sollicitandos canes
quos invadat. ab uno animali (saepius) sepulcra
erui inquisitione corporum. feminam raro capi,
oculis mille esse varietates colorumque mutationes.
praeterea umbrae eius canes obmutescere, et qui-
busdam magicis artibus omne animai, quod ter
lustraverit, in vestigio haerere.
7) 9, 16 Ora ballaenae habent in frontibus
ideoque summa aqua natantes in sublime nimbos
efflant. spirant autem confessione omnium, et pau-
cissima alia (genera) in mari, quae internorum
s viscerum pulmonem habent quoniam sine eo spirare
animal nullum putatur. nec piscium branchias ha-
bentes anhelitum reddere ac per vices recipere
existimant quorum haec opinio est, nec multa alia
genera etiam branchiis carentia. in qua sententia
io fuisse Aristotelem video et multis persuasisse doc-
trina insignibus.
8) 9,76 Murena quocumque mense parit, cum
ceteri pisces stato pariant, ova eius citissime cre-
scunt. in sicca litora elapsas vulgus coitu serpentium
is impleri putat. Aristoteles zmyrum vocat marem qui
generet; discrimen esse quod murena varia et
infirma sit, zmyrus unicolor et robustus dentesque
et extra os habeat.
9) 9, 78 Planorum piscium alterum est genus,
20 quod pro spina cartilaginem habet, ut raiae, pasti-
naeae, squatinae, torpedo et quos bovis, lamiae,
aquilae, ranae nominibus Graeci appellant, quo in
numero sunt squali quoque, quamvis non plani,
haec Graece in universum σελάχη appellavit
25 Aristoteles primus hoc nomine iis imposito.
10) 9, 79 Est parvus admodum piscis adsuetus
petris, echeneis appellatus. hoc carinis adhaerente
naves tardius ire creduntur, inde nomine inposito,
quam ob causam amatoriis quoque veneficiis infa-
30 mis est et iudiciorum ac litium mora, quae crimina
una laude pensât fluxus gravidarum utero sistens
partusque continens ad puerperium. in cibos tamen
non admittitur. pedes eum habere arbitrantur, Ari-
stoteles (infitias) it apposita pinnarum similitudine.
35 11) 10, 32 Corvi pariunt, cum plurimum, qui-
nos. ore eos parere aut coire vulgus arbitratur
ideoque gravidas, si ederint corvinum ovum, per os
partum reddere atque in totum difficulter parere, si
tecto inferantur. Aristoteles negat: non Hercule
40 magis quam in Aegypto ibim, sed illam exoscula-
tionem, quae saepe cernitur, qualem in columbis
esse.
12) 10, 185-186 Super cuncta est murium
fetus, haut sine cunctatione dicendus, quamquam
45 sub auctore Aristotele et Alexandri Magni militi-
4 add. G. 34 add. Mayhoff
 Περί ζφων (Aelianus, alii)
bus. generatio eorum lambendo constare, non coitu,
dicitur, ex una genitos CXX tradiderunt, apud Per-
sas vero praegnantes in ventre parentis repertas. et
salis gustatu fieri praegnantes opinantur. itaque
desinit mirum esse unde vis tanta messes populetur
murium agrestium, in quibus illud quoque adhuc
latet, quonam modo illa multitudo repente occidat.
nam nec exanimes reperiuntur neque extat qui
murem hieme in agro effoderit. plurimi ita ad
Troada proveniunt et iam inde fugaverunt incolas,
proventus eorum siccitatibus. tradunt etiam obitu-
ris vermiculum in capite gigni. Aegypti muribus
durus pilus sicut irenaceis. iidem bípedes ambulant
ceu Alpini quoque.
13) 10, 187 Cum diversi generis coiere amma-
lia, ita demum générant, si tempus nascendi par
habent. quadripedum ova gignentium lacertas ore
parere, ut creditur vulgo, Aristoteles negat. neque
incubant eaedem, oblitae quo sint in loco enixae,
quoniam huic animali nulla memoria; itaque per
se catuli erumpunt.
14) 11, 266-270 Vocem non habere nisi quae
pulmonem et arterias habeant, hoc est nisi quae
spirent, Aristoteles putat. idcirco et insectis sonum
esse, non vocem, intus inmeante spiritu et incluso
sonante; alia murmur edere, ut apes, alia contrac-
tum stridorem, ut cicadas, receptum enim duobus
sub pectore cavis spiritum, mobili occursante mem-
brana intus, attritu eius sonare, muscas, apes, cetera
similia cum volatu et incipere audiri et desinere,
sonum enim attritu et interiore aura, non anima,
reddi; locustas pinnarum et feminum attritu sonare,
credatur sane item aquatilium pectines stridere,
cum volant, mollia et crusta intecta nec vocem nec
sonum ullum habere: sed ceteri pisces, quamvis
pulmone et arteria careant, non in totum sine ullo
sunt sono - stridorem enim dentibus fieri cavillan-
tur - , et is, qui caper vocatur in Acheloo amne,
grunnitum habet et alii, de quibus diximus. ova
parientibus sibilus, serpentibus longus, testudini
abruptus. ranis sui generis, ut dictum est, nisi si et in
his ferenda dubitatio est, quia vox in ore concipitur,
non in pectore, multum tamen in his referí et loco-
rum natura: mutae in Macedonia ( . . . ) traduntur,
muti et apri, avium loquaciores quae minores, et
44 lac. ind. G.
477
circa coitus maxime: aliis in pugna vox, ut coturni-
cibus, aliis ante pugnam, ut perdicibus, aliis cum
vicere, ut gallinaceis. isdem sua maribus, aliis eadem
et feminis, ut lusciniarum generi, quaedam toto anno
s canunt, quaedam certis temporibus, ut in singulis
dictum est. elephans citra nares ore ipso sternumento
similem elidit sonum, per nares autem tubarum
raucitati. bubus tantum feminis vox gravior, in alio
omni genere exilior quam maribus, in homine etiam
io castratis. infantis in nascendo nulla auditur ante
quam totus emergat utero, primus sermo anniculo;
set semenstris locutus est Croesi filius et in crepun-
diis prodigio, quo totum id concidit regnum. qui
celerius fari coepere, tardius ingredi incipiunt. vox
is roboratur a XIIII annis; eadem in senecta exilior,
neque in alio animalium saepius mutatur.
15) 11, 273/274 Miror equidem Aristotelem
non modo credidisse praescita vitae esse aliqua in
corporibus ipsis, verum etiam prodidisse. quae
20 quamquam vana existimo nec sine cunctatione pro-
ferenda, ne in se quisque ea auguria anxie quaerat,
attingam tamen, quia tan tus vir in doctrinis non
sprevit. igitur vitae brevis signa ponit raros denies,
praelongos dígitos, plumbeum colorem pluresque
25 in manu incisuras nec perpetuas, contra longae esse
vitae incurvos umeris et in manu unam aut duas
incisuras longas habentes et plures quam XXXII
denies, auribus amplis, nec universa haec, ut arbi-
trar, sed singula observât, frivola, ut reor, et volgo
30 tamen narrata.
274
Plutarch. D e sollertia anim. ed. Hubert-Drexler
35 1) 973 AB έπεί δέ τοϋ μαθείν το διδάξαι
λογικώτερον, ήδη πειστέον Άριστοτέλει
λέγοντι καί τούτο τα ζφα ποιείν όφθήναι γαρ
άηδόνα νεοσσόν φδειν προδιδάσκουσαν.
μαρτυρεί δ' αύτφ τό φαυλότερον φδειν δσαις
40 συμβέβηκε μικραΐς άλούσαις άποτρόφοις των
μητέρων γενέσθαι" διδάσκονται γαρ αϊ συν-
τρεφόμεναι καί μανθάνουσιν ού δια μισθόν
ούδέ πρός δόξαν άλλά τφ χαίρειν διαμελιζόμε-
ναι καί τό καλόν άγαπάν μάλλον ή τό χρειώδες
45 της φωνής.
2) 976 D - 9 7 7 Α των δέ θαλαττίων όμοΰ τι
πάντων ή προαίσθησις ύποπτος ούσα κα'ι πεφυ-
478 Περί ζ ψ ω ν (Aelianus, alii)
λαγμένη προς τάς έπιθέσεις ύπό συνέσεως,
ούχ άπλοϋν το της άγρας έργον ούδέ φαϋλον
άλλ' όργάνων τε παντοδαπών και σοφισμάτων
έπ' αύτά δεινών καί άπατηλών δεόμενον
άπείργασται. και τούτο δήλόν έστιν άπό των
πάνυ προχείρων, τον μεν γάρ άσπαλιευτικόν
κάλαμον ού βούλονται πάχος έχειν, καίπερ
εύτόνου δεόμενοι προς τούς σπαραγμούς των
άλισκομένων, άλλα μάλλον έκλέγονται τον
λεπτόν, όπως μή πλατεϊαν έπιβάλλων σκιάν
έκταράττπ το ϋποπτον αύτών. έπειτα τήν
όρμιάν ού ποιοΰσι πολύπλοκον τοις αμμασι
των βρόχων ούδέ τραχείαν, έπεί καί τοϋτο τοϋ
δόλου γίγνεται τεκμήριον αύτοις. καί των
τριχών τα καθήκοντα προς το άγκιστρον ώς ένι
μάλιστα λευκά φαίνεσθαι μηχανώνται- μάλλον
γάρ οϋτως έν τή θαλάττη δι' όμοιότητα της
χρόας λανθάνουσι. τό δ' ύπό τοϋ ποιητοϋ
λεγόμενον
'ή δε μολυβδαίνπ ίκέλη ές βυσσόν άρουσεν,
ήτε κατ* άγραύλοιο βοός κέρας έμβεβαυια
έρχεται ώμηστησιν έπ' ίχθύσι κήρα φέρου-
σα"'
παρακούοντες ένιοι βοείαις θριξίν οϊονται
πρός τάς όρμιάς χρήσθαι τούς παλαιούς-
'κέρας' γάρ τήν τρίχα λέγεσθαι καί τό κείρασθαι
δια τοϋτο καί τήν κουράν. καί τον παρ'
Άρχιλόχψ 'κεροπλάστην' φιλόκοσμον
είναι περί κόμην καί καλλωπιστήν. έστι δ' ούκ
άληθές - ϊππείαις γάρ θριξί χρώνται, τάς τών
άρρένων λαμβάνοντες· αί γάρ θήλειαι τφ οϋρφ
τήν τρίχα βεβρεγμένην άδρανή ποιοϋσιν. 'Αρι-
στοτέλης δέ φησι μηδέν έν τούτοις λέγεσθαι
σοφόν ή περιττόν άλλά τφ οντι κεράτιον περι-
τίθεσθαι πρό τοϋ άγκιστρου περί τήν όρμιάν,
έπεί προς άλλο έρχόμενοι διεσθίουσι.
3) 978 D ό δέ καλούμενος άλιεύς γνώριμος
μέν έστι πολλοίς καί δια τοϋργον αύτφ γέγονε
τοϋνομα" φ σοφίσματι καί τήν σηπίαν χρήσθαί
φησιν ό Αριστοτέλης' καθίησι γάρ ώσπερ
όρμιάν άπό τοϋ τραχήλου πλεκτάνην, μηκύνε-
σθαί τε πόρρω χαλώσης καί πάλιν συντρέχειν
εις έαυτήν άναλαμβανούσης φςϋστα πεφυκυιαν.
όταν ούν τι τών μικρών ίχθυδίων ϊδη πλησίον,
ένδίδωσι δακειν καί κατά μικρόν άναμηρύεται
λανθάνουσα καί προσάγεται, μέχρις άν έν
έφικτφ τοϋ στόματος γένηται τό προσ-
ισχόμενον.
4) 979C-E ό δέ θύννος οϋτως ισημερίας
αισθάνεται καί τροπής, ώστε καί τόν άνθρωπον
5 διδάσκειν μηδέν άστρολογικών κανόνων δεό-
μενος. όπου γάρ άν αύτόν χειμώνος αί τροπαί
καταλάβωσιν, άτρεμεϊ καί διατρίβει περί τόν
αύτόν τόπον άχρι τής Ισημερίας, άλλά της
γεράνου σοφόν ή τοϋ λίθου περίδραξις, όπως
ίο προϊεμένη (προς τόν) κτύπον έξυπνίζηται'. καί
πόσψ σοφώτερον, ώ φίλε, τό τοϋ δελφίνος, φ
'στήναι μέν ού θέμις ούδέ παύσασθαι
φοράς.' '
is αεικίνητος γάρ έστιν ή φύσις αύτοϋ καί ταύτόν
έχουσα τοϋ ζήν καί τοϋ κινεϊσθαι πέρας" όταν
δ' ύπνου δέηται, μετεωρίσας άνω τό σώμα
προς τήν έπιφάνειαν τής θαλάττης, ϋπτιον
άφήκε διά βάθους, αιώρας τινί σάλψ κοιμιζό-
20 μένος άχρι προσπεσειν καί ψαϋσαι τής γής"
οϋτω δ' έξυπνισθείς άναρροιζεί καί πάλιν άνω
γενόμενος ένδίδωσι, καί φέρεται κινήσει τινά
μεμιγμένην άνάπαυσιν αύτφ μηχανώμενος. τό
δ' αύτό δράν και θύννους άπό τής αύτής αιτίας
25 λέγουσιν. έπεί δ' άρτι τήν μαθηματικήν αύτών
τής τοϋ ήλίου μεταβολής έπελήλυθαπρόγνωσιν
ής μάρτυς 'Αριστοτέλης έστίν, άκουσον ήδη
τήν άριθμητικήν έπιστήμην αύτών"
5) 981Β άρ' ούν άξιόν έστι ταύταις ταις
30 κοινωνίαις καί συμπεριφοραις παραβάλλειν
άσπερ 'Αριστοτέλης ιστορεί φιλίας άλωπέκων
καί οφεων διά τό κοινόν αύτοΐς πολέμιον είναι
τόν άετόν, ή τάς ώτίδων προς 'ίππους, ότι
χαίρουσι προσπελάζουσαι καί διασκάλλουσαι
35 τόν ονθον; έγώ μέν γάρ ούδ' έν μελίτταις όρώ
τοσαύτην άλλήλων έπιμέλειαν ούδ' έν μύρμηξι"
τό γάρ κοινόν αΰξουσι πάσαι και πάντες έργον,
έτέρφ δέ καθ' έτερον έτέρου στοχασμός
ούδε'ις ούδέ φροντις έστιν.
« 6) 98ΙΕ-982C άλλ' ή γε πρόνοια κοινή τοις
τίκτουσι τών γεννωμένων οί γάρ άρρενες (οί
μέν) ού τόν αύτών κατεσθίουσι γόνον, άλλά καί
προσδιατρίβουσι τοις κυήμασιν φοφυλακοϋν-
10 add. G. 25 αύτών Reiske; οϋτως codd. 26
έπελήλυθα Reiske; έτέλεσα codd. 41 γα£> Wilamowitz;
d'codd. 41.42 add. G.
 Περί ζ φ ω ν (Aelianus, alii)
τες ώς ίστόρηκεν 'Αριστοτέλης, ol δ' έπόμενοι
ταϊς θηλείαις καταρραίνουσι (κατά) μικρόντόν
θορόν άλλως γάρ ού γίγνεται μέγα το τεχθέν
άλλ' άτελές μένει καί άναυξον. ίδίςι δ' αί φυκί-
δες έκ των φυκίων οιον νεοττιάν διαπλασάμεναι
περιαμπέχουοι τόν γόνον καί σκέπουσιν άπό
τοϋ κλύδωνος, τού δέ γαλέου τό φιλόστοργον
ούδενί των ήμερωτάτων ζφων ύπερβολήν
γλυκυθυμίας πρός τα εγγόνα καί χρηστότητος
άπολέλοιπε- τίκτουσι μεν γαρ φφν, είτα ( τ ό )
ζφον ούκ έκτός άλλ' έντός έν έαυτοίς (φυλάτ-
τουοι) καί τρέφουσιν οϋτω καί φέρουσιν ώσπερ
έκ δευτέρας γενέσεως - όταν δέ μείζονα γέν-
ηται, μεθιάσι θύραζε καί διδάσκουσι νήχεσθαι
πλησίαν ειτα πάλιν είς έαυτούς δια τοϋ στό-
ματος έπαναλαμβάνουσι καί παρέχουσιν έν-
διαιτάσθαι τό σώμα χώραν άμα και τροφήν καί
καταφυγήν, άχρις αν έν δυνάμει τοϋ βοηθείν
αύτοίς γένηται. θαυμαστή δε καί ή της χελώνης
περί τήν γένεσιν καί σωτηρίαν των γεννωμένων
έπιμέλεια- τίκτει μεν γάρ έκβαίνουσα της
θαλάττης πλησίον, έπψάζειν δέ μή δυναμένη
μηδέ χερσεύειν πολύν χρόνον έντίθησι τη
ψάμμψ τά φά και τό λειότατον έπαμάται τής
θινός αύτοις καί μαλακώτατον όταν δέ κατα-
χώση καί άποκρύψπ βεβαίως, οί μέν λέγουσι
τοις ποσιν άμύττειν καί καταστίζειν τόν τόπον,
εϋσημον έαυτή ποιούσαν, οί δέ τήν θήλειαν
ύπό τοϋ άρρενος στρεφομένην τύπους ιδίους
κα'ι σφραγίδας έναπολείπειν ö δέ τούτου
θαυμασιώτερόν έστιν, ήμέραν έκφυλάξασα
τεσσαρακοστήν (έν τοσαύταις γαρ έκπέττεται
καί περιρρήγνυται τα φά) πρόσεισι, καί γνωρί-
σασα τόν έαυτής έκάστη θησαυρόν, ώς ούδείς
χρυσίου θήκην άνθρωπος, άσμένως άνοίγει καί
προθύμως.
275
Plutarch. Quaest. conviv. ed. Hubert 8,7; περί συμβόλων Πυ-
θαγορικών, èv οίς π α ρ ε κ ε λ ε ύ ο ν τ ο χελιδόνα οίκίςι μή δέ-
χεσθαι κτλ. (727Ε-728Β)
"Ίσως' έφην έγώ 'καί ταύτ' εχει λόγον, ώ
Σύλλα. σκόπει δέ μή πρώτον μέν, φ λόγψ τό
γαμψώνυχον ού προσίενται, τούτψ και ή
2 add. Reiske 10 add. Doehner 11.12 add. G.
479
χελιδών άδοξε! παρ' αύτοϊς· σαρκοφάγος γάρ
έστιν καί μάλιστα τούς τέττιγας, ιερούς και
μουσικούς όντας, άποκτίννυσι και σιτεϊται·
καί πρόσγειος αύτής ή πτήσίς έστιν, τα μικρά
5 και λεπτά τών ζφων άγρευούσης, ώς φησιν
'Αριστοτέλης, έπειτα μόνη τών όμωροφίων
άσύμβολος ένοικε! καί άτελής ένδιαιτάται-
καίτοι ö γε πελαργός ούτε σκέπης μετέχων οϋτ'
άλέας ούτ' άδειας τινός ή βοηθείας παρ' ήμίν
ίο έπίβαθρόν τι τής (διαίτης) δίδωσιν. τά γάρ
έπίβουλα καί πολέμια τών άνθρώπων, φρύνους
καί όφεις, άναιρεί περιιών ή δέ πάντων
τυχούσα τούτων, όταν έκθρέψπ καί τελειώσπ
τούς νεοσσούς, άπεισιν άχάριστος γενομένη
is κα'ι άπιστος, ö δέ δεινότατόν έστι, μόνα τών
συνοίκων μυια και χελιδών ούχ ήμερούται προς
άνθρωπον ούδ' άνέχεται ψαϋσιν ούδ' όμιλίαν
ούδέ κοινωνίαν έργου τινός ή παιδιάς, ή μέν
μυϊα φοβουμένη τφ πάσχειν κακώς και δια-
20 σοβεΐσθαι πολλάκις, ή δέ χελιδών τφ φύσει
μισάνθρωπος είναι καί δι' άπιστίαν άτιθάσευτος
άεί καί ύποπτος· εϊπερ ούν δει τά τοιαύτα μή
κατ' εύθυωρίαν άλλ' άνακλάσαντας ώσπερ
έμφάσεις έτέρων έν έτέροις θεωρείν, παρά-
25 δείγμα τάς χελιδόνας τού άβεβαίου καί
άχαρίστου θέμενος ούκ έςί τούς ένεκα καιρού
προσφερομένους καί ύποδυομένους ποιεισθαι
συνήθεις έπί πλέον, έστίας καί οϊκου καί τών
άγιωτάτων μεταδίδοντας.'
30
276
Paradoxographi Graeci ed. Giannini: Antigonos
1) 16, a Έν Λάτμψ δέ τής Καρίας φησίν
35 'Αριστοτέλης τούς σκορπιούς, έάν μέν τών
ξένων τινά πατάξωσιν, μετρίως λυπειν, έάν
δέ τών έγχωρίων, έως θανάτου κατατείνειν.
(vgl. Frg. 468)
2) 19,5 Ό δέ 'Αριστοτέλης καί έκ τών
40 σισυμβρίων φησίν σαπέντων σκορπιούς γίνε-
σθαι.
3) 20, 1. Ούχ ήττον δέ τούτων θαυμάσια τά
φθαρτά κατά τών ώφελούντων, οίον ó γαλεώ-
της όταν έκδύη τό γήρας, έπιστραφείς κατέ-
45 πιεν έπιληψίας γάρ έστιν, φασίν, ώς ó 'Αρι-
στοτέλης καταγράφει, φάρμακον. 2. ώσαύτως
δ' ή φώκη λέγεται έξεμεϊν τόν όρρόν καί γάρ
480 Περί ζ φ ω ν (Aelianus, alii)
τούτον προς τήν αύτήν άρρωστίαν χρήσιμον.
3. τάς δέ ίππους το έπιφυόμενον τοις έμβρύοις
ίππομανές άπεσθίειν γίνεσθαι δέ τούτο έπί
τοϋ μετώπου και προς πολλά ζητεϊσθαι. 4. τήν
δέ ελαφον το δεξιόν κέρας κατορύσσειν είναι
δέ καί τούτο έν πολλοίς χρήσιμον. ταύτα μέν
ούν, εϊτε κατά προαίρεσιν εϊτε κατά τύχην
οϋτως εχει, πολλής έστιν έπιστάσεως δέομενα.
4) 22,1 Ή νυκτερίς δέ μόνον των όρνέων
όδόντας έχει και μαστούς καί γάλα. 2. φησίν δέ
ό 'Αριστοτέλης καί φώκην καί φάλαιναν ϊσχειν
γάλα. 3. τούτων δέ ούχ ήττον καταγράφει
τερατώδες, έν Λήμνψ γάρ φησιν άμελχθήναι
γάλα τράγου τοσούτον, ώστε τροφαλίδας
γενέσθαι.
5) 25,a 1. Θαυμαστά δέ καί τα τοις τόποις
συναφομοιούμενα, οίον ö τε πολύπους· γίνεται
γάρ άδιάγνωστος τφ χρώματι τοϋ έδάφους καί
παντός φ αν περιπλοκή, ώστε είναι δύσεργον
αύτού τήν θήραν. 2. όθεν δήλον καί ò ποιητής
τό θρυλούμενον έγραψεν
πουλύποδός μοι, τέκνον, έχων έν στήθεσι
θυμόν,
τοισιν έφαρμόζου, [τών κεν κατά δήμον
ϊκηαι],
b) Γίνεται δέ ταύτόν καί περί τόν χαμαιλέοντα-
και γάρ τοις στελέχεσι τών δένδρων καί τοις
φύλλοις καί τή γή τόν αύτόν τρόπον άπαντι
τόπφ συμμεταβάλλει τήν χροιάν.
c) 'Αριστοτέλης δέ φησι καί τόν καλούμενον
τάρανδον τούτο πάσχειν, όντα τετράπουν καί
σχεδόν ϊσον όνω καί παχύδερμον καί τετριχω-
μένον, και θαυμαστόν είναι πώς αί τρίχες
οϋτως όξέως άλλοιούνται.
6) 26-35; 26 Καί μήν τάς τε λοιπός
έντρεχείας τών ζφων, οίον έν μάχαις, έν θερα-
πείαις τραυμάτων, έν παρασκευαίς τών προς
τόν βίον άναγκαίων, έν φιλοστοργίαις, έν
μνήμαις, άκριβέστατ* αν τις έκ τής τού Άρι- 4ο
στοτέλους συναγωγής καταμάθοι, έξ ής ήμείς
πρώτον ποιησόμεθα τήν έκλογήν.
27 Φησίν περί Κωνώπιον τής Μαιώτιδος
λίμνης τούς λύκους παρά τών άλιέων λαμ-
βάνοντας τροφήν φυλάττειν τήν θήραν αν δ' 45
ύπολάβωσίν τι άδικεισθαι, λυμαίνεσθαι τά λίνα
και τους ίχθύας αύτών.
28 Έν Θρφκη δ' έν τή κληθείση ποτέ
Κεδριπόλει τους άνθρώπους καί τούς ίέρακας
κοινή θηρεύειν τά όρνιθάρια- τούς μέν γάρ
σοβείν τοις ξύλοις, τούς δέ ίέρακας καταδιώ-
s κειν, τά δέ φεύγοντα είς τούς άνθρώπους
έμπίπτειν διό καί μεταδιδόναι τοις ίέραξιν
αύτούς τών ληφθέντων.
29 1. Τάς δ' έλάφους λέγει τίκτειν παρά
τάς όδούς, φευγούσας τά θηρία· ήκιστα γάρ
ίο έπιτίθεσθαι τούς λύκους ένθάδε- άγειν δέ καί
τά τέκνα έπί τών σταθμών, έθιζούσας ού δει
άποφεύγειν είναι δέ τούτο πέτραν άπορρώγα,
μίαν εχουσαν (εϊσ)οδον. 2 ήδη δέ είλήφθαι
άχαιΐνην ελαφον κιττόν έχουσαν έπί τών κερά-
is των ώς αν ένύγρων όντων. 3. άλίσκεσθαι δέ
έλάφους καί συριττόντων καί φδόντων, ώστε
και κατακλίνεσθαι ύπό τής ήδονής.
30 Τάς δ' έν Κρήτη αίγας τάς άγριας, όταν
τοξευθώσιν, ζητείν τήν δίκταμνον δοκεΐ γάρ
2ο έκβλητικόν είναι τών βελών.
31 Τήν δέ πάρδαλιν φάναι τινάς κατα-
νενοηκυίαν, ότι τά ζφα τή όσμή αύτής χαίρει,
άποκρύπτειν έαυτήν καί οϋτως θηρεύειν τά
προσπορευόμενα έγγύς.
32 Τόν δέ ίχνεύμονα, όταν ϊδη όφιν τήν
25
άσπίδα, ού πρότερον έπιτίθεσθαι πριν καλέσαι
βοηθούς άλλους- πρός δέ τά δήγματα καί τάς
πληγάς πηλφ καταπλάττειν έαυτούς· βρέξαν-
τας γάρ τό σώμα κυλίεσθαι έν τφ κονιορτφ.
3ο 33. Τών δέ κροκοδείλων λέγει τούς τροχί-
λους έκκαθαίρειν τούς όδόντας και άπό
τούτων τρέφεσθαι- τόν δέ ώφελούμενον
αίσθάνεσθαι, καί όταν έξελθείν βούληται ó
τροχίλος, τόν αύχένα κινειν, ϊνα μή συνδηχθή.
35 34 Τήν δέ χελώνην, όταν όφεως φάγη,
έπεσθίειν όριγάνου. καί ποτέ τίνος παρατηρή-
σαντος καί έκτίλαντος τήν όρίγανον ούκ έχου-
σαν έπιφαγείν τελευτήσαι.
35 1. Τήν δέ γαλήν, όταν μάχηται μετά τού
όφεως, τού πηγάνου προεσθίειν πολέμιον γάρ
είναι τφ όφει τήν όσμήν. 2. καί προς τάς
πληγάς δέ τοϋ όφεως βοηθεί τό πήγανον έν
άκράτφ διηθηθέν καί ποθέν. 3. και γάρ ύς όταν
ύπό όφεως δηχθή, φέρεται εύθέως έπί τούς
ποταμούς καί ζητεί τόν καρκίνον έστιν δέ καί
τούτο τών καταγραφομένων καί βοηθει πρός
τάς πληγάς τού όφεως Ισχυρώς.

7) 37-45,1 1. Ό δ' οΰν 'Αριστοτέλης τήν
χελιδόνα φησίν έν τη σκηνοποιία συγκατα-
πλέκειν τοις κάρφεσιν τόν πηλόν, καν έλλίππ
πηλός, βρέχουσαν αύτήν κυλίεσθαι καί ταΐς
τττέρυξιν άναλαμβάνειν, στιβαδοποιείσθαί τε
καθάπερ άνθρωπον κάτωθεν ύποτιθεΐσαν τα
σκληρά. 2. τοις τε νεοττοίς τήν τροφήν διδόναι
κατά μέρος, παρατηρούσαν ϊνα μή δις τοις
αύτοις δφ. 3. τήν δέ κόπρον μικρών μέν όντων
αύτήν έκβάλλειν, αύξηθέντων δέ διδάσκειν
έξω στραφέντα τά νεόττια άφοδεύειν.
38 1. Τάς δέ περιστεράς ού θέλειν πλείοσιν
συνευνάζεσθαι ούδέ προλείπειν τήν συνουσίαν,
έάν μή χήρος ή χήρα γένηται. 2. τοις δέ νεοτ-
τοίς της άλμυριζούσης γης διαμασησαμένας
είσπτύειν εις τό στόμα προπαρασκευαζούσας
τροφήν.
39 1. Τούς δέ πέρδικας, όταν θηρεύη τις
τούς νεοττούς, προκυλίεσθαι τού θηρεύοντος
ώς έπιλήπτους όντας καί έπισπάσθαι, έως äv
διαδρφ τά νεόττια. 2. δια δέ τό είναι άφροδι-
σιαστικούς λυμαίνεσθαι τά φά, ϊνα μή έπψάζη
ή θήλεια, τήν δέ άντιμηχανάσθαι καί διαδράσαν
τίκτειν. 3. τούς δέ χήρους μάχεσθαι προς
αύτούς, τόν δέ ήττηθέντα άκολουθειν όχευό-
μενον ύπό μόνου τούτου.
40 1. Τάς δέ γεράνους εις ϋψος πέτεσθαι,
ϊνα καθορώσιν μακράν, καν ϊδωσιν νέφη και
συστροφήν ήσυχάζειν 2. έχειν δέ καί ήγεμόνα-
τάς μέν ούν άλλας καθεύδειν ύπό τήν πτέρυγα
τάς κεφαλάς θείσας, τόν δέ ήγεμόνα γυμνήν
έχειν προορώμενον, κάναϊσθηταί (τι) σημαίνειν
ταΐς άλλαις βοώντα.
41 Τούς δέ πελεκάνος τάς τε λείας (και
μεγάλας) κόγχας καταπίνειν Ιστορεί, έπειτα
όλίγον κατασχόντας έν τφ άνω τής κοιλίας
έξεμείν κεχηνυίας, είτα οϋτω τά κρέα έξαιροϋν-
τας έσθέιν.
42 1. Γυπός δέ λέγεται ύπό τίνων ότι
ούδείς έώρακε νεοττόν ούδέ νεοττείαν. 2. διό
11 τά νεόττια: del. Meursius fort, recte
Ρ 32 { τ ι ) Westermann (ex Aristotele)
{καί μ ε γ ά λ α ς ) scripsit Giannini (coll. Aristotele): θηλείας Ρ
έλείας Keller λείας Westermann 36 όλίγας Ρ
mg. m. ree. δτι περί τούτων εις τήν έξαήμερόν φησιν ό
μέγας Βασίλειος, οϋς γε καί άσυνδυάστως φασίν ώς τά
πολλά τίκτεσθαι
Περί ζ φ ω ν (Aelianus, alii) 481
και Ήρόδωρον τόν Βρύσωνος τού σοφιστού
πατέρα άπό τίνος αύτούς έτέρας φάναι γής
είναι μετεώρου, τίκτειν δ' ούν έν άπροσβάτοις
πέτραις.
5 43 1. Λέγειν δέ τινας και τό κιννάμωμον
ορνεον είναι καί τά άρώματα φέρειν καί τάς
νεοττείας έκ τούτου ποιεϊσθαι. 2. νεοττεύειν
δ' έφ'ύψηλών δένδρων και άβάτων, τούς δέ
έγχωρίους μόλιβδον τοις όϊοτοίς προστιθέντας
ίο τοξεύειν καί καταρρηγνύειν τάς νεοττείας.
44 Τόν δέ κόκκυγα δοκειν ύποβολιμαίους
τους νεοττούς ποιεϊν δια τό δειλόν είναι καί
μή δύνασθαι άμύνειν τίλλεσθαι γάρ ύπό τών
έλαχίστων. τά δέ ύποδεξάμενα τών όρνέων
is έκβάλλειν τούς έαυτών νεοττούς δια τό καλόν
είναι τόν του κόκκυγος.
45 1. Τόν δ' αϊγιθον αίγα θηλάζειν προσπε-
τόμενον, όθεν καί τήν προσηγορίαν είληφέναι-
τόν δέ μαστόν όταν θηλάση (άποσβέννυσθαί
2ο τε καί τήν αίγα) άποτυφλοϋσθαι.
8) 46-88 1. Ό δέ 'Αριστοτέλης φησίν
τφ άετφ γηράσκοντι τό φύγχος αύξάνεσθαι και
γαμψούσθαι καί τέλος άποθνήσκειν λιμφ. 2. τήν
φήνην δέ τούς έκβληθέντας τών νεοττών ύπό
25 τού άετού λαμβάνειν καί έκτρέφειν. 3. τόν δέ
(άλι)αίετον έπαναγκάζειν τά τέκνα έτι ψιλά
όντα πρός τόν ήλιον βλέπειν, τό δέ δακρύον
αύτών καί μή θέλον άντοφθαλμείν άποκτείνειν.
47 Τών Ιχθύων δέ τόν άλιέα καλούμενον
30 βάτραχον θηρεύειν τά ίχθύδια τοις άπό τών
όφθαλμών άποκρεμαμένοις, ών τό μέν μήκός
έστιν τριχοειδές, έπ' άκρου δέ προσκείμενον
ώσπερ δέλεαρ στρογγύλον τοϋτ' ούν κρύψ-
αντα έαυτόν προτείνειν.
35 48 Τήν δέ νάρκην καθαμμίσασαν έαυτήν
τά μή δυνάμενα τών Ιχθύων, όταν σύνεγγυς ή,
κολυμβάν δια τήν νάρκησιν συλλαμβάνειν.
49 Τάς δέ καλουμένας άλώπεκας, όταν
αϊσθωνται ότι τό άγκιστρον καταπεπώκασιν,
40 άνωθεν τής όρμιάς άποτρώγειν.
50 1. Τόν δέ πολύποδα κατατίθεσθαι
25 αύτούς τροφήν είς τάς θαλάμας, καί όταν τά χρήσιμα
34 τε λείας άναλώση, τά άχρεϊα έκβάλλειν, καί τά συν-
39 in
3 έν άπροσβάτοις Keller (ex Aristotele): Èvia πρός άβάτοις Ρ
9 προστιθέντας: περιτιθέντας Meursius 19.20 add.
Giannini (coll. Aristotele) 26 add. Giannini
482 Περί ζφων (Aelianus, alii)
ερχόμενα τ ω ν ίχθυδίων έπί τα έκβεβλημένα
θηρεύειν ποιοϋντα το χρώμα παραπλήσιον οΐς
αν έγγύς ή λίθοις· 2. καί όταν φοβηθή δέ ταύτό
ποιεϊν τοϋτο.
51 Ί δ έ κα'ι τον ναυτίλον πολύποδα οις
ποιεί π ε ρ ι τ τ ό ν έχει μεν γαρ άστρακον, ö κατα-
στρέψας άναφέρεται, ϊνα φφδιον άνενεχθή
κ ε ν ό ν άνωθεν δε γενόμενον μεταστρέφειν.
έχειν δέ μεταξύ τ ω ν πλεκτανών έτι τι συνυφές
οίον ύμένα, καί τούτψ, όταν πνευμάτιον ή,
ώοπερ ίστίψ χρήοθαι, άντί πηδαλίων δέ ( δ ύ ο )
παρακαθιέναι τ ω ν πλεκτανών.
52 1. Τάς δέ μελίττας θυμιωμένας ύπό τοϋ
καπνού καί κακοπαθούοας τ ό τ ε μάλιστα μέν
(μέλι) έσθίειν, τον δέ λοιπόν χρόνον φείδεσ-
θαι, ώς τροφής χάριν άποτιθεμένας. 2. τοις άπό
τ ώ ν δένδρων δέ δακρύοις διαχρίειν τ ό σμήνος
τ ώ ν άλλων ένεκεν θηρίων. 3. άς δέ άν άποκτ-
τείνωσιν αί χρησταί μέλιτται, πειράσθαι μέν
αύτάς έ ξ ω τ ο ϋ τ ο ποιειν έάν δέ έσω τοϋ
σμήνους άποκτείνωσιν, έκφέρειν. 4. τούς δέ
φώρας καλουμένους κακουργειν, έάν λάθωσιν
παρεισελθόντες· εισέρχονται δέ σπανίως-
τηρεισθαι γάρ αύτούς και έπί πασών φύλακας
είναι. 5. είναι δε αύτάς τεταγμένος έφ' έκάοτω
τ ώ ν έργων, καί τάς μέν άνθοφορείν, τάς δέ
κατορθοϋν τα κηρία. 6. δυσχεραίνειν δ' αύτάς
και τή δυσωδίςι τής τροφής καί τ φ μύρψ, καί
τ ό περίττωμα δέ έξω άφιέναι. 7. καί τάς μέν
πρεσβυτέρας εϊσω έργάζεσθαι, ( τ ά ς δέ νέας
έξωθεν)
8. Σφήκα δ' άν λάβη τις τ ώ ν σκελών και
τοις πτεροις έςί βομβειν, προσπέτεσθαί φησιν
τους άκέντρους, τών δ' έχόντων τ ό κέντρον
ούδένα.
53 1. Τόν δέ μόναπον γίνεσθαι μέν φασιν
έν Παιονίςι έν τ φ ορει Μαρσάνψ, όδόντας δέ
τούς άνωθεν ούκ έχειν, ώσπερ βοϋν, ούδ* άλλο
τ ώ ν δικεράτων ούδέν. κα'ι τάλλα προσεμφερές
είναι τ φ ταύρφ. 2. διωκόμενον δέ προσαφο-
δεύειν πόρρωθεν, κα'ι τήν κόπρον, όταν
πεφοβημένος τ ο ϋ τ ο ποιήση, έπικάειν οϋτως
ώ σ τ ε τάς τρίχας άπορρειν τ ώ ν κυνών άν δ'
άνευ φόβου τοϋτο ποιήση, ούδέν πάσχειν
ούδέ βλάπτεσθαι.
11 add. Giannini 15 add. Giannini 30 add. Giannini
(coll. Aristotele)
54 a) ( ) ö δ' άν όχεύση κα'ι έγκυον
ποιήση, τούτου πάλιν ούχ άπτεσθαι.
b) Τφ δέ Σκυθών βασιλεΐ ϊππον φασί γεν-
ναίαν γενέσθαι - ταύτη τ ό ν έξ αύτής γεννηθέν-
5 τα πώλον προσάγειν, ϊνα όχεύση, τ ό ν δ' ού
θ έ λ ε ι ν ώς δέ περικαλύψαντες προσήγαγον τήν
ϊππον άναβήναι, άποκαλυφθείσης δέ ίδόντα τ ό
πρόσωπον φεύγειν κα'ι κατακρημνίσαι έαυτόν.
55 1. Τών θαλαττίων δέ ζφων ήμερώτατον
ίο είναι δέλφινα - κα'ι γάρ προς παιδας έρωτικώς
έχειν, οιον περί Τάραντα κα'ι Καρίαν και άλλους
τόπους πολλούς. 2. έν δέ Καρίςι δ ε θ έ ν τ ο ς
δελφίνος κα'ι τραύματα λαβόντος πολλά παρα-
γενέσθαι πολλούς έπί βοήθειαν εις τ ό ν
is λιμένα, έως άφήκεν ó άλιεύς.
56 Περί δέ τοϋ τόκου τ ώ ν λύκων μυθικόν
τι τελείως διεξέρχεται καί ομοιός έστιν καί τ φ
συνειδότι. φησίν γάρ αύτούς άπαντας έν
δεκαδύο (ήμέραις) τοϋ ένιαυτοϋ τίκτειν είναι
20 δέ τούτου αίτιον, ώς ó λόγος, ότι έν ιβ' ήμέραις
τήν Λητώ παρεκόμισαν έξ Ύπερβορέων εις
Δήλον λύκαιναν φαινομένην.
57 Τήν δέ γλαύκα κα'ι τήν κορώνην
πολέμιας είναι- τήν μέν κορώνην (ύφαρπάζειν
25 τά φ ά ) τής γλαυκός μεθ' ήμέραν δια τ ό μή
βλέπειν τήν γλαύκα, τήν δέ γλαύκα τής
κορώνης νύκτωρ διά τ ό τήν κορώνην μή ό ρ ά ν
διό κα'ι κρατειν αύτών τήν μέν νύκτωρ, τήν δέ
μεθ' ήμέραν.
30 58 Κα'ι τ ό ν ονον κα'ι τ ό ν αϊγιθον πολεμειν
έαυτοίς- παριόντα γάρ ξύεσθαι είς τάς άκάνθας,
διά τ ε ούν τούτο, κα'ι οταν όγκήσαιτο, έκβάλ-
λειν τά φά τοϋ αίγίθου κα'ι τούς ν ε ο τ τ ο ύ ς
φοβουμένους έκπίπτειν τόν δέ διά τήν βλάβην
35 ταύτην κολάπτειν τά έλκη αύτού έπιπετόμενον.
59 Κα'ι τ ό ν αίσάλωνα δέ πολέμιον είναι τή
άλώπεκι, τόν δέ κόρακα κα'ι τήν άλώπεκα
φίλους- πολεμειν δέ καί τόν κόρακα τ φ
αίσάλωνι, διό κα'ι τυπτομένη τή άλώπεκι
40 βοηθεΐν.
60 a) Τούς αίπόλους δέ φησι λέγειν άτι,
οταν τάχιστα ó ήλιος τραπη, άντιβλέπουσαι
αύτφ αί αίγες κατάκεινται.
b) Τούτψ τι παραπλήσιον Λύκος ιστορεί-
45 φησί γάρ έν Λιβύη τά κτήνη τόν μέν άλλον
1 lac. statuii Gianini 19 add. Giannini 2 4 - 2 5 add.
Giannini
 Περί ζφων (Aelianus, alii)
χρόνον τα μέν αύτοϊς έναντία, τα δ' ώς έτυχεν
κοιμάσθαι, τη δέ νυκτί, καθ' ήν τοϋ Κυνός
άνατολή γίνεται, πρός αύτό τό άστρον
έστραμμένα, και τούτψ τεκμηρίφ τής έπιτολής
τους έκεΐ χρήσθαι.
Πλήν ö γε 'Αριστοτέλης χωρίς τής περί τους
βίους των ζφων έντρεχείας και τοιαϋτά τινα
διεξέρχεται, πάνυ πολλήν έπιμέλειαν πεποιη-
μένος έν τοις πλείοτοις αύτών καί οίον έργψ,
ού παρέργψ χρώμενος τή περί τούτων
έξηγήσει. τα γοϋν πάντα σχεδόν έβδομήκοντα
περί αύτών καταβέβληται βιβλία, καί πεπεί-
ραται έξηγητικώτερον ή ίστορικώτερον έν έκά-
στοις άναστρέφεσθαι. προς τήν ήμετέραν
έκλογήν έκπονεΐ (των) προηρημένων αύτφ τό
ξένον καί παράδοξον εκ τε τούτων καί των
άλλων έπιδραμεϊν.
61 Λέγει γοϋν τα χερσαία πάντα άναπνειν,
όσα πνεύμονα έχει, σφήκας δέ και μέλισσας
ούκ άναπνειν.
62 Όσα τε κύστιν έχει, πάντα καί κοιλίαν,
οσα τε κοιλίαν, (ού) πάντα καί κύστιν.
63 "Αναιμα δέ είναι πολλά μέν των ζφων,
καθόλου δέ όσα πλείους πόδας έχει τεττάρων.
64 Όσα δέ τρίχας έχει, πάντα ζψοτοκεΐν -
ούκ άντιστρέφει δέ.
65 Πάντα τά ζφα κινειν τήν κάτω σιαγόνα
πλήν τοϋ ποταμίου κροκοδείλου- τούτον δέ
μόνον τήν άνω.
66 Έν Ίλλυριοίς είναι καί Παιονίςι μωνύ-
χους (ύς)· μώνυχον δέ καί δίκερων ούθέν
έωράσθαι, μονοκέρατα δέ καί μώνυχα (όλίγα),
οίον τον 'Ινδικό ν όνο ν τούτον δέ καί άστράγα-
λον (μόνον) των μωνύχων έχε ιν ζφων.
67 Τής δέ γαλής όστοϋν είναι τό αίδοΐον.
68 Τό δ' άρρεν τοϋ θήλεος πλείους έχειν
όδόντας και έν άνθρώποις και [τοις] άλλοις
ζφοις.
69 Τήν δέ των ϊππων καρδίαν όστούν καί
βοών δέ τίνων.
70 Των δ' έλάφων τούς άχαΐνας καλου-
μένους δοκειν έν τή κέρκψ τήν χολήν εχειν.
71 Τους δέ ίχθϋς ούκ εχειν στόμαχον διό
καί τών μεγάλων, έτερον όταν διώκωσιν έλάτ-
τονα, προσπίπτειν τήν κοιλίαν είς τό στόμα.
72 1. Τούς δέ όφειςπλευράς έχεινλ'. 2. καί
34 add. G.
483
όμματα δέ αύτών έάν τις έκκεντήση, καθάπερ
τά τών χελιδόνων, πάλιν γίνεσθαι.
73 Τών δ' ιχθύων τον σκάρον μόνον
μηρυκάζειν.
5 74 Τοϋ δέ λέοντος οΰτως είναι τά όστά
στερεά, ώστε πολλάκις κοπτομένων πϋρ έκλάμ-
πειν.
75 Έν Φρυγίςι δέ βοϋς είναι, οΐ κινοϋσι τά
κέρατα.
ίο 76 Τρίχας δέ έχειν τών ζφων όσα πεζά καί
ζψοτόκα, φολίδας δέ οσα πεζά και φοτόκα.
77 Ήδη δέ τισιν κάμνουσιν πολιάς γίγνε-
σθαι, ύγιασθεϊσιν δέ πάλιν μέλαινας.
78 1. Τον δέ έν τή Χαλκιδική ποταμόν τόν
is έπί Θρφκης, τόν καλούμενον Ψυχρόν, άν
πίωνται τά πρόβατα, εχειν τά γεννώμενα μέ-
λανα ποιείν. 2. καί έν τή Άντανδρίςι δύο ποτα-
μούς είναι, ών τόν μέν λευκά, τόν δέ μέλανα
γεννάν. 3. δοκειν δέ καί τόν Σκάμανδρον ξανθά
20 ποιεϊν, διό καί τόν ποιητήν άντί Σκαμάνδρου
Ξάνθον αύτόν προσαγορεύειν. 4. καί έν τή
Εύβοίςι δέ κατά τήν Ίστιαιώτιδα τήν συνορίζου-
σαν τή Χαλκίδι δύο ποταμοί, Κέρων καί Νηλεύς,
ών αί μηκάδες έάν περί τό συλλαμβάνειν ούσαι
25 πίωσιν, έάν μέν άπό ποταμού Κέρωνος, μέλανα
τίκτουσιν, έάν δέ άπό τοϋ Νηλέως, λευκά.
79 Τούς δέ μύρμηκάς φησιν ύπό όριγάνου
και θείου περιπαττομένους έκλείπειν τάς
μυρμηκίας.
30 80 Τήν δ' έγχελυν οϋτ' άρρεν είναι οϋτε
θήλυ.
81 Τούς δέ πέρδικας, έάν κατ' άνεμον
στώσιν αί θήλειαι τών άρρένων, έγκύους γίνε-
σθαι.
35 82 Τόν δέ καλούμενον άστέρα οΰτω διά-
θερμον είναι, ώσθ', όντινα άν λάβη τών ίχθύων,
παραχρήμα δίεφθον ποιεϊν.
83 "Εχειν δέ καί σπογγίον αϊσθησιν άν γάρ
μέλλοντος άποσπάν προαίσθηται, συσπάσθαι
40 καί έργον είναι άφελειν ταύτό δ', άν άνεμος ή
κλύδων ή, γίνεσθαι.
84 a) 1. Είναι δέ καί έν χιόνι ζφα σκω-
ληκοειδή δασέα. 2. έν Κύπρψ δ', ού ή χαλκίτις
λίθος καίεται, γίνεσθαι θηρίον μικρφ μείζον
45 μυιών τό αύτό δέ καί έν τοις Καρυστίων χωνευ-
τηρίοις. 3. άποθνήσκειν δέ τά μέν τής χιόνος,
τά δέ τοϋ πυρός χωριζόμενα.
484 Περί ζ φ ω ν (Aelianus, alii)
b) Τήν δέ σαλαμάνδραν σβεννύειν το πυρ.
85 Περί δε τόν Ύπανιν ποταμόν τον περί
Βόσπορον τόν Κιμμέριον περί τροπάς γε
θερινός καταφέρεσθαί φησιν οίον θυλάκους
μείζους φαγών, έξ ών φηγνυμένων έξέρχεσθαι
ζφον πτερωτόν τετράπουν, ζην δέ μίαν ήμέραν
ϊδιον δέ και το πτερωτόν τετράπουν είναι.
86 Τα δέ σμήνη άπόλλυσθαι, έάν τε ήγεμόν-
(ες μή) ώσιν, έάν τε τούναντίον πολλοί, ( . . . ) .
87 1. Τούς δέ σκορπιούς τούς χερσαίους
ύπό των τέκνων άποθνήσκειν. 2. και φαλάγγια
δέ κτείνειν τήν τεκοϋσαν, πολλάκις δέ και τούς
άρρενας· συνεπψάζειν γάρ.
88 Έν δέ τφ σώματι των άνθρώπων γίνε-
σθαι οιον Ιόνθους μικρούς· τούτους δέ έάν τις
κεντήση, έξέρχεσθαι φθείρας, και έάν ύγράση
τις, νόσημα τούτο έμπίπτειν ώσπερ Άλκμάνι
τφ λυρικφ καΐ Φερεκύδει τφ Συρίψ.
9) 90-97; 90 Ό δέ Αριστοτέλης [λέγειν]
έν κηρφ φησιν γίνεσθαι ζφον, ö δή δοκειν έλά-
χιστον είναι καί καλεΐσθαι άκαρί.
91 Τόν δέ ποτάμιον κροκόδειλον έξ έλα-
χίστου γίνεσθαι μέγιστον το μέν γάρ φόν (où)
μείζον γίνεσθαι χηνείου, αύτόν δέ γίνεσθαι και
έπτακαιδεκάπηχυν.
92 1. Των δέ καράβων τούς πολύποδας
κρατεϊν ούθέν γάρ ύπό των όστράκων πάσχειν.
2. των δέ πολυπόδων τούς γόγγρους- ούθέν
γάρ αύτοις δια τήν λειότητα δύνασθαι τόν
πολύποδα χρήσθαι. 3. του δέ γόγγρου κάρα-
βον- ού γάρ έξολισθαίνειν αύτόν, άλλά κατα-
τέμνεσθαι δια τήν των όστράκων τραχύτητα.
93 Τόν δέ κεστρέα φησίν, οταν φοβηθη,
τήν κεφαλήν κρύπτειν, ώς όλον τό σώμα
κρύπτοντα.
94 Τα γαμψά πάντ' είναι μιμητικά.
95 Ύπό κυνός λυττώσης λυττάν πάντα τά
δηχθέντα πλήν άνθρώπου.
96 Τών ( . . . ) φών τά μακρά άρσενα είναι,
τά δέ στρόγγυλα θήλεα.
97 a) Και έν Αίγύπτψ κατορύττοντας εις
κόπρον νεοττούς ποιεϊν.
b) Έν Συρακούσαις δέ φιλοπότην τινά εις
τήν γήν κατορύξαι και έπιθέντα τήν ψίεθον έως
τούτου πίνειν συνεχώς, έως γλυφήναι τά φά.
9 lac. ind. G. 39 lac. ind. G.
c) Ήδη δέ (και) κείμενα έν άγγείοις άλε-
εινοϊς έκτριφθήναι καί προελθεΐν.
10) 99-115; 99 a) Τόν δέ ίέρακα τρία μέν
5 τίκτειν (φά, δύο δ'έκλέπειν), αύξανομένων δέ
τών νεοττών έκλέγειν τόν ένα- ού γάρ δύνα-
σθαι τρέφειν δια τό τόν χρόνον τούτον τούς
όνυχας αύτοϋ διαστρέφεσθαι καί μηθέν άρπά-
ζειν τόν δέ πλανηθέντα τήν φήνην ύποβάλλε-
ίο σθαι.
b) Και τό όλως έπιεικώς τούς γαμψώνυχας,
όταν θάττον οί νεοττοί δύνωνται πέτεσθαι,
έκβάλλειν πλήν της κορώνης- ταύτην δέ καί
πετομένους έπί τινα χρόνον ψωμίζειν.
is 100 Κόκκυγος δέ νεοττούς ούδένα έωρα-
κέναι- τίκτειν γάρ αύτόν ούκ έν τη ΐδίςι νεοττιςί,
άλλ' είς τάς τών όρνιθίων ή είς τάς τών φαβών
ή ύπολαΐδων είσπετόμενον, όταν καταφάγη τά
προϋπάρχοντα φά.
2ο 101 Τούς δέ πέρδικας (δύο) ποιείσθαι
σηκούς τών φών και έπφάζειν καί τρέφειν
έκατέρους, καί τούς νεοττούς όταν πρώτον
έξαγάγωσιν όχεύειν αύτούς.
102 1. Τούς ( ύ ς ) δέ προς άλλήλους μάχε-
25
σθαι θωρακιζομένους τφ ίδίφ δέρματι, ποιεϊν
δέ τραχύ έκ παρασκευής τρίβοντας πρός δέν-
δρα και τφ πηλφ μολύνοντας καί ξηραίνοντας.
2. φάναι δέ τινας καταγράφει, ώς αύτός ού
πεπειραμένος, ότι, αν ύς τόν έτερον όφθαλμόν
3ο
έκκοπή, άποθνήσκει ταχέως.
103 1. Αίγας δέ και πρόβατα βορείοις μέν
όχευόμενα άρσενοτοκείν ώς τό πολύ, νοτίοις
δέ θηλυτοκεϊν. 2. λευκά δέ τά γεννώμενα
γίνεσθαι, έάν ύπό τη γλώττη του κριού λευκαΐ
35
φλέβες ώσιν, μέλανα δέ έάν μέλαιναι. ώσαύτως
δέ και έπί τών πυρρών. 3. πρότερον δέ όχεύε-
σθαι ( τ ά ) τό άλυκόν ϋδωρ πίνοντα.
104 Τούς δέ Λακωνικούς κύνας πονήσαν-
4ο τας μάλλον όχεύειν.
105 1. Θαυμασιωτάτην δ' είναι τφ τάχει τήν
τών μυών γένεσιν ήδη γάρ ποτε τής θηλείας
κυούσης καί έναποληφθείσης έν άγγείψ φανή-
ναι μετ' ού πολύν χρόνον μύς εϊκοσιν καί
45 έκατόν. 2. τής δέ Περσικής έν τισι (τόποις)
άνασχιζομένων τών θηλείων τών μυών τά έμ-
βρυα ήδη κύοντα εύρίσκεσθαι.
 Π ε ρ ί ζ φ ω ν (Aelianus, alii)
106 Αίγίθου δέ λέγεται καί άκανθίδος αίμα
μόλις μίγνυσθαι.
107 Των δέ αιγών όταν μία τις λάβη το
άκρον τοϋ ήρύγγου - ëcrnv δ' οιον θρίξ - τάς
άλλας έστάναι οίον μεμωρωμένας έμβλεπού-
σας εις έκείνην.
108 Tò δέ της ϊκτιδος αίδοΐον είναι μέν
όστοϋν δοκείν δέ είναι φάρμακον στραγ-
γουρίας.
109 a) Εύνούχον δέ φαλακρόν ούδένα
γίνεσθαι.
b) Τάς δευτερογονεις τρίχας τούς μέν έκ
παιδός διαφθαρέντας ούκ ϊσχειν, τους δέ
ύστερον άποβάλλειν πλήν έπί της ήβης.
110 1. Γυναίκα (άμα) τίκτειν πλείστα πέν-
τε. καί μνημονεύεσθαι μίαν έν τέτταρσιν τόκοις
είκοσι τετοκυίαν και τά πλείστα τούτων έκτρα-
φέντα. 2. έάν (άλί) δέ κύουσα δαψιλεστέρφ
χρήσηται, ούκ έχοντα όνυχας γίνεσθαι τα
παιδία.
111 Είναι δέ καί άνδρας καί γυναίκας
θηλυγόνους καί άρρενογόνους, ö καί περί τού
Ηρακλέους ιστορείται· έν δύο γάρ καί έβδο-
μήκοντα τέκνοις μίαν αύτόν γεννήσαι θυγα-
τέρα.
112 a) Γίνεσθαι δέ τινας καί έκ χωλών και
έκ τυφλών όμοίως τυφλούς και χωλούς· ήδη δέ
τινας καί στίγματα ένηνοχέναι.
b) Έν Ήλιδι δέ έκ της ύπό του Αίθίοπος
μοιχευθείσης θυγατέρα μέν γενέσθαι λευκήν,
τον δέ έκ ταύτης ΑΙΘίοπα.
113 Τα δέ παιδία, άχρι γένηται τετταρά-
κοντα ήμερών, έγρηγορότα μέν ού γελάν ούδέ
δακρύειν, ύπνοϋντα δέ άμφότερα.
114 a) Καί φυσιογνωμονεΐ δέ τινα τοιαύτα-
τοις το μέτωπον μέγα έχουσιν βραδυτέροις
γίνεσθαι, μικρόν δέ εύκινήτοις - ώς έπί το
πολύ προστιθείς έν έκάστοις - οίς πλατύ
έκστατικοϊς.
b) Όφρϋς εύθείας μαλακού ήθους, πρός
τήν φίνα κεκαμμένας στρυφνού, προς τούς
κροτάφους μώκου καί είρωνος.
c) Κανθούς κρεώδεις πονηρίας, ώτα μέσα
βέλτιστου ήθους, τά δέ μεγάλα κα'ι έπανεστη-
κότα μωρολογίας καί άδολεσχίας.
15 add. G.
485
115 1. Τών δέ θηλέων ζφων φοπικώτερόν
φησιν είναι προς τήν συνουσίαν ϊππον, καί
ίππομανείν ίσχυρώς, όθεν καί πρός τήν βλασ-
φημίαν άπό τούτου μεταφέρεσθαι καί τάς πρός
5 τά άφροδίσια κεκινημένας όνειδίζεσθαι. 2. φαί-
νεται δέ και Αισχύλος Ιστορικώς το τοιούτον
οϋτως πως είρηκέναι πρός τάς παρθένους έν
ταΐς Τοξότισιν
δίδοντος άγναΐς παρθένοις γαμήλιων
ίο λέκτρων άτειρής βλεμμάτων £>έπει βολή.
καί διαλιπών προσέθηκεν
οϋ με μή λάθη φλέγων
όφθαλμός, ήτις άνδρός ή γεγευμένη·
έχω δέ τούτων θυμόν ίππογνώμονα.
is Πολλών δέ όντων, ών καταγέγραφεν 'Αρι-
στοτέλης, έπι τοσούτον ήδυνήθημεν ήμεις έπί
τού παρόντος τά μέν έκλέξαι, τά δ' άναμνη-
σθήναι.
20 277
Paradoxographi Graeci ed. Giannini: Apollonios
1) 27-28 'Αριστοτέλης έν τοις Ζωϊκοϊς -
δύο γάρ είσιν αύτφ πραγματεϊαι, ή μέν περί
25 ζφων, ή δέ περί τών ζωϊκών - · οί
φθείρες, φησίν, έν τη κεφαλή έν ταις μακραις
ού φθίνουσιν νόσοις, μελλόντων τελευτάν τών
πασχόντων, άλλ' έπί τά προσκεφάλαια εύ-
ρίσκονται προλελοιπότες τήν κεφαλήν.
3D 28 'Αριστοτέλης έν τοις Ζωϊκοίς ό ρύπος
φησίν, έν τοις ώταρίοις γιγνόμενος, πικρός
ών, [όταν τελευτάν μέλλωσιν] έν ταΐς μακραις
νόσοις γλυκύς γίνεται, τούτο δέ, φησίν, παρατε-
τήρηται έπί πολλών γιγνόμενον. άποδέδωκεν
35 δέ καί τήν αίτίαν τού γιγνομένου έν τοις
φυσικοίς προβλήμασιν.
2) 35 Τών παρατετηρημένων έστίν [δέ] καί
τούτο, τάς έγκύους τών γυναικών συνεχώς
πλησιαζούσας τοις άνδράσιν εύκόπως και άκα-
40 κοπαθήτως τίκτειν. εϊρηκεν δέ τούτο και
"Αριστοτέλης έν τή ιδ' τών 'Ιστοριών.
3) 44 'Αριστοτέλης έν τοις Περί ζφων* ή
μέλισσα, φησίν, άποβάλλουσα τό κεντρίον
άποθνήσκει, αί δέ βαστάζουσιν έξω τού σμηνιώ-
45 νος.
32 del. Hercher Rose
486 Περί ζφων (Aelianus, alii)
278
Paradoxographus Vaticanus ed. Giannini
4-8: 4. 1. 'Αριστοτέλης φησιν έν τοις
περί ζφων τά χερσαία πάντα άναπνείν, οσα
πνεύμονας έχει, σφήκας δέ καί μέλισσας ούκ
άναπνείν. 2. όσα τε κύστιν έχει, πάντα και
κοιλίαν ούκ όσα δέ κοιλίαν καί κύστιν.
5 "Αναιμα πολλά των ζφων, καθόλου δέ
όσα πλείους πόδας έχουσι των τεσσάρων.
6 Οί ίχθύες ούκ έχουσι στόμαχον διό, έάν
διώκηται ό έλάττων ύπό μείζονος, άγει την
κοιλίαν ύπό το στόμα.
7 1. Οί οφεις πλευράς έχουσι τριάκοντα.
2. καί τά όμματα αύτών, έάν τις έκκεντήσπ,
πάλιν γίνονται, καθά καί τά των χελιδόνων.
8 Του λέοντος τά όστά οϋτως είσΐ στερεά,
ώστε πολλάκις κοπτόμενα πϋρ έκλάμπειν.
279
Cicero, De natura deorum ed. Pease II, 124—125
Legi etiam scriptum esse avem quandam quae
platalea nominaretur; eam sibi cibum quaerere
advolantem ad eas avis quae se in mari mergerent,
quae cum emersissent piscemque cepissent usque
eo premere earum capita mordicus, dum illae cap-
tum amitterent, in quod ipsa invaderei.
Eademque haec avis scribitur conchis se solere
compiere, eas cum stomachi calore concoxerit evo-
mere, atque ita eligere ex his quae sunt esculenta.
Ranae autem marinae dicuntur obruere sese
harena solere et moveri prope aquam, ad quas
quasi ad escam pisces cum accesserint confici a
ranis atque consumi.
Miluo est quoddam bellum quasi naturale cum
corvo; ergo alter alterius ubicumque nanctus est
ova frangit.
Illud vero (ab Aristotele animadversum, a quo
pleraque) quis potest non mirari: grues cum loca
calidiora petentes maria transmittant trianguli effi-
cere formam; eius autem summo ángulo aer ab is
adversus pellitur, deinde sensim ab utroque latere
tamquam remis ita pinnis cursus avium levatur;
30 sint Em. 20 sensim (dilatante se cuneo) My. ex Plin.
nat. 10,63
basis autem trianguli, quam efficiunt grues, ea tam-
quam a puppi ventis adiuvatur; eaeque in tergo
praevolantium colla et capita reponunt; quod quia
ipse dux facere non potest, quia non habet ubi
nitatur, revolat ut ipse quoque quiescat, in eius
5 locum succedit ex his quae adquierunt, eaque
vicissitudo in omni cursu conservatur.
280
io Strabo Geogr. ed. Jones XV, 1, 22 (ex Onesicrito FGrHist
134 F 22)
"Εχειν δέ καί κιννάμωμον καί νάρδον καί
τά άλλα άρώματα τήν νότιον γήν τήν Ίνδι-
κήν, - όμοίως ώπερ τήν Άραβίαν καί τήν Αί-
15
θιοπίαν, έχουσάν τι έμφερές έκείναις κατά
τούς ήλιους- διαφέρειν δέ τφ πλεονασμφ των
ύδάτων, ώστ' ένικμον είναι τον άέρα καί τρο-
φιμώτερον παρά τούτο καί γόνιμον μάλλον,
ώς δ' αϋτως καί τήν γήν καί το ύδωρ- ή δή καί
20
μείζω τά τε χερσαία των ζφων καί τά καθ'
ύδατος τά έν Ίνδοις των παρ' άλλοις εύρίσκε-
σθαι, καί τόν Νεϊλον δ' είναι γόνιμον μάλλον
έτέρων καί μεγαλοφυή γεννάν καί τάλλα καί τά
άμφίβια, τάς τε γυναίκας έσθ' οτε καί τετρά-
25
δυμα τίκτειν τάς Αιγύπτιας. 'Αριστοτέλης δέ
τινα καί έπτάδυμα ιστορεί τετοκέναι, καί αύτός
πολύγονον καλών τόν Νεϊλον καί τρόφιμον δια
τήν έκ τών ήλιων μετρίαν έψησιν, αύτό κατα-
λιπόντων το τρόφιμον, τό δέ περιττόν έκ-
30
θυμιώντων.
281
Clemens Alex. Paedagogus ed. Stählin II, 18, 2 - 3 p. 167,
35
8-10
Αύτάρκης αύτη ή τροφή καί 'Ισραηλιτική
ή δέ έθνική περιττή, »σώφρων ούδ' αν μελ-
λήσαι ποτέ γενέσθαι« ó χρώμενος αύτη, τόν
40 νούν έγκατορύξας τη κοιλίςι, τφ ίχθύι τφ
καλουμένψ 0νω τά μάλιστα έοικώς, öv δή
φησιν 'Αριστοτέλης μόνον τών άλλων ζφων έν
τη γαστρί τήν καρδίαν έχειν.
23 μεγαλοφυείν codd. corr. Xyl.
 Περι ζφων (Aelianus, alii)
282
Α. Gellius, Noctes atticae ed Marshall
1) III 16, 4—7 Caecilii versus hisce sunt:
soletne mulier decimo mense parere? — pol nono
quoque, etiam séptimo atque octavo.
Earn rem Caecilium non inconsiderate dixisse neque
temere a Menandro atque a multorum opinioni-
bus descivisse M. Varrò uti credamus facit. nam
mense nonnumquam octavo editum esse partum
in libro quarto decimo Rerum divinarum scriptum
reliquit; quo in libro etiam undécimo mense ali-
quando nasci posse hominem dicit, eiusque senten-
tiae tam de octavo quam de undécimo mense
Aristotelem auctorem laudai, sed huius de mense
octavo dissensionis causa cognosci potest in libro
Hippocratis, qui inscriptus est περί τροφής, ex quo
libro verba haec sunt: "Εστίν δέ καί ούκ έστιν τα
όκτάμηνα.
2) III 16, 12-14 Divum Hadrianum causa
cognita decrevisse in undécimo quoque mense
partum edi posse; idque ipsum eius rei decretum
nos legimus. in eo decreto Hadrianus id statuere se
dicit requisitis veterum philosophorum et medico-
rum sententiis
Hodie quoque in satura forte M. Varronis legi-
mus, quae inscribitur Testamentum, verba haec:
'Si quis mihi filius unus pluresue in decern men-
sibus gignantur, ii, si erunt övoi λύρας, exheredes
sunto; quod si quis undécimo mense κατά Άρι-
στοτέλην natus est, Attio idem, quod Tettio, ius
esto apud me.' Per hoc vetus proverbium Varrò
significai, sicuti vulgo dici solitum erat de rebus
nihil inter sese distantibus: 'idem Atti, quod Tetti',
ita pari eodemque iure esse in decern mensibus
natos et in undecim.
3) X, 2, 1 Aristoteles philosophus memoriae
tradidit mulierem in Aegypto uno partu quinqué
pueros enixam eumque esse finem dixit multiiugae
hominum partionis neque plures umquam simul
genitos compertum, hunc autem esse numerum ait
rarissimum.
4) XIII, 7 Leaenas inter omnem vitam semel
parere eoque uno partu numquam edere plures
quam unum Herodotus in tertia Historia scriptum
reliquit. verba ex eo libro sunt: Ή δέ δή λέαινα
έόν ίσχυρόν και θρασύτατον άπαξ έν τφ βίψ
487
τίκτει έ ν τίκτουσα γάρ συνεκβάλλει τφ τέκνψ
τάς μήτρας. Homerus autem leones - sic enim
feminas quoque virili genere appellai, quod gram-
matici έπίκοινον vocant - pluris gignere atque
5 educare catulos dicit. versus, quibus hoc aperte
demonstrat, hi sunt:
είστήκει ώς τίς τε λέων περί οίσι τέκεσσιν,
φ fbá τε νήπι* άγοντι συναντήσωνται έν ϋλη
άνδρες έπακτήρες.
ίο Item alio in loco idem significai:
πυκνά μάλα στενάχων ώς τε λίς ήυγένειος,
φ fbá θ' ύπό σκύμνους έλαφηβόλος άρπάση
άνήρ
ϋλης έκ πυκινής.
is Ea nos dissensio atque diversitas cum agitaret
inclutissimi poetarum et historicorum nobilissimi,
placuit libros Aristotelis philosophi inspici, quos De
animalibus exquisitissime composuit. In quibus,
quod super ista re scriptum inveniemus, cum ipsius
20 Aristotelis verbis in his commentariis scribemus.
283 A
Solinus Collectanea ed. Mommsen
25 1) 25, 8 p. 112. 8 - 1 2 Indicos elephantos Mau-
retani timent et quasi parvitatis suae conscii asper-
nantur ab his videri. non annis decern, ut vulgus,
sed biennio, ut Aristoteles définit, utero gravescunt,
nec amplius quam semel gignunt, nec plures quam
30 singulos. vivunt in annos trecentos.
283Β
Scholia in Solinum 27, 13, p. 219, 3 3 - 3 4 ed. Mommsen
35 2) ad p. 118, 2 de leonibus: qui, ut Aristoteles
perhibet, soli ex eo genere quod dentatum vocant
vident protinus atque nascuntur.
284
41)
Artemidorus, Onirocriticon ed. Pack
1) II. 14 p. 129, 7-132, 16 Ήδη δέ τι καί κατ'
είδος οι Ιχθύες διάφορον σημαίνουσιν έχει δέ
έκαστα οϋτως. οσοι των ιχθύων είσι ποικίλοι,
45 τοις μέν νοσοϋσι φαρμακίας τοις δέ έρρω-
μένοις δόλους καί έπιβουλάς σημαίνουσιν,
οίον κίχλη φυκίς χάννος ΙουλΙς στρωματεύς και
488 Περί ζ φ ω ν (Aelianus, alii)
τα όμοια- όσοι δέ των ιχθύων είσί πυρροί,
δούλοις μεν καΐ κακούργοις βασάνους σημαί-
νουσι, νοσοϋσι δε πυρετόν λάβρον καί φλεγ-
μονάς. τοις δέ λανθάνειν πειρωμένοις ελεγχον
έπάγουσιν, οίον συνόδους έρυθινος κόκκυξ
τρίγλη. αϋτη δέ γυναιξίν άτέκνοις έστίν άγαθή·
τρίς γάρ κυεί. όθεν αύτη και τοϋνομα είκότως
φασί κεισθαι καί 'Αριστοτέλης έν τοις περί ζφων
και 'Αριστοφάνης έν τοις είς Άριστοτέλην
ύπομνήμασι. όσοι (δέ) τών ιχθύων άπο-
διδύσκονται το γήρας, άγαθοί τοις νοσούσι και
τοις έν είρκτη ούσι καί πένησι καί πάσι τοις έν
τινι περιστάσει ούσιν άποθήσονται γάρ τα
περικείμενα φαϋλα. άποδιδύσκονται γάρ το
γήρας τών Ιχθύων οί μαλακόστρακοι, οίον
καρίς κάραβος καρκίνος άστακός πάγουρος
καί ή λεγομένη γραϋς καί όσα άλλα έστίν
όμοια, ταύτα δέ καί πληγάς πολλάκις προ-
εμαντεύσατο δια το έαυτά παίειν, καί άπο-
δημίας, ότι έστίν άμφίβια. όσοι (δέ) τών ιχθύων
έκταράσσουσι τήν κοιλίαν ήμών καί άπο-
κρίνουσι τα σκύβαλα, ταύτά τοις λαχάνοις
σημαίνουσι καί τήν αύτήν τοις άνθρώποις
περέχουσι χρείαν. περί ών έν τφ περί τροφής
λόγψ εϊρηκα. λύει δέ τήν γαστέρα λαμβανό-
μενα πάντα τα όστρακόδερμα, οίον πορφύρα
κήρυξ όστρεον στρόμβος έχίνος μϋς πελωρίς
χήμη κτένες [καρκινάδες] καί εϊ τι άλλο τοιού-
τον. πορφύραι δέ καί καρκινάδες άλιεϋσι καί
πορφυρευταις πολλάκις συμφέρουσιν. πίνα δέ
καί ó λεγόμενος πινοφύλαξ καρκίνος [καί] προς
γάμον καί κοινωνίαν είσίν άγαθοί δια τήν προς
άλλήλους κοινωνίαν καί εϋνοιαν. οί δέ μαλακοί
τών ιχθύων μόνοις τοις πανούργοις συμφέ-
ρουσι- καί γάρ αύτοί μεταβάλλοντες τά χρώματα
καί όμοιούμενοι τοις τόποις, έν οις αν γένωνται,
λανθάνουσι. τοις δέ λοιποίς έμπόδια και
κατοχάς σημαίνουσι δια τό καθεκτικόν καί
ίξώδες, καί έν ταΐς πράξεσιν άτονίας πολλάς
προαγορεύουσι δια τό μή όστέα έχειν ίσχύς
γάρ σώματος όστέον είσί δέ οϊδε, πολύπους
τευθίς άκαλήφη ναύπλιος έλεδώνη πορφυρίων
σηπία. αϋτη δέ μόνη καί τούς άποδράναι
πειρωμένους ώφελεΐ δια τόν θολόν, φ χρωμένη
πολλάκις φεύγει, μέμνηται δέ τούτου τοϋ
όνείρου καί 'Αντιφών ó 'Αθηναίος, όσοι δέ
τών ιχθύων είσί σελάχιοι, οί μέν μακροί πάντες
ματαιοπονίαν σημαίνουσι καί τά έλπιζόμενα ού
τελειούσιν, έπειδή διολισθαίνουσι τών χειρών
καί [ότι] λεπίδας ούκ εχουσιν, αϊ τφ σώματι
περίκεινται ώσπερ άνθρώποις τά χρήματα, είσί
s δέ οϊδε σμύραινα έγχελυς γόγγρος. οί δε
πλατεΐς [καί] κινδύνους σημαίνουσι δια τό
θηριώδες καί έπιβουλάς, οίον τρύγων νάρκη
βούς καί ó λεγόμενος άετός καί γαλεός καί
£>ίνη καί εϊ τι άλλο τούτοις όμοιον. όσοι δέ τών
ίο Ιχθύων όμοιοι μέν είσι λεπιδωτοϊς, ούκ έχουσι
δέ λεπίδας, διολισθήσαι τάς έλπίδας τοϋ
ίδόντος σημαίνουσιν, οίον θύννος καί τά εϊδη
αύτοϋ πρημάς πηλαμϋς σιμός σφύραινα [καί]
κολίας καί τά όμοια, μόρμυροι δέ καί μελά-
is νουροι καί σκορπιοί καί κωβιοί περιπεσεΐν
σημαίνουσι πανούργοις καί άηδέσιν άνθρώποις,
κορακϊνοι δέ καί βλέννοι πονηροις καί
άνωφελέσιν. ίχθύες δέ οί λιμναίοι άγαθοί μέν,
ήσσον δέ· καί γάρ ήσσον τών θαλασσίων είσί
20 πολυτελείς, καί τρέφουσιν ούχ όμοίως.
2) IV,22 ρ. 256,12-257,2 Ηγούμαι δέ καί
τούς θεούς, οις ταϋτα προσάπτουσιν, είκότως
αν χαλεπαίνειν τοις άναπλάσσουσιν αύτά, οτι
κακοζήλους καί πανούργους καί άσόφους τούς
25 θεούς διαβάλλουσι. πολλοί δέ καί έκ τών
'Αριστοτέλους περί ζφων καί 'Αρχελάου καί
τών Ξενοκράτους (τοϋ) Άφροδισιέως παρα-
κηκοότες ύφ' ού έκαστον ζφον θεραπεύεται
καί τί έκαστον φοβείται καί φ μάλιστα χαίρει,
30 είς συνταγάς καί θεραπείας άναπεπλάκασι. καί
τις κάσης συνταγάς καί θεραπείας άναπλάσσει,
ός μάλιστα κατακόρως έν τρίτψ τής έαυτοϋ
συντάξεως κέχρηται οϋτως· ού έγώ καίπερ εύ
είδώς τό όνομα ούκ έπιμνησθήσομαι.
35
285
Oribasius, Collectiones medicae, ed. Raeder, vol. IV Lib. inc.
c. 12.13.14., p. 9 9 . 1 4 - 1 0 2 . 2 4
ιβ. Έ κ τών ' Α ρ ι σ τ ο τ έ λ ο υ ς τοϋ φιλο-
40 _ , .
σ ο φ ο ύ . Περι ό κ τ α μ ή ν ω ν .
Περί τών όκταμήνων είσί τίνες οϊ φασιν
ούθέν ζήν τοϋτο δ' έστί ψεύδος· ζή γάρ, καί
τοϋτο μάλιστά μέν έν ΑΙγύπτψ δήλον διά τό
45 τρέφειν τε πάντα τά γινόμενα τούς Αιγυπτίους,
καί έτι τάς γυναίκας έκφόρους είναι, καί τών
παίδων τήν τροφήν μή είναι έπίκαιρον, εϊτε διά
 Περί ζφων (Aelianus, alii)
τήν κουφότητα του ΰδατος (ώσπερ γάρ
άφηψημένον τό τοΰ Νείλου ϋδωρ έστίν), εϊτε
καί δι' άλλας αιτίας, ού μήν άλλα και έν τή
'Ελλάδι τηροϋσιν έστιν Ιδείν οϋτως ώστε τό
μέν άπαντα τα όκτάμηνα μή ζην ούκ άληθές s
έστιν, ότι μέντοι όλίγα καί ήττον των έπταμήνων
τε καί των έκ τοϋ πλείονος άριθμοΰ γενομένων
άληθές· και γάρ ένδεκάμηνον δοκεΐ γεννάσθαι
καί δεκάμηνον.
όσα μέν ούν γίνεται πρότερον των έπταμήν- ίο
ων, ούθέν ούδαμοϋ δύναται ζην τά δ' έπτάμηνα
γόνιμα γίνεται πρώτον, άσθενή δέ τά πολλά
(διό καί σπαργανοϋσιν έρίοις αύτά)· πολλά
δέ καί τών πόρων ένίους έχοντα έσχίστους,
οίον ώτων καί μυκτήρων, άλλ' έπαυξανομένοις is
διαρθροΰνται, καί βιοϋσι πολλά και τών τοιού-
των. τά δ' όκτάμηνα περί μέν Αϊγυπτον ( . . . )
νομίζουσιν ούκ όκτάμηνον είναι τό γενόμενον,
άλλά λαθείν έαυτάς αί γυναίκες συλλαβοϋσαι
πρότερον. πονοϋσι δ' αί γυναίκες μάλιστα τόν 2ο
μήνα τον δ καί τόν ή, καί έάν διαφθείρωσι δ ή
ή μηνί, διαφθείρονται καί αύται ώς έπί τό πολύ,
ώστε ού μόνον τά όκτάμηνα ού ζήν, άλλά καί
διαφθειρομένων αί τίκτουσαι κινδυνεύουσιν.
τόν αύτόν δέ δοκεΐ τρόπον λανθάνειν καί όσα 25
φαίνεται τίκτεσθαι πολυχρονιώτερα τών δέκα
μηνών καί γάρ τούτων ή τής συλλήψεως άρχή
λανθάνει τάς γυναίκας· πολλάκις γάρ πνευ-
ματικών γενομένων έμπροσθεν τών ύστερών,
μετά ταϋτα πλησιάσασαι καί συλλαμβάνουσαι 3ο
έκείνην οϊονται τήν άρχήν είναι της συλλήψεως.
ιγ. Περί μύλης.
Τίκτουσι γάρ ö καλούσι μύλην, οίον συνέβη
τινί γυναικί συγγενομένρ τψ άνδρ'ι καί δοξάση
συλλαβείν, ö τε όγκος ηύξάνετο τής ύστέρας,
καί τάλλα έγίνετο τό πρώτον κατά λόγον. έπε!
δ' ό χρόνος ήν του τόκου, οϋτε έτικτεν, οϋτε
όγκος έλάττων έγίνετο, άλλ' έτη τρία ή τέσσαρα
οΰτν διετέλεσεν, έως δυσεντερίας γενομένης
αύτη και κινδυνευσάσης αύτής δηλονότι έτεκε
σάρκα εύμεγέθη, ήν καί μύλην κατωνόμασαν
ένίαις δέ συγκαταγηράσκει τό πάθος καί
άποθνήσκει. καί γάρ πότερον διά θερμότητα
3 sqq. cf. Arist. Η. Α . 584 b 1 - 2 4 35 sqq. cf. Arist. H A
638al0-26
489
δηλονότι γίνεται τό πάθος τοϋτο, όταν τύχη
ή ύστέρα ξηρά καί θερμή ούσα, καί διά ταύτα
σπαστική πρός έαυτήν, καί οϋτως ώς άνελέσθαι
καί φυλάξαι προς αύτήν; οϋτως γάρ έχούσαις
έάν μή μεμιγμένον έστί τό έξ άμφοίν, άλλ ώσπερ
ύπηνέμιον ένδέξαιτο άπό θατέρου, τότε γίνεται
ή καλουμένη μύλη, οϋτε ζφον διά τό μή παρ'
άμφοιν οϋτε άψυχον (διά τ ό ) ληφθέν είναι
ώσπερ τά ύπηνέμια. πολύν δέ χρόνον έμμένεΐ'
τφ γάρ μή ζφον είναι ού κινούμενον ού ποιεί τήν
ώδίνα- ή γάρ κίνησις τών συνδέσμων ώδίς έστιν,
ήν διά τό ζήν προΐεται τό έμβρυον. καί ή
σκληρότης δ' ή γενομένη τοϋ παθήματος
μωλύσεως έργον έστιν οϋτως γάρ γίνεται
σκληρόν, ώστε πελέκει ού δύνανται δια-
κόπτειν. τά μέν ούν έφθά καί πάντα τά πεπεμ-
μένα μαλακά γίνεται, τά δέ μεμωλυσμένα
άπεπτα καί σκληρά, πολλοί δ' ιατροί άγνοοΰ ντες
δι' όμοιότητα μύλας είναι τό πάθος φάσκουσιν,
αν μόνον ϊδωσι τάς τε κοιλίας έπαιρομένας άνευ
ϋδρωπος καί τών έπιμηνίων σχέσιν, όταν
χρονίση τοϋτο τό πάθος, τό δ' ούκ έστιν
όλιγάκις γάρ γίνονται αί μύλαι. άλλοτε μέν
ούν σύρροια γίνεται ψυχρών καί ύγρών περιτ-
τωμάτων καί λεπτών καί ύδαρών, άλλοτε δέ
παχυτέρων είς τόν περί τήν κοιλίαν τόπον,
έάν τήν φύσιν τοιαύτα ή τήν έξιν ώσιν
ταϋτα γάρ οϋτε όδύνην παρέχει οϋτε θερμαί-
νεται διά ψυχρότητα, αϋξησιν δέ λαβόντα, τά
μέν μείζω, τά δ' έλάττω, ούδεμίαν άλλην
έπισπώνται νόσον παρ' έαυτά, άλλ' ώσπερ
πληρώματα ήσυχάζει. ή δ' άπόλυσις τών κατα-
μηνίων γίνεται διά τό δεϋρο καταναλίσκεσθαι
τά περιττώματα, ώσπερ καί όταν θηλάζωνται.
έστι δ' δτε καί είς τόν μεταξύ τόπον τής ύστέρας
35
καί τής κοιλίας συρρέον έκ τής σαρκός δοκεΐ
μύλη είναι, ούκ ούσα. έστι δ' ού χαλεπόν
γνώναι, έάν [ή] μύλη ή θιγγάνουσα τής ύστέρας·
άν γάρ ή εύσταλής καί μή έχουσα αϋξησιν,
δήλον ότι ούκ έν έκείνη τό πάθος- έάν δέ
40
τοιαύτη ή οίον όταν παιδίον έχη, μύλη θερμή τε
καί ξηρά έστι διά τό εϊσω τετράφθαι τά ύγρά καί
τό στόμα ( . . . ) έάν δέ τις άλλος ή ογκος, ψυχρά
έσται θιγγανομένη καί ού ξηρά, καί άεί τό στόμα
όμοιον.
9sqq. cf. Arist. Η. Α . 638Ò7-37
490
μάλιστα δέ λανθάνει, όσαι οϊονται είναι
άδύνατον συλλαβείν, έάν μή έπιξηρανθή καΐ
έπιδήλως άφανισθή τό δοθέν, συμβαίνει δ'
ένίοτε προέσθαι πλέον και αύτήν καί τον
άνδρα, ού άν δύναιτο άφανίσαι, καί τού ικανού,
όταν ούν σπάση μέν ίκανόν, λειφθή δε πολύ,
τότε λανθάνουσι κυϊσκόμεναι. ότι δέ τοιούτον
ένδέχεται γίνεσθαι, και ούκ έξ άπαντος γίνεται
τό πάθος, δηλοί όσα των ζφων άπό μιας όχείας
πολλά τίκτεται, καί (ή) των διδύμων γένεσις,
όταν άπό μιας γένηται - δήλον γάρ άτι ούκ έξ
άπαντος έγένετο, άλλα μέρος τοΰ αύτοϋ
έλαβε τις τόπος, τό δέ περιελείπετο πολλαπλά-
σιον.
ιδ. Περί σ υ λ λ ή ψ ε ω ς καί έ π ι κ υ ή σ ε ω ς .
Αί δέ συλλήψεις γίνονται μέν où πολύ μετά
τάς καθάρσεις, όλιγάκις δέ καί προ της κα-
θάρσεως αύταΐς τοσούτον έχούσαις τό περίσ-
σευμα, όσον έστί ταις άλλαις προς τφ λήγειν
ήδη γινομένης τής καθάρσεως· οϋτε δέ μή
γινομένων όλως των καταμηνίων, οϋτε πεπαυ-
μένων προ πολλού, δυνατόν γενέσθαι σύλλη-
ψιν, ούδέ μήν άκμαζούσης τής καθάρσεως (έμ-
προσθεν μέν γάρ των καθάρσεων τετυλωμένης
τής μήτρας, ούχ οιόν τε προσφυήναι τό
σπέρμα), ούδέ μήν άκμαζουσών (έκκλύζεται
γάρ ύπ' αύτών ό γόνος), ούδέ πάλιν κατά πάν
πεπαυμένων, καί τής μήτρας άνεξηραμμένης
ήδη καί κατεψυγμένης, ληγούσης δέ τής
καθάρσεως, καί τής μήτρας άκμήν έναίμου τε
οϋσης καί διαθέρμου καί δια ταύτα όργώσης
πρός τήν παραδοχήν του σπέρματος, καιρός
εύφυής πρός σύλληψιν. γίνεται δέ τισιν έπισύλ-
ληψις καί έπικύησις, αις έστιν έλκωσίς τε περί
τήν μήτραν καί τροφή Ικανή, τισΐ μέν ούν άπό
τής πρώτης συλλήψεως έτι μενούσης έπί τινας
χρόνους τής έλκώσεως, ύστερον έπισυλλαμ-
βάνουσι, τισΐ δέ και μετά ταύτα, καταμηνίων
έπιφανέντων, κατ' άλλα μέρη τής ύστέρας· διό
καί τίνες μετ' όλίγον, τινές δέ μετά πλείονα
χρόνον, τφ πρώτψ έτερον έπιτίκτουσιν. των δ'
έπικυουμένων τά μέν έστιν άτελή καί άδιάρ-
θρωτα κα'ι σαρκοειδή, τά δέ διηρθρωμένα μέν,
1 ρ. 102,3 cf. Arist H.A.
Περί ζ φ ω ν (Aelianus, alii)
άσθενή δέ - τινά δ' αύτών ισχυρότερα γίνεται
τών έμπροσθεν.
286
Hippiatrika I, 13, ρ 5, 15-20; 6, 6 - 8 ed. Oder et Hoppe
1) Τούτου γε μήν ούτω προειρημένου δοκεϊ
μοι τφ περί τής θεραπείας ούκ άπφδειν λόγψ
περί τών έτών ειπείν, είς όσα τήν ϊππου φασιν
ήλικίαν διαρκείν. 'Αριστοφάνης ούν ó Βυζάν-
τιος τά περί φύσεως ζφων έπιτεμόμενος έκ τών
'Αριστοτέλους τού φιλοσόφου φησίν έτη ζήν
δύνασθαι ϊππον πεντήκοντα και πρός. καί έν
τοις Κυντιλίων δέ Γεωργικοις κτλ. Ταραντϊνος
δέ ιστορεί κτλ.
2) συλλαμβάνειν γε μήν καί κύειν έπιτηδείως
έχειν φησίν 'Αριστοτέλης τήν θήλειαν έως έτών
τριάκοντα.
Johannes Lydus, De magistratibus III, 63 p. 154, 13-16 ed.
Wünsch
Ότι δέ τυχόν έλοπος τού ιχθύος μνήμη
παρήλθε, περί αύτού τά γνωσθέντα μοι παρα-
25
θήσομαι. Ιχθύς έστιν άπαλός, διαυγής, ώς
πηκτήν και κρυσταλλώδη, άλλ' ού ναστήν καί
ινώδη δοκειν έχειν τήν σάρκα- ζωοτόκος μέν
και μηρυκισμόν τινα άνάγων. πέφυκε δέ τοις
εύτυχέσιν ένδιατρίβειν τόποις, όθεν μετ' αύ-
30
λών κα'ι κυμβάλων τοις 'Ρωμαίοις παρετίθετο,
ώς φησιν Άθήναιος. έν δέ τφ νήχεσθαι σκέπει
τούς όφθαλμούς ταΐς παραπεφυκυίαις αύτφ
πτέρυξι. καί έλοπα μέν αύτόν 'Αριστοτέλης καί
πάντες οί φυσικοί καλούσι, καί 'Αριστοφάνης
35 δέ ó Βυζάντιος έν τή έπιτομή τών έν ίχθύσι
φυσικών οί δέ 'Ρωμαίοι άκυϊπήνσερα κτλ.
288
Etymologicum Magnum ed. Gaisford
40
1) 83, 38-41 Άμία: 'Ιχθύς, ώς φησίν
'Αριστοτέλης, τών καρχαροδόντων καί τών
συναγελαζομένων καί σαρκοφάγων, χολήν δέ
έχει ίσομήκη τφ έντέρψ, και σπλήνα, παρά τό
45 άμα ίέναι τοις πλέουσιν. έστι γάρ συναγε-
λαστικόν.
2) 218,24-35 Βώξ: Παρά τό βοάζω, βοάξω,
 Περί ζφων
βόαξ, καί κατά συναίρεσιν, βώξ, είδος ιχθύος,
σύνθετον δέ έστι, μεταπεπλασμένου τού δι-
πλού' ώστε έγκεΐσθαι τό Βοτ έπιτατικόν, και το
δψ. τοιούτος γαρ ό Ιχθύς, δμοιον και τό κάλυξ,
παρά τον καλύψω μέλλοντα τό κεκαλυμμένον
φόδον. Ήρωδιανός δέ φησι καί δισυλλάβως
λέγεσθαι, ώς 'Αριστοφάνης,
'Αλλ' έχουσα γαστέρα
μεστήν βοάκων.
Καί Φερεκράτης ειπών,
τί ληρεις; άλλα φωνήν ούκ εχειν
ίχθών γε φασι τό παράπαν
έπιφέρει,
Νή τώ θεώ,
κούκ έστιν ιχθύς άλλος ούδείς ή βόαξ.
'Αριστοτέλης δέ, άτι φωνήν προΐεται, καί
ούτως άνόμασται.
3) 222,5-15 Γαστρίμαργος: Πόθεν έτυμολο-
γειται ούδείς ούτε γραμματικών ούτε φητόρων
έμνημόνευσεν. 'Αριστοτέλης δέ έν τφ Περί
ζφων μέμνηται ζφου μάργου λεγομένου, καί
άτι γεννάται άπό σήψεως μεταξύ τής γής καί
τοΰ ύδατος- καί άφ' ού γεννηθή, ού παύεται
γηϊφαγούν, έως ού έκτρυπήσαν τήν γήν εις έπι-
φάνειαν ελθοι- καί έλθόν θνήσκει τρεις ήμέρας.
έρχεται γάρ νέφος βροχής, και βρέχει έπάνω
αύτού- και άναζη, μηκέτι γηϊφαγούν. καί έκ
τούτου οι μετά τούς άρχαίους φιλοσόφους
όρμηθέντες, τούς πολυφάγους γαστριμάργους
έ κάλεσαν.
4) 356,52-357,2 Έπηλυγάζονται: 'Επισκιά-
ζονται, έπικρύπτονται. λυγήν γάρ καλούσιν ol
'Αττικοί τήν σκιάν, ή τήν σκοτίαν. τινές δέ άπό
τών λύγων διά γάρ τούτων σχοίνους πλέκουσι.
'Ρητορική: 'Ομίχλης έπηλυγαζούσης. καί έπη-
λυγασάμενος, άντι τοΰ προβαλόμενος, έπί-
προσθεν ποιησάμενος, ώστε σκοτισθήναι.
ήλύγη γαρ ή σκοτία καί ή σκιά. έστι τό όνομα
παρά τφ φιλοσόφψ.
5) 380,7-8; 21-29 'Ερωδιός: ΈτυμολογεΙ-
ται διαφόρως· οί μέν κτλ . . . "Αλλοι δέ λέγου-
σιν άπό τοΰ έρωτος καί τού ϊδιον γίνεται έρω-
τίδιος - και άφαιρέσει τοΰ τ καί συναιρέσει,
έρωδιός· και γάρ (ώς φασιν) άφροδίσιόν έστι
τό ορνεον. άλλ' ούκ έστιν άφροδίσιον, άντι-
λέγει ó Κλαύδιος, άλλά τούναντίον τής 'Αθηνάς,
ώς φησιν ó ποιητής,
(Aelianus, alii) 491
Τοισι δέ δεξιόν ήκεν έρωδιόν έγγύς όδοιο
Παλλάς Άθηναίη,
"Εστι δέ ειπείν προς αύτόν, ώς φησιν 'Αριστο-
τέλης, ότι πολλά είσιν έρωδιού εϊδη. δύναται
5 ούν τα μέν αύτών τη Άθηνςι άνακεισθαι, τά δέ
τη 'Αφροδίτη.
6) 636,19-22 'Οσφύς: 'Ράχις, και ψύα- ώς
μέν 'Αριστοτέλης, ή ϊση προς τά άνω έμπε-
φυ(κυ)Ια, ίσόσφύς τις ούσα1 ώς δέ Άπολλό-
ιο δωρος, οιονεί όστοφυής τις ούσα- όστώδης
γάρ.
7) 742,35-38 Σωφρονιστήρες: Οί έσωθεν
τών άλλων όδόντων διά τό φύεσθαι κατά τήν
τού φρονειν ώραν περί τό είκοστόν έτος. ó δέ
is 'Αριστοτέλης καλεί αύτούς κραντήρας.
8) 798,14-16 Φόξινος: 'Ιχθύς εύθέως γεν-
νώμενος έχων κύημα, τίκτει δέ έν ταΐς προ-
λίμναις τών ποταμών, ώς Αριστοτέλης.
9) 826,20-26 ΤΩτος: Ζφον όμοιον νυκτι-
20 κόρακι. ένιοι δέ αύτό καί νυκτικόρακα καλού-
σιν. έστι δέ κόβαλος [καί παλαιόν] είλήφει δέ
τοϋνομα, διά τό περί τά ώτα πτέρυγας έχειν.
δοκεΐ δέ καί εϋηθες είναι, καί εύεξαπάτητον.
γράφει γούν περί αύτοΰ 'Αριστοτέλης,
25 Ό δέ ώτος, όμοιος γλαυκί και περί τά ώτα
πτερύγια έχει.
289
Paroemiographi Graeci ed. Leutsch-Schneidewin
30
Zenobius IV,52; I p. 99,11-19 Κ ε σ τ ρ ε ύ ς
ν η σ τ ε ύ ε ι : παροιμία έπί τών πάνυ λαιμάργων.
τοιούτον γάρ έστιν άπληστον ó κεστρεύς ώς έκ
τούτου τούς κεχηνότας και πίνοντας κεστρεϊς
35 έλεγον, ώς λαιμάργους. άλλοι δέ φασί τήν
παροιμίαν έπί τών δικαιοπραγούντων μέν,
ούδέν δέ πλέον έκ τής δικαιοσύνης άπο-
φερομένων. ó γάρ κεστρεύς τών άλλων ιχθύων
άλληλοφαγούντων μόνος άπέχεται τής σαρκο-
40 φαγίας· νέμεται δέ τήν Ιλύν ταλαιπωρών, ώς
φησίν 'Αριστοτέλης Περί ζώων.
290
Paroemiographi Graeci ed. Leutsch-Schneidewin
45
Zenobius V, 97; I p. 159,6-9 Σειρήν μέν
φίλον ά γ γ έ λ λ ε ι , ξ ε ϊ ν ο ν δέ μέλισσα:
492 Περί ζφων. 'Ανατομών
σειρήνα λέγει ού των φδικών παρθένων μίαν,
άλλα ζώον ύπότττερον μελίσση έοικός, ως
φησιν 'Αριστοτέλης.
Scholia vetera in Iliadem ed. Dindorf vol. IV p. 286, 3 2 - 2 8 7 . 5
II. 22.93 "ώς δέ δράκων έπί χ ε ι η όρέστερος
άνδρα μένησι". Έπί μέν των άλλων ζφων ξυ-
λόχους τε καΐ εύνάς φησι- δύναται γαρ καί
έτερα ζφα χωρήσαι. νϋν δέ χειάν, τήν αύτόν
μόνον χωρούσαν καί τρόπον τινά έλυτρον
αύτοϋ ούσαν: "ούδος άμφοτέρους όδε χείσε-
ται". ή άτι δίκην ϋδατος έκχείται είς αύτήν το
θηρίον. άγριώτερα δέ τά έν έρήμφ γεννώμενα.
φησί δέ έν τφ ς' Περί ζφων 'Αριστοτέλης έσθί-
οντα αύτόν μύρμηκας ή κανθαρίδας Ιού πλη-
ροΰσθαι πλείονος του έμφύτου και έρεθίζε-
σθαι καί λυσσάν, έπιθυμοΰντά που άπομάξα-
σθαι τόν ένοχλούντα ίόν.
292
Scholia in Odysseam ed. Dindorf vol. II p. 6 5 3 , 1 1 - 1 9
Od. 18,2 "γαστέρι μάργη". Γαστριμαργίςι,
άπληστίςι. ούδείς οΰτε γραμματικών οϋτε
φητόρων έμνημόνευσεν 'Αριστοτέλης δέ έν
τφ Περί ζφων μέμνηται ζφου μάργου, λέγων ότι
γεννάται άπό σήψεως μεταξύ γης και ϋδατος.
και άφ' où γεννηθή ού παύεται γαιηφαγοϋν
έως ού έκτρυπήση τήν γήν καί είς τήν έπι-
φάνειαν έλθη, καί έλθόν θνήσκει τρεις ήμέρας-
καί έρχεται νέφος μετά βροντής καί βρέχει
έπάνω αύτοϋ καί άναζή μηκέτι γαιηφαγοϋν.
έκ τούτου οιμαι τοϋς άρχαίους φιλοσόφους
όρμηθέντας τούς πολυφάγους γαστριμάργους
καλέσαι. κτλ.
293
Eustathius Comm. in II. ed. van der Valk, ad 1, 359 (p. 1 8 1 . 2 8 -
182,3)
Ότι έν άλλοις μέν δαίμονά τινα καταδυο-
μένην είς τήν θάλασσαν μολιβδαίνη εικάσει - 45
βάρους γάρ χρεία τοις καταδυομένοις - έν-
ταϋθα δέ τήν Θέτιν άναβαίνουσαν έκ θαλάσ-
σης άναδϋναι λέγει καθά όμίχλην. και γάρ καί
οί άναδυόμενοι κουφότητος δέονται καί ή
όμίχλη τοιούτον έστι. καί δρα ότι δύεσθαι μέν
και καταδύεσθαι λέγεται τό είς βάθος ύγρόν
κατιέναι, ώς καί ó Ήλιος δύεται είς τόν μυθι-
κόν Ώκεανόν όθεν καί ζφα δυτικά παρ' Άρι-
στοτέλει τά καθ' ϋδατος δυόμενα. τό δέ
έκείθεν άνιέναι άναδύεσθαι.
10 294
Herodianus ed. Lentz p. 4 0 4 , 1 2 - 2 2
Τά είς ψ μονοσύλλαβα όξύνεται, κνάψ ó
δαλός, μάψ όρνεόν τι, δράψ κείμενον παρ'
15 Άριστοφάνει, λάψ παρά Ταραντίνοις, γράψ καί
φάψ θηλυκά, φλέψ, κλέψ ó κλέπτης, σκέψ, θήψ
καί σήψ είδος οφεως σήψιν έμποιούν, ϊψ ó
σκώληξ, λίψ ó άνεμος, Νίψ όνομα κρήνης, κνίψ,
ó δέ 'Αριστοτέλης μετά τοϋ σ σκνίψ, θρίψ; (ί>ίψ
20 πλέγμα ψιαθώδες, στύψ, γύψ, γρύψ, 'Ρύψ ó
κατσικών 'Ρύπας πόλιν Άχαϊκήν, ώψ ó όφθαλ-
μός καί όνομα κύριον «Εύρύκλει' Ώ π ο ς
θυγάτηρ» (Od. 1, 429), φώψ τά νεοθαλή των
δρυών, θώψ ó πλάνος, κνώψ είδος θηρίου,
25 κλώψ ó κλέπτης, σκώψ ó σκώπτης, 'Αριστο-
τέλης δέ χωρίς τοϋ σ. Κρώψ· Κρώπας γάρ
Άνδροτίων φησί Κρωπιάν δήμον τής Λεοντίδος
φυλής.
30
103. 'Ανατομών α ' β ' γ ' δ ' ε ' ς ' ζ ' η '
Der Titel nimmt in doppelter Hinsicht eine Sonderstellung ein.
Einmal sind es von zwei nicht sehr ergiebigen Ausnahmen ab-
3s
gesehen (Frg. 295, 296) ausschließlich Selbstzeugnisse des
Aristoteles, die uns erlauben, uns eine Bild vom Texte zu
machen; und zwar ist die Zahl der ausdrücklichen Zitate so groß
wie bei keinem anderen der verlorenen Texte. Der Titel muß für
Aristoteles selbst wichtig gewesen sein, und die Vermutung,
daß die entsprechende Pragmatie noch in der Edition des An-,
dronikos neben den andern großen zoologischen Pragmatien
40
aufgenommen war, ist erlaubt. So mag sie noch Apuleius gele-
sen haben. Der verhältnismäßig späte Verlust ist erklärbar. Wie
die Zitate zeigen, war die Darstellung in der Pragmatie in
großem Umfang an Illustrationen gebunden, die die anatomi-
schen Befunde im Bilde festhielten. In der Spätzeit waren so-
wohl das Können der Schreiber wie das Bildungsniveau der
Interessenten einem so anspruchsvollen Texte nicht mehr ge-
wachsen. Die Frage muß offen bleiben, ob auch die Skrupeln
eine Rolle spielten, die ein Vulgärchristentum gerade ana-
 'Ανατομών
tomischen Untersuchungen gegenüber haben mochte; auch
wenn keine Menschen seziert wurden, konnte man ein solches
Vorgehen als ein unerlaubtes Eingreifen in die Geheimnisse der
Natur und Gottes empfinden (übrigens vielleicht schon in vor-
christlicher Zeit). Eigentümlich angesichts des Umfangs der
Pragmatie und ihrer Verklammerung mit den andern großen
Zoika ist es, daß der Titel in der auf Andronikos zurückgehen-
den Liste der Werke des Aristoteles nirgends erscheint. Warum
ist er neben Hist, anim., Part. anim. und Gen. anim. nicht auch
erwähnt? Daß er in der Spätantike, als das Werk schon nicht
mehr verfügbar war, gestrichen wurde, ist möglich; mehr können
wir nicht sagen.
295
Apuleius, Apologia ed. Helm
1) § 36. Ceterum quam ob rem plurimos iam
piscis cognoverim, quorundam adhuc nescius esse
nolim, discat Aemilianus, quoniam usque adeo
rebus meis curat; quanquam est iam praecipiti aevo
et occidua senectute, tarnen, si videtur, accipiat
doctrinam seram plane et postumam; legat veterum
philosophorum monumenta, tandem ut intellegat
non me primum haec requisisse, sed iam pridem
maiores meos, Aristotelen dico et Theop(h)rastum
et [t]Eudemum et Lyconem ceterosque Platonis
minores, qui plurimos libros de genitu animalium
deque victu deque particulis deque omni differentia
reliquerunt. bene quod apud te, Maxime, causa
agitur, qui pro tua eruditione legisti profecto
Aristotelis περί ζφων γενέσεως, περί ζφων άνα-
τομής, περί ζφων ιστορίας multiiuga volumina,
praeterea problemata innumera eiusdem, tum ex
eadem secta ceterorum, in quibus id genus varia
tractantur. quae tanta cura conquisita si honestum
et gloriosum illis fuit scribere, cur turpe sit nobis
experiri, praesertim cum ordinatius et cohibilius
eadem Graece et Latine adnitar conscribere et in
omnibus aut omissa adquirere aut defecta sup-
plere?
2) § 40—41 Cum hoc satis dixi, tum aliud ac-
cipe. quid enim tandem, si medicinae neque instu-
diosus neque imperitus quaepiam remedia ex pisci-
bus quaero? ut sane sunt plurima cum in aliis
omnibus rebus eodem naturae muñere interspersa
atque interseminata, tum etiam nonnulla in pisci-
bus. an remedia nosse et ea conquirere magi potius
esse quam medici, quam denique philosophi putas,
493
qui illis non ad quaestum, sed ad suppetias usurust?
veteres quidem medici etiam carmina remedia
vulnerum norant, ut omnis vetustatis certissimus
auctor Homerus docet, qui facit Vlixi de vulnere
5 sanguinem profluentem sisti cantamine. nihil enim,
quod salutis ferendae gratia fit, criminosum est. 'at
enim' inquit 'piscem cui rei nisi malae proscidisti,
quem tibi Themis[c]on servus attulit?' quasi vero
non paulo prius dixerim me de particulis omnium
io animalium, de situ earum de[ni]que numero
de[ni]que causa conscribere ac libros άνατομών
Aristoteli et explorare studio et augere. atque adeo
summe miror quod unum a me pisciculum in-
spectum sciatis, cum iam plurimos, ubicumque
is locorum oblati sunt, aeque inspexerim, praesertim
quod nihil ego clanculo, sed omnia in propatulo
ago, ut quivis vel extrarius arbiter adsistat, more
hoc et instituto magistrorum meorum, qui aiunt
hominem liberum et magnificum debere, si qu(o)
20 eat, in primori fronte animum gestare, hunc adeo
pisciculum, quem vos leporem marinum nominatis,
plurimis qui aderant ostendi; necdum etiam de-
cerno quid vocent, nisi quaeram sane accuratius,
quod nec apud veteres philosophos proprietatem
25 eius piscis reperio, quanquam sit omnium rarissima
et hercule memoranda; quippe solus ille, quantum
sciam, cum sit cetera exossis, duodecim numero
ossa ad similitudinem talorum suillorum in ventre
eius conexa et catenata sunt, quod Aristoteles si
30 (scisset, n)umquam profecto omisisset scripto
prodere, qui aselli piscis solius omnium in medio
alvo corculum situm pro máximo memoravit.
'piscem' inquit 'proscidisti'. hoc quis ferat philo-
sopho crimen esse, quod lanio uel coquo non
35 fuisset? 'piscem proscidisti'. quod crudum, id ac-
cusas? si cocto ventrem rusparer, hepatia suffo-
derem, ita ut apud te puerulus ille Sicinius Pudens
suomet obsonio discit, eam rem non putares ac-
cusandam; atqui maius crimen est philosopho
40 comesse piscis quam inspicere. an hariolis licet
iocinera rimari, philosopho contemplari non licebit,
qui se sciat omnium animalium haruspicem, om-
nium deum sacerdotem? hoc in me accusas, quod
45
10 deniq; (φ) em. ν 19 queat (φ) em. He 30 si (scis-
set n) umquam ν
494
ego et Maximus in Aristotele miramur? cuius nisi
libros bibliothecis exegeris et studiosorum manibus
extorseris, accusare me non potes, sed de hoc paene
plura quam debui.
3) § 103 ceterum ad haec, quae obiecistis, nu-
mera an binis verbis respondeam. 'dentes splendi-
das': ignosce munditiis. 'specula inspicis': debet
philosophus. 'versus facis': licet fieri, 'pisces ex-
ploras': Aristoteles docet. 'lignum consecras': Plato
suadet. 'uxorem ducis': leges iubent. 'prior natu
is(ta) est': solet fieri, 'lucrum sectatus es': dotalis
accipe, donationem recordare, testamentum lege.
296
Michael Ephesius in De anim. incessu p. 144, 10—27 ed. Hay-
duck (CAG XXII, 2) (ad 706 b 18)
Tò προκείμενόν έστι δείξαι ότι πάντα τά
έναιμα τέτρασι σημείοις κινείται, πρότερον δε
προδιορίζεται οτι έν έκάστψ μέρει, δΓ ού ώς
ύπό κόλλης συνεχίζονται τα όργανικά μέρη,
δύναμίς τις ένεστι ψυχική ώς άρχή καί αιτία
αύτοίς ούσα τοϋ κινεΐσθαι. αύται δε πάλιν αί
ψυχικά! δυνάμεις καί άρχαΐ άνάγονται ύπό μίαν
τινά άρχήν, λέγω δή τήν έν τη καρδίςι άρχήν
καί ψυχήν, άφ' ής ώς άπό κοινής άρχής καί
(Μζης και μητρός διαδίδονται πρός τους τό-
πους, ύφ' ών συνάπτονται προς τα όργανικά
μόρια, 'ίνα κινώσιν αύτά αί ψυχικαΐ δυνάμεις,
οτι δ' είσι μόριά τινα, ύφ' ών ένοϋται κα'ι
συνεχίζεται τά όργανικά μέρη, δήλον έκ τής
Περί τά ζφα ιστορίας καί των 'Ανατομών, αί γάρ
ώμοπλάται καί οί μηροί πρός τινας κοινούς
όρους συνάπτουσι, καί τά άλλα πάντα- και αί
μέν ψυχικά! δυνάμεις αί κινητικά! των όργανι-
κών μερών ένιδρυμέναι είσιν έν οις τά όργα-
νικά μέρη ώς πρός τινας κοινούς όρους συν-
άπτουσιν, ή δέ ψυχή, πρός ήν ώς κοινήν άρ-
χήν άνάγονται καί (Μζαν, έν τή καρδίςτ έν
ταύτη γάρ ένίδρυται. καί εχει ώς μέν ή ψυχή
πρός τάς άπ' αύτής δυνάμεις, οϋτως ή καρδία
πρός τά έν οις είσιν αύται μόρια, τών νεύρων
γάρ άρχή ή καρδία κατ' αύτόν δια τών νεύρων
δέ ή κίνησις. προδιορίζεται δέ ταύτα, έπεί συμ-
βάλλεται αύτφ πρός τό δειξαι ότι τέτρασι
σημείοις τά εναιμα κινείται.
'Ανατομών
297
Aristoteles, De somno et vigilia ed. Biehl 456a30-b 9
Έχόμενον δέ τών είρημένων έστίν έπελθειν
5 τίνων γιγνομένων καί πόθεν ή άρχή τοϋ πάθους
γίγνεται τοϋ τ' έγρηγορέναι καί του καθεύ-
δειν. φανερόν δή ότι έπεί άναγκαΐον τφ ζφψ,
όταν αϊσθησιν εχη, τότε πρώτον τροφήν τε
λαμβάνειν καί αϋξησιν, τροφή δ' έστί πάσιν ή
ίο έσχάτη τοις μέν έναίμοις ή τοϋ αίματος φύσις
τοις δ' άναίμοις τό άνάλογον, τόπος δ' αίματος
αί φλέβες, τούτων δ' άρχή ή καρδία (φανερόν
δέ τό λεχθέν έκ τών Ανατομών) - τής μέν
ούν θύραθεν τροφής είσιούσης εις τούς δεκτι-
ΐ5 κούς τόπους γίγνεται ή άναθυμίασις εις τάς
φλέβας, έκει δέ μεταβάλλουσα έξαιματοϋται
και πορεύεται έπί τήν άρχήν. εϊρηται δέ περ'ι
τούτων έν τοις Περί τροφής - νϋν δ' άναληπτέον
ύπέρ αύτών τούτου χάριν, όπως τάς άρχάς
20 τής κινήσεως θεωρήσωμεν, καί τί πάσχοντος
τοϋ μορίου τοϋ αισθητικού συμβαίνει ή έγρή-
γορσις καί ό ϋπνος.
298
25
Aristoteles, De respiratane ed. Biehl 474a25—b 9
Έπεί δέ εϊρηται πρότερον ότι τό ζήν καί ή
τής ψυχής έξις μετά θερμότητός τινός έστιν-
ούδέ γάρ ή πέψις, δι' ής ή τροφή γίνεται τοις
30 ζψοις, οϋτ' άνευ ψυχής οϋτ' άνευ θερμότητός
έστιν- πυρί γάρ έργάζεται πάντα- διόπερ έν φ
πρώτψ τόπψ τοϋ σώματος καί έν φ πρώτψ τοϋ
τόπου τούτου μορίψ τήν άρχήν άναγκαΐον είναι
τήν τοιαύτην, ένταύθα καί τήν πρώτην θρεπτι-
35 κήν ψυχήν άναγκαιον ύπάρχειν. ούτος δ' έστίν
ó μέσος τόπος τοϋ δεχομένου τήν τροφήν καί
καθ' öv άφίησι τό περίττωμα, τοις μέν ούν
άναίμοις άνώνυμον, τοις δ'έναίμοις ή καρδία
τοϋτο τό μόριόν έστιν. ή τροφή μέν γάρ έξ ής
40 ήδη γίνεται τά μόρια τοις ζφοις, ή τού αίματος
φύσις έστίν. τοϋ δ'αϊματος καί τών φλεβών τήν
αύτήν άρχήν άναγκαιον είναι- θατέρου γάρ
ένεκα θάτερόν έστιν, ώς άγγειον κα'ι δεκτικόν.
άρχή δέ τών φλεβών ή καρδία τοις έναίμοις·
45 ού γάρ δια ταύτης, άλλ' έκ ταύτης ήρτημέναι
πάσαι τυγχάνουσιν. δήλον δ' ήμιν τοϋτο έκ τών
'Ανατομών.
 'Ανατομών
299
De respiratione ed. Biehl 478a21-31
Kai διότι δή μάλιστ' άναπνέουσι τα έχοντα
τόν πνεύμονα έναιμον, έκ τούτων δήλον τό
τε γαρ θερμότερον πλείονος δειται της κατα-
ψύξεως, άμα δε καί προς τήν άρχήν της θερ-
μότητος της έν τή καρδίςι πορεύεται τό πνεύμα
φφδίως.
Ό ν δέ τρόπον ή καρδία τήν σύντρησιν έχει
πρός τόν πλεύμονα, δει θεωρείν έκ τε των
άνατεμνομένων καί των Ιστοριών των περί τα
ζφα γεγραμμένων. καταψύξεως μεν ούν όλως
ή των ζφων δείται φύσις διά τήν έν τη καρδίρ
της ψυχής έμπύρωσιν. ταύτην δέ ποιείται δια
τής άναπνοής, όσα μή μόνον έχουσι καρδίαν
άλλά καί πνεύμονα των ζφων.
300
De respiratione ed. Biehl 478a32-b21
Τα δέ καρδίαν μέν έχοντα, πνεύμονα δέ μή,
καθάπερ οί ίχθύες διά τό ένυδρον αύτών τήν
φύσιν είναι, τφ ΰδατι ποιούνται τήν κατάψυξιν
δια των βραγχίων. ώς δ' ή θέσις έχει της
καρδίας προς τα βράγχια, προς μέν τήν όψιν έκ
των 'Ανατομών δε! θεωρείν, πρός δ' άκρίβειαν
έκ τών ιστοριών ώς δ' έν κεφαλαίοις είπείν
και νυν, έχει τόνδε τόν τρόπον, δόξειε μέν
γάρ(άν)ούχ ώσαύτως έχειν τήν θέσιν ή καρδία
τοις τε πεζοίς τών ζφων και τοις Ιχθύσιν, έχει
δ' ώσαύτως. ή γαρ νεύουσι τάς κεφαλάς,
ένταύθ' ή καρδία τό όξύ έχει. έπεί δέ ούχ
ώσαύτως αί κεφαλαί νεύουσι τοις τε πεζοις τών
ζφων καί τοις ίχθύσι, πρός τό στόμα ή καρδία
τό όξύ έχει. τείνει δ' έξ άκρου τής καρδίας
αύλός φλεβονευρώδης είς τό μέσον, ή συν-
άπτουσιν άλλήλοις πάντα τα βράγχια. μέγιστος
μέν ούν ούτός έστιν, ένθεν δέ και ένθεν τής
καρδίας καί έτεροι τείνουσιν είς άκρον έκά-
στου τών βραγχίων, δι' ών ή κατάψυξις γίνεται
προς τήν καρδίαν, διαυλωνίζοντος άεΐ τού
ύδατος δια τών βραγχίων. ώσαύτως δέ τοις
άναπνέουσιν ó θώραξ άνω καί κάτω κινείται
πολλάκις δεχομένων τό πνεύμα καί έξιέντων,
30 add. Bekker
495
ώς τά βράγχια τοις ίχθύσιν. καί τά μέν άνα-
πνέοντα έν όλίγψ άέρι καί τφ αύτφ άποπνίγον-
ται· ταχέως γάρ έκάτερον αύτών γίνεται θερ-
μόν θερμαίνει γαρ ή τού αίματος θίξις έκά-
s τερον. θερμόν δ' öv τό αίμα κωλύει τήν κατά-
ψυξιν καί μή δυναμένων κινειν τών μέν άνα-
πνεόντων τόν πνεύμονα τών δ' ένύδρων τά
βράγχια διά πάθος ή διά γήρας, τότε συμβαί-
νειν (δει) τήν τελευτήν.
ίο
301
Hist. anim. ed. Louis 497a24-35
Πρός δέ τόν καυλόν τόν τής κύστεως
is
συνήρτηται τό αίδοΐον, τό μέν έξωτάτω τρήμα
συνερρωγός είς ταύτό, μικρόν δ' ύποκάτω.
τό μέν ούν είς τούς όρχεις φέρει τών τρημά-
των, τό δ' είς τήν κύστιν, νευρώδες καί χον-
δρώδες όν. τούτου δ' έξήρτηνται οί όρχεις
20
τοις άρρεσι, περί ών έν τοις κοινή λεγομένοις
διορισθήσεται πώς έχουσιν. τόν αύτόν δέ τρό-
πον καί έν τφ θήλει πάντα πέφυκεν διαφέρει
γάρ ούδενί τών έσω πλήν ταις ύστέραις, ών ή
μέν όψις θεωρείσθω έκ τής διαγραφής τής έν
25
ταΐς Άνατομαΐς. ή δέ θέσις έστίν έπί τοις
έντέροις· έπι δέ τής ύστέρας ή κύστις. λεκτέον
δέ καί περί ύστερων κοινή πασών έν τοις έπο-
μένοις- ούτε γάρ όμοιαι πάσιν οΰθ' όμοίως
έχουσιν.
3ο
302
Hist. anim. ed. Louis 509b 1 5 - 2 4
35 Oí μέν ούν ίχθύες όρχεις μέν ούκ έχουσιν.
ώσπερ εϊρηται πρότερον, ούδ' οί όφεις- πό-
ρους δέ δύο έχουσιν άπό τού ύποζώματος
ήρτημένους έφ' έκάτερα τής φάχεως, συνά-
πτοντας είς ένα πόρον άνωθεν τής τού περιτ-
4ο τώματος έξόδου· τό δ' άνωθεν λέγομεν τό
πρός τήν άκανθαν. ούτοι δέ γίγνονται περί τήν
ώραν τής όχείας θοροΰ πλήρεις, καί θλιβομέ-
νων έξέρχεται τό σπέρμα λευκόν. αύτοί δέ
προς αύτούς ήν έχουσι διαφοράν, έκ τε τών
45 'Ανατομών δει θεωρείν καί ύστερον λεχθήσεται
9 add. Biehl
496 'Ανατομών
έν τοις περί έκαστον αύτών ιδίοις άκριβέ-
στερον.
303
Hist, anim ed. Louis 511a2-14
Ό σ α δέ των άπόδων εις τό φανερόν μέν
ζψοτοκεΐ έν αύτοις δ' φοτοκεΐ, οίον οϊ τε
γαλεοί και τάλλα τα καλούμενα σελάχη (καλεί-
ται δέ σέλαχος ότι αν άπουν öv καί βράγχια
έχον ζψοτόκον ή), τούτων δή δικρόα μέν ή
ύστέρα, όμοίως δέ και πρός τό ύπόζωμα τείνει,
καθάπερ καί των όρνίθων έτι δέ δια μέσου
των δικρόων κάτωθεν άρξαμένη μέχρι πρός
τό ύπόζωμα τείνει, και τα φά ένταύθα γίγνεται
και άνω έπ' άρχή τού ύποζώματος, ειτα προ-
ελθόντα είς τήν εύρυχωρίαν ζφα γίγνεται
έκ των φων. αύτών δέ τούτων πρός άλληλά
τε καί πρός τούς άλλους ίχθϋς ή διαφορά
των ύστερων άκριβέστερον άν θεωρηθείη τοις
σχήμασιν έκ των 'Ανατομών.
304
Hist. anim. ed. Louis 524b22-525al3
Τη μέν ούν σηπίςι και τη τευθίδι καί τφ
τεύθφ έντός έστι τά στερεά έν τφ πρανεΐ τοϋ
σώματος, ά καλοϋσι τό μέν σήπιον τό δέ ξίφος.
διαφέρει δέ" τό μέν γάρ σήπιον ίσχυρόν και
πλατύ έστι, μεταξύ άκάνθης καί όστοϋ, έχον έν
αύτφ ψαθυρότητα σομφήν, τό δέ των τευθί-
δων λεπτόν καί χονδρωδέστερον. τφ δέ σχή-
ματι διαφέρουσιν άλλήλων ώσπερ καί τά κύτη.
οί δέ πολύποδες ούκ έχουσιν εϊσω στερεόν
τοιούτον ούδέν, άλλά περ'ι τήν κεφαλήν χον-
δρώδες, ö γίγνεται, έάν τις αύτών παλαιωθή,
σκληρόν. τά δέ θήλεα τών άρρένων διαφέρου-
σιν οί μέν γάρ άρρενες έχουσι πόρον ύπό τον
στόμαχον, άπό τοϋ έγκεφάλου τείνοντα πρός
τό κάτω τοϋ κύτους· έστι δέ πρός ö τείνει,
άμοιον μαστφ· έν δέ ταΐς θηλείαις δύο τε ταϋτ'
έστί καί άνω. άμφοτέροις δ' ύπό ταϋτα έρυθρά
άττα σωμάτια πρόσεστιν. τό δ' φόν ό μέν πο-
λύπους έν καί άνώμαλον έξωθεν καί μέγα ϊσχει -
έσω δέ τό ύγρόν, όμόχρουν άπαν καί λειον,
χρώμα δέ λευκόν τό δέ πλήθος τού φοϋ το-
σούτον ώστε πληρούν άγγειον μείζον τής τού
πολύποδος κεφαλής, ή δέ σηπία δύο τε τά
κύτη καί πολλά φά έν τούτοις, χαλάζαις όμοια
5 λευκαΐς. έκαστα δέ τούτων ώς κείται τών μο-
ρίων, θεωρείσθω έκ τής έν ταΐς Άνατομαις δια-
γραφής. πάντα δέ τά άρρενα ταϋτα τών θη-
λειών διαφέρει, και μάλιστα ή σηπία· τά τε γάρ
πρανή τοϋ κύτους, όντα μελάντερα τών ύπτιων,
ίο τραχύτερά τ' έχει ό άρρην τής θηλείας καί δια-
ποίκιλα φάβδοις καί τό όρροπύγιον όξύτερον.
305
Hist. anim. ed. Louis 529b8-19
is
Ή δέ τοϋ περιττώματος έξοδος τοις μέν
άλλοις έστίν έκ πλαγίου - έστι γάρ πόρος ή
πορεύεται έξω- ή γάρ μήκων, ώσπερ εϊρηται,
περίττωμα έστι πάσιν έν ύμένι. τό δέ καλού-
2ο μενον φόν ούκ έχει πόρον έν ούδενί, άλλ'
αύτής τής σαρκός έπανοιδεί - έστι δ' ούκ έπί
ταύτό τφ έντέρω, άλλά τό μέν φόν έν τοις
δεξιοις, τό δ" έντερον έν τοις άριστεροΐς. τοις
μέν ούν άλλοις τοιαύτη ή έξοδος τής περατώ-
25 σεως, τη δ' άγρίςι λεπάδι, ήν τίνες καλοϋσι
θαλάττιον ους, ύποκάτω τοϋ όστράκου ή
περίττωσις έξέρχεται - τετρύπηται γάρ τό
όστρακον. φανερά δέ καί ή κοιλία μετά τό
στόμα ούσα έν ταύτη καί τά φοειδή. πάντα δέ
3ο ταύτα τίνα τρόπον τη θέσει εχει, έκ τών
'Ανατομών θεωρείσθω.
306
Hist. anim. ed. Louis 530a27-31
35
ΕΙσι δέ τίνες κόχλοι οϊ έχουσιν έν έαυτοις
όμοια ζφα τοις άστακοίς τοις μικροις, οϊ γίγνον-
ται καί έν τοϊς ποταμοίς· διαφέρουσι δ' αύτών
τφ μαλακόν έχειν τό έσω τοϋ όστράκου. τήν δ'
4ο ίδέαν οίοί είσιν, έκ τών 'Ανατομών θεωρείσθω-
σαν.
307
45 Hist. anim. ed. Louis 564b30-565a23
Ή δ' άλλη γένεσις ήδη πάσα ή αύτή ή έκ τοϋ
φοϋ τών τ' όρνίθων καί τών Ιχθύων- έπ' άκρψ τε
 'Ανατομών
γαρ τούτου γίγνεται, και αϊ φλέβες όμοίως τεί-
νουσιν έκ τής καρδίας πρώτον, καί ή κεφαλή
και τα όμματα κα'ι τα άνω μέγιστα γίγνεται τό
πρώτον όμοίως δ' αύξανομένου άεί έλαττον
γίγνεται τό φόν, κα'ι τέλος άφανίζεται καί
είσδύεται έσω, καθάπερ καί τοις όρνισιν ό
νεοττός καλούμενος, προσπέφυκε δέ καί ò
όμφαλός μικρόν κατώτερον του στόματος της
γαστρός. έστι δέ νέοις μέν ούσιν ό όμφαλός
μακρός, αύξανομένοις δ' έλάττων, καί τέλος
μικρός, έως αν είσέλθρ, καθάπερ έλέχθη έπί
τών όρνίθων. περιέχεται δέ τό έμβρυον καί τό
φόν ύμένι κοινφ· ύπό δέ τούτον άλλος έστίν
ύμήν, άς περιέχει ίδίςι τό έμβρυον· μεταξύ δέ
τών ύμένων ένεστιν ύγρότης. καί ή τροφή δ'
όμοία γίγνεται τοις ίχθυδίοις έν τη κοιλίςι
ώσπερ τοις τών όρνίθων νεοττοίς, ή μέν λευκή
ή δ' ώχρά. τό μέν ούν σχήμα τής ύστέρας ώς
έχει, έκ τών 'Ανατομών θεωρείσθω- διαφορά δ'
έστίν αύτοίς πρός αυτούς, οίον τοις γαλεώδεσι
και πρός αύτούς κα'ι προς τα πλατέα, ένίοις
μέν γάρ έν τφ μέσω τής ύστέρας περί τήν
φάχιν προσπέφυκε τά φά, ώσπερ εϊρηται, οίον
τοις σκυλίος· αύξανόμενα δέ περιέρχεται,
οΰσης δέ δικρόας τής ύστέρας καί προσπεφυ-
κυίας πρός τφ ύποζώματι, ώσπερ καί τών
άλλων τών τοιούτων, περιέρχεται είς έκάτερον
τό μέρος, έχει δ' ή υστέρα καί αϋτη καί ή τών
άλλων τών γαλεοειδών μικρόν προελθόντι άπό
τού ύποζώματος οίον μαστούς λευκούς, οϊ
κυημάτων μή ένόντων ούκ έγγίγνονται.
308
Hist. anim. ed. Louis 565b31-566al5
Αϊ μέν ούν πρός άλληλα διαφοραί τούτον
έχουσι τόν τρόπον αύτών, καί ή γένεσις ή έκ
τών φών οί δ' άρρενες περί τόν χρόνον τής
όχείας τούς πόρους έχουσι θοροϋ πλήρεις
ούτως ώστε θλιβομένων έξω (!>εϊν τό σπέρμα
λευκόν. είσί δ' οί πόροι δίκροοι, άπό τού ύπο-
ζώματος κα'ι τής μεγάλης φλεβός έχοντες τήν
άρχήν. περί μέν ούν τόν χρόνον τούτον ήδη
διάδηλοι πρός τήν τών θηλειών ύστέραν είσίν
οί πόροι τών άρρένων, όταν δέ μή παρή ή ώρα,
ήττον διάδηλοι τφ μή συνήθει- πάμπαν γάρ έν
ένίοις καί ένίοτε άδηλοι γίγνονται, ώσπερ
497
έλέχθη περί τών όρχεων έν τοις όρνισιν.
έχουσι δέ διαφοράς καί άλλας μέν πρός άλ-
ληλα οϊ τε θορικοί πόροι κα'ι οί ύστερικοί, καί
ότι οί μέν προσπεφύκασι τη όσφύϊ, οί δέ τών
5 θηλειών πόροι εύκίνητοί είσι καί λεπτφ ύμένι
προσειλημμένοι. θεωρείσθωσαν δέ καί οί τών
άρρένων πόροι, ώς έχουσιν, έκ τών έν ταις
ΆνατομαΙς διαγεγραμμένων.
«> 309
Aristoteles, De part. anim. ed. Louis 650a20-32
Τά μέν γάρ φυτά λαμβάνει τήν τροφήν
κατειργασμένην έκ τής γής ταΐς (Μζαις (διό κα'ι
is περίττωμα ού γίνεται τοις φυτοίς· τη γάρ γη
κα'ι τή έν αύτη θερμότητι χρήται ώσπερ κοιλίςι),
τά δέ ζφα πάντα μέν σχεδόν, τά δέ πορευτικά
φανερώς, οίον γήν έν αύτοίς έχει τό τής κοι-
λίας κύτος, έξ ής, ώσπερ έκεΐνα ταϊς φίζαις,
20 ταύτα δει τινί τήν τροφήν λαμβάνειν, έως τό
τής έχομένης πέψεως λάβη τέλος, ή μέν γάρ
τού στόματος έργασία παραδίδωσι τή κοιλίςι,
παρά δέ ταύτης έτερον άναγκαιον λαμβάνειν,
όπερ συμβέβηκεν αί γάρ φλέβες κατατείνον-
25 ται δια τού μεσεντερίου παράπαν, κάτωθεν
άρξάμεναι μέχρι της κοιλίας, δει δέ ταύτα θεω-
ρείν έκ τε τών 'Ανατομών καί τής φυσικής
Ιστορίας.
30 310
De part. anim. ed. Louis 6 6 5 b 3 0 - 6 6 6 a l l
"Ωσπερ δ' έλέχθη, δια μέν τών άλλων
σπλάγχνων διέχουσιν αί φλέβες, δια δέ τής
35 καρδίας ού διατείνει φλέψ- όθεν κα'ι δήλον ότι
μόριον καί άρχή τών φλεβών έστίν ή καρδία,
κα'ι τούτ' εύλόγως· μέσον γάρ τό τής καρδίας
έστί σώμα πυκνόν κα'ι κοίλον πεφυκός, έτι δέ
πλήρες αίματος ώς τών φλεβών έντεύθεν
40 ήργμένων, κοίλον μέν πρός τήν ύποδοχήν τού
αίματος, πυκνόν δέ πρός τό φυλάσσειν τήν
άρχήν τής θερμότητος. έν ταύτη γάρ μόνη τών
σπλάγχνων κα'ι τού σώματος αιμα άνευ φλεβών
έστί, τών δ' άλλων μορίων έκαστον έν ταΐς
45 φλεψίν έχει τό αίμα. καί τούτ' εύλόγως· έκ τής
καρδίας γάρ έποχετεύεται κα'ι είς τάς φλέβας,
είς δέ τήν καρδίαν ούκ άλλοθεν αϋτη γάρ
498 'Ανατομών
έστιν άρχή και πηγή του αίματος ή ύποδοχή
πρώτη, έκ των 'Ανατομών δέ κατάδηλα μάλλον
ταύτα, και έκ τών γενέσεων - εύθέως γάρ έστιν
εναιμος πρώτη γινομένη τών μορίων άπάντων.
311
De part. anim. ed. Louis 6 6 8 b l - 3 1
Έκ μειζόνων δ' είς έλάσσους αί φλέβες
άεί προέρχονται έως τοϋ γενέσθαι τούς πόρους
έλάσσους τής τοϋ αίματος παχύτητος - δι' ών
τφ μέν αϊματι δίοδος ούκ έστι, τφ δέ περιτ-
τώματι τής ύγράς ίκμάδος, öv καλού μεν ιδρώτα,
και τούτο διαθερμανθέντος τού σώματος και
τών φλεβίων άναστομωθέντων. ήδη δέ τισιν
ίδρώσαι συνέβη αίματώδει περιττώματι δια
καχεξίαν, τοϋ μέν σώματος φυάδος και μανού
γενομένου, τοϋ δ' αίματος έξυγρανθέντος δι'
άπεψίαν, άδυνατούσης τής έν τοις φλεβίοις
θερμότητος πέσσειν δι' όλιγότητα. ε'ίρηται
γάρ ότι παν το κοινόν γής και ύδατος παχύν-
εται πεσσόμενον, ή δέ τροφή και τό αιμα
μικτόν έξ άμφοιν. άδυνατεί δέ πέσσειν ή θερ-
μότης ού μόνον διά τήν αύτής όλιγότητα άλλά
καί διά πλήθος καΐ ύπερβολήν τής εισφερο-
μένης τροφής - γίνεται δέ προς ταύτην όλίγη. ή
δ' ύπερβολή δισσή· καί γαρ τφ ποσφ καί τφ
ποιφ- ού γάρ πάν όμοίως εϋπεπτον. φεϊ δέ
μάλιστα τό αίμα κατά τούς εύρυχωρεστάτους
τών πόρων διόπερ έκ τών μυκτήρων καί τών
οϋλων καί τής έδρας, ένίοτε δέ και έκ τοϋ στό-
ματος αιμορροΐδες άπονοι γίνονται, και ούχ
ώσπερ έκ τής άρτηρίας μετά βίας. διεστώσαι
δ' άνωθεν ή τε μεγάλη φλέψ και άορτή, κάτω
δ' έναλλάσσουσαι συνέχουσι τό σώμα. προϊοϋ-
σαι γάρ σχίζονται κατά τήν διφυίαν τών κώλων,
καί ή μέν έκ τοϋ έμπροσθεν είς τοϋπισθεν
προέρχεται, ή δ' έκ τοϋ όπισθεν είς τοϋμπρο-
σθεν, καί συμβάλλουσιν είς έ ν ώσπερ γάρ έν
τοις πλεκομένοις έγγίνεται τό συνεχές μάλλον,
οϋτω καί διά τής τών φλεβών έναλλάξεως
συνδειται τών σωμάτων τά πρόσθια τοις όπι-
σθεν. όμοίως δέ καί άπό τής καρδίας έν τοις
άνω τόποις συμβαίνει, τό δέ μετ' άκριβείας ώς
εχουσιν αί φλέβες πρός άλλήλας, έκ τε τών
'Ανατομών δει θεωρειν καί έκ τής ζωικής Ιστο-
ρίας.
312
De part anim. ed. Louis 674b5 —18
Καί μηρυκάζει δ' ή κάμηλος ώσπερ τά
5 κερατοφόρα, διά τό τάς κοιλίας όμοιας έχειν
τοις κερατοφόροις. τούτων δ'έκαστον πλείους
έχει κοιλίας, οίον πρόβατον, βοϋς, αϊξ, έλαφος,
και τάλλα τά τοιαϋτα τών ζφων, όπως έπειδή
τής έργασίας έλλείπει περί τήν τροφήν ή
ίο λειτουργία ή τοϋ στόματος διά τήν ενδειαν τών
όδόντων, ή τών κοιλιών έτέρα προς έτέρας
δεχομένη τήν τροφήν, ή μέν άκατέργαστον, ή
δέ κατειργασμένην μάλλον, ή δέ πάμπαν, ή δέ
λείαν. διό τά τοιαϋτα τών ζφων πλείους έχει
is τόπους καί μόρια, καλούνται δέ ταύτα κοιλία
καί κεκρύφαλος καί έχίνος και ήνυστρον. öv δ'
έχει τρόπον ταύτα προς άλληλα τή θέσει καί
τοις εϊδεσιν, έκ τε τής Ιστορίας τής περί τά ζφα
δει θεωρειν και έκ τών 'Ανατομών.
20
313
De part. anim. ed. Louis 6 7 6 b 2 8 - 6 7 7 a l 0
Ούκ έχει δ' ούδ' ή φώκη χολήν, ούδέ τών
25 θαλαττίων δελφίς. έν δέ τοις γένεσι τοις αύτοις
τά μέν έχειν φαίνεται τά δ' ούκ έχειν, οίον
έν τφ τών μυών. τούτων δ' έστί καί ό άνθρωπος·
ένιοι μέν γάρ φαίνονται έχοντες χολήν έπί
τοϋ ήπατος, ένιοι δ' ούκ έχοντες, διό καί
30 γίνεται άμφισβήτησις περί όλου τού γένους -
οί γάρ έντυχόντες όποτερωσούν έχουσι περί
πάντων ύπολαμβάνουσιν ώς άπάντων έχόντων.
συμβαίνει δέ τοιούτον καί περί τά πρόβατα και
τάς αίγας- τά μέν γάρ πλείστα τούτων έχει
35 χολήν, άλλ' ένιαχοϋ μέν τοσαύτην ώστε δοκείν
τέρας είναι τήν ύπερβολήν, οίον έν Νάξψ,
ένιαχού δ' ούκ έχουσιν, οίον έν Χαλκίδι τής
Εύβοιας κατά τινα τόπον τής χώρας αύτών.
έτι δέ, ώσπερ ε'ίρηται, ή τών ιχθύων άπήρτηται
40 πολύ τού ήπατος, ούκ όρθώς δ' έοίκασιν οί
περί Άναξαγόραν ύπολαμβάνειν ώς αίτίαν
ούσαν τών όξέων νοσημάτων ύπερβάλλουσαν
γάρ άπορραίνειν πρός τε τον πλεύμονα καί
τάς φλέβας καί τά πλευρά, σχεδόν γάρ οις
45 ταύτα συμβαίνει τά πάθη τών νόσων, ούκ
έχουσι χολήν, έν τε ταις Άνατομαϊς άν έγίνετο
τούτο φανερόν.
 'Ανατομών
314
De part. anim. ed. Louis 6 7 9 b 3 2 - 6 8 0 a 5
Των δέ μαλακοστράκων καί των όστρακο-
δέρμων συνέστηκεν ή φύσις τοις μαλακίοις
άντικειμένως· τοις μέν γαρ έξω τό σαρκώδες,
τοις δ' έντός, έκτός δέ τό γεώδες, ό δ' έχίνος
ούδέν έχει σαρκώδες, πάντα μέν ούν έχει,
καθάπερ εϊρηται, και τάλλα τά όστρακόδερμα
στόμα τε και τό γλωττοειδές καί κοιλίαν καί
τοΰ περιττώματος τήν έξοδον, διαφέρει δέ τη
θέσει καί τοις μεγέθεσιν. öv δέ τρόπον έχει
τούτων έκαστον, έκ τε τών ιστοριών των περί
τα ζφα θεωρείσθω καί έκ τών 'Ανατομών τά μέν
γαρ τφ λόγψ τά δέ πρός τήν όψιν αύτών
σαφηνίζειν δει μάλλον.
315
De part. anim. ed. Louis 6 8 4 a 2 6 - b 6
Oi μέν ούν κάραβοι καί οί καρκίνοι πάντες
τήν δεξιάν έχουσι χηλήν μείζω και ίσχυρο-
τέραν - τοις γαρ δεξιοίς πάντα πέφυκε τά ζφα
δράν μάλλον, ή δέ φύσις άποδίδωσιν άεί τοις
χρήσθαι δυναμένοις έκαστον ή μόνως ή μάλ-
λον, οίον χαυλιόδοντας καί όδόντας καί κέρατα
καί πλήκτρα καί πάντα τά τοιαύτα μόρια, όσα
πρός βοήθειαν καί άλκήν είσιν. οί δ' άστακοί
μόνοι, όποτέραν άν τύχωσιν, έχουσι μείζω τών
χηλών, και αί θήλειαι καί οί άρρενες, αίτιον δέ
τοΰ μέν έχειν χηλάς ότι έν τφ γένει είσι τφ
έχοντι χηλάς· τούτο δ' άτάκτως έχουσιν, ότι
πεπήρωνται και ού χρώνται έφ' ö πεφύκασιν,
άλλα πορείας χάριν, καθ' έκαστον δέ τών
μορίων, τίς ή θέσις αύτών καί τίνες διαφοραί
πρός άλληλα, τών τ' άλλων και τίνι διαφέρει
τά άρρενα τών θηλειών, έκ τε τών 'Ανατομών
θεωρείσθω και έκ τών Ιστοριών τών περί τά
ζφα.
316
De part. anim. ed. Louis 689a5—31
Καταχρήται δ' ή φύσις τφ αύτφ μορίψ έπί
τε τήν τής ύγράς έξοδον περιττώσεως καί περί
τήν όχείαν, όμοίως έν τε τοις θήλεσι και τών
άρρένων, έξω τινών όλίγων πάσι τοις έναίμοις,
499
έν δέ τοις ζψοτόκοις πάσιν. αίτιον δ' οτι
ή γονή ύγρόν έστί τι καί περίττωμα- τούτο δέ
νύν μέν ύποκείσθω, ύστερον δέ δειχθήσεται
περί αύτού. τον αύτόν δέ τρόπον καί έν τοΙς
s θήλεσι τά τε καταμήνια, καί ή προΐενται τήν
γονήν διορισθήσεται δέ καί περί τούτων ύστε-
ρον, νύν δ' ύποκείσθω μόνον ότι περίττωμα και
τά καταμήνια τοις θήλεσιν ύγρά δέ τήν φύσιν
τά καταμήνια καί ή γονή, ώστε τών αύτών καί
ίο τών όμοιων εις ταύτα τά μόρια τήν έκκρισιν
είναι κατά λόγον έστίν. έντός δέ πώς έχει, καί
πη διαφέρουσι τά τε περί τό σπέρμα καί τά περί
τήν κύησιν, έκ τε τής ιστορίας τής περί τά ζφα
φανερόν και τών 'Ανατομών, καί ύστερον λεχ-
ΐ5 θήσεται έν τοις περί γενέσεως, ότι δ' έχει καί
τά σχήματα τών μορίων τούτων πρός τήν
έργασίαν άναγκαίως, ούκ άδηλον. έχει δέ δια-
φοράς τό τών άρρένων όργανον κατά τάς τοΰ
σώματος διαφοράς, ού γαρ όμοίως άπαντα
20 νευρώδη τήν φύσιν έστίν. έτι δέ μόνον τούτο
τών μορίων άνευ νοσεράς μεταβολής αΰξησιν
έχει καί ταπείνωσιν τούτων γάρ τό μέν χρή-
σιμον πρός τον συνδυασμόν, τό δέ πρός τήν
τοΰ άλλου σώματος χρείαν άεί γάρ όμοίως
25 έχοντα ένεπόδιζεν άν. συνέστηκε δέ τήν φύσιν
έκ τοιούτων τό μόριον τούτο ώστε δύνασθαι
ταύτ' άμφότερα συμβαίνειν τό μέν γάρ έχει
νευρώδες τό δέ χονδρώδες, διόπερ συνιέναι
τε δύναται καί έκτασιν έχειν και πνεύματος
30 έστι δεκτικόν.
317
De part. anim. ed. Louis 696b3—20
35 Kai έχει δέ τά έχοντα βράγχια τά μέν έπι-
καλύμματα τοις βραγχίοις, τά δέ σελάχη πάντα
(χονδράκανθα γάρ) άκάλυπτα. αίτιον δ' ότι οί
μέν άκανθώδεις είσί, τό δ' έπικάλυμμα άκαν-
θώδες, τά δέ σελάχη πάντα χονδράκανθα. έτι
40 δ' al κινήσεις τών μέν νωθραί διά τό μή άκαν-
θώδη είναι μηδέ νευρώδη, τών δ' άκανθωδών
ταχεία- τού δ' έπικαλύμματος ταχειαν δει γίνε-
σθαι τήν κίνησιν ώσπερ γάρ πρός έκπνοήν ή
τών βραγχίων έστί φύσις, διά τούτο τοις σελα-
45 χώδεσι καί αύτών τών πόρων ή συναγωγή γίνε-
ται τών βραγχίων, καί ού δει έπικαλύμματος,
οπως γίνηται ταχεία, οί μέν ούν αύτών έχουσι
500
πολλά βράγχια οί δ' όλίγα, και οί μέν διπλά ol
δ' άπλα- τό δ' έσχατον άπλοϋν ol πλείστοι, τήν
δ' άκρίβειαν έκ των 'Ανατομών περί τούτων καί
έν ταις Ιστορίαις ταις περί τα ζφα δει θεωρείν.
αίτιον δε τοϋ πλήθους καί τής όλιγότητος τό
τοϋ έν τη καρδίςι θερμού πλήθος καί όλιγότης-
θάττω γαρ καί ίοχυροτέραν τήν κίνησιν δει
είναι τοις πλείω έχουσι θερμότητα, τά δέ πλείω
καί διπλά βράγχια τοιαύτην έχει τήν φύσιν
μάλλον των άπλών καί έλαττόνων.
318
Aristoteles, De gen. anim. ed. Drossaart Lulofs 7 1 8 b 3 2 - 7 1 9 a l 2
Τα δέ οελάχη καί οί έχεις θύραζε μέν
ζψοτοκοϋσιν, έν αύτοίς δ' φοτοκοΰσι πρώτον,
φοτοκοϋσι δέ τέλειον φόν οϋτω γάρ γεννάται
έκ τοϋ φοΰ τό ζφον, έξ άτελοϋς δέ ούθέν.
θύραζε δέ ούκ φοτοκοΰσι δια τό ψυχρά τήν
φύσιν είναι καί ούχ ώς τινές φασι θερμά,
μαλακόδερμα γοϋν τά φά γεννώσιν διά γάρ τό
είναι όλιγόθερμα ού ξηραίνει αύτών ή φύσις τό
έσχατον. διά μέν ούν τό ψυχρά είναι μαλακό-
δερμα γεννώσι, διά δέ τό μαλακόδερμα ού
θύραζε - διεφθείρετο γάρ αν. όταν δέ ζφον έκ
τού φοϋ γίγνηται, τόν αύτόν τρόπον τά πλείστα
γίγνεται δνπερ έν τοις όρνιθίοις, καί καταβαί-
νει κάτω καί γίγνεται ζφα προς τοις άρθροις
καθάπερ καί έν τοις έξ άρχής εύθύς ζψοτοκοϋ-
σιν. διό καί τήν ύστέραν τά τοιαύτα έχει άνο-
μοίαν καί τοις ζψοτόκοις καί τοις φοτόκοις διά
τό άμφοτέρων μετέχειν των ειδών καί γάρ
προς τφ ύποζώματι έχουσι καί κάτω παρήκου-
σαν πάντα τά σελαχώδη. δει δέ και περί ταύτης
κα'ι περί τών άλλων ύστερών, öv τρόπον
έχουσιν, έκ τε τών 'Ανατομών τεθεωρηκέναι
καί τών Ιστοριών, ώστε διά μέν τό φοτόκα είναι
τελείων φών άνω έχει, διά δέ τό ζψοτοκεΐν
κάτω, καί άμφοτέρων μετειλήφασιν.
319
De gen. anim. ed. Drossaart Lulofs 740a7—24
"Ωστε δει άρχήν έχειν άφ' ής καί ύστε-
ρον ή διακόσμησις τοϋ σώματος γίγνεται τοις
ζφοις. εί γάρ έξωθέν ποτ' έσται καί ύστερον
ένεσομένη ού μόνον διαπορήσειεν άν τις τό
'Ανατομών
πότε, άλλ' ότι άνάγκη, όταν έκαστον χωρίζηται
τών μορίων, ταύτην ύπάρχειν πρώτον έξ ής καί
ή αϋξησις ύπάρχει καί ή κίνησις τοις άλλοις
μορίοις. διόπερ όσοι λέγουσιν, ώσπερ Δημόκρι-
5 τος, τά έξω πρώτον διακρίνεσθαι τών ζφων,
ύστερον δέ τά έντός, ούκ όρθώς λέγουσιν,
ώσπερ ξυλίνων ή λιθίνων ζφων τά μέν γάρ
τοιαϋτ' ούκ έχει άρχήν όλως, τά δέ ζφα πάντ'
έχει καί έντός έχει. διό πρώτον ή καρδία
ίο φαίνεται διωρισμένη πάσι τοις έναίμοις- άρχή
γάρ αύτη και τών όμοιομερών και τών άνομοιο-
μερών. ήδη γάρ άρχήν ταύτην άξιον άκοϋσαι
τού συστήματος όταν δέηται τροφής- τό γάρ
δή öv αύξάνεται. τροφή δέ ζφου ή έσχάτη αίμα
is καί τό άνάλογον, τούτων δ' άγγείον αί φλέβες·
διό ή καρδία καί τούτων άρχή. δήλον δέ τούτο
έκ τών Ιστοριών καί τών 'Ανατομών.
320
20
De gen. anim. ed. Drossaart Lulofs 7 4 6 a 8 - 1 9
Τά δέ πολλά τών κολοβών ζφων καί άμφω-
δόντων ούκ εχει κοτυληδόνας έν ταις ύστέραις,
άλλ' ó όμφαλός εις φλέβα τείνει μίαν, αύτη
25 δέ τέταται διά τής ύστέρας έχουσα μέγεθος,
έπεί δέ τά μέν μονοτόκα τά δέ πολυτόκα τών
τοιούτων έστί ζφων, καί τά πλείω τών έμβρύων
τόν αύτόν έχει τρόπον τφ ένί. δει δέ ταύτα
θεωρείν έκ τε τών παραδειγμάτων τών έν ταις
30 Άνατομαϊς καί τών έν ταις Ιστορίαις γεγραμ-
μένων. πεφύκασι γάρ τά ζφα έκ τοϋ όμφαλοϋ,
ó δ' όμφαλός έκ τής φλεβός έφεξής άλλήλοις,
ώσπερανεί παρ' όχετόν τήν φλέβα φέουσαν
περί δέ έκαστον τών έμβρύων οϊ θ' ύμένες
35 καί τό χόριόν έστιν.
321
De gen. anim. ed. Drossaart Lulofs 7 4 6 a l 9 - 2 8
40 Οί δέ λέγοντες τρέφεσθαι τά παιδία έν
ταις ύστέραις διά τού σαρκίδιόν τι βδάλλειν
ούκ όρθώς λέγουσιν έπί τε γάρ τών άλλων
ζφων ταύτόν συνέβαινεν άν, νϋν δ' ού φαίνεται
(θεωρήσαι γάρ τούτο φφδιον διά τών Άνατο-
45 μών), και περί άπαντα τά έμβρυα καί τά πτηνά
41 βδάλλειν mg. Ο'Ξ, Gaza: θάλλειν Υ: βάλλειν Z P S E O ' T
 'Ανατομών
καΐ τά πλωτά καί τα των πεζών όμοίως λεπτοί
περιέχουσιν ύμένες χωρίζοντες άπό τε της
ύστέρας και των έγγιγνομένων ύγρών έν οίς
οϋτ' αύτοις ένεστι τοιούτον ούθέν, οϋτε δια
τούτων ούθενός ένδέχεται ποιεισθαι τήν άπό-
λαυσιν τα δ' φοτοκούμενα πάντα ότι λαμβάνει
τήν αϋξησιν χωρισθέντα της μήτρας έξω φανε-
ρόν, (ώστε λέγουσιν ούκ όρθώς οί λέγοντες
οϋτως ώσπερ Δημόκριτος).
322
De gen. anim. ed. Drossaart Lulofs 764a33—b3
Έ τ ι δέ γίγνεται δίδυμα θήλυ καί άρρεν
άμα έν τφ αύτφ μορίψ πολλάκις τής ύστέρας,
καί τοϋθ' ίκανώς τεθεωρήκαμεν έκ τών 'Ανα-
τομών έν πάσι τοις ζψοτοκούσι, καί έν τοις
πεζοις καί έν τοις Ιχθύσιν περί ών εΐ μέν μή
συνεωράκει ευλόγως ήμάρτανε (seil, ó Δημό-
κριτος) ταύτην τήν αΐτίαν είπών, εί δ' έωρακώς,
άτοπον τό έτι νομίζειν αΐτίαν είναι τήν τής
ύστέρας θερμότητα ή ψυχρότητα· άμφω γαρ
αν έγίγνετο ή θήλεα ή άρρενα, νΰν δέ τοϋτ'
ούχ όρώμεν συμβαίνον.
323
De gen. anim. ed. Drossaart Lulofs 7 7 1 b l 4 - 7 7 2 a l 2
Δια τί μέν ούν τών ζφων τά μέν πολυτόκα
τά δ' όλιγοτόκα τά δέ μονοτόκα τήν φύσιν
έστίν εϊρηται- τής δέ νϋν Ρηθείσης άπορίας
μάλλον άν τις εύλόγως θαυμάσειεν έπί τών
πολυτοκούντων, έπειδή φαίνεται πολλάκις άπό
μιάς όχείας κυϊσκόμενα τά τοιαύτα τών ζφων.
τό δέ σπέρμα τό τοϋ άρρενος, - εϊτε συμβάλ-
λεται πρός τήν ϋλην μόριον γιγνόμενον τοϋ
κυήματος καί τφ τού θήλεος σπέρματι μι-
γνύμενον, εϊτε και μή τούτον τόν τρόπον άλλ'
ώσπερ φαμέν συνάγον καί δημιουργούν τήν
ϋλην τήν έν τφ θήλει καί τό περίττωμα τό
σπερματικόν, καθάπερ ό όπός τήν ύγρότητα
τού γάλακτος, - διά τίνα ποτ' αίτίαν ούχ έν
άποτελεΐ ζφον μέγεθος έχον, ώσπερ ένταΰθα
ó όπός ού κεχώρισται τφ συνιστάναι ποσόν τι,
8.9 ώστε . . . 28" Δημόκριτος Ο'ΞΙ' 2 , Gaza: om. Z P S Y E H
501
άλλ' όσψπερ άν είς πλεϊον έλθη καί πλείων
τοσούτψ τό πηγνύμενόν έστι μείζον; τό μέν
ούν έλκειν φάναι τούς τόπους τής ύστέρας τό
σπέρμα καί διά τούτο πλείω γίγνεσθαι, διά τό
5 τών τόπων πλήθος και τάς κοτυληδόνας ούχ
έν ούσας, ούθέν έστιν έν ταύτφ γάρ γίγνονται
τόπψ ύστέρας δύο πολλάκις, έν δέ τοις πολυτό-
κοις όταν πληρωθή τών έμβρύων έφεξής
κείμενα φαίνεται, τούτο δέ δήλον έκ τών 'Ανα-
10 τομών έστιν. άλλ' ώσπερ και τελειουμένων
τών ζφων έστιν έκάστου τι μέγεθος καί έπί τό
μείζον καί έπί τό έλαττον, ών οϋτ' άν μείζον
γένοιτο οϋτ' έλαττον, άλλ' έν τφ μεταξύ
διαστήματι τού μεγέθους λαμβάνουσι πρός
is άλληλα τήν ύπεροχήν και τήν έλλειψιν, καί
γίγνεται (ό μέν) μείζων ó δ' έλάττων άνθρωπος
και τών άλλων ζφων ότιούν, - οϋτω καί έξ ής
γίγνεται ϋλης σπερματικής ούκ έστιν άόριστος
οϋτ' έπί τό πλεϊον οϋτ' έπί τό έλαττον ώστ'
2ο έξ όποσησούν γίγνεσθαι τφ πλήθει. όσα γοϋν
τών ζφων διά τήν είρημένην αίτίαν πλεϊον
προΐεται περίττωμα ή είς ένός ζφου άρχήν, ούκ
ένδέχεται έκ ταύτης έν γίγνεσθαι πάσης άλλά
τοσαΰτα όσα τοις μεγέθεσιν ώρισται τοις
25 ίκνουμένοις, ούδέ τό τού άρρενος σπέρμα ή ή
δύναμις ή έν τφ σπέρματι ούθέν συστήσει
πλεϊον ή έλαττον τού πεφυκότος. όμοίως τ' εί
πλεϊον σπέρμα άφίησι τό άρρεν ή δυνάμεις
πλείους έν διαιρουμένψ τφ σπέρματι, ούθέν
3ο ποιήσει μείζον τό πλείστον άλλά καί τούναντίον
διαφθερεΐ καταξηραΐνον.
324
De gen. anim. ed. Drossaart Lulofs 7 7 8 b 3 2 - 7 7 9 a l l
35
Εί δ' έστίν άναγκαιον έχειν αϊσθησιν τό
ζφον, καί τότε πρώτόν έστι ζφον όταν αϊσθησις
γένηται πρώτον, τήν μέν έξ άρχής διάθεσιν
ούχ ϋπνον άλλ' δμοιον ϋπνψ δει νομίζειν,
4ο οϊανπερ έχει καί τό τών φυτών γένος· καί γάρ
συμβέβηκε κατά τούτον τόν χρόνον τά ζφα
φυτού βίον ζήν - τοις δέ φυτοϊς ύπάρχειν
ϋπνον άδύνατον- ούθεις γάρ ϋπνος άνέγερτος,
τό δέ τών φυτών πάθος τό άνάλογον τφ ϋπνψ
άνέγερτον - καθεύδειν μέν ούν τά ζφα τόν
16 ό μέν add. Drossaart Lulofs
502 'Ανατομών, Titel 104. 105. 106. 107
πλείω χρόνον άναγκαιον δια τό την αϋξησιν και
τό βάρος έπικεισθαι τοις άνω τόποις (είρή-
καμεν δε τήν αίτίαν τοΰ καθεύδειν τοιαύτην
ουσαν έν έτέροις)· άλλ' όμως έγειρόμενα
φαίνεται και έν τη μήτρςι (δήλον δε γίγνεται
τούτο έν ταις Άνατομαϊς καί έν τοις φοτο-
κουμένοις), είτ' εύθύς καθεύδουοι καί κατα-
φέρονται πάλιν, διόπερ καί έξελθόντα τόν
πολύν διάγει χρόνον καθεύδοντα.
104. Εκλογή άνατομών α'
Daß Aristoteles selbst einen Auszug aus dem umfangreichen
Werk verfaßt hat, wird man nicht von vorne herein für unmög-
lich halten. Die Nr. 21, 22, 94 (dazu Simpl. De coelo
ρ 379.14.17 Heib.) sind auch Auszüge, wenngleich nur teilweise
vergleichbar. Zu erinnern ist grundsätzlich daran, daß Auszüge
(έκλογαί, έπιτομαΐ) in der Antike keineswegs eine pedantische
Abbreviatur eines größeren Werkes zu sein brauchen, sondern
auch mehr und anderes bieten können als das große Werk.
Paradeigma ist das Verhältnis, das zwischen den Div. Inst, des
Lactantius und der von ihm selber angefertigten Epitome
besteht. Vgl. noch Theophrast 'Επιτομή τ η ς Πλάτωνος
Πολιτείας α' β' (Diog. Laert. 5,43), Νόμων έπιτομή (Diog.
Laert. 5,44), Περί φυσικών έπιτομή (Diog. Laert. 5,46),
Φυσικών δοξών έπιτομή ά (Diog. Laert. 5,48), 'Επιτομών
'Αριστοτέλους περί ζψων α' β" γ' δ' ε' ς ' (Diog. Laert. 5,49).
325
Paradoxographi Graeci ed. Giannini: Apollonios
39 Αριστοτέλης έν ταις Έ κ λ ο γ α ϊ ς των
ά ν α τ ο μ ώ ν φησιν όφις ώφθη έν Πάφφ πόδας
έχων δύο όμοιους χερσαίψ κροκοδείλψ.
105. Υπέρ των συνθετών ζφων α'
Der erste von drei Titeln, die als monographische Ergänzungen
zu Nr. 102—104 verstanden werden sollen. Schwierigkeiten
macht der erste Titel. Im ontologischen und biologischen Sinne
sind für Aristoteles alle ζφα auch συνθετά, organisierte Ganz-
heiten (vgl. etwa Part. an. 6 4 6 a l 2 - 2 4 ) . ζφα, die in diesem
Sinne άσύνθετα wären und von denen sich die ζφα συνθετά
abheben könnten, gibt es nicht (auch die Gestirne sind streng
genommen keine solchen). Der Text ist also entweder korrupt,
oder wir müssen ζφα συνθετά in dem besonderen Sinne von
Mischwesen verstehen wie etwa die Kentauren (II. 1, 267ff.; 2,
742ff. u.a.) oder die Chimaira (II. 6,181, Hes. Theog. 319ff.
u.a.) oder die Gestalten, die Empedokles als Zufallsbildungen
der Urzeit angenommen hatte (VS 31 B 5 9 - 6 1 ) . Möglicher-
weise wurde ein Katalog solcher Wesen aufgeführt und im
einzelnen nachgewiesen, daß sie aus biologischen Gründen nie-
mals existiert haben können. Mißlich ist nur, daß in diesem Falle
die Abgrenzung vom Titel Nr. 106 schwierig wird.
106. Υπέρ των μυθολογουμένων
s ζφων α'
Der Titel handelte von ζφα, von denen der Mythos erzählte.
Ein bloßer Katalog wird es nicht gewesen sein, vielmehr möchte
man annehmen, daß Aristoteles vom Standpunkt der Biologie
aus zu den einzelnen Erzählungen Stellung nahm und zeigte,
io welche Erzählungen reine Fabeleien waren, welche mit den
biologischen Data zum mindesten nicht im Widerspruch
standen und welche als glaubhaft angesehen werden durften.
Daß das Zitat aus περί θηρίων (de bestüs) in Schol. German.
Aratea 449 und Ps.-Eratosth. Katast. 41 aus unserm Titel
stammt, ist möglich, aber unbeweisbar; dagegen ist in Schol.
15 Theocr. 15,64 der Name des Aristoteles in Aristokles zu
korrigieren (vgl. Ael. Nat. animal. 11,4).
Eine überaus schwierige Frage ist es, wie weit die Erzählungen
der Hist, anim., die uns Mythen zu sein scheinen (z.T. in
schlechterer Variante in den Mirab. ause. Nr. 1—15), hieher
gehören; wir wissen nicht genau genug, wo bei Aristoteles die
20 Grenzen zwischen dem rein Phantastischen, dem Möglichen
und dem zoologisch Glaubwürdigen und durch solche Erzäh-
lungen Bezeugten gezogen waren. Dieselbe Frage könnte auch
an entsprechende Berichte bei Ael. Var. hist, und Nat. anim.
und bei Plinius Nat. hist, gestellt werden, soweit es überhaupt
in Frage kommt, daß sie auf Aristoteles und auf unsern Titel
25 zurückgehen.
Wichtig ist, daß genau derselbe Titel auch im Schriftenverzeich-
nis Stratons erscheint (Diog. Laert. 5,59). Da muß Straton die
aristotelische Monographie ergänzt und korrigiert haben.
o 107. Υπέρ τοϋ μή γεννάν α'
Nach alter wohlbegründeter Vermutung bezieht sich dieser Titel
auf den Text, den wir in der Edition des Andronikos als Hist.
Anim. Buch X lesen (633bl2-638b36). Seine Eigentümlich-
keiten sind bekannt: 1. Struktur und Zielsetzung. Das Buch
behandelt fast ausschließlich die Ursachen der Unfruchtbarkeit
35
der Frau, beiläufig auch diejenige des Mannes und nur am
Rande diejenige sonstiger ζφα. Die Orientierung ist entschieden
medizinisch, teilweise therapeutisch. 2. Sprache. Die Zahl der in
den echten Pragmatien des Aristoteles nicht und nur selten be-
legten Wendungen und Begriffe ist erstaunlich groß; es ist ein
von Hist. anim. I - I X deutlich abweichender Stil. 3. Doktrin.
40
Die Physiologie des Zeugungsaktes wird völlig anders be-
schrieben als in den sicher echten Pragmatien. Man hat daraus
gefolgert, einmal daß unser Titel diesen Text meint, der ja auch
gleich zu Anfang das Stichwort μή γεννζί liefert (633b 12-14),
und sodann, daß Text und Titel dem nacharistotelischen Peri-
patos angehören müssen.
45
Man wird dazu anmerken, daß man nicht ohne äußersten
Zwang annehmen möchte, schon das Schriftenverzeichnis des
3. Jhd. v. Chr. habe Texte als aristotelisch rezipiert, deren In-
 Titel 107. Περί φυτών
halt evident der sonstigen Lehre des Aristoteles widersprach.
Man wird also die Möglichkeit offen lassen, daß wir wie im Falle
von Nr. 98—100 einen Text besitzen, der ursprünglich aristote-
lisch war, aber sekundär überarbeitet wurde; daß ein Peri-
patetiker die aristotelische Doktrin, die sich als unhaltbar er-
wiesen hatte, durch modernere Anschauungen ersetzte, ist nicht
ausgeschlossen. Die Eigentümlichkeiten nach Struktur und Ziel-
setzung sprechen nicht unausweichlich gegen Aristoteles; auch
mit der Möglichkeit, daß der Text sich an ein weiteres ge-
bildetes Publikum wandte, das über ein auch für die Lebens-
praxis wichtigen Punkt zu informieren war, und daß darum ein
abweichender, gelegentlich spürbar gewählter Stil verwendet
wurde, muß gerechnet werden. Restlos geklärt ist das Problem
noch nicht.
108. Περί φ υ τ ώ ν α ' β'
Die Zitate bei Aristoteles selbst und andern Autoren reichen
völlig aus zum Beweis, daß er tatsächlich neben den umfang-
reichen Zoologika auch eine kurze Pragmatie über Botanik
verfaßt hat. Wir gelangen damit zum paradigmatischen Fall der
Ergänzung der Werke des Archegeten Aristoteles durch den
jüngeren Mitarbeiter Theophrast. In der Zoologie hat Theo-
phrast nur eine einzige systematische Gesamtdarstellung gelie-
fert (Περί ζφων in 7 Büchern Diog. Laert. 5,44; wie sich dazu
'Επιτομών 'Αριστοτέλους περί ζφων in 6 Büchern, Diog.
Laert. 5,49 verhält, läßt sich vorläufig nicht sagen), die vermut-
lich die vier großen zoologischen Pragmatien Hist, anim., Part,
anim., Gen. anim. und Anatomik ähnlich zusammenfaßte wie
seine Physik den Gesamtbereich der aristotelischen Physik, De
coelo und De anima deckte; daneben hat er nicht weniger als
neun kurze Monographien über besondere Phänomene in der
Tierwelt geschrieben, deutlich als Ergänzungen vor allem zu
Hist. anim. In der Botanik ist es umgekehrt. Die knappe Uber-
sicht, die unser Titel anzeigt, hat Theophrast ersetzt durch zehn
Bücher Περί φυτικών Ιστοριών und acht Bücher Φυτικών
αΐτιών (Diog. Laert. 5,46); dazu kamen abermals Mono-
graphien: Περί όσμών α', Περί οίνου καΐ έλαίου (Diog. Laert.
5,45). Die Folge war, daß wohl schon im späten Hellenismus
das Werk des Aristoteles unterging. Allerdings blieb die Erin-
nerung daran, daß ein solches Werk einmal existiert hatte,
erhalten und machte es möglich, daß ein später peripatetischer
Traktat Περί φυτών (vielleicht des Nikolaos von Damaskus
1. Jhd. v. Chr.) im Frühmittelalter ins Arabische, dann ins Latei-
nische und dann als ein Werk des Aristoteles zurück ins Grie-
chische-übersetzt wurde und seit der Renaissance unter den
Opera omnia des Aristoteles figurierte. Spuren der echten Prag-
matie mögen sich darin finden, sind aber nach der Lage der
Überlieferung kaum zu identifizieren.
326
Athenaeus ed. Kaibel 652A
Kai 'Αριστοτέλης έν τφ Περί φυτών οϋτως-
'φοινίκων άνόρχων, ους τίνες εύνούχους
503
καλοϋσιν, οϊ δ' άπυρήνους.' φοίνικα δέ τόν
καρπόν καί 'Ελλάνικος κέκληκεν έν τη είς
"Αμμωνος Άναβάσει, εί γνήσιον τό σύγγραμμα,
καί Φόρμος ó κωμικός έν Άταλάνταις.
5
327
Athenaeus ed. Kaibel 653 DE
Έγώ δέ πάλιν ζητώ τίς ή γενναία σταφυλή
ίο καί τίνα τα γενναία σϋκα. ώρα ούν ύμιν ζητείν,
έως έγώ περί τών έξής παρακειμένων διε-
ξέλθω.' καί ό Μασσούριος έφη·
'μηδ' άναβάλλεσθαι ές τ' αϋριον ές τ' έννηφι'
γενναία λέγει τά εύγενή ό φιλόσοφος, ώς καί
is 'Αρχίλοχος
πάρελθε, γενναίος γαρ εις.
ή τα έπιγεγεννημένα οίον τά έπεμβεβλημένα.
ό γάρ 'Αριστοτέλης καί έπεμβολάδας άπίους
όνομάζει τάς έγκεκεντρισμένας.' . . . . Δημο-
20 σθένης έν τφ ΰπέρ Κτησιφώντος· 'σϋκα καί
βότρυς καί έλαίας συλλέγων.' Ξενοφών έν
Οίκονομικφ· 'ύπό τοϋ ήλίου γλυκαίνεσθαι τάς
σταφυλάς.'
25 328
Simplicius, In De coelo p. 2,25-3,8 ed. J. L. Heiberg (CAG VII)
Τών δέ σωμάτων, ώς μεν 'Αλέξανδρος εϊποι
αν, τά μέν έστιν άπλα, τά δέ σύνθετα, καί τών
30 άπλών τό μέν άίδιον και κυκλοφορικόν, τά δέ
έν γενέσει καί εύθύπορα, καί περί πάντων τού-
των τόν ταύτης είναι της πραγματείας σκοπόν
φησι καί περί τοϋ έκ πάντων συγκειμένου
κόσμου- ώς δέ οί έτεροι φασι, τών φυσικών
35 σωμάτων τό μέν έστιν άίδιον, περί ού ή παρ-
ούσα πραγματεία, τά δέ έν γενέσει καί φθορςί
περί ών μέλλων διδάσκειν κοινώς πρώτον Περί
γενέσεως καί φθοράς έποιήσατο τόν λόγον καί
τότε τών γενητών καί φθαρτών τά μέν έν τοις
40 μετεώροις δια τών Μετεωρολογικών παραδέ-
δωκεν, τών δέ έν γη συνθέτων τα μέν έστιν
έμψυχα, τά δέ άψυχα· καί περί μέν τών άψύχων
18 έμβολάδας rectius Harpocr. 71,8 (vide Frg. 349) 19
hiatum not. Kaibel, nam pergit Ulpianus de uvarum nominibus
loqui 21 Xenophontis plura verba exscripserat, ut et
βότρυν et σταφυλήν eum dixisse probaret
504
τα Περί μετάλλων γεγραμμένα διδάσκει, των
δέ έμψύχων τα μέν έστιν αισθητικά καί κατά
τόπον κινούμενα ώς τα ζφα, τά δέ άναίσθητα
καί κατερριζωμένα ώς τά φυτά- και δή καί Περί
φυτών αύτψ γέγραπται καί Περί ζφων, τά μέν
κοινώς ώς τά Περί γενέσεως αύτών καί Περί
μορίων διαφοράς καί χρείας καί περί κινήσεως
καί ένεργείας, έν οίς τά τε Περί πορείας ζφων
και Περί μνήμης καί έγρηγόρσεως, τά δέ ιδίως
καθ' έκαστον είδος τών ζφων ή Περί ζφων
ιστορία παραδίδωσι.
329
Johannes Philoponus, In Physica p. 1, 2 2 - 2 , 1 3 ed. Vitelli
( C A G XVI)
Γέγραπται ούν αύτφ περί τών κοινώς πάσι
τοις φυσικοϊς ύπαρχόντων, ήτις έστιν ή προκει-
μένη πραγματεία, καί περί τών ίδίφ τοις άιδίοις
ύπαρχόντων έν τοις Περί ούρανοϋ, και περι
τών κοινή πάσι τοις έν γενέσει καί φθορςί
παρακολουθούντων έν τοις Περί γενέσεως καί
φθοράς, έν δέ τοις Μετεώροις περί τών Ιδίςι
τούτοις ύπαρχόντων γέγραπται αύτφ και Περί
μετάλλων (τοιούτο δέ έστι και ό τών Μετεώρων
τέταρτος), έν οίς περί τών τοις άψύχοις παρε-
πομένων έδίδαξεν. αί δέ περί ζφων καί φυτών
πάσαι πραγματεΐαι αί μέν είσι περί τών ώς
έμψύχοις και άναισθήτοις παρακολουθούντων,
ώς αί Περί φυτών, αί δέ περί τών ώς έμψύχοις
και αίσθητικοϊς, ώς αί Περί τών ζφων πάσαι
πραγματειαι καί ίστορίαι. τούτοις δέ αύτοίς
τοις ζφοις τά μέν ώς δλοις παρακολουθεί, τά
δέ τοις μέρεσιν αύτών. περί μέν ούν τών ώς
ολοις ζφοις παρακολουθούντων έν τή Περί
ζφων διείλεκται. περί δέ τών τοις μέρεσιν
αύτών παροκολουθούντων έν τε τοις Περί
μορίων ζφων καί έν τοις Περι κινήσεως ζφων.
και τά Περί ϋπνου δέ καί έγρηγόρσεως, Περί
ζωής τε καί θανάτου καί τά παραπλήσια τού-
τοις εις τήν περ'ι ζφων συντείνει θεωρίαν, καί
προσέτι τά Περί ψυχής, τοιαύτη μέν ούν ή
πάσα περί φύσεως του 'Αριστοτέλους πραγ-
ματεία.
25 τοιούτο t: τ ο ι ο ϋ τ * * M: fort, τ ο ι ο ύ τ ο ς
Περί φυτών
330
Johannes Philoponus In De generatione et corruptione p. 2,9—18
ed. Vitelli ( C A G XIV, 2)
5 'Ακολούθως τοίνυν τή διαιρέσει ταύτη à
'Αριστοτέλης καί τάς φυσικός αύτού πραγμα-
τείας διείλεν. ώσπερ γαρ έν τή Φυσική περί τών
κοινή πάσι τοις φυσικοις παρακολουθούντων
διέλαβεν, ούτως έν τή προκειμένη πραγματείςι
ίο περι τών κοινή πάσι τοις έν γενέσει και φθορςί
διαλέξεται, έν δέ τοις Μετεώροις περί τών
ύπέρ γήν συνισταμένων καί τών παρακολου-
θούντων αύτοίς διέλαβεν, έν δέ ταΐς Περί
ζφων πραγματείαις περί τών ώς έμψύχοις και
is αίσθητικοις (πλεΐσται δέ αύται δια τό πολυει-
δές τής τών ζφων φύσεως), έν δέ τοις Περί
φυτών περί τών έμψύχων μέν ούκ αισθητικών
δέ, περί δέ τών άψύχων έν τοις Περί τών
μετάλλων καί έν τφ τετάρτψ τών Μετεωρολογι-
20 κών.
331
Aristoteles, Meteor, ed. Fobes 338b22, 3 3 9 a 5 - 9
25 Λοιπόν δ' έστί μέρος τής μεθόδου ταύτης
έτι θεωρητέον, ö πάντες οί πρότεροι μετεωρο-
λογίαν έκάλουν- ταύτα δ' έστιν όσα συμβαίνει
κατά φύσιν μέν, άτακτοτέραν μέντοι τής τού
πρώτου στοιχείου τών σωμάτων, περί τόν
30 γειτνιώντα μάλιστα τόπον τή τών άστρων, οίον
κτλ . . . .
. . . διελθόντεςδέ περί τούτων, θεωρήσωμεν
εϊ τι δυνάμεθα κατά τόν ύφηγημένον τρόπον
άποδοϋναι περί ζφων και φυτών, καθόλου τε
35 και χωρίς· σχεδόν γαρ τούτων φηθέντων τέλος
äv εϊη γεγονός τής έξ άρχής ήμίν προαιρέσεως
πάσης.
332
40
Meteor, ed. Fobes 3 5 9 b l 7 - 2 1
"Εστι δέ καί περί Λύγκον κρήνη τις ύδατος
όξέος, περί δέ τήν Σκυθικήν πικρά- τό δ' άπορ-
ρέον αύτής τόν ποταμόν είς öv εισβάλλει ποιεί
45 πικρόν όλον. αί δέ διαφοραΐ τούτων έκειθεν
δήλαι, ποιοι χυμοί έκ ποίων γίγνονται κράσεων
εϊρηται δέ περί αύτών χωρίς έν άλλοις.
 Περί φυτών
333
Aristoteles, De sensu ed. Biehl 442b23—26
Kai περί μέν τοϋ γευστοϋ καί χυμού εϊρηται·
τα γάρ αλλά πάθη των χυμών οίκείαν έχει τήν
σκέψιν έν τη φυσιολογίςι τη Περί των φυτών.
334
Aristoteles, De longaevitate ed. Biehl 467a30-b6
Συμβαίνει δέ ταύτό έπί τε των ζφων και
φυτών, έν τε γαρ τοις ζφοις τα άρρενα μακρο-
βιώτερα ώς έπί τό πολύ- τούτων δέ τα άνω
μείζω ή τα κάτω (νανωδέστερον γάρ τού θήλεος
τό άρρεν), έν δέ τφ άνω τό θερμόν, καί τό
ψυχρόν έν τφ κάτω- καί τών φυτών τα κεφα-
λοβαρή μακροβιώτερα, τοιαύτα δέ τα μή έπέ-
τεια άλλα δενδρώδη· τό γάρ άνω τού φυτού κα'ι
κεφαλή ή (Μζα έστί, τά δ' έπέτεια έπί τά κάτω
λαμβάνει καί τούς καρπούς τήν αΰξησιν. άλλά 2ο
περί μέν τούτων καί καθ' αύτά έν τοις Περί
φυτών διορισθήσεται- νύν δέ περί τών άλλων
ζφων εϊρηται τό αίτιον περί τε μεγέθους ζωής
καί βραχύ βιότητος.
335
Aristoteles, De iuvent. et senect. ed. Biehl 4 6 8 a l 3 - b 9
Τριών δέ μερών όντων εις ά διαιρείται πάντα
τά τέλεια τών ζφων, ένός μέν ή δέχεται τήν 3ο
τροφήν, ένός δ' ή τό περίττωμα προΐεται,
τρίτου δέ τού μέσου τούτων, τούτο έν μέν τοις
μεγίστοις τών ζφων καλείται στήθος, έν δέ τοις
άλλοις τό άνάλογον, διήρθρωται δέ μάλλον
έτέροις έτέρων. όσα δ' αύτών έστί πορευτικά, 35
πρόσκειται καί μόρια τά πρός ταύτην τήν
ύπηρεσίαν, οίς τό πάν οϊσουσι κύτος, σκέλη τε
καί πόδες και τά τούτοις έχοντα τήν αύτήν
δύναμιν. άλλ' ή γε της θρεπτικής άρχή ψυχής
έν τφ μέσψ τών τριών μορίων καί κατά τήν 4ο
αϊσθησιν ούσα φαίνεται και κατά τον λόγον
πολλά γάρ τών ζφων άφαιρουμένου έκατέρου
τών μορίων, τής τε καλουμένης κεφαλής καί
τού δεκτικού τής τροφής, ζή μεθ' ούπερ άν ή
τό μέσον, δήλον δ' έπί τών έντόμων, οίον 45
σφηκών τε καί μελιττών, τούτο συμβαίνον καί
τών μή έντόμων δέ πολλά διαιρούμενα δύναται
505
ζήν δια τό θρεπτικόν, τό δή τοιούτον μόριον
ένεργείςι μέν έχει έν, δυνάμει δέ πλείω- τόν
αύτόν γάρ συνέστηκε τοις φυτοίς τρόπον καί
γάρ τά φυτά διαιρούμενα ζή χωρίς, καί γίνεται
5 πολλά άπό μιάς άρχής δένδρα, δι' ήν δ' αίτίαν
τά μέν ού δύναται διαιρούμενα ζήν, τά δ'
άποφυτεύεται τών φυτών, έτερος έσται λόγος,
άλλ' όμοίως έχει κατά γε τούτο τά τε φυτά καί
τό τών έντόμων γένος - άνάγκη δή καί τήν
θρεπτικήν ψυχήν ένεργείςι μέν έν τοις έχουσιν
10
είναι μίαν, δυνάμει δέ πλείους. όμοίως δέ καί
τήν αίσθητικήν άρχήν φαίνεται γάρ έχοντα
αϊσθησιν τά διαιρούμενα αύτών. άλλά πρός τό
σώζεσθαι τήν φύσιν, τά μέν φυτά δύναται,
ταύτα δ' ού δύναται δια τό μή έχειν όργανα
is
πρύς σωτηρίαν, ένδεά τ' είναι τά μέν τού
ληψομένου τά δέ τού δεξομένου τήν τροφήν,
τά δ' άλλων τε κα'ι τούτων άμφοτέρων.
336
Aristoteles, Hist. anim. ed. Louis 539al6-25
Koivòv μέν ούν συμβέβηκε κα'ι έπί τών ζφων,
ώσπερ κα'ι έπί τών φυτών τά μέν γάρ άπό
25
σπέρματος έτέρων φυτών, τά δ' αύτόματα
γίγνεται, συστάσης τινός τοιαύτης άρχής, κα'ι
τούτων τά μέν έκ τής γής λαμβάνει τήν τροφήν,
τά δ' έν έτέροις έγγίγνεται φυτοις, ώσπερ
εϊρηται έν τη θεωρίςι τή Περί φυτών, ούτω κα'ι
τών ζφων τά μέν άπό ζφων γίγνεται κατά συγ-
γένειαν τής μορφής, τά δ' αύτόματα και ούκ
άπό συγγενών, καί τούτων τά μέν έκ γής
σηπομένης και φυτών, ώσπερ πολλά συμβαίνει
τών έντόμων, τά δ' έν τοις ζφοις αύτοίς έκ τών
έν τοις μορίοις περιττωμάτων.
337
Aristoteles, De part. anim. ed. Louis 655b28—656a7
Νύν δέ λέγωμεν οίον άπ' άρχής πάλιν, άρξά-
μενοι πρώτον άπό τών πρώτων, πάσι γάρ τοις
ζφοις καί τελείοις δύο τά άναγκαιότατα μόριά
έστιν, ή τε δέχονται τήν τροφήν κα'ι ή τό περίτ-
τωμα άφήσουσιν ούτε γάρ είναι ούτε αύξάν-
εσθαι ένδέχεται άνευ τροφής, τά μέν ούν
φυτά (καί γάρ ταύτα ζήν φαμέν) τού μέν
άχρήστου περιττώματος ούκ έχει τόπον έκ τής
506
γης γαρ λαμβάνει πεπεμμένην τήν τροφήν,
άντί δε τούτου προίεται τα σπέρματα καί τούς
καρπούς, τρίτον δέ μέρος έν πάσιν έστι το
τούτων μέσον, έν φ ή άρχή έστιν ή της ζωής. ή
μέν ούν των φυτών φύσις ούσα μόνιμος ού
πολυειδής έστι των άνομοιομερών προς γαρ
όλίγας πράξεις όλίγων όργάνων ή χρήσις- διό
θεωρητέον καθ' αύτά περί τής ιδέας αύτών.
τα δέ προς τφ ζην αϊσθησιν έχοντα πολυμορ-
φοτέραν έχει τήν ίδέαν, και τούτων έτερα πρό
έτέρων μάλλον, καί πολυχουστέραν, άσων μή
μόνον τοϋ ζήν άλλα και του εύ ζήν ή φύσις
μετείληφεν.
338
Aristoteles, De gen. anim. ed. Drossaart Lulofs 715a25-716a4
Ώ ς δέ κατά παντός ειπείν, όσα μέν κατά
τόπον μεταβλητικά των ζφων όντα τα μέν
νευστικά τα δέ πτηνά τά δέ πεζευτικά τοις
σώμασιν, έν πάσι τούτοις έστί το θήλυ καί το
άρρεν, ού μόνον τοις έναίμοις άλλ' ένίοις καί
άναίμοις. καί τούτων τοις μέν καθ' όλον το
γένος οίον τοις μαλακίοις καί τοις μαλακο-
στράκοις, έν δέ τφ των έντόμων γένει τά
πλείστα, τούτων δ' αύτών οσα μέν έκ συν-
δυασμού γίγνεται τών συγγενών ζφων καί αύτά
γεννς! κατά τήν συγγένειαν.
Ό σ α δέ μή έκ ζφων άλλ' έκ σηπομένης τής
ϋλης, ταύτα δέ γεννρ μέν έτερον δέ γένος, καί
το γιγνόμενον οϋτε θήλύ έστιν οϋτε άρρεν
τοιαύτα δ' έστιν ένια τών έντόμων. καί τούτο
συμβέβηκεν εύλόγως· ει γάρ όσα μή γίγνεται
έκ ζφων, έκ τούτων έγίγνετο ζφα συν-
δυαζομένων, εί μέν όμογενή, καί τήν έξ άρχής
τοιαύτην έδει τών τεκνωσάντων είναι γένεσιν
(τούτο δ' εύλόγως άξιούμενφαίνεται γάρ
συμβαίνον οϋτως έπί τών άλλων ζφων), εί δ'
άνόμοια μέν δυνάμενα δέ συνδυάζεσθαι, πάλιν
έκ τούτων έτέρα τις άν έγίγνετο φύσις καί
πάλιν άλλη τις έκ τούτων, καί τούτ έπορεύετ'
άν εις άπειρον, ή δέ φύσις φεύγει το άπειρον
τό μέν γάρ άπειρον άτελές, ή δέ φύσις άεί
ζητεί τέλος.
Ό σ α δέ μή πορευτικά καθάπερ τά όστρακό-
δερμα τών ζφων καί τά ζώντα τφ προσπεφυκέ-
ναι δια τό παραπλησίαν αύτών είναι τήν ού-
Περί φυτών
σίαν τοις φυτοίς, ώσπερ ούδ' έν έκείνοις ούδ'
έν τούτοις έστί τό θήλυ κατ τό άρρεν άλλ'
ήδη καθ' όμοιότητα και κατ' άναλογίαν λέγε-
ται- μικράν γάρ τινα τοιαύτην έχει διαφοράν.
s καί γάρ έν τοις φυτοϊς ύπάρχει τά μέν καρ-
ποφόρα δένδρα τού αύτού γένους, τά δ' αύτά
μέν ού φέρει καρπόν, συμβάλλεται δέ τοις φέ-
ρουσι προς τό πέττειν, οίον συμβαίνει περί τήν
συκήν και τον έρινεόν.
ίο Έστι δέ καί έπί τών φυτών τον αύτόν τρό-
πον τά μέν έκ σπέρματος γίγνεται τά δ' ώσπερ
αύτοματιζούσης τής φύσεως, γίγνεται γάρ ή
τής γής σηπομένης ή μορίων τινών έν τοις
φυτοϊς- ένια γάρ αύτά μέν ού συνίσταται καθ'
is αύτά χωρίς, έν έτέροις δ' έγγίγνεται δένδρεσιν
οίον ό ίξός.
Περί μέν ούν φυτών αύτά καθ' αύτά χωρίς
έπισκεπτέον.
Περί δέ τών άλλων ζφων τής γενέσεως λεκ-
20 τέον κατά τόν έπιβάλλοντα λόγον καθ' έκαστον
αύτών, άπό τών είρημένων συνείροντας.
339
De gen. anim. ed. Drossaart Lulofs 7 3 1 a l 4 - 3 4
25
Καί τά μέν μή προϊέμενα σπέρμα πολύν
χρόνον συμπεπλέχθαι πέφυκεν έως άν συστήση
τό κύημα, οιον τά συνδυαζόμενα τών έντόμων
τά δ' έως άν άποπέμψη τι τών έπεισάκτων αύτού
30 μορίων, ö συστήσει τό κύημα έν πλείονι χρόνψ,
οιον έπί τών έναίμων. Τά μέν γάρ ή μέρας τι
μόριον συνέχεται, ή δέ γονή έν ήμέραις συνί-
στησι πλείοσιν προέμενα δέ τό τοιούτον
άπολύεται. κα'ι άτεχνώς έοικε τά ζφα ώσπερ
35 φυτά είναι διηρημένα, οίον εϊ τις κάκεινα, οτε
σπέρμα έξενέγκειεν, διαλύσειε καί χωρίσειεν
εις τό ένυπάρχον θήλυ καί άρρεν.
Και ταύτα πάντα εύλόγως ή φύσις δημιουρ-
γεί. τής μέν γάρ τών φυτών ούσίας ούθέν έστιν
40 άλλο έργον ούδέ πράξις ούδεμία πλήν ή τοϋ
σπέρματος γένεσις, ώστ' έπεί τούτο διά τού
θήλεος γίγνεται κα'ι τού άρρενος συνδε-
δυασμένων, μίξασα ταύτα διέθηκε μετ' άλλή-
λων διό έν τοις φυτοϊς άχώριστον τό θήλυ καί
45 τό άρρεν, άλλά περί μέν τούτων έν έτέροις
έπέσκεπται, τού δέ ζφου ού μόνον τό γεννήσαι
έργον (τούτο μέν γάρ κοϊνον τών ζώντων πάν-
 Περί φυτών
των), άλλα καί γνώσεώς τίνος πάντα μετέχουσι,
τα μέν πλείονος τα δ' έλάττονος τά δέ πάμπαν
μικρός- αϊσθησιν γάρ έχουσιν, ή δ' αϊσθησις
γνώσις τις.
340
De gen. anim. ed. Drossaart Lulofs 783b8-26
Φαλακροϋνται δ' έπιδήλως οί άνθρωποι
μάλιστα των ζφων. εστί δέ τι καθόλου το
τοιούτον πάθος· καί γάρ των φυτών τά μέν
άείφυλλα τά δέ φυλλοβολεί, και τών όρνίθων
οίφωλεύοντεςάποβάλλουσι τα πτερά, τοιούτον
δέ τι πάθος καί ή φαλακρότης έστίν έπί τών
άνθρώπων όσοις συμβαίνει φαλακρούσθαι-
κατά μέρος μέν γάρ άπορρεί καί τά φύλλα τοις
φυτοίς πάσι και τά πτερά καί αί τρίχες τοις
έχουσιν, όταν δ' άθρόον γένηται τό πάθος
λαμβάνει τάς είρημένας έπωνυμίας- φαλακροϋ-
σθαι τε γάρ λέγεται καί φυλλορροειν (και
πτερορρυεϊν). αίτιον δέ τοΰ πάθους ένδεια
ύγρότητος θερμής, τοιούτον δέ μάλιστα τών
ύγρών τό λιπαρόν- διό καί τών φυτών τά
λιπαρά άείφυλλα μάλλον, άλλά περί μέν
τούτων έν άλλοις τό αίτιον λεκτέον καί γάρ
άλλα συναίτια τούτου τού πάθους αύτοις.
γίγνεται δέ τοις μέν φυτοις έν τφ χειμώνι τό
πάθος (αϋτη γάρ ή μεταβολή κυριωτέρα τής
ήλικίας) καί τοις φωλεύουσι δέ τών ζφων (καί
γάρ ταύτα ήττον τών άνθρώπων ύγρά και θερμά
τήν φύσιν έστίν)· οί δ' άνθρωποι ταις ήλικίαις
χειμώνα καί θέρος άγουσιν.
341
Alexander Aphr., In De Sensu p. 8 7 , 7 - 1 2 ed. Wendland
(CAG III, 1) (ad 442b23)
Περί χυμού, ö έστι γευστόν, είρήσθαί φησιν
ήμίν, τί ποτέ έστι και τίς ή γεΰσις αύτού, ö ήν
οίκείον τη προκειμένη πραγματείςι. τά γάρ
άλλα πάθη τών χυμών, τίνες τε αύτών διαφοραί
καί τίνες έκάστου χυμού οίκεΐαι καί προσεχείς
γενέσεις, οίκείά φησιν είναι τη Περί φυτών
20.21 καί πτερορρυεϊν (-ρροΐν Aid.) Gaza, Aid. : om. codd. =Γ
507
φυσιολογία, καί έστι Περί φυτών Θεοφράστω
πραγματεία γεγραμμένη· ' Αριστοτέλους γάρ
ού φέρεται.
5 342
Michael Ephes., In De longaevitaie p. 8 7 , 3 - 1 2 ed. Wendland
(CAG XXII, 1)
Ό μέν σκοπός τής περί μακροβιότητος καί
ίο βραχυβιότητος πραγματείας 'Αριστοτέλους
δήλος, ζητεί γάρ, πόθεν καί πώς τά μέν είσι
μακρόβια, τά δέ βραχύβια, μέμνηται δέ έν αύτφ
πρώτον ώς είρηκώς μέν περί ύπνου, έρών δέ
περί ύγείας καί νόσου καί περί νεότητος καί
is ζωής, ώς τελευταίων τούτων όντων τής φυσικής
ζητήσεως, καί πρώτον ζητεί έν τφ παρόντι
βιβλίψ, τί τό εϋφθαρτον τούτου γάρ γνωσθέν-
τος δήλον γενήσεται καί τό μή εϋφθαρτον. φ
έπεται τό τί τό μακρόβιον καί δια τί, και περί
20 τών μακροβιωτέρων κατά τε τά γένη καί τούς
τόπους· ειτα τά φυτά διά τί τών ζφων μακρο-
βιότερα, καί έν τοις φυτοίς άλλα άλλων, τό δ'
άκριβές, φησίν, έν τοις Περί φυτών έροϋμεν.
25 343
Michael Ephes. In De iuvent. et senect. p. 101,18-102,7 ed.
Wendland (CAG XXII, 1) (ad 468a20)
Πρώτον τήν άπό τής αίσθήσεως ένάργειαν
30 μαρτύρεται, ότι έν τφ μέσψ έστίν ή θρεπτική
ψυχή, καί οϋτως έπάγει τάς άπό τού λόγου
πίστεις, λέγει ούν ότι πολλά τών ζφων όρώμεν
άφαιρουμένων έκατέρων τών μορίων, τής τε
κεφαλής καί τού κάτω τής καρδίας (κάτωθεν
35 γάρ τής καρδίας ή δεκτική τής τροφής κοιλία
έστί), πολλά ούν τών ζφων όρώμεν ότι ζή,
μεθ' ούπερ άν ή τό μέσον, τουτέστι μετά τού
( λοιπού, έν φ έστιν ή καρδία ή τό άνάλογον τή
καρδίςτ ταύτην γάρ είπε μέσον, εί δή τά μέν
40 άλλα μόρια ού ζή, τό δέ έχον τό μέσον, ήτοι
τήν καρδίαν ή τό άνάλογον τή καρδίςι, ζή,
δηλονότι τό αίτιον τού ζήν, ήτοι τό θρεπτικόν,
έν τή καρδίςι ή τφ άναλόγψ τη καρδίςι έστί·
τά δέ έχοντα τό τοιούτον μόριον, ήγουν τό
45 θρεπτικόν, ένεργείςι μέν έχουσιν έν, δυνάμει
δέ πλείω. ώς γάρ τό έν τφ κάδδψ ϋδωρ
ένεργείςι μέν έστιν έν, δυνάμει δέ πλείω,
508
διαιρεθέν δέ γίνεται ένεργείςι πλείω, οϋτως και
τό έν τοις φυτοίς και τοις έντόμοις θρεπτικόν
έν μέν έστιν ένεργείςι, δυνάμει δέ πλείω·
διαιρεθέντα δέ και τό φυτόν και τό έντομον,
γίνεται τό θρεπτικόν ένεργείςι πολλά, και έστι
πρώτως ή θρεπτική ψυχή έν τη καρδίςι ή έν τφ
άναλόγφ, άπό δέ ταύτης ή τούτου διαδίδοται
καΐ είς τό λοιπόν σώμα, ώσπερ καί ή αϊσθησις
είς τα αισθητήρια, δι' ήν δέ, φησίν, αίτίαν τα
μέν των φυτών άποφυτευόμενα δύναται ζήν,
τινά δέ où δύναται ζήν (ού γαρ πάντα όσα άπο-
φυτεύεται δύναται ζήν), άλλος έστω λόγος· της
γαρ Περί φυτών πραγματείας ό λόγος.
344
Michael Ephes. In De respir. p. 149,4-12 ed. Wendland (CAG
XXII, 1) (ad 4 8 0 b l l )
Τής γάρ τροφής κρατουμένης μέν εικός
ύγείαν, άπέπτου δέ γενομένης τάς νόσους
γεννάσθαι. ταϋτα δέ καί τά τούτοις έξής, όντα
δέ περί φυτών καί χυλών, Αριστοτέλους μέν
ούχ εύρίσκομεν δια τό τάς συντάξεις άπολω-
λέναι, έκ δέ τών Θεοφράστου δει λαμβάνειν,
μέχρις αν εύρεθή τα ύπ' 'Αριστοτέλους
γραφέντα. τά μέν ούν Περί ζφων μορίων καί
πορείας, έτι τά Περί μνήμης καί άναμνήσεως,
Περί ζφων τε κινήσεως, καί Περί ζφων
γενέσεως, τά τε Περί μακροβιότητος καί βραχυ-
βιότητος, και σύν τούτοις τά Περί γήρως καί
νεότητος, οϋτως έμοι σεσαφήνισται κατά
δύναμιν.
345
Paradoxographi Graeci ed. Giannini: Antigonos
169 1. Περί δέ φυτών (seil, φησιν ó Καλλί-
μαχος) τής άκάνθης είδος Άριστοτέλην
φάσκειν περί τήν Έρύθειαν εύρίσκεσθαι
διαποίκιλον τήν χρόαν, έξ ού πλήκτρα
γίνεσθαι.
346
Etymolog. Magn. ed. Gaisford p. 180,49-57
Άχερωΐς: Ή λεύκη τό δένδρον παρά τόν
'Αχέροντα ποταμόν φασι γαρ τόν Ήρακλέα έπί
Περί φυτών - Φυσιογνωμονικόν
τόν Κέρβερον κατελθόντα, καί παρά τφ
Άχέροντι πεφυκός τό δένδρον έωρακότα,
ήσθήναι έπ' αύτφ, καί άνενεγκείν καί παρά τόν
'Αχέροντα άχερίδα καλεΐσθαι- ϊν' ή άχεροντίς-
5 καί κατά συγκοπήν και έκτασιν τού ο είς ω,
άχερωίς. 'Αριστοτέλης δέ τήν αϊγειρον λέγει,
ότι πάντα τά ύλήδη φυτά 'Αχερουσία λέγει.
347
10
Photios Lexicon ed. Naber p. 216,1—2
έσμα- 'Αριστοτέλης, όπερ Θεόφραστος
μίσχον έστι δέ ó αύχήν του καρπού τών
άκροδρύων.
15
348
Eustathios Comm. in II. ed. van der Valk, II. 13,289,
p. 4 7 2 , 8 - 1 3
20 Τό δέ « έν αύχένι πέσοι βέλος » καλώς μέν
πέφρασται καί αύτό, ούχ ήττον δέ καλόν καί τό
συνθέτως ειπείν «έμπέσοι αύχένι». σημείωσαι
δέ ότι αύχήν ού μόνον έπί ζφων λέγεται άλλα
και έπί καρπών, ώς δηλοΤ ó οϋτω γράψας - έσμα
25 φησίν 'Αριστοτέλης, Θεόφραστος δέ μίσχον,
έστι δέ ó αύχήν του καρπού τών άκροδρύων.
349
Harpokration, Lexicon ed. J. Bekker 7 1 , 8 - 1 0
30
έ μ β ε β λ η μ έ ν α άντί τοϋ έγκεκεντρισμένα
Δημοσθένης έν τφ πρός Νικόστρατον. καί
'Αριστοτέλης δ' έμβολάδας άπίους λέγει τάς
τοιαύτας.
35
109. Φυσιογνωμονικόν α'
Erhalten ist unter diesem Titel im Corpus Aristotelicum ein
Text mäßigen Umfangs, der wie längst gesehen, aus zwei ver-
40
schiedenen und von einander unabhängigen Traktaten zusam-
mengesetzt ist (805al—808bl0 und 8 0 8 b l l - 8 1 4 b 8 ) . Kaum zu
beantworten ist die Frage, ob und wie weit es sich da um zwei
verschiedene Exzerpte aus einer echten Untersuchung des
Aristoteles handelt. Eindeutig unaristotelische Elemente finden
sich in den Texten jedenfalls nicht. Einige Schwierigkeiten
45
bereitet die Tatsache, daß der Gegenstand als solcher nicht
völlig klar abzugrenzen ist. Unter dem gemeinsamen Gesichts-
punkt, daß zwischen dem seelischen, ethischen Habitus eines
 Φυσιογνωμονικόν
Menschen und seiner körperlichen Erscheinung ein Zusam-
menhang bestehen muß, kann gefragt werden 1. wie weit be-
stimmte seelische Zustände, vor allem starke Affekte körper-
lich durch Erröten, Erbleichen, Verzerren des Gesichts usw.
sichtbar werden, 2. wie weit die Ausformung des Gesichts
überhaupt auf bestimmte Charaktereigenschaften schließen läßt
(vgl. Cicero De fato 10 u.a.), 3. wie weit bei verschiedenen
Völkern körperliche Merkmale und Volkscharakter zusammen-
gehören.
Man wird nicht übersehen, wie wichtig diese Fragen auch für
Malerei und Plastik (vgl. Xen. Mem. 3,10 u.a.), für die Historio-
graphie und bsd. die Biographie gewesen sind.
Die drei als Fragmente aufgeführten Texte des Aristoteles selbst
sind die einzigen, die einen Begriff davon geben, was in dem
originalen Titel vorgekommen sein muß.
350
Aristoteles Analyt. priora ed. Ross et Minio-Paluello 70b7—38
Tò δέ φυσιογνωμονείν δυνατόν έστιν, εϊ τις
δίδωσιν άμα μεταβάλλειν τό σώμα καί τήν
ψυχήν όσα φυσικά έστι παθήματα- μαθών γαρ
ϊσως μουσικήν μεταβέβληκέ τι τήν ψυχήν, άλλ'
ού των φύσει ήμιν έστί τούτο τό πάθος, άλλ'
οίον όργα'ι και έπιθυμίαι των φύσει κινήσεων,
εϊ δή τοϋτό τε δοθείη καί ëv ένός σημείον είναι,
καί δυναίμεθα λαμβάνειν τό ϊδιον έκάστου
γένους πάθος καί σημείον, δυνησόμεθα φυσιο-
γνωμονείν. εϊ γάρ έστιν Ιδίςι τινί γένει ύπάρχον
άτόμω πάθος, οίον τοις λέουσιν άνδρεία,
άνάγκη και σημείον ειναί τι1 συμπάσχειν γάρ
άλλήλοις ύπόκειται. καί έστω τούτο τό μεγάλα
τά άκρωτήρια έχειν ö καί άλλοις ύπάρχειν
γένεσι μή δλοις ένδέχεται. τό γάρ σημείον
οϋτως ϊδιόν έστιν, ότι όλου γένους ϊδιόν έστι
[πάθος], και ού μόνου ϊδιον, ώσπερ είώθαμεν
λέγειν, ύπάρξει δή καί έν άλλφ γένει τοϋτο,
και έσται άνδρειος [ό] άνθρωπος καί άλλο τι
ζφον. έξει άρα τό σημείον έν γάρ ένός ή ν. εϊ
τοίνυν ταϋτ' έστί, καί δυνησόμεθα τοιαύτα
σημεία συλλέξαι έπί τούτων τών ζφων ä μόνον
ëv πάθος έχει τι ϊδιον, έκαστο ν δ' έχει σημείον,
έπείπερ ëv έχε ιν άνάγκη, δυνησόμεθα φυσιο-
γνωμονείν. ει δέ δύο εχει ϊδια όλον τό γένος,
οίον ó λέων άνδρειον και μεταδοτικόν, πώς
γνωσόμεθα πότερον ποτέρου σημείον τών Ιδίςι
34 πάθος secl. Ross 37 ó secl. Ross
509
άκολουθούντων σημείων; ή εί άλλφ τινί μή όλφ
άμφω, καί έν οίς μή δλοις έκάτερον, όταν τό
μέν έχη τό δέ μή; εί γάρ άνδρείος μέν έλευθέ-
ριος δέ μή, έχει δέ τών δύο τοδί, δήλον ότι
5 καί έπί του λέοντος τοϋτο σημείον της άν-
δρείας.
Έστι δή τό φυσιογνωμονείν έν τφ πρώτψ
σχήματι τό μέσον τφ μέν πρώτψ άκρψ άντι-
στρέφειν, τοϋ δέ τρίτου ύπερτείνειν καί μή
ίο άντιστρέφειν, οίον άνδρεία τό Α, τά άκρωτήρια
μεγάλα έφ' ού Β, τό δέ Γ λέων. φ δή τό Γ, τό Β
παντί, άλλά καί άλλοις, φ δε τό Β, τό Α παντϊ
καί ού πλείοσιν, άλλ' άντιστρέφει - εί δέ μή, ούκ
εσται ëv ένός σημείον.
15
351
Aristoteles, Hist. anim. ed. Louis 491b9-492b4
Τό δ' ύπό τό κρανίον όνομάζεται πρόσωπον
20
έπί μόνου τών άλλων ζφων άνθρώπου - ίχθύος
γάρ καί βοός ού λέγεται πρόσωπον προσώπου
δέ τό μέν ύπό τό βρέγμα μεταξύ τών όμμάτων
μέτωπον. τούτο δ' οίς μέν μέγα, βραδύτεροι,
οίς δέ μικρόν, εύκίνητοι· καί οίς μέν πλατύ, έκ-
25
στατικοί, οίς δέ περιφερές, θυμικοί, ύπό δέ
τφ μετώπω όφρύες διφυείς' ων αί μέν εύθειαι
μαλακού ήθους σημείον, αί δέ πρός τήν φίνα
τήν καμπυλότητ' έχουσαι στρυφνού, αί δέ
πρός τούς κροτάφους μωκοϋ και είρωνος, αί
30
δέ κατεσπασμέναι φθόνου, ύφ' αΐς όφθαλμοί.
ούτοι κατά φύσιν δύο - τούτων μέρη έκατέρου
βλέφαρον τό άνω και κάτω. τούτου τρίχες αί
έσχαται βλεφαρίδες, τό δ' έντός τοϋ όφθαλ-
μοϋ, τό μέν ύγρόν, φ βλέπει, κόρη, τό δέ περί
35
τοϋτο μέλαν, τό δ' έκτός τούτου λευκόν,
κοινόν δέ τής βλεφαρίδος μέρος τής άνω καί
κάτω κανθοί δύο, ó μέν πρός τη (bivi, ó δέ πρός
τοϊς κροτάφοις- οϊ άν μέν ώσι μακροί, κακοη-
θείας σημείον, άν δ' οίονε'ι κτένας κρεώδες
40
έχωσι τό πρός τφ μυκτήρι, πονηρίας, τά μέν
ούν άλλα γένη πάντα τών ζφων πλήν τών
24.25 εύήκοοι coni. Aubert. Wimmer, εύηθικά coni. Ditt-
meyer, sed cf. Plin. n.h. II. 114 2 8 - 3 0 al δέ -
- φθόνου in codd. leguntur post δέρματος 491b34. (= 508a
11) transp. Aid. 39 οίον oí κτένες codd. corr. Aubert,
Wimmer.
510 Φυσιογνωμονικόν
όστρακοδέρμων καί εϊ τι άλλο άτελές, έχει
όφθαλμούς· τα δε ζψοτόκα πάντα πλην άσπά-
λακος. τούτον δέ τρόπον μέν τιν' εχειν άν θείη
τις, άλως δ' ούκ έχειν· άλως μέν γάρ οϋθ' όρςί
οϋτ' εχει εις το φανερόν δήλους όφθαλμούς·
άφαιρεθέντος δέ τοϋ δέρματος έχει τήν τε χω-
ράν των όμμάτων καί των όφθαλμών τά μέλανα
κατά τόν τόπον καί τήν χώραν τήν φύσει τοις
όφθαλμοίς ύπάρχουσαν έν τφ έκτός. ώς έν τη
γενέσει πηρουμένων καί έπιφυομένου τοϋ
δέρματος, όφθαλμοϋ δέ τό μέν λευκόν ομοι-
ον ώς έπί τό πολύ πάσιν, τό δέ καλούμενον
μέλαν διαφέρει- τοις μέν γάρ έστι μέλαν, τοις
δέ σφόδρα γλαυκόν, τοις δέ χαροπόν, ένίοις δ'
αίγωπόν τούτο ήθους βέλτιστου σημειον καί
προς όξύτητα όψεως κράτιστον. μόνον δ' ή
μάλιστα των ζφων άνθρωπος πολύχρους τά
δμματά έστιν των δ' άλλων έν είδος· ϊπποι δέ
γίγνονται γλαυκοί ενιοι. των δ' όφθαλμών οί
μέν μεγάλοι, οί δέ μικροί, οί δέ μέσοι- οί μέσοι
βέλτιστοι, καί ή έκτός σφόδρα ή έντός ή
μέσως· τούτων οί έντός μάλιστα όξυωπέστατοι
έπί παντός ζφου, τό δέ μέσον ήθους βέλτιστου
σημειον. καί ή σκαρδαμυκτικοί ή άτενεις ή
μέσοι- βέλτιστου δ' ήθους οί μέσοι, έκείνων δ'
ó μέν άναιδής ó δ' άβέβαιος.
"Ετι δέ κεφαλής μόριον δι' ού άκούει, άπνουν,
τό ους- ('Αλκμαίων γάρ ούκ άληθή λέγει,
φάμενος άναπνεϊν τάς αίγας κατά τά ώτα) ώτός
δέ μέρος τό μέν άνώνυμον, τό δέ λοβός, όλον
δ' έκ χόνδρου κα'ι σαρκός σύγκειται, εϊσω δέ
τήν μέν φύσιν έχει οίον οί στρόμβοι. τό δ'
έσχατον όστοϋν όμοιον τφ ώτί, εις ö ώσπερ
άγγειον εσχατον άφικνειται ó ψόφος, τούτο δ'
εις μέν τόν έγκέφαλον ούκ έχει πόρον, εις δέ
τόν τοϋ στόματος ούρανόν καί έκ τοϋ έγκε-
φάλου φλέψ τείνει εις αύτό. περαίνουσι δέ καί οί
όφθαλμοί εις τόν έγκέφαλον, καί κείται έπ'ι
φλεβίου έκάτερος. άκίνητον δέ τό ους άνθρω-
πος έχει μόνος τών έχόντων τοϋτο τό μόριον.
τών γάρ έχόντων άκοήν τά μέν εχει ώτα, τά δ'
ούκ εχει, άλλα τόν πόρον φανερόν, οίον όσα
πτερωτά ή φολιδωτά, όσα δέ ζφοτοκεΐ έξω
φώκης τε καί δελφίνος και τών άλλων οσα οϋτω
κητώδη, πάντα εχει ώτα. (ζψοτοκεϊ γάρ καί τά
σελάχη) άλλά μόνον άνθρωπος ού κινεί, ή μέν
ούν φώκη πόρους έχει φανερούς ή άκούει- ó δέ
δελφίς άκούει μέν, ούκ έχει δ' ώτα. τά δ' άλλα
κινεί πάντα, κείται δέ τά ώτα έπί τής αύτής
περιφερείας τοις όφθαλμοις, καί ούχ ώσπερ
ένίοις τών τετραπόδων άνωθεν, ώτων δέ τά μέν
5 ψιλά. τά δέ δασέα, τά δέ μέσα· βέλτιστα δέ τά
μέσα πρός άκοήν, ήθος δ' ούδέν σημαίνει, καί
ή μεγάλα ή μικρά ή μέσα (και) ή έπανεστηκότα
σφόδρα ή ούδέν ή μέσον τά δέ μέσα βέλτιστου
ήθους σημειον. τά δέ μεγάλα καν έπανεστη-
ιο κότα μωρολογίας και άδολεσχίας. τό δέ μεταξύ
όφθαλμοϋ καί ώτός καί κορυφής καλείται
κρόταφος.
Aristoteles, De gen. anim. ed. Drossaart Lulofs 769b3—25
Ού φ<^διον δέ ούδέ τρόπον ένα τής αιτίας
άποδιδόντας τάς αιτίας είπείν περί πάντων
τοϋ τε γίγνεσθαι θήλυ καί άρρεν, και διά τί
20
τό μέν θήλυ τφ πατρί πολλάκις (ομοιον) τό
δ' άρρεν τη μητρί, καί πάλιν τής προς τούς
προγόνους όμοιότητος, έτι δέ διά τίν' αίτίαν
ότέ μέν άνθρωπος μέν τούτων δ' ούθεν'ι προσ-
όμοιος, ότέ δέ προϊόν οϋτω τέλος ούδέ άνθρω-
25
πος άλλά ζφόν τι μόνον φαίνεται τό γιγνόμενον,
ά δή καί λέγεται τέρατα.
Καί γάρ έχόμενον τών είρημένων έστίν ει-
πείν περί τών τοιούτων τάς αίτιας, τέλος γάρ
τών μέν κινήσεων λυομένων τής δ' ϋλης ού
30
κρατουμένης μένει τό καθόλου μάλιστα- τοϋτο
δ' έστι τό ζφον, τό δέ γιγνόμενον κριοϋ κεφα-
λήν φασιν ή βοός εχειν και έν τοις άλλοις
όμοίως έτέρου ζφου, μόσχον παιδός κεφαλήν
ή πρόβατον βοός. ταύτα δέ πάντα συμβαίνει
35
μέν διά τάς προειρημένας αίτιας, έστι δ' ούθέν
ών λέγουσιν άλλ' έοικότα μόνον, όπερ γίγνεται
καί μή πεπηρωμένων. διό πολλάκις οί σκώπτον-
τες είκάζουσι τών μή καλών ένίους τούς μέν
αίγί φυσώντι πϋρ τούς δ' οίΐ κυρίττοντι. φυσιο-
40
γνώμων δέ τις άνήγε πάσας εις δύο ζφων ή
τριών όψεις, και συνέπειθε πολλάκις λέγων, άτι
δ' έστίν άδύνατον γίγνεσθαι τέρας τοιούτον,
έτερον έν έτέρψ ζφον, δηλοϋσιν οί χρόνοι τής
45
7 κα'ι inser. Pk e Gaza, καί èn. A-W. 20 δμοιον Ξ. Gaza.
Bekker: om. codd. Γ
 Φυσιογνωμονικόν - 'Ιατρικά
κυήσεως πολύ διαφέροντες άνθρώπου καί προ-
βάτου καί κυνός καί βοός- άδύνατον δ' έκαστον
γενέσθαι μή κατά τους οικείους χρόνους.
110. Ι α τ ρ ι κ ά β'
Die Probleme dieses Titels liegen auf drei Ebenen. Erstens
haben wir in den Pragmatien mindestens drei Stellen, die den
Ιατρός vom φυσικός und φιλόσοφος ausdrücklich unter-
scheiden. Sie betonen sowohl, daß die vorliegende Unter-
suchung vom Standpunkt des φυσικός ausgeht wie auch, daß
zwischen den Problemen des Ιατρικός und denjenigen des
φυσικός eine enge Beziehung besteht: Parva nat. 4 3 6 a l 7 - b l ,
463a3—7,480b22—30. Die Frage ist, ob daraus gefolgert werden
darf, daß Aristoteles die Medizin (etwa wie die Astronomie)
grundsätzlich als eine Disziplin betrachtete, die er den Spezia-
listen überließ und für sich selber ausklammerte. Dann wäre
der vorliegende Titel nicht von ihm selbst. Man wird aber
schwerlich so weit gehen dürfen. Daß die Fundamentalfrage der
Medizin nach Gesundheit und Krankheit auch den φυσικός an-
gehe, sagen außer den genannten Stellen auch Parva nat.
464b32/33 und Part. anim. 6 5 3 a 8 - l l . Daß unser Titel medi-
zinische Dinge vom Standpunkt des φυσικός aus (also nicht
in der Absicht eine Therapie zu empfehlen, sondern einen Be-
fund zu erklären) behandelte, ist nicht ausgeschlossen. Man darf
auch beachten, daß es im Schriftenverzeichnis Theophrasts an
medizinischen Titeln im weiteren Sinne nicht fehlt: in der Liste
des Diog. Laert. 5, 4 2 - 5 0 sind es Nr. 34, 53, 54, 57, 60, 61, 63,
85, 86, 87.
Zweitens besitzen wir aus Hermippos den Bericht, daß Aristo-
teles selbst aus einer Ärztefamilie stammte und sein Vater
Arzt bei König Amyntas von Makedonien war (Diog. Laert. 5,
1, vgl. Hermippos Frg. 44 W.). da wir die Quelle des Hermip-
pos nicht kennen, kann dies schlimmstenfalls ebenso gut die
Erfindung eines Dialoges wie die Notiz eines Historikers sein.
Man wird gut daran tun, daraus keine Schlüsse für unsern Titel
zu ziehen.
Drittens schafft der Titel selber ein Problem. Frg. 354 zitiert
(doch wohl denselben Text) als 'Ιατρική συναγωγή und be-
hauptet, als Verfasser werde zwar Aristoteles angegeben, doch
sei der wirkliche Verfasser sein Schüler Menon, weshalb das
Werk zuweilen auch Μενώνεια betitelt werde. Frg. 353 kennt
nur diesen Titel, schreibt ihn aber unbedenklich Aristoteles
selber zu. In Frg. 355 haben wir eine hellenistische Bearbeitung
eines breit angelegten Textes, der über die Lehren von 21 älte-
ren Ärzten und φυσικοί (weitaus am ausführlichsten über
Piaton) berichtet und sich in V, 37; VI, 42; VII, 38 und 43;
VIII, 12 ausdrücklich auf Aristoteles beruft. Zweifellos ist es
eine Bearbeitung jener Μενώνεια. Die Frage ist, was der Name
besagt. Er stellt sich neben Εύδήμεια und Νικομάχεια (auch
Θεοδέκτεια), womit allerdings für uns nichts gewonnen ist.
Der Sinn dieser Nomenklaturen ist nach wie vor unbekannt. Wir
wissen ebenso wenig, was Eudemos mit der Εύδήμεια betitelten
Fassung der Ethik zu tun hat, wie, welches Verhältnis zwischen
dem uns sonst völlig unbekannten Menon und den Μενώνεια
511
besteht. Damit besitzen wir auch keine Handhabe, den Text
Aristoteles abzusprechen. Die Gründe Galens Frg. 354, dies zu
tun, kennen wir nicht, und selbst wenn wir sie kennten, wäre es
noch nicht ausgemacht, daß sie für uns verbindlich sind.
5 353
Plutarch. Quaest. conviv. ed. Hubert 8,9 (733 C)
Καί τον ήμέτερον ξένον Έφηβον Άθήνησιν
ϊσμεν έκβαλόντα μετά πολλού σπέρματος θηρί-
διον δασύ και πολλοίς ποσι ταχύ βαδίζον. τήν
δέ Τίμωνος έν Κιλικίςι τήθην 'Αριστοτέλης
ίστόρηκεν φωλεύειν τού έτους έκάστου δύο
μήνας, μηδενί πλήν μόνψ τφ άναπνείν ότι ζή
διάδηλον ούσαν. καί μήν εν γε τοις Μενωνείοις
σημεϊον ήπατικοϋ πάθους άναγέγραπται τό
τούς κατοικίδιους μϋς έπιμελώς παραφυλάτ-
τειν καί διώκειν ό νυν ούδαμοϋ γινόμενον
όράται. διό μή θαυμάζωμεν, άν γένηταί τι των
ού πρότερον όντων, (μηδ' εϊ τι των πρότερον
20 όντων) ϋστερον έκλέλοιμεν αιτία γάρ ή των
σωμάτων φύσις, άλλην άλλοτε λαμβάνουσα
κράσιν.
354
Galenus, In Hippocr. de nat. hom. comment, ed. J. Mewaldt,
25
G. Helmreich, J. Westenberger, = CMG V,9,1; I 25,26
Κακώς μέν ούν καί ó Καπίτων έτόλμησε
μεταγράψαι τήν παλαιάν φήσιν, οϋκουν ούδε
τούτο προσθείς, ώς ένεδέχετο τόν πρώτον βι-
30
βλιογράφον άμαρτειν άντ' άλλου γράψαντ' άλ-
λο1 κακώς δέ και των έξηγητών ένιοι κατεψεύ-
σαντο Ξενοφάνους, ώσπερ καί Σαβίνος, ώδί
πως γράψας αύτοίς όνόμασιν „οϋτε γάρ τό
πάμπαν άέρα λέγψ τον άνθρωπον, ώσπερ Άν-
35 αξιμένης, (οΰτε πύρ, ώς Ηράκλειτος), οϋτε
ϋδωρ, ώς Θαλής, οϋτε γήν, ώς έν τινι Ξενο-
φάνης." ούδαμόθι γάρ εύρίσκεται Ξενοφάνης
άποφηνάμενος οϋτως. άλλά καί ό Σαβίνος
αύτός εϋδηλός έστιν έκ τών αύτοϋ κατα-
40 ψευδόμενος, ούχ ύπ' άγνοιας έσφαλμένος-
ή πάντως άν όνομαστί προσέγραψε τό βιβλίον,
έν φ ταϋτα άπεφήνατο- νϋν δ' οϋτωε έγραψεν
,,οΰτε γήν, ώς εν τινι Ξενοφάνης." καί
Θεόφραστος δ' άν έν ταΐς τών φυσικών δοξών
45
19 add. Mez. 35 οΰτε . . . 'Ηράκλειτος add. Mewaldt
512
Έπιτομαίς τήν Ξενοφάνους δόξαν, εϊπερ οϋτως
ειχεν, έγεγράφει. καί σοι πάρεστιν, εΐ χαίροις
τή περί τούτων ίστορίςι, τάς τοϋ Θεοφράστου
βίβλους άναγνώναι, καθ' ας τήν έπιτομήν έποι-
ήσατο των φυσικών, ώσπερ γε πάλιν, εί τάς
τ ω ν παλαιών Ιατρών δόξας έθέλοις ίστορήσαι,
πάρεστί σοι τάς της 'Ιατρικής συναγωγής άνα-
γνώναι βίβλους έπιγεγραμμένας μεν 'Αρι-
στοτέλους, όμολογουμένας δέ ύπό Μένωνος,
0ς ήν μαθητής αύτοϋ, γεγράφθαι, διό και
Μενώνεια προσαγορεύουσιν ëvioi ταυτί τά
βιβλία, δήλον δέ ότι καί ό Μένων έκεινος,
άναζητήσας έπιμελώς τά διασψζόμενα κατ'
αύτόν ετι τ ώ ν παλαιών βιβλία, τάς δόξας αύτών
έκεϊθεν άνελέξατο - τ ώ ν δ' ήδη διεφθαρμένων
παντάπασιν ή σψζομένων μέν, ού θεωρηθέντων
δ' αύτφ τάς γνώμας ούκ ήδύνατο γράψαι. κατά
ταύτ' ούν τά βιβλία χολήν ξανθήν ή μέλαιναν ή
φλέγμα στοιχείον άνθρώπου φύσεως ούκ αν
εΰροις ούδ' ύφ' ένός είρημένον.
355
Anonymi Londinensis (Pap. Gr. Mus. Brit. C X X X V I I s. II.
p. Chr. n.) ex Aristotelis Iatricis Menoniis et aliis medicis eclogae
ed. Diels C A G Suppl. Aristot. III, 1, pag. I V 2 0 - X X I , 9
Περί τοϋ προκειμένου δει προλαβειν,
ώς κοινότερον τοις όνόμασι π(ροσ)χρώ-
μεθ(α) νόσους ή πάθη λέγοντες· τάς
γαρ τούτ(ων) διαφοράς γινώσκομ(έν) τ ε
καί ύπεμνήσαμ(εν) έν τοις προγεγραμμέ-
νοις· * στάσις δέ περι τοϋ έκκειμένου.
οί μ(έν) γ{άρ) είπον γί(νεσθαι) νόσους παρά [τα]
περισσώμα[τα] τά γινόμενα άπό τής τροφής,
οί δέ παρά τά στοιχεία, καί οί μ(έν) αρ-
χήν και ϋλην ύποθέμενοι τά περισσώ-
ματα τ(ών) νόσων λόγους πορίζουσι τοι-
ούτους. * Εύρ[υ]φών [γ(άρ)]τοι [ό Κνίδιος]
οϊεται τάς νόσους άπότελει(σθ]αι τρόπωι τοιού-
τωι ötqv ή κοιλίςι, φ(ησίν), τήν ληφθεΐσαν
τροφήν μή έκπέμπρ, άπογενναται
περισσώματα, ä δή άνενεχθέντ[α]
ώς τούς κ(ατά) τήν κεφαλήν τόπους
8 Ά ρ ι σ τ ο τ έ λ ε ι codd.: corr. Cobet 33 sqq. Lacunas partim
F. J. Kenyon, partim H. Diels explere conati sunt.
'Ιατρικά
άποτελεΐ τά[ς νόσ]ους· όταν μ(έν)τοι γε
λεπτή κα!καθαρ[ά] ύ(πάρχπ) ή κοιλία δ ε ό ν τ ω ς
γίνεται ή πέψις- [οτ]ςιν δέ μή ή τοιαύτη,
συ[μβα]ίνει τα προκείμενα γί(νεσθαι)'. *
Ήρόδικος
δέ ó Κν[ίδ]ι[ος] λ[έγ]ων περί τής τ(ών) νόσων
αί(τίας)
καί αύτός κατ[ά] μ(έν) [τι σ]υναγορεύει
τώι Εύρυφώντι, κ(ατά) δέ τι διαφέρει - καθ'
ö μ(έν) γ(άρ)
καί αύτός τά περισσώματα αϊτια λέγει
τής νόσου (είναι), συμφέρεται - καθ' ö δέ
φ(ησιν)
μή δια ( τ ό ) τήν κοιλίαν καθαράν είναι ή
λεπτ[ήν],
διαλλάσσει χρώμενος αί(τίςι) τοιαύτη·
όταν γ(άρ) άκεινη(τή)σαντες οί άνθρωποι
προσενέγκωνται τροφήν, συμβαίνει
ταύτην μή διοικεισθαι, άλ(λά) λιτήν και
άκατέργαστον παρακειμένην εις περισ-
σώματα άναλύεσθαι. * έγ μ(έν)τοι γε
τ ώ ν περισσωμάτ(ων) άποτελεισθαι δισ-
σάς ύγρότητας, μίαν μ(έν) όξειαν, τήν δέ
έτέραν πικράν, καί παρά τήν έκατέρας
έπικράτειαν διάφορα γ(ίνεσθαι) τά πάθη.
λέγει
δέ ώς π α ρ ( ά ) τήν τούτ(ων) έπίτασιν ή άνε-
σιν διάφορα άπογενν[ά]σθαι τά πάθη, οιόν
τι λέγω, έάν άνειμένη μάλλον ή [ή] όξεία
30 και μή άκρατος, άναλόγως δέ καί ή πι-
κρά μή άγαν ή πικρά, άλ(λά) έ λ α σ σ ( ό ν ) ω ς
έχη, ή έπιτεταμέναι ώσιν, διάφορα
γενήσ(εσ)θ(αι)
καί τά πάθη κατά τάς τ(ών) ύγροτήτ(ων)
κράσ(ε)ις.
και παρά τους τόπους δέ διάφορα
έσται τά πάθη· έάν μ(έν) λόγου εϊνεκα
έπί κεφαλήν οίσθη ή πικρά ύγρότης,
ταύτό γενήσεται πάθος, * έάν δέ
νϋν μ(έν) ή πικρά [ΐήςΐ εις τήν κεφαλ(ήν)
ένεχθή, νϋν δέ ή όξεία, γεν[ή]σεται
διαλλάσσοντα τά πάθη. * άλ(λά) γ(άρ) και
πάρ' αύ-
τούς [τούς] τόπους γενήσεται διαλλάσσοντα
τά πάθη, όταν διάφοροι ώσιν, έφ' οϋς ή έπι-
φορά - παρά γ(άρ) τ ό έπί κεφαλήν ή έπί ήπαρ
ή σπλήνα φέρεσθαι τάς ύγρότητας
 'Ιατρικά
διαφέροντα άποτελεσθήσεται τα πάθη.
καί έν τούτοις ή τοϋ Ήροδίκου δόξα.
'Ιπποκράτης δέ φ(ησιν) αί(τίας) (είναι) της
νόσου τάς
φύσας, καθώς διείληφεν περί αύτοϋ s μέν έπί τάδε, αύθις δέ έπ' άλλην.
'Αριστοτέλης. * ό γαρ Ιπποκράτης λέγει
τάς νόσους άποτελεΐσθαι κ(ατά) λ(όγον)
τοιούτον· ή παρά τό πλήθος των
προσφερομέν(ων) ή παρά τήν ποικιλίαν
ή παρά τό Ισχυρά καί δυσκατέργαστα (είναι) ίο
τά προσφερόμενα συμβαίνει περισ-
σώματα άπογεννάσθά[ι : και δ]ταν
μέν πλείονα ή τά [προσενεχθ]έντα,
κατακρατ[ο]υμέν[η ή ένεργο]ϋ[σ]α
τήν πέψιν θερμότης π(ρός) πολλών [ο]ντ(ων) ΐ5
προσαρμάτων ούκ ένεργεί τήν πέ[ψ]ιν·
άπ[ό] δέ τοϋ ταύτην παραποδίζεσθαι
πε[ρ]ισσώματα γί(νεται). όταν δέ ποικίλα
ή τά π(ροσ)ενεχθέντα, στασιάζει έν τήι
κοιλίςι πρός έαυτά, και κατά τόν στασιασ- 2ο
μόν μεταβολή είς περισσώματα. όταν
μέντοι γε έλάχιστα καί δυσκατέργαστα
ή, οϋτως παραποδισμός γί(νεται) τής
πέψεω(ς)
δια τήν δυσκατεργασίαν καί οϋτως 25
μεταβολή εις περισσώματα· έγ δέ τών
περισσωμάτ(ων) άναφέρονται φϋσαι- αϊ δέ
άν[ε]νεχθε!σαι έπιφέρουσι τάς νόσους.
[ταϋτα δέ έφησεν άνήρ]
κει[ν]ηθε!ς δόγματι τοιούτψ- τό γ(άρ) 3ο
πνεϋμ(α)
άναγκαιότατον καί κυριώτατον άπο-
λείπει τ(ών) έν ήμιν, έπειδή γε παρά τήν τού-
του εΰροιαν ύγίεια γί(νεται), παρά δέ τήν
δύσροιαν 35
νόσοι, δίκην τε έπέχειν ήμάς φυτών
ώς γαρ έκεΐνα π(ροσ)ερρίζωται τη ι γή ι, οϋτως
κ[αι αύ]το! π(ροσ)ερριζώμεθα πρό τόν άέρα
κατα τε τάς φίνας και κατά τά όλα σώματα,
έοικέναι μέν γε φυτοις έκείνοις, (οι) 4ο
στρατιώται
καλούνται, ώσπερ γάρ έκεινοι προσερρι-
ζωμένοι τώι ύγρώι μεταφέρονται
45
VI, 8 έλάχιστα] πάχιστα dubitanter coni. Diels coll. V, 41
( = 5 1 1 a 10); sed cf. VI, 36 (= 5 l i b 15).
513
νϋν μ(έν) έπΐ τούτο τό ύγρόν, νϋν δέ έπί τού-
το, οϋτφς καί αύτοί οίονεί φυτά όντες
προσερριζώμεθα π(ρός) τόν άέρα και έν
κεινήσει έσμ(έν) μεταχωροϋντες νϋν
εί δέ ταύτα, φανερόν ώς κυριώτατον (έστιν)
τό πνεύμα, τούτ(ων) έκκειμέν(ων), όταν
γέν(ηται)
περισσώμα(τα), άπό τούτων γί(νονται)
φϋσαι, αΐ δή [άναθυμ(ιαθεϊσαι)]
τάς νόσους άποτελούσι - παρά τε τήν
διαφοράν τ(ών) [φ]υσών άποτελοϋνται αϊ
νόσοι
[öälj. έάν μ(έν) γάρ πολλαΐ ώσι, νοσάζουσιν,
έάν δέ έλάχισται, πάλι νόσους έπιφέ-
ρουσι- παρά τε τήν μεταβολήν τών φυσώ(ν)
γίνονται αί νόσοι- διχώς δέ μεταβάλ-
λουσιν ή έπί τό ύπέρμετρον θερμόν
ή έπί τό ύπ[έ]ρμετρον ψυχρόν. καί όποίως αν
γ[έ]νηται ή μεταβολή, νόσους άπο-
τελεΐ. [καί ώ]ς μ(έν) ó 'Αριστοτέλης οϊεται
περί Ίπ[ποκράτο]υς, ταϋτα. * * ώς δέ
αύτός Ιπποκράτης λέγει, γί(νεσθαι) τάς νόσους
[π(αρά) τάς διαφοράς τ(ών) έν τη συστά]σει
φύσεων
άνθ[ρωπ- λέ-]
γει δι[ ]
ή ύπ[ ]
χολής καί φλέγμα[τος ]
ταϋτα έπί δή γινομένοις [ ]
και [όύνΐ ούσ'Γσυν[ίστ]ασθ[αι ] τοϋ
παρόντος φλέγματος [ ]ων
ε[Ι]ναι έν ήμϊν κ(ατά) φύσιν τό αίμα
[ ]
τών [1α]τρών παρά φύσιν τε τήν είς
[ ]
ότι αύται [μ(έν)] έν [ήμ]ιν γί(νονται) αί νόσοι
[διά της]
φλεγμασίας. τάδε γ(άρ) έκτος [ ]
πόνων ύπερμέτρ[ων], κ(ατα)ψύξεως, [θερ-
μότητος.]
παρά τε τήν τής χολής καί τοϋ φ[λέγματος]
κατάψυξιν ή 0ερμ[ό]τη[τ]α π[ερ]ιγί(νεσθαι)
[τάς νό-]
σους. * * άλ(λά) γ(άρ) έτι φ(ησίν) Ιππο-
κράτης [γί(νεσθαι) τάς]
514 'Ιατρικά
νόσους ή άπό τοΰ πνεύματος ή [άπό τ(ών) διαι-]
τημάτ(ων), και τούτ[ων τήν] ύποτύ[πωσιν
δοκεΐ ο(ϋτως)]
έκτίθεσθαι - όταν μ(έν) γ(άρ), φ(ησίν), ύπό
[της] αύ-
της νόσου πολλοί άλίσκωνται [άμα, τάς]
αίτιας άναθέσθαι [δει] τώι άέρι- παρά [γ(άρ)]
τοϋτ[ο]ν γί(νεται) ή αύτή νόσος. * * οταν
[μ(έν)τοι π]ολ-
λά είδη και ποικίλα γί(νηται) νόσων, [αϊ(τια),
φ(ησίν), λεκ-]
τέον τα διαιτήματα, ούχ ύγιώ[ς ποι-]
ούμενος τήν έπιχείρησιν. έν[ίοτε γ(άρ)]
τό αύτό αί(τιον) πολλών και ποικίλ[ων]
νοσημάτ(ων) γίνεται - κ(ατα)σκευαστικόν
[Υ(άρ)-]
τρι πλήθος καί πυρετού κα'ι πλευ[ρίτι-]
δος καί έπιληφίας (έστίν), 0π[ε]ρ κ(ατά)
σύσ[τασιν]
των σωμάτων άναδεχομέν(ων) τ[ίκτει]
και τάς νόσους, ού γαρ δή πάντ(ων)
[σωμάτ(ων)],
έπε! ëv (έστιν) αί(τιον), ήδη μία καί νόσο (ς)
φέρ[εται],
άλλ', [ώ]σπερ εϊπομεν, πολλά καί ποικίλ[α
εϊδη].
καί [τά]μπαλιν (έστιν) οτε ύπό διαφερό[ν-
τ(ων) αΙ(τίων])
ταύτά γί(νεται) πάθη. καί γ(άρ) δια πλήθος ή
[κοιλία]
φει, έτ[ι] καί δια δριμύτητα, ε'ι χ[ολ]ή
[π(αρα)ρρεΐ].
έξ ών φανερόν, ώς φεύδε[ται πε]ρ'ι [τούτ(ων)
άνήρ],
ώς προϊόντος έπιδείξομ(εν) τού λό(γου). * *
[έκεινο]
μέντοι γε φητέον, διότ[ι άλ]λως [Άριστο-]
τέλης περί του Ιπποκράτους λέγε[ι καί]
άλλως αύτός φ(ησιν) γί(νεσθαι) τάς
[νό]σο[υς. * * οίς έπό-]
μένος ó (Ά)βυδηνός 'Αλκαμέν[ης]
λέγει γί(νεσθαι) τάς νόσους, ώς φ(ησιν)
' π[ερί]
αύτοϋ 'Αριστοτέλης, διά τά π[ερισσώ-]
ματα τά άπό τής τρο[φή]ς [κατασκευα-]
ζόμενα- αϊ(τια) γ(άρ) ταύτα τ(ών) νό[σων
(είναι), κ(ατά)]
τούτο μ(έν)τοι γε διάφορος φαί[νεται π-]
ρός τόν Εύρυφώντα, καθ' όσον κ[ατά τι]
μεν [τ]ήν κεφαλήν ειπεν έπι[κου-]
ρικήν γί(νεσθαι) τ(ών) περιττωμάτ(ων)·
s ά[πλώς]
δέ ó 'Αλκαμένης εΙπεν 'ανατρ[έχοντα]
-
[μ]εν ώς τήν κεφαλήν τά περισ[σώμα-]
τα γί(νεται) έπιχορηγούμενα πρός τή[ς κε-]
φαλής καί έπιπεμπόμενα τώι 0λψ
ίο σώματι τάς νόσους έμποιεϊ.* * ó δέ
Μεταποντίνος Τιμόθεος, καθώς
φησιν περί αύτού ó αύτός φιλόσοφος,
λέγει άποτελεϊσθαι τάς νόσους τρό-
πωι τούτωι- όταν μ(έν) γάρ ή κεφαλή υγιής
is ή καί [[καθ]αρα1 καθαρά, κα'ι ή τροφή άπ'
αύ-
τής προστίθεται τώι όλωι σώματι [και ο]
υγιαίνει τό ζώιον * όταν δέ μή ύγιής
ή, νόσους έπιφέρει τώι τάς διεξόδους
2ο άποφράσσεσθαι- 'όταν γάρ, φ(ησίν), αύται
άποφρα-
[γ]ώσιν, άνατρέχον τό περίσσωμα
ώς τούς κ(ατά) τήν κεφαλήν τόπους
τ[έω]ς τώι μή έχειν διέξοδον έν-
25 μένει, έ[ν]μεϊναν δέ μεταβάλλει
είς άλμυρόν καί δριμύ ύγρόν, καί είτα
πλείόνα [έν]μεϊναν χρόνον καί £>ήξιν
έργασάμενον φέρεται είς ότιούν μέρος
κ[α1] παρά [τάς το]ύτου διαφοράς διαφόρους
30 [τάς] νόσους έπιφέρει. * (έστι) δ' δτε,
φ(ησίν), καί
[άθρό]ως οίσθέν έπ'ι τήν τραχειαν
άρτηρίαν - λάρυγξ δέ αύτη - πνιγμούς
[έπ]ιφ[έρει] καί συντόμους έξαγωγάς
35 [ ]νην.' * νοσεϊν δέ φ(ησιν) τήν κεφα-
λήν [ή] δι' ύπερβολή(ν) κ(ατα)ψύξεως ή δι'
ύπερ-
β[ολ]ήν θερμότητος ή διά πληγήν. * *
Ά[.]ας δ[έ] ί[δίω]ς οϊεται γί(νεσθαι) τάς νόσους
4ο διά τάς τοΰ ένκεφάλου καθάρσ(ε)ις.
[καθαίρεσ]θαι δέ τόν έγκέφαλον διά
μυ[κτή]ρων, ώτων, όφθαλμών,
σ[τ]όματος, κ(ατά) [τ]ε τάς διαφοράς [το[ύ
π]λήθους] τ(ών) κα-
45 θά[ρσ]εων ύγίειαν γί(νεσθαι) ή νόσον. όταν
μ(έν) γ(άρ)
κ(ατ') έλάχιστρν γένηται ή κάθαρσις,
 Ιατρικά 515

ύ[γι]αίνει το ζώιον, * όταν δέ ύπερ- θερμότητος καί ύ[γρότητος τ(ών) σωμάτων)]

[κό]ρως, νοσεί, λέγει δέ δια ταύτας συνίστανται νόσοι, [διατεθρύληται. * *]
τ[ά]ς καθάρσεις γί(νεσθαι) πέντε κα[τ]άρ- ó δέ ΑΙγύπτιος Νινύ[ας Ιδίως λέγει τά μ(έν)]
ρους συνγενικά γί(νεσθαι) πάθη, [τά δέ άλλότρια
desunt duo fere versus *]
[...] ιτιωι μη [ ] καί τά μ(έν) συνγενικά [έμφυτα τοις σώ-
[κ(ατά)ρ]ρους. * * [ ] μασιν]
[Ήρ]ακλεόδω[ρος [ ] είναι. * ύπό δέ άλ(λης) αί[(τίας) συνίστασθαι]
[. .]ενομεν [ ] τάς νόσους τρόπωι τ[οιούτωι* όταν γάρ]
[τ]ήν αύτ[ήν ] ίο ή τροφή ληφθείσα μή [άναδοθή τφ σώματι,]
[.] δύο εΙπον[ ] άλλ' ένμείνη, [ή θερμ[ότης ή έν]] ήμίν
[.. ·]ςπαρα[ ] [ούσα περισσώματα]
[. .]εν όταν [ ] έξ αύτής άπογεννάι [ ]
[τ]ό σώμα ύγ[ιαίνει (?) ] desunt versus fere sex et viginti
τως νόσοι [ ] i5 ( ]ινος
ται τα σώμα[τα ] [ ] νόσους
ρα[.]προσενεχ[θέντα (?) ] [ ] μ(έν) είναι
πλ[ή]θη, άλ(λά) [α!σ]περ [ ] [ ] επι[.]ν
και τάς νόσ[ους δυσ-] [ ] μιον
κρ[ό]τως έχ[ ] 20 [ ] αμα
μετρίαν νόσο[ν ] [ ] ενον
και κατάψυξιν [ ] [ ] απαρα
'Πρόδικος δέ [ό Σηλυμβριανός οϊεται] [ ] μή διά
τάς νόσους [γί(νεσθαι) άπό της διαίτης· ταύ-] [ ] άληδόν
την δέ (είναι) κατ[ά φύσιν, όταν πόνοι 25 [ ] μένος
προσώσιν] [ ]
καί άλγη δ' όσα [δει, και οΰτως πέψιν μέν] [ δύνα]μιν
£ΧΠ ή τροφή, έπί[δοσιν δέ άεΐ λαμβάνη] [ ]ε
τα σώματα άν[αδιδομ(έν)ης της τροφής [ ]ις>ν
κατά] 30 [ ]σκευ-
φύσιν. οϊεται γ[(άρ)] τή[ν μ(έν) ύγίειαν [ ]αμεν δέ
γί(νεσθαι) κατά] [ ] ψυχ[- ·]
φύσιν έχόν[τ(ων)] τ(ών) σω[μάτ(ων) περί τήν desunt versus circa sex
δίαιταν, τήν δέ] [ ]v καί [ύγίε]ιαν
νόσον π[α]ρά φύσι[ν έχόντ(ων) αύτ(ών). τοις 35 [ ά]λμυράν δέ
μ(έν)τοι] [ ]εμενος[..]
παρά φύσ[ι]ν διατεθεΐ[σιν πονείν π(ροσ)τάσ- [ ] * καί [ . . . . ]
σει] [ ]φις
ή Ιατρική παραγομέ[νη καί ο(ϋτως) είς το [ τού]ς νεφρούς
κατά] 40 [ ] τήν θερμ(ήν)
φύσιν άγει ταύτα, ώ[ς αύτός φ(ησιν). * [ ]ιφν μέγα
λέγουσιν] [ ] ή δέ πυρρά
δέ τόν άνδρα τήν ία[τρικήν έντεχνον] [ ] και πρασο-
άγωγήν είς τό κ(ατά) φύσιν [καλέσαι. * και [ειδής ]ατος τό αίμα
ταύτα μ(έν)] 45 [ ]αίτατον
οϋτως, [έ]κεΐνο δέ 0τ[ι άπ' έναντί(ων) τής [ ]μα τς>[ ]ον ή δέ μέλαι-
τε] [να . . ,]ντ(ων) [ ]μέν(ων) ύποστάσε-
516 'Ιατρικά

[ων . . . . ] αίμα [ ] τόπον έχει παρά τάς [[πολλ]άς] (και) άκαιρους τής
[ ]ε[.. ,]ς * * Ίππ[ων δ]έ ό Κρ[ο]τω- τροφής δόσεις.
νιάτης οϊεται έν ήμίν οίκείαν (είναι) ύγρότη- νοσοπ(οι)ε!ν δέ ταϋτα και παρά τό πλή-
τα, κα|θ' ή]ν και αίσθανόμεθα καί [υγιαι- θος καί παρά τόν τόπον και είδος· με-
[νο(μεν)1 ήι ζ)ώμ(εν)· όταν μ(εν) ούν οίκείως 5 ταβάλλειν δε οϊεται καί δι' ύπερβολήν
έχη πάντ(ων)· καί γ(άρ) θερμότητος κ[αί ψύξ]εως
[ή] τοιαύτη ύγρότης, ύγιαίνει το ζώιον, ή τοιούτ(ων) παραπλ[η]σίων- καί περί μ(έν)
όταν δέ άναξηρανθρ, άναισθητεί τε τούτου φαίνεται παρα[πλη]σίως τοις
τό ζώιον καί άποθνήσκει. δια δή toût[ç>] πρ[ότερον αίτιολογ]ών. * περιττό-
οί γ[έροντ]ες ξηροί καί άναίσθητοι, ότι 10 [[το]]τερος δέ α[ύ]τ(ων) φαίνετ[αι] κ(ατά)
χωρίς ύγρότητος· άναλόγως δή τα πέλ- τούτο -
ματα αναίσθητα, ότι άμοιρα ύγρότητος. λέγει γ(άρ) τηκομένης τής χολής καϊ
καί ταϋτα μέν άχρι τούτου φ(ησίν). * έν τοϋ φλέγματος καί ύγροτέρων γι(νομένων)
άλλωι άποτελεϊσθαι Ιχώρας καί ίδρωτας·
15 σηπομένων δέ αύτ(ών) και παχυνομέν(ων)
δε βυβλίψ αύτός άνήρ λέγει τήν κα- έπιφέρειν ήχον, μύξας, λήμας- άνα-
τωνομασ[μένη]ν ύ[γρότητα] μεταβάλ- ξηράνσει δε [σ]τερεών άποτελεσθ(έντων)
λειν δι' ύ[περβο]λήν θερμότητος καϊ π[ιμελήν καί σάρκας γί(νεσθαι)] έξ αύτ(ών)
δΓ ύπερβολήν ψυχρότητος καί ο(ϋτως) λέγει [ κ]αι αίμα
νόσους
' •• 20 π[ ] λεγόμενα
έπιφέρειν. * μεταβάλλ[ειν δέ] φ(ησιν) αύτήν χολήν [ ] φλέγματφς [έπι]μειχθ(έντος)
ή έπί τ[ό] πλεϊον υγρό ν ή έπΐ τό ξηρό- τώι αϊ[μα]τι [.. .]μα [ . . . τ]ό [φ]λέγμα
τερον ή έπί τό παχυμερέστερον [ ]νθέντ9ς [δέ] αυτού λευκόν
ή έπί τό λεπτομερέστερον ή είς [έτ]ερα. [και [φλέγμα γί(νεται)], μελανθέντρς δέ καί μετα-
τφ [αί(τιον)] οϋτως νοσολ(ογεϊ),] 25 β[ληθέντος] μέλαινα χολή. καί ή μέν
τάς δέ νόσους τάς γινομένας τού Κώιου δόξα τοιαύτη[[ι]]. * * Φασίλας
ούχ ύπ[α]γορεύει. * * Θρασύμαχ[ο]ς δέ ó Τενέδιος λέγει συνίστασθαι
δέ ó Σαρδιανός αΐ(τίαν) άπολεί(πει) τ(ών) τάς νόσους ή παρά τήν άποφοράν
νόσων των έν ήμιν ύγροτήτ(ων) καί προστι-
τό αίμα* κ(ατά) δέ τή[ν τούτου] μετα[βολή]ν 3ο θεμέν(ων) άνοικείοις τόποις ή άπό τ(ών)
άποτελεϊσθαι τάς [νόσους. [με]ταβάλλειν δέ άποχωρ(ημάτων) αύτ(ών)· είναι γ(άρ)
ή δι' ύπερβολήν φ(ησιν) έν ήμϊν
καταψύ[ξ]εως ή δ[ι' ύπερβολ]ήν θερμότη- κατά φύσιν ύγρότητ[α]ς καϊ τάς μ(έν)
τος. * τήν δέ μεταβολήν τού αίματος [τάς] ύγρότητας ού κατονομάζει
γι(νεσθαι) 35 τ [ ]
ή είς φλέγμα ή χολήν ή [σε]σηπός. * καί ο [ ]
τό μέν αίμα άπ[λοϋν, τήν] δέ χολή (ν) καί α!μα[ ]
τό φλέγμα καί τό σε[σ]ηπός ποικίλα κατά τά [ ]
όντα ποικίλας καί διαφόρους έπιφέρειν άποχω[ρημα ]
νόσους. * * πάντα [δέ όμοίω]ς φ(ησίν) Δέξι- 4ο τόπ [ ]
ππος [ό Κώιος], (0ς) οϊεται συν[ίστασθαι] τάς η [ ]
νόσους ται ή δτα[ν ]
άπό τ(ών) της τροφής [περ]ιττωμάτ(ων), άπασαι. * [ ]
τοϋτ' (έστιν) άπό τε χολής και φλέγματος φησϊ συν[ίστασθαι τάς νόσους έκ τού]
[δυ(νάμεων] γι(νομένων) περ[ί] μέρος 45 φλέγμα[τ]ο[ς ]
[καί] περί όλον], λαμβάνει [ ]
κεινουμέν(ων) τούτ(ων) μή έξέαυτ(ών), άλλά έξ έαυτ(ών)· εί δέ έπί [ ]

αϋτη γαρ έπιμείνα[σα ][ται δια-
[τι]θεισώ(ν) [το 0]λον [σ]ώμα]
[θαισαπ] λέγει ηγετοι [.. τ]όποις [....]
προειρημένα μή καθ' [έα]υτά, μετά δέ
και της τοϋ σώματος δ[ια]θέσεως· ώσ[.]ε
φαν γ(άρ) έχηι ύπφ νόσο[υ τό] ζώιον
ηελ[... ,]ν
εύκρότως μ(έν) γ(άρ) αύτοϋ [δια]κειμένου
ύγίεια γί(νεται), δυσκρότως δ[έ ν]όσος.
ΑΙγίμιος δε ό Ήλειος οϊε[ται] γί[νεσθαι] τάς ίο
νόσους
ή δια πλήθος των περισσω[μά]τ(ων) ή δια
τρ[ο]φ(ήν).
γινόμενον δέ τό πλήθο[ς..] ϊκαίΐ νοσο-
π[ο]ιε"ιν is
[μ]ή άπαξ, άλ(λά) και πλεονά[κι]ς. * συνί-
στασθ(αι)
[δ]έ φ(ησιν) τό πλήθος τ(ών) περισσω-
μάτ(ων) τρόπωι
το]ιούτωι· * σύντηξις γίνεται άπό των σω-
μάτ(ων), ήτις άποκρίνεται τή μ(έν) κατά τό
λόγ[ψ]
θεωρητόν, τήι δέ κα'ι κατά τό αίσθητόν, -
διά [δ]έ κοιλίας, οΰρων, μυ[κτήρων,]
[σ]τόματος - , τ(ών) άλλων άποκρίσεων
γ[ι(νομένων)]
κατά λόγον. εί μή γ(άρ) αύ σύντηξις έγί[νετο]
άπό τ(ών) σωμάτ(ων), είς άπειρον αν μετ'
[όλίγον]
ηΰξετο τα ήμέτερα σώματα- * καί δ[εόν·]
τως· προσθέσεως γ(άρ) γινομέν[ης],
μηκέτι δέ άποφοράς, εΰλογον ή[ν] αΰ[ξη]-
σι[ν]
γί(νεσθαι) έπΐ πλείον. * έπ(ε)ί δέ où μόνον
πρόσθε[σ]ις
γί(νεται) τοις σώμασιν, άλ(λά) πρός λόγον
τής π(ροσ)θέ-
σεως καί άποφορά δια τ(ών) κατωνομασ-
μέν(ων) άποκρίσεων, ταύτη έπ' έλάχιστον
ή αΰξ(ησ)ις τ(ών) σωμάτ(ων). * * φησιν δέ
τρέ[φ]εσθ(αι)
τα σώματα ύπό τής νεαρός καί άπέ-
πτου τροφής, γενηθείσης δέ τής [πέ-]
ψεως καί άναδόσεως κενούσθ[αι τα]
άγγεία καί τάς διεξόδους. * * τό δ[έ]
πλήθος συνίστασθαι είσφερομέ[νης]
έτέρας τροφής, πριν τήν πρώτ[ην]
'Ιατρικά 517
πέψεως τυχείν. * * όταν γ(άρ) πρό[τερ]ο[ν]
[• · · τ]ήν ΤΡ[°Φ]ήΥ ]
[ ]
[καί όσοι μέν ούν τάς νόσους γί(νεσθαι] λέ-
5 γουσ]ιν
[δια τό] πλήθος, [μάλιστα] άπό τ(ών)
[περισσω]μάτ[(ων)] αΐτιολογοΰντες,
[σχεδόν] εϊρηνται. * * ΐδωμεν δέ καί
τ[ούς άπό των περισσω]μάτ(ων) και
δια[κρίσεων αίτιολογ]οϋντας τάς
νόσ[ους κα]ι τους άπό τής τ(ών) στοιχείων
συσ[τάσε]ως οίομένους συνεστ(άν)αι τά
ήμέ[τερ]α σώματα, κα'ι πρώτον άπό
Πλά[των]ος. çùtoQ Υ(άρ) φησιν τά ήμέ-
τερα [σώματα συνίστασθαι έκ των]
τεσσά[ρω]ν στοιχείων, ότι και τά έν [κό]σ-
μωι γί(νεται) [άνά λό(γον)]. διαφέρειν δέ
ταύτα-
σύνφθ[αρσιν, μ]Ιξιν, διάκρασιν. * και σύν-
2ο φθαρσι[ν μ(έν)] καί σύνχυσιν, όταν σώματα
διά έαυ[τών άλω]ν ή[κ]οντα μίαν ύπεράν[ω]
άποτελέση ποιότητα, ώς έπΐ τής τετρα-
φαρμάκου. * μίξις δέ (έστιν), ¡όταν] όταν σώ-
ματά τινα έαυτοΐς κ(ατά) παράθεσιν παρα-
25 κέ(ηται)
και μή δι' έαυτών ήκη, ώς σωρός πυροϋ,
κριθής. * δ[ιάκρ]ασις δέ (έστιν), όταν σώματά
τινα έπΐ [έν σ]υνελθόντα άλλήλοις
παρακ[έη]ται, ώς έπΐ τοϋ οίνομέλιτος
3ο βλέπομ[εν. άπό] τ9ΐγ(άρ)[τοι] τής τούτ(ων)
διαφοράς
φησιν ó Πλάτων τά ήμέτερα σώματα
έκ τ(ών) τεσσάρων στοιχείων συνεστάναι
κατά σύν[φθαρσι]ν. ταύτη δέ μή φαίνεσθ(αι)
35 [καθ' έ(ν)]
έν ήμιν πϋ[ρ ή] ή άέρα ή γήν ή ύγρόν τώι
κατά σύνφθαρσιν αύτών τά ζώι[α] [άπο-]
[τελεϊσθαι] \ΙΙΙΙΙΙΙΙΙΙΙΙ\ * * άλλά γάρ λέγει
άνήρ καί
4ο τινα τ(ών) έν ήμϊν μερ(ών) διαφόρου τε-
[τ]ευ[χ]έν[αι κ]ράσεως έκ τ(ών) στοιχείων,
ού γ(άρ) ώσαύ[τ]ως κέκραται κεφαλή
ή χείρ, άλλα [άλ]λως μ(έν) κεφαλή, άλλως
δέ θώρα[ξ, έ]πε! κοινώς έκαστον τ(ών)
45 ήμετέρων [σωμά]των διαφόρου κράσεω(ς)
τετύχηκε[ν, [όθεν] καί αύτά διάφορα έαυ-
τ(ών)]. * έτι γε μήν φ(ησιν) ώς ó μυελό(ς)
518 'Ιατρικά

συνέστηκεν [έ]κ των τεσσάρων στοι- πάρθαι δ' έν τήι σαρκί καί ύγροτ[έραν τι]νά
χ ε ί ω ν καί κύρ[ιος] ευθύς (έστι) τ(ών) èv θερμότητα πεποιημένην. * τ[ό ύγρό]ν
ήμϊν δέ έν ταΐς ύπερβαλλούσαις έν[καύσεσι]
άπάντ(ων), χρώμενος πιθανότητι λόγων τη[ι]κόμε[ν]ον ψύχειν [τήν θερμασίαν, έν]
τοιαύτη- άνήφθαι γ(άρ) έκ τοΰ μυελού ταϊς δέ ύπερβ[αλ]λούσαις ψύξ[εσιν έν]αν-
τήν ψυχήν τήν τό όλον σώμα διοικ(οΰσαν) τιούσθαι και [θερμ]όν παρέχ[εσθαι] τό
evanidi versus tres σώμα. * τάς [δέ] πλείστας [σάρκα]ς (είναι)
κυριώτ[ατ- περί τα άψυχ[ότ]ερα τ(ών) ό σ τ ώ ν [περί]
καί μην τ[ μηρού[ς]
καί [ γάρ καί κνήμ[ας] καί γλουτού[ς πο]λλάς
ύστ[ σάρκας ύπάρ[χει]ν, έπειδήπ[ερ αύτ(ών)] τά
και άνι[ όστέα άψυχ[ότ]ερά (έστιν), * * περ[1 δέ τήν]
χοις [.]να[ κεφα-
και άμα [ λήν όλί[γ]ας, * περί [δέ] γ[λώσσαν] nçi(eI)Tai
ό[.]ν τοις [ αύτής
[ ]το[ όστέα τάψυχότερα [μεστά. *] άμέλει άρ-
[ [γειν φ(ησιν) τά παχέα-] λέγεσθαι γ(άρ)·
άεί τα βόει[α παχεια γαστήρ
λέγει δευ[τερ- [λεπτόν] ού [τ]ίκτει νόο[ν.' * *] τά τε όστέα
χει[. • • · Μ Φ(ησίν)
στοιχείων έχ[ [πεπηγέ]ναι [ά]ποστηρί[γμα]τ[ο]ς χάριν,
συνεστηκ[ άρθρα δέ α[ύ]τοϊς πεποι[ή]σθαι π(ρός) τάς
κοιλίεΐιών κα[ συ-
έκκειμέν[ων. * διαι[ρών δέ τον μυελόν εις στολάς καί [κ]άμψεις. * νεύρα δέ τούτοις
μέρη τινά κα[τά έκαστον] μέρος [δ]ιά- έξωθεν [..] τήν σκληρότητα τ(ών) όστ(ών)
φορον σχήμα άπο[δίδωσιν τό] γ(άρ) έν- δια τάς κ(ατά) πρ[ο]αίρεσιν κειν[ή]σεις. *
κεφά- σάρκας
λου σχήμα λεγό[μ(εν)όν φησιν] (είναι) κα'ι δέ δια προβολήν ψύχους τε καί θάλ-
περι- πους. * τά τε νεύρα συνεστάναι έξ
φερές καί κεκυ[κλωμ(έν)ον, *] τοΰ δέ λοι- 30 σαρκός άζύμου καί όστέων κ(ατά) τινα
πού μυελού ό ν[ωτιαϊος περι]έχουσι ιδίαν κράσιν. * * ώδε καί φλέβας - * παρα-
όστέοις καταλείπ[εται στέγειν.] αύτής [τε σ κ ε υ ά ζ ε ι δύο, τήν μ(έν) είς δ[ε]ξιά τήν
της] τε της [ψυχής γ μέρη] (είναι) λέγων [δέ] είς εύφνυμα, ών τής μ(έν) δεξιάς
τό μ(έν) λογιστικόν [ώς όχυρωτάτωι] τώι τάς άποσχίδας κ(ατα)πλέκε[ι]ν τά εύώ-
έν[κε-] νυμα μέρη, * τής δέ εύωνύμ[ου] τά δεξιά,
φάλωι άπολείπε[ι, τό μ(έν)τοι αλογ]ον κοιλίας τε δύο ύπάρχειν, ών τ[ή]ν μ(έν) άνω,
μέρο[ς] τήν δέ κάτω- καί τήν κάτω ύποκεΐσθ(αι)
αύτής έν τώι [/////1 [ν[ωτιαίωι] μυ]ελώι. συ[ν-] πρός ύποδοχήν τ(ών) περιττωμάτ(ων).
εστάναι δέ φ(ησιν) τα [όστέα μίξει γ]ής τε περί ταύτηι δέ γενέσθαι μακ[ρ]όν τε
καθ(αράς) καί είλιγμένον έντερον, ϊνα μή ( ή ) λαμ-
και μυελού, έναλ[λαγήναι δέ τ]ού πυρός β(ανομένη)
τε αύτά ένπήξει [καί τετ]ηκότος. * * τήν] τροφή φαιδίως κ(ατα)φέρηται, άλ(λά) ύπο-
δέ σάρκα συνεστά[να]ι έκ τε γή[ς καί μένη
ύδα]τος ποσούς χρόνους. * ώς γ(άρ) τ(ών) κα[τ' ε]ύ-
και πυρός καί ζύμης τιν[ός έχούσης] ύ- θυωρί-
γρότητα άλμυράν τε και δρειμ[ε!αν. * *] αν κειμέν(ων) ποταμών τά φευματά (έστιν)
παρεσ- [ούκ] άνάσχετα, τ(ών) δέ σκολιών ήπιώτερα
 'Ιατρικά
δια το ένκόπτεσθαι, ο(ϋτως) εί μ(έν) βρα-
[χύ] έγένετο το έντερο ν τό π(ρός) τήν κάτω
κοιλίαν καί εύθύ, καν έφέρετο φςιδίως
[ή] τροφή. * έπεί δέ σκολιόν τέ (έστιν) καί
πο-
[λύμ]ηκες, ταύπμ έπιμένει πολλούς
χρόνο(υς).
[κ]αί περί μ(έν) τοϋ σώματος τοσαϋτα.
[λ]έγει δέ καί περί της ψυχής, ώς τρι-
[μ]ερής (έστιν), και τό μ(έν) τι αύτής (έστιν)
λογικόν,
τό δέ θυμικόν, τό δέ έπιθυμητι-
[κ]όν. καί τό μ(έν) λογικόν άπολείπει περί
[τ]οϋ[ς] κ(ατά) τήν κεφαλήν τό[πους]· εύ-
φυής γ(άρ)
[αΰ]τη γί(νεται) π(ρός) παραδοχήν τοϋ ή-
γεμονικ(οϋ)·
[τό] δέ θυμικόν έταξεν περί τήν καρδ(ίαν),
[ού] π[ό]ρρω μ(έν) τεταγμένον του λογικοϋ,
[ύπ]οτεταγμένον δέ τώι λογικώι,
[ίν]α δή καί ύπήκο(ον) αύτώι γί(νηται). * τό
μέντοι
[γ] το έπιθυμ(ητ)ικόν έταξε ν μεταξύ δια-
[φρά]γματος καί όμφαλοϋ. * έπέστησεν
[δέ] τό ήπαρ τήι έπιθυμίαι κάτοχον, ϊνα
τάς έπιθυμίας τα[πεινοΐ τοις είδώλοις,]
τόν τε πνεύμονα π(ρός) τήι κ[αρδίαι, ής
όξεϊα]
ή φύσις, μαλακόν τά[σσει σπόγγον, ϊνα]
ή καρδία, φ(ησίν), πυκινοκ[είνητος ούσα άλ-]
λομένη μή [φηγνύηται. * τόν δέ σπλήνα]
λέγει έγμαγ[εΙ]ο[ν (είναι) έτοιμον άεί
π(αρα)κείμ(εν)ον,]
έπειδήπερ νοςις>[ϋντι μέν τώι ήπατι και]
αύτός συννο[σεί] καί [συναύξεται, τώι δέ]
ύγιαίνοντι συνυγιαίνει, [άεί άγων αύτό]
εις τό κατά φύσιν. καί περί τή[ς ψυχής]
δέ ταύτα. * λέγει δέ γί(νεσθαι) τάς νό[σους]
τριχώς, ή παρά τα στοιχεία [ή παρά τήν]
γένεσιν τών σωμάτων ή παρά τ[ά τούτ(ων)]
περισσώματα. καί παρά μέν τά στ[οιχεϊα]
γίνονται [νόσοι], όταν ή πλείονα γένη [τό]
είδος μεταβάλη ή έν άνοικείωι [καθί-]
ση· καί γ(άρ) πλείονα γενόμενα τα[ΰτα]
τά στοιχεία νόσους κ(ατα)σκευάζ[ει δια]
τό πλήθος- * και μή[ν] και έγβάν[τα τοϋ]
οίκείου είδους πάλι ένποιεϊτ[αι έτέροι]ς.
519
άλλά γ(άρ) ώς όμοίως καί έν άνοικ[είοις τό-]
ποις ταχθέντα νόσους έπιφέ[ρει πολλά]ς
τοϋτο τό δή έν άνοικείψ τόπ[ωι γι(νόμενον
ε!δο]ς.
s και παρά μ(έν) τήν τ(ών) στοιχείων διά-
[θεσιν]
οϋτως συνίστανται αί νόσοι. * * π[αρά δέ α]ύ
τήν γένεσιν τ(ών) σωμάτ(ων) γί(νονται)
νόσοι τινές τοιούτω(ν),
ίο οίον ή σάρξ λαμβάνει τήν γένεσ[ιν]
έξ αίματος πεπηγότος καί συνεσ[τα-]
μένου, τά δέ νεύρα άποτελείται έκ [τών]
Ιεΐίνών τοϋ αίματος, ταύτη δέ άναιρ[ε-]
θεισών τ(ών) τοϋ αίματος ίνών άπη[κτον]
« διαμένει λοιπόν τό αίμα, ö γί(νεται) έν
έκ[είνηι,]
ότι ή μ(έν) σάρξ έξ αίματος λαμβάνει
τήν γένεσιν, τά δέ νεϋρα έκ τ(ών) το[ϋ]
αίματος Ινών. 'ταύτη ι δή συνέχεται,
2ο φησίν, και τρέφεται τά σώματα ταϋ[τα]
προς τής πειμελής, τηκομένης
αυτής καί δια τ(ών) άραιοτήτ(ων) τ(ών)
όστέ[ων]
έπιχορηγουμένης καί τρεφούση[ς]
25 τά όστέα. όταν μ(έν) [ούν] οϋτως γί(νηται) ή
τ(ών) [σω-]
μάτ(ων) γένεσις, κατά φύσιν έχει τό ζώιον-
όταν δέ μή οϋτως γί(νηται), άλ(λ') ένηλ-
(λ)αγμέ[νως]
3ο ή γένεσις, νόσους έπιφέρει.' και π[ερί τήν]
γένεσιν δέ τ(ών) σωμάτων ο(ϋτως). * * παρά
[δέ]
τά περιττώματα συνίστα[νται τριχώς]
αϊ νόσοι, ή π[α]ρ[ά τάς] φύσας [τάς έκ τ(ών)]
35 πε-
ριττωμ[άτ(ων) ή παρά] χολήν ή φλέγμα- διά
γάρ ταϋ[τα τά τρία] και κοινή καί ίδίςι γί-
νονται)
νόσοι. κα[ί γ(άρ) έν μό]νον αύτ(ών) νόσου[ς]
4ο έπιφέρει
καί δύο σ[υνάμφω] συνελθόντα πάλι νό-
σους κ(ατα)σ[κευάζ]ει. * ώς όμοίως δέ καί διά
τά τρία σ[υγκατ]οισθέντα αϊ νόσοι άπο-
τελοϋν[ται. κα]ί ή μ(έν) τοϋ Πλάτωνος
45 δόξα πε[ρί νόσω]ν έν τούτοις. * * Φιλόλαος
δέ ó Κρ[ο]τωνιάτης συνεστάναι φ(ησίν) τά
ήμέ-
520
τερα σώμ[ατα έκ] θερμού. άμέτ(οχ)α γ(άρ)
αύτά (είναι)
ψυχροϋ[, ύπομι]μνήσκων άπό τιν(ων) τοιού-
των) -
το σπέρμ[α (είναι) θερ]μόν, κατασκευαστι-
κόν δέ
τούτο τ[οϋ ζώιο]υ· καί ό τόπος δέ, εις öv
[ή καταβολ[ή - μήτρα] δε αϋτη - (έστίν)
θερμοτέρα
και έοι[κυϊα έκ]είνωι- [τό δέ έοικός τινι ταύτό
δύναται, ώι εοικεν]- έπεί δέ τό κατα-
σκευάζ[ον άμέ]τοχ[ό]ν (έστιν) ψυχρού και ό
τόπο[ς]
δέ, έν ώ[ι ή κ(ατα)βολ]ή, άμέτοχός (έστιν)
ψυχρού,
δήλον [ότι καί τό] κ(ατα)σκευαζόμενον ζώιον
τοιοϋτο[ν γίνε] ται. * εις δέ τούτου τήν
κατασκ[ευήν ύ]πομνήσει π(ροσ)χρήται τοι-
αύ-
τη· με[τά γ(άρ)] τήν έκτεξιν εύθέως [τό]
τό ζώιον έπισπάται τό έκτος πνεύμα
ψυχρόν ö v είτα πάλιν καθαπερεί χρέος
έκπέμπει αύτό. * δια τούτο δή καί δρεξις
του έκτός πνεύματος, ϊνα τή[ι]
έπ(ε)ισάκτωι τοΰ πνεύματος όλκη θ ε ρ μ ό -
τερα ύπάρχοντα τα ήμέτερα σώματα π(ρός)
αύτ(οϋ)
καταψύχηται. * και τήν μ(έν) σύστασιν
τών ήμετέρων σωμάτ(ων) έν τούτοις φ(ησίν).
* *
λέγει δέ γί(νεσθαι) τάς νόσους διά τε χολήν
καί αίμα καί φλέγμα, άρχήν δέ γί(νεσθαι)
τών νόσων ταύτα· άποτελεΐσθαι
δέ φ(ησιν) τό μ(έν) αίμα παχύ μ(έν) έ[σω]
παρα-
θλιβομένης της σαρκός, * λεπτόν
δέ γί(νεσθαι) διαιρουμέν(ων) τ(ών) έν τήι
σαρκι άγγείων
τό δέ φλέγμα συνίστασθαι άπό τών 0μ-
βρων φ(ησίν). λέγει δέ τήν χολήν Ιχώρα
είναι της σαρκός. * παράδοξόν τε α[ύ]τός
άνήρ έπί τούτου κεινεΓ λέγει γ(άρ) μηδέ τε-
τάχθα[ι] έπί τ[ώι] ήπατι χολήν, Ιχώρα μέν-
τοι τής σαρκός (είναι) τήν χολήν. * τό τ' αύ
φλέγμα τ(ών) πλείστ(ων) [ψυχ(ρ)όν] [θερ-
μονί (είναι) λεγόν-
των αύτός θερμόν τήι φύσει ύπ[ο]τί-
'Ιατρικά
θεται- άπό γ(άρ) του φλέγειν φλέγμα είρή-
σθ(αι)·
ταύτηι δέ καί τα φλεγμαίνον[τα]
μετοχή τοΰ φλέγματος φλεγμ[α]ί-
5 νει. καί ταϋτα μ(έν) δή άρχάς τ(ών) νό[σ]ων
ύπ[ο]τίθεται, * [σ]υνεργά δέ ύπερβολ[άς]
[τε] θερμασίας, τροφής, κ(ατα)ψύ[ξ]εω[ς καί]
[έ]νδείας (τούτων ή) τ(ώντού[το]ι[ς π(αρα)-
πλησίων. * * ó δέ]
ίο Πόλυβος έξ ένός μ[(έν) στοιχείου ού λέγει]
τα ήμέτερα σ[ώματα συνεστάναι, τήν δέ]
αύτήν φύσιν [όμοίως πάσιν είναι, ήπερ έκ]
ψυχρού τε και θερμ[οΰ, ού χωρίς όντ(ων)
τ]ούτ(ων),
is άλλα κεκραμέν(ων) αύ[τ(ών), συνέστηκεν
μετα-]
βαλόν δέ θάτερον θατ[έρψ νόσον άπο-]
τελεΐν. * δευτέρα[ν δέ άποτελεΐσθαι]
τών σωμάτ(ων) μετα[βολήν άπό αϊματός τε]
20 και φλέγματος καί χ[ολής ξανθής τε]
καί μέλαινης, άπό δυνάμεως γ(άρ) πάντ(ων)]
τούτ(ων) ή ένός αύτ(ών) γί(νεσθαι) [ταύτην
τήν]
μεταβολήν, ή κ(ατά) τον α[ύτόν τόπον γι(νο-
25 μένης] τής]
συμμίξεως κ(ατά) φύσιν [γ(ίνεται]· έάν δ' έν
τώι]
σώματι [γίνεται! χωρισ[θή τι άπό τ(ών) άλ-
λ(ων),]
30 νόσους γί(νεσθαι). νοσειν δέ καί ά[φ' ώνπερ
έχω-]
ρίσθη[σαν1 τόπων καί είς [οϋσπερ έχώ-]
ρησεν. Μενεκράτ[η]ς δέ ó Ζε[ύς έπι-]
κληθείς έν Ίατρικήι δ[ε]Ιξίν [τινα τ(ών)]
35 σωμάτ(ων) έκτιθέμενος και [μέλλ(ων) αί-
τιολ(ογειν)]
τά πάθη, πρότερον περί τ(ών) πο[ιοτήτων]
πολυπραγμον(ών) τ(ών) σωμάτ(ων), συν-
(εστάναι]
40 λέγει τά σώματα έκ τ(ών) τεσ[σάρων]
στοιχείων, β μ(έν) θερμών, [β δέ ψυχρών- καί]
θερμών μ(έν) αίματος (καί) χολής, [ψυχρών]
δέ πνεύματος και φλέγμα[τος. * καί]
τούτ(ων) μ(έν) δή μή στασιαζόντ(ων), ά[λλ'
45 εύκρό-]
τως διακειμέν(ων) ύγιαίνει(ν) τ[ό σώμα,]
δυσκρότως δέ έχόντων νο[σεΙ(ν). τότε]
 'Ιατρικά
γ(άρ) έκθει(ν) έκ τ(ών) ήμετέρων σω[μάτων
φλέ-]
γματα, δοθίονας κ[αί τά τούτοις όμοια,]
καί κατάρρους δέ έ[κ της ύπερβολής τοϋ]
φλέγματος διαφόρ[ους γί(νεσθαι) ] s
ούμενον γ(άρ), φ(ησίν), έν τώι σώματι [
el-]
σιόντι δε φλέγματι το κειθα [ ] άέρος, ύδατος, γής. (είναι) δέ καί έκάστου
νομενεισ[.]αιπο [..] την κ[ ] δυ(νάμεις),
έμμειναν δέ τούτο πυρράν [χολήν] ίο
άπογεννάι. έμμείνασα δέ α[ϋτη]
και παλαιωθείσα μέλαιναν άπογ[εννάι]
χολήν. * ήν δέ καί παλαιωθεϊσ[αν]
και ύπέρχολον γενομένην [δέχηταί τι,]
όπου αν τύχη, μέρος και κυ[ή, ούδέν φ(ησιν)] is
άγαθόν έργάζεο[θα]Γ οίσθείσα [μ(έν) γαρ]
έπΐ Ισχία 1σχιαδ[ι]κήν έμποιεί,
έττι δέ τον πνεύμονα περι[πνευμονίαν,]
έπΐ δέ τάς πλευράς πλευ[ρε!τιν,]
έπΐ δέ·τά σπλάγχ[να] οΙσθε[ϊσα] 2ο
καϋσον άπεργάζεταΐ" τοια[ϋτα δέ πολ(λά)]
καί διάφορα γί(νεται) πάθη. * * ό δέ Αιγινή-
της]
Πέτρων συνεστάναι φ(ησίν) τα ή[μέτερα]
σώματα έκ δισσών στοιχείων, ψ[υχροϋ] n ή ψυχρού είς θερμόν ή τροφής είς τό
τε καί θερμού, έφ' έτέρωι δέ τού[των]
άπολείπει τι άντίστοιχον, τώι μ[έν]
θερμώι τό ξηρόν, τώι δέ ψυχρώι [το ύγρ(όν).]
καί έγ μ(έν) δή τούτ(ων) συνεστάναι τά
σώ[ματ(α).] 3ο
φησιν δέ γί(νεσθαι) τάς νόσους άπ[λώς]
[μέν] δια τάς περιττώσεις της τρ[οφής]
όταν, ä σύμμετρα, ή κοιλία μή λ[α-]
[βούσ]α, πλείω δέ, μή κατεργάσηται
αύτά, συμβαίνει νόσους γί(νεσθαι). ή άπό 35
τ(ών)
στοιχείων τ(ών) προειρημέν(ων), όταν άνώ-
μαλα ήι, νόσους άπεργάζεται. περι
δέ της διαφοράς τής κατά τάς νόσους ούδέν
διακριβοΐ. περί δέ τής 4ο
χολής Ιδιώτερον παθολογεί. φ(ησίν) γ(άρ)
αύ-
τήν ύπό τ(ών) [νόσων] |σωματ(ων! κ(ατα)-
σκευάζεσθ(αι).
ol μ(έν) γ(άρ) άλλοι άπό τής χολής λέγουσι 45
γί(νεσθαι) τάς νόσους, ούτος δέ άπό τ(ών)
νόσων τήν χολήν. και σχεδόν [ούτος ώ]ς
521
ó Φιλόλαος οϊεται μή (είναι) έν ήμίν χολή[ν ή]
ά[χρ]είαν. καί κ(ατά) μ(έν) ταύτα συνηγόρευ-
σεν τώι Φιλολάωι, κ(ατά) δέ τάλλα αύ-
τον(ο)εΙ.
Φιλιστίων δ' οϊεται έκ δ ιδεών συνεστά-
ναι ήμάς, τοϋτ' (έστιν) έκ δ στοιχείων
πυρός,
τού μ(έν) πυρός τό θερμόν, τού δέ άέρος
τό ψυχρόν, τού δέ ύδατος τό ύγρόν,
τής δέ γής τό ξηρόν. * * τάς δέ νόσους
γί(νεσθαι)
πολυτρόπως κατ' αύτόν, ώς δέ τύπωι
καί γενικώτερον είπείν τριχώς· ή γ(άρ) παρά
τά στοιχεία ή παρά τήν τ(ών) σωμάτ(ων) διά-
θεσιν ή παρά τά έκτός. * παρά μ(έν) ούν τά
στοιχεία, έπειδάν πλεονάση τό θερμόν
καί τό ύγρόν, ή έπειδάν μείον γένηται
καί ά|[υ]|μα[υ]ρόν τό θερμόν. * * παρά δέ τά
έκτος γ· ή γ(άρ) ύπό τραυμάτ(ων) καί έλκών
ή [ύπό] ύπερβολής θάλπους, ψύχους, τ(ών)
όμοιων,
ή ύπό μεταβολής θερμού είς ψυχρόν
άνοίκειον καί διεφθορός. * παρά δέ τήν
τών σωμάτ(ων) διάθεσιν ο(ϋτως)· 'όταν
γ(άρ), φ(ησίν), εύ-
πνοή όλον τό σώμα κα'ι διεξίη άκω-
λύτως τό πνεύμα, ύγίεια γί(νεται)· ού γ(άρ)
μό(νον) κ(ατά)
τό στόμα καί τούς μυκτήρας ή άνα-
πνοή γί(νεται), άλ(λά καί καθ' όλον τό σώμα.
όταν
δέ μή εύπνοή τό σώμα, νόσοι γί(νονται), και
διαφόρως· καθ' όλον μ(έν) γ(άρ) τό σώμα
τής άναπνοής έπεχομένης, νόσος
[• ·]αθ[ ]
[.. ]σα[ τ]άς γι(νομένας)
[.. .]λλ[ ] κεινεΐσθαι
[• • -]μή [ ]εν τα ήρε-
[μού]ντ[α ]τοντα
[.. .]ντ[ ]η έν τοις
[. .]ασ[ ]ειλοντα
[.. .]εν σ[ ]ως νόσοι γί(νονται
[. .]εν ταύτ[α ] * ήμίν δέ κτλ.
Sequuntur eclogae physiologicae aliunde petitae.
522 ' Ι α τ ρ ι κ ά - Titel 111
356
Diogenes Laertius ed. Long 5, 61
Γεγόνασι δέ Στρατώνες όκτώ- πρώτος 'Ισο-
κράτους άκροατής- δεύτερος αύτός ούτος·
τρίτος ιατρός, μαθητής 'Ερασιστράτου, ώς δέ
τίνες, τρόφιμος· τέταρτος Ιστορικός, Φιλίππου
καί Περσέως των 'Ρωμαίοις πολεμησάντων
γεγραφώς πράξεις·... έκτος ποιητής έπιγραμ-
μάτων έβδομος Ιατρός άρχαίος, ώς 'Αριστοτέ-
λης φησίν όγδοος περιπατητικός, βεβιωκώς έν
Άλεξανδρείςι.
357
Erotianus vocum Hippocraticarum collectio ed. Nachmanson
Η 13
Ή ρ α κ λ ε ί η ς νόσου - της έπιληψίας, δια
τό Ισχυρόν τοΟ νοσήματος και δυσκατα-
μάχητον, ώς μαρτυρεί και 'Αριστοτέλης έν
τοις Ίατρικοις. ένιοι δέ φασι τήν μανίαν είρή-
σθαι, έπειδή τούτψ τφ πάθει μόνφ ó ήρως
έάλω.
358
Animonius De adf. voc. diff. ed. Nickau
78 άρρωστος καί άρρωστών διαφέρει,
άρρωστος μεν γαρ ó νοσών άρρωστών δέ έστιν
ó άδυνατών έπιτελειν τά κατά τάς όρέξεις,
οϋτως 'Αριστοτέλης.
79 άρρωστείν τού νοσείν διαφέρει, άρ-
ρωστεί μεν γάρ ó καχεκτών τφ σώματι, νοσεί
δε ò κλινήρης.
359
Plinius, Nat. Hist. ed. Jan. Mayhoff 28, 74
Peculiariter valet potum (seil, lactis feminae)
contra venena quae data sint e marino lepore,
bupresti aut etiam, ut Aristoteles tradit, doryenio,
et contra insaniam quae facta sit hyoscyami potu.
21 Κωμικοϊς HSS. Corr. G. 31 ώς άριστοφ. φησίν
(φησιν γπ: om. Μ) β: οϋτως' άριστοτέλης Eren. Egud.:
οϋτως άριστοτέλει (cod. Laur.: άριστο cod. Par.: άριστογεί
apogr. Leid.) δοκει Er. [|
360
Caelius Aurelianus acut. morb. II 13 ed. Amman Amstel. 1722
Hanc (seil, pleuritidem) defíniens primo De
5 adiutoriis libro Aristoteles sie tradendam credidit.
'pleuritis, inquit, est liquidae materiae coactio sive
densatio.' nee tarnen disseruit, utrumne totius
(quod falsissimum, si quidem phlebotomati aegro-
tantes liquidum sanguinem reddunt), an vero parti-
io culae. sed cum hoc taeuit, necessarium praetermisit.
361
Caelius Aurelianus, chronic, morb. 15 ed. Amman Amstel. 1722
15
Alii frigidis usi sunt rebus (seil, contra manían),
passionis causam ex fervore venire suspicantes, ut
Aristoteles et Diocles.
m 362
Escolapius q. d. de morbis ed. Io. Schottus Argentor. 1533
Iracundia irritantur [sc. melancholici] cum men-
tís perversitate insaniunt, ut maniaci: in voci-
25 feratione solum differunt Aristotele philosopho
testante.
111. Π ε ρ ί μ ο ν ά δ ο ς α'
30
Der Begriff μονάς als zahlenmäßige Einheit tritt zuerst bei-
läufig bei Piaton auf (Phaid. 10 IE, 105C, Phil. 15B, 56D),
wird also von ihm schon der Fachterminologie der Arithmetik
entnommen worden sein.
Aristoteles diskutiert ihn vielfach, so daß es durchaus glaubhaft
35
ist, daß es von ihm auch eine Monographie über diesen Grund-
begriff der Arithmetik gab. Aufs ganze gesehen gliedern sich
5 post: definiens fortasse intercidit: (ut ait in) nam Sorani liber
Περί βοηθημάτων citatur ut acut. morb. H 29 p. 143 17
Cf. Anecd. med. Cod. Paris. Gr. Suppl. 636 f. 47' inter
Praxagorae et Hippocratis placita de mania: Ό δ έ Διοκλής
ζέσιν τού έν τη καρδίςι αϊματός φησιν είναι χωρίς
έμφράξεως γινομένην" δια τούτο γ ά ρ μηδέ π υ ρ ε τ ο ύ ς
έπεσθαι' ότι δ έ έπ'ι ζέσιν [ζέσει?] γίνεται τοϋ αίματος
δήλοι ή συνήθεια' τ ο υ ς γ ά ρ μανιώδεις ( τ ε ) θ ε ρ μ ά ν θ α ι
φαμέν. corr et suppl. Diels; Rose hoc frag, ad Probi. 953bl4,
954e31 revocavit
 Titel 111. 112
die Texte in zwei deutlich unterschiedene Gruppen. Die erste
umfaßt Definitionen der μονάς, die vor allem von der στιγμή
scharf abgehoben wird; die μονάς konstituiert die Arithmetik
ebenso wie die στιγμή die Geometrie (vgl. Anal. post. 72a22/
23, 87a34—37, 88a33/34, Top. 108b26-31, 141b5-9, Phys.
227a26—32, Met. 1026b21-31, 1053a24-35, 1069al2-14,
Nik. Eth. 1174b 12/13). Für die zweite Gruppe ist die μονάς
wichtig in der Polemik gegen die Ideenzahlenlehre der Akade-
mie, auch gegen die These des Xenokrates von der sich selbst
bewegenden Zahl. Zweifellos haben Speusippos und Xeno-
krates selbst den Begriff der μονάς vielfach verwendet (vgl.
Phys. 206b30-33, Coel. 300al4-19, De an. 408b32-409a30,
409b9/10, Met. 991b21-27, 9 9 2 a l - 1 0 , 1080al2-1086a21,
1089b35, 1092b20).
Auch in der Monographie dürfte Aristoteles den Gegenstand
systematisch und vor allem polemisch behandelt haben. Daß
sich in der späteren mathematischen Literatur Spuren davon
finden, ist möglich, aber kaum beweisbar und bis jetzt jeden-
falls nicht festgestellt.
112. Σημεία χειμώνων α'
Gegenstand dieser Monographie sind die Wetterzeichen, wie sie
seit ältester Zeit für den Bauern wir für den Seemann von
vitaler Bedeutung waren. Systematisch ist die Lehre von den
Wetterzeichen ein Teil der praktischen Meteorologie. Was wir
besitzen, ist zuerst eine Liste der verschiedenen Winde mit den
Gebieten, in denen sie auftreten, zweifellos aus unserm Titel
exzerpiert; ich gebe den Text von V. Rose, der, auf einige
Marciani Graeci gestützt, die sehr zahlreichen und öfters völlig
verstümmelten Eigennamen mit Geschick wieder hergestellt
hat. Auch an Lücken, die wir nicht ausfüllen können, fehlt es
nicht. Von dem, was der Titel im ganzen geboten haben mag,
gibt Geminos, Eisagoge XVII, 4 6 - 4 9 wenigstens eine allge-
meinste Vorstellung. Schwieriger zu beurteilen sind Schol.
Arat. 1095 und die Texte aus Aelian, Hist, anim., die möglicher-
weise hierher gehören. Das ausdrücklich für Aristoteles be-
zeugte VII, 7 wurde unter den ζωικά eingeordnet (Frg. 270,21);
auch VII, 8 und IX, 13 kann Aristoteles sein, obschon es nicht
beweisbar ist. Die gemeinsame Schwierigkeit dieser Texte ist,
daß es sich ausschließlich um Zeichen aus dem Verhalten von
Tieren handelt; ob sie aus verstreuten Angaben in den ζωικά
zusammengestellt wurden oder ob sie sich mehr oder weniger
geschlossen in unserm Titel fanden oder ob sie schließlich an
beiden Stellen erwähnt waren, können wir nicht mehr ent-
scheiden.
363
Ex codd. Marc. Gr. 200, 215, 216 excerpsit V. Rose
"Ανέμων θέσεις καί προσηγορίαι: έκ των
'Αριστοτέλους Περί σημείων.
523
Βορράς, ούτος έν μέν Μαλλφ Παγρεύς·
πνεϊ γαρ άπό κρημνών μεγάλων και όρων
διπλών παρ' άλληλα κειμένων ä καλείται Παγ-
ρικά. έν δέ Καύνψ Μέσης, έν δέ Ρόδψ
5 Καυνίας· πνεΐ γαρ άπό Καύνου ένοχλών τον
λιμένα αύτών των Καυνίων. έν δέ Όλβίςι τή
κατά Μάγυδον τής Παμφυλίας Ίδυρεύς· πνεΐ
γάρ άπό νήσου ή καλείται Ίδυρίς. τινές δέ
αύτόν βορράν οϊονται είναι, έν οις καί Λυρνα-
10 τιεϊς οί κατά Φασηλίδα.
Καικίας. ούτος έν μέν Λέσβψ καλείται
Θηβάνας· πνεΐ γάρ άπό Θήβης πεδίου τοϋ ύπέρ
τον Έλαιτικόν κόλπον τής Μυσίας, ένοχλεΐ δέ
τον Μιτυληναίων λιμένα, μάλιστα δέ τόν Μα-
λόεντα- παρά δέ τισι Καυνίας, öv άλλοι βορράν
15
οϊονται είναι.
Ά π η λ ι ώ τ η ς . ούτος έν μέν Τριπόλει τής
Φοινίκης Ποταμεύς καλείται, πνεΐ δέ έκ πεδίου
όμοιου άλωνι μεγάλη, περιεχομένου ύπό τε
20
τοϋ Λιβάνου καί τοϋ Βαπύρου όρους· παρό καί
Ποταμεύς καλείται, ένοχλεΐ δέ το Ποσειδώ-
νειον. έν δέ τφ Ίσσικφ κόλπψ καί περί 'Ρωσόν
Συριάνδος- πνεΐ δέ άπό τών Συρίων πυλών, άς
διέστηκεν ö τε Ταϋρος καί τά 'Ρώσια όρη. έν
25
δέ τφ Τριπολιτικφ κόλπψ Μαρσεύς άπό Μάρ-
σου κώμης, έν δέ Προκοννήσψ καί έν Τέψ καί
έν Κρήτη καί Εύβοίφ και Κυρήνη Έλλησπον-
τίας. μάλιστα δέ ένοχλεΐ τόν τε τής Εύβοιας
Καφηρέα καί τόν Κυρηναίων λιμένα, καλού-
30
μενον δέ Άπολλωνίαν πνεΐ δέ άφ' 'Ελλησπόν-
του. έν δέ Σινώπη Βερεκυντίας άπό τών κατά
Φρυγίαν τόπων πνέων, έν δέ Σικελίςι Καταπορ-
θμίας πνέων άπό τοϋ πορθμού, τινές δέ αύτόν
καικίαν οϊονται είναι Θηβάναν προσαγορεύον-
35
τες.
Εύρος, ούτος έν μέν Λίγαΐς ταΐς κατά
Συρίαν Σκοπελεύς καλείται άπό τοϋ 'Ρωσίου
σκοπέλου, έν δέ Κυρήνη Κάρβας άπό τών
40 Καρβανών τών κατά Φοινίκην διό καί τόν
αύτόν Φοινικίαν καλοϋσί τίνες, είσί δέ οϊ καί
Άπηλιώτην νομίζουσιν είναι.
Ό ρ θ ρ ό ν ο τ ο ς . τοϋτον οί μέν Εύρον, οί δέ
Άμνέα προσαγορεύουσιν.
Νότος δέ όμοίως παρά πάσι καλείται- τό δέ
45
ονομα δια τό νοσώδη είναι ( . . . ) , έξω δέ
κάτομβρον, κατ' άμφότερα δέ Νότον.
524
Λ ε υ κ ό ν ο τ ο ς όμοίως· το δε όνομα άπό τοϋ
συμβαίνοντος· λευκαίνεται γαρ (...)
Λίψ. καί ούτος τό όνομα άπό Λιβύης, όθεν
πνεΐ.
Ζέφυρος, καί ούτος τόδε τό ονομα δια τό
άφ' έσπέρας πνείν, ή δέ έσπέρα (...)
Ίάπυξ. ούτος έν Τάραντι Σκυλλητίνος άπό
χωρίου Σκυλλητίου. κατά δέ Δορύλαιον τό
Φρυγίας (...), ύπό δέ τίνων Φαραγγίτης· πνεϊ
γαρ έκ τίνος φάραγγος των κατά τό Παγγαΐον.
παρά πολλοίς δέ 'Αργέστης.
Θρςικίας κατά μέν Θρςικην Στρυμονίας·
πνεϊ γαρ άπό τοϋ Στρυμόνος ποταμού- κατά δέ
τήν Μεγαρικήν Σκίρρων άπό των Σκιρρωνίδων
πετρών, έν δέ Ίταλίςχ καί Σικελίςι Κιρκίας δια τό
πνείν άπό τοϋ Κιρκαίου. έν δέ Εύβοίςι και
Λέσβψ 'Ολυμπίας, τό δέ όνομα άπό τοϋ Πιερι-
κού 'Ολύμπου- όχλεϊ δέ Πυρραίους.
364
Geminus, Isagoge in Arati Phaenomena ed. Aujac XVII, 4 6 - 4 9
Όθεν βελτίοσιν άν τις σημείοις χρήσαιτο
τοις ύπό της φύσεως ήμιν διδομένοις, οίς και
"Αρατος κέχρηται. τάς μέν γαρ έκ των έπιτο-
λών καί δύσεων των άστρων γινομένας μετα-
βολάς τού άέρος ώς διεψευσμένας παρέλιπε,
τάς δέ φυσικώς γινομένας και μετά τίνος αιτίας
κατεχώρισεν έν τή τών φαινομένων πραγμα-
τείςι έπί πάσι τής όλης συντάξεως, λαμβάνει
γάρ τάς προγνώσεις άπό τής τοϋ ήλίου άνατο-
λής καί δύσεως, καί άπό τών τής σελήνης
άνατολών καί δύσεων, καί άπό τής άλω τής
γινομένης περί τήν σελήνην, καί άπό τών
διαϊσσόντων άστέρων, καί άπό τών άλογων
ζφων. αί γάρ άπό τούτων προγνώσεις μετά
τίνος φυσικής αιτίας γινόμενοι κατηναγκα-
σμένα έχουσι τά άποτελέσματα.
Όθεν καί Βόηθος ό φιλόσοφος έν τφ τε-
τάρτψ βιβλίφ τής Άράτου Έξηγήσεως φυσικός
τάς αιτίας άποδέδωκε τών τε πνευμάτων και
δμβρων, έκ τών προειρημένων ειδών τάς προ-
γνώσεις άποφαινόμενος. τούτοις δέ τοις ση-
μείοις καί 'Αριστοτέλης ó φιλόσοφος κέχρηται
και Εΰδοξος και έτεροι πλείονες τών άστρολό-
γων.
Titel 112. 113
365
Scholia in Aratum vetera ed. Martin
1095. - έκ νήσων δτε πολλαί: Άριστο-
5 τέλης φησίν „όταν μέν ύγρός ή καί ψυχρός ó
άήρ, τό τηνικαϋτα και αί νήσοι βρεχόμεναι άνα-
φύουσι, καί τά έν αύταις δρνεα τρέφουσιν.
όταν δέ αύχμώδης ή καί ξηρός, τότε παντελώς
τών νήσων μή άναφυουσών έπί τήν γήν τά έν
ίο ταϊς νήσοις όρνεα φεύγουσιν, είς ήν δύνανται
κάν έξ όλίγου τρέφεσθαι". καί οι κολοιοί δέ έκ
τών νήσων πετάμενοι τοις γεωργοις ση μείον
αύχμοϋ και άφορίας. έάν δέ έμμετροι χωρώσιν,
εύκαρπίαν δηλοϋσιν.
113. Άστρονομικόν α'
Der Titel bereitet Schwierigkeiten, sofern die Pragmatien durch-
wegs dem bis zum Ende des Hellenismus vorherrschenden
Sprachgebrauch folgen und die mathematische Interpretation
der supralunaren Himmelsphänomene als άστρολογία, nicht
als άστρονομία bezeichnen. Man wird freilich sehr ungerne
annehmen, daß in später Zeit ein solcher Buchtitel abgeändert,
d. h. in einem solchen Falle: modernisiert worden wäre. Über-
zeugend lösbar ist das Problem nicht. Möglicherweise wird auf
eine bei irgendeinem älteren Autor vorliegende Sonderbe-
deutung von άστρονομία angespielt; vgl. den seltsamen Titel
Theophrasts της μεταρσιολεσχίας α' (DL 5, 43).
Was die Existenz einer Monographie astronomischen Inhalts
angeht, so sind die Hinweise in den Pragmatien nicht völlig ein-
deutig. Eine Gruppe von Texten bezieht sich augenscheinlich
auf eine derartige Monographie: Coel. 291a29—32 und b21—23,
Meteor. 339b7—9, 345a36—b9, während andere Texte eher
den Eindruck erwecken, als verweise Aristoteles auf Spezial-
untersuchungen fremder Astronomen: Coel. 297a2—6, Metaph.
1073b3—8 und blO-17.
Von der Sache selbst wird fast ausschließlich unter dem Ge-
sichtspunkt gesprochen, welchen Platz die Astronomie im System
der Wissenschaften einnimmt. Festgestellt wird, daß die Empirie
der Episteme vorausgeht (An. post. 4 6 a l 7 - 2 1 ) und daß syste-
matisch die empirische ναυτική άστρολογία der wissenschaft-
lichen Astronomie subordiniert ist (An. post. 78b38-79al).
Eine Reihe von Stellen berührt das Problem der Relation der
Astronomie zur reinen Mathematik auf der einen, zur Physik
auf der andern Seite (Phys. 193b22-194a8, Metaph. 989b33,
1077a2 u.a.). Spezielle astronomische Probleme kommen dabei
nicht zur Sprache.
Daß es eine Monographie gab, wird man nicht bestreiten, auch
wenn man vermuten könnte, daß sie hauptsächlich forschungs-
geschichtlich orientiert war; vgl. Theophrast Περ'ι της Δημοκρί-
του άστρολογίας (DL 5, 43) und 'Αστρολογικής Ιστορίας
 Titel 113. 114. 115. 116
α' β' γ' δ' ε' ς ' (DL 5, 50), dann Eudemos 'Αστρολογική
Ιστορία (Frg. 143-149 W.). In Rechnung zu stellen ist eine
spürbare Abneigung des Aristoteles gegen die in der gleichzeiti-
gen Akademie so hoch geschätzten mathematischen Disziplinen.
114. Όπτικόν α'
Im System der Wissenschaften hat die Optik einen festen Platz,
wie mehrfach ausdrücklich hervorgehoben wird. Sie ist der
Geometrie subordiniert, sofern ihr Gegenstand nicht lineare
Strukturen als solche sind, sondern die Linien des Lichtes zwi-
schen dem Auge und seinem Objekt; sie ist der Physik überge-
ordnet, sofern sie nicht deskriptiv nach der Materialität der
Lichtphänomene fragt, sondern die Ursachen erforscht, warum
die Linien des Lichtes so und nicht anders verlaufen. Sie verhält
sich vor allem zur Geometrie wie die Harmonik zur Arithmetik
und die Mechanik zur Stereometrie: An. post. 75bl2—17;
77bl—2; 78b35-39; 7 9 a l 0 - 1 2 ; Phys. 194a7-12; Metaph.
997b20—24; 1077a2-9; 1078al4-21.
Diese Stellen (die in den CAG mehrfach abgewandelt werden)
sagen nichts darüber, ob eine Spezialuntersuchung des Aristo-
teles über diese Diszipün existiert hat oder nicht. Ausdrücklich
auf ein Buch verwiesen wird in Probi. 913al9—28 (vgl.
959a38-b4), dann von Alex. Aphr. In Meteor. CAG 3.2 p. 141,
34sq. Busse; Olympiodor Proli. In Ar. log. CAG 12.1 p. 7,33
Busse. Das ist eine schmale Basis. Zu übersehen ist indessen
nicht, daß Aristoteles eine sehr präzise Vorstellung vom Auf-
gabenkreis der Optik gehabt zu haben scheint und daß ihn die
Optik von daher vielleicht weniger als angewandte Geometrie,
wohl aber in ihrer Verflechtung mit Astronomie und Meteorolo-
gie (vgl. An. post. 79al0—12) einerseits, mit der Physiologie des
Auges und der Aitiologie des Sehvorganges (vgl. Probi. 913a 1 9 -
28) andererseits interessiert haben kann. Bemerkenswert ist trotz
den Bedenken, die nicht fehlen, die Tatsache, daß die Vita
Marciana Ζ. 170-175 G. die Leistungen des Aristoteles im
Felde der Optik nachdrücklich hervorgehoben hat (vgl. dazu
Probi. 913al9-28). Ein zureichender Grund, den Titel dem
Aristoteles abzusprechen, besteht nicht. Umgekehrt ist es frag-
lieh, ob De anima 4 1 9 a l - 7 sich auf diesen Titel beziehen läßt.
Themistios, In De an. CAG 5,3 p. 6 1 , 2 1 - 2 2 Heinze und
Philopon. In De an. CAG 15 p. 348.10-15 Hayduck beziehen
es vermutungsweise auf das erhaltene De Sensu, wo indessen ein
zureichend entsprechender Text nicht zu finden ist.
Endlich muß unsicher bleiben, wie weit der von Rose herange-
zogene Text: Heron Katoptrika (ed. V. Rose in Anecd. Graeca
II) praef. p. 318, 1 - 6 unsem Titel meint:
Negotium autem quod circa visus dividitur in opticum id est
visivum, et dioptricum id est perspectivum, et catoptricum id est
inspectivum negotium, et opticum quidem opportune ab his qui
ante nos descriptum est et maxime ab A r i s t o t e 1 e. de dioptrico
autem a nobis in aliis dictum est copiose quanta videbantur.
videntes autem et catoptricum negotium esse dignum studio . . .
525
115. Περί κινήσεως α'
Man ist von vorne herein geneigt anzunehmen, daß Aristoteles
einen so zentralen Begriff wie denjenigen der „Bewegung" mehr
als einmal unter seinen verschiedenen Aspekten untersucht hat.
Bewegung charakterisiert die Totalität der Welt diesseits des
einen Unbewegten Bewegers; sie ist es auch, die den Bereich des
physischen Werdens und Vergehens mit demjenigen des
menschlichen Handelns verklammert. Die Aufgabe, sie formal
(als die drei in der Kosmoskugel möglichen Elementarbewegun-
10 gen: die linear zentripetale, die linear zentrifugale und die das
Zentrum umkreisende) und material (als das Streben vom
Punkte A der bloßen Möglichkeit weg zum Punkte Β der Ver-
wirklichung hin) überschaubar zu machen, ist für Aristoteles
eine der Hauptaufgaben der Philosophie schlechthin.
So sondern sich aus der Physik zunächst die Bücher 5 - 8 als
15 diejenigen aus, die thematisch auf die κίνησις konzentriert sind.
Unter diesen wiederum haben sowohl 7 wie auch 8 eine Sonder-
stellung als ursprünglich selbständige, mehrfach überarbeitete
und nur mangelhaft mit dem übrigen Kontext der Phys. Ause,
koordinierte Monographien. Nichts hindert die Hypothese, daß
unser Titel auf eine alte Fassung eben des Textes, den wir als
Phys. Ause. 7 bzw. 8 lesen, zu beziehen ist. Die Substanz der
20
alten Monographie mag in jene beiden Bücher übernommen
worden sein, so daß wir uns nicht wundern werden, daß wir außer
dem Titel im Verzeichnis keine weitere Spur mehr besitzen.
Darum wäre es auch eine reine Spielerei, Vermutungen über das
Verhältnis unseres Titels zu Theophrasts Περί κινήσεως α' β' γ '
(DL 5,44), das einen selbständigen Teü seiner Φυσικά in
25
8 Büchern (DL 5, 46) gebildet hat, oder zu den einschlägigen
Abschnitten in den Φυσικά des Eudemos (Frg. 3 1 - 1 2 3 W.)
anzustellen.
30 116. Περί μουσικής α'
Der Titel bereitet in dreifacher Hinsicht Schwierigkeiten. Frag-
lich scheint zunächst, ob er sich auf Musikpsychologie und
Musikpädagogik bezieht oder auf mathematische Harmonik.
Entscheidend ist die Tatsache, daß die mathematische Har-
35
monik in weitaus den meisten Fällen terminologisch als
άρμονικά bezeichnet wird (An. post. 7 5 b l 2 - 1 7 ; 76a9-10;
78b35—39; 87a31-37; Top. 107al3-17; Phys. 194a7-12;
Metaph. 997b20-24; 1077a2-9; 1078al4-21; Ausnahme:
Metaph. 1053al2—13). Zweifellos hätte eine Monographie
über mathematische Harmonik den Titel άρμονικά geführt.
40
Demnach wird sich unser Titel in der Tat auf Musikpsychologie
und Musikpädagogik beziehen. Dazu kann man auch darauf
hinweisen, daß bei Theophrast neben einander die Titel Περί
μουσικής α' β' γ' (Diog. Laert. 5, 47), Περί των μουσικών α'
(id. 5, 49) und 'Αρμονικών α' (id. 5, 46) bezeugt sind.
Ein zweites Problem entsteht, wenn wir den Titel Nr. 131/2
45
mit Rose in zwei Titel auflösen: Nr. 131 Πυθιονίκαι, Nr. 132
(Περί)μουσικής α' (mit Witkowski und Düring die Über-
lieferung zu halten und Πυθονΐκαι μουσικής α' als einen Titel
526 Titel 116. 117. Άπορημάτων 'Ομηρικών

zu verstehen, ergibt ein schlechtes Griechisch). Damit haben 118. Άπορημάτων 'Ομηρικών α βγ δ ε ς
wir zwei gleichlautende Titel im Verzeichnis. Die klassische
Frage lautet, ob es sich nur um eine Untersuchung handelt, die
Wir haben keinen Grund zu bezweifeln, daß Aristoteles sich zu
durch irgendein Versehen an zwei verschiedenen Stellen in
einer Reihe von Homerproblemen geäußert hat und daß seine
unser Verzeichnis gelangt ist, oder ob wir mit zwei verschie-
Exegesen zu den einzelnen Stellen von ihm selber oder später
denen Untersuchungen mit gleichem Titel rechnen müssen.
gesammelt worden sind. Die uns erhaltene Poetik setzt eine
Da sonst doppelte Setzungen desselben Titels im Verzeichnis
gründliche Beschäftigung mit der Kunst Homers voraus, und im
nirgends einwandfrei nachzuweisen sind, wird man die zweite
übrigen Corpus Aristotelicum wird Homer unter den verschie-
Möglichkeit vorziehen; ein stringenter Beweis ist freilich nicht
densten Gesichtspunkten reichlich zitiert. Dazu tritt von der
möglich.
andern Seite die Feststellung, daß die Aristoteleszitate in den
Das dritte Problem endlich ist das Verhältnis unseres Titels
Homerscholien dem entsprechen, was wir zu erwarten berechtigt
zu Pol. 8,5—7, wo die Rolle der μουσική im Erziehungspro-
sind. Sprachliche und metrische Probleme treten völlig zurück,
gramm des Staates ausführlich und nicht ohne diskrete Polemik
das Interesse ist konzentriert auf Realien einerseits (Lebens-
gegen Piaton Rep. 3 7 6 E - 4 0 3 C diskutiert wird (vgl. auch
formen, Sitten und Anschauungen früherer Zeit), auf die Expli-
Pol. 1281b7-10). Von Interesse ist dabei, daß die Unter-
kation ethisch und psychologisch befremdlicher Situationen
suchung bekanntlich in 11342b34 plötzlich abbricht, ebenso,
andererseits; Beziehungen zur Ethik, zur Politik und zur
daß in 1341b23-32 der Verfasser für Einzelfragen ausdrücklich
Rhetorik fehlen nicht. Haben wir so im allgemeinen eine solide
auf schon vorliegende Werke bestimmter μουσικοί (also Spe-
Grundlage, so bleibt dafür im einzelnen, was den Bestand
zialisten) und auf einschlägige Darlegungen von Philosophen,
und die Form der Texte angeht, alles unsicher. Die wenig über-
die in der περί τήν μουσικήν παιδεία Bescheid wissen, ver-
sichtlichen, umfangreichen alten Editionen der Scholien zu Ilias
wiesen wird. Man darf nochmals an Theophrasts Titel Περί των
und Odyssee nebst dem Kommentar des Eusthatios sind nur teil-
μουσικών α' (Diog. Laert. 5, 49) erinnern und vermuten, daß
weise ersetzt. Die Neuedition der Iliasscholien von H. Erbse
auch unser Titel über die Geschichte der μουσική mehr sagte
2o klammert ihrem Programm gemäß gerade die Texte aus, auf die
als wir aus Pol. 1341b23-32 erfahren. Grundsätzlich ist anzu-
es hier ankommt. Denn die Materialien aus Aristoteles scheinen
nehmen, daß eine Beziehung zwischen unserm Titel und Pol.
nahezu ausschließlich durch Porphyrios in die Scholien hinein-
8, 5 - 7 bestanden hat; darüber, welcher Art sie war, sind natür-
gekommen zu sein. Porphyrios kann die Sammlung der aristote-
lich nur Hypothesen möglich.
lischen Άπορήματα 'Ομηρικά noch selbst zur Verfügung ge-
habt und für seine eigenen 'Ομηρικά Ζητήματα benutzt zu
haben. Das weitgehend erhaltene erste Buch dieser ζητήματα ist
1970 von A. R. Sodano mit allem Parallelmaterial neu ediert
117. Μνημονικόν α' worden. Die Sammlung von H. Schräder, Porphyrii quaest.
Homeric, ad Iliadem et ad Odysseam pertinentium reliquiae
Der Titel kann sich nur auf eine Techne des Sich Erinnerns be- (1880 und 1891) ist dadurch allerdings noch keineswegs überholt.
ziehen, wie sie bei Aristoteles mehrfach vorausgesetzt wird: An dieser Stelle konnte es sich nicht darum handeln, das gesamte
Top. 163b28—33; De an. 4 2 7 b l 8 - 2 0 ; Parva nat. 4 5 2 a l 2 - 1 6 ; Material mit allen Varianten neu zu überprüfen. So lange die
458b20-24. Wir haben auch keinen hinlänglichen Grund, die moderne Aufarbeitung der antiken Scholientradition nicht weiter
Nachricht bei Piaton Hipp. I 285E und Ps.-Platon Hipp. II 368D fortgeschritten ist, müssen wir uns damit begnügen, das durch die
sowie bei Xen. Symp. 4, 62 zu bezweifeln, daß Hippias von Elis alten Editionen Dindorfs und Anderer vorgelegte Material der
neben seinen sonstigen Aktivitäten auch eine Techne des auf Aristoteles zurückgeführten Exegesen möglichst übersicht-
μνημονικόν gelehrt habe. So wird auch der Titel bei Aristoteles lich zusammenzustellen. Dies mag immerhin dazu ausreichen,
authentisch sein. Der Inhalt der Monographie kann systematisch, den Stil der aristotelischen Homerinterpretation im ganzen
historisch oder beides gewesen sein. Zu beachten sind die drei sichtbar zu machen.
ausführlichsten Darstellungen der antiken Mnemotechnik, die
wir besitzen: Rhet. ad Herennium 3,28—40. Cicero De or.
2,350-360 und Quint. Inst. or. 11, 2, 11-51. Bei Cicero vor
allem gilt Simonides v. Keos als der Erfinder dieser Techne 366
(vgl. dazu bsd. noch Aristeides or. 28.60 Keil; Plin. n.h. 7, Zu II. 2,73
8 8 - 9 0 ; Ael. nat. an. 6,10). Nichts hindert die Annahme, daß
40
dies schon in unserer Monographie behauptet wurde.
Bemerkenswert ist, daß Ael. nat. an. 6,10 neben der Techne des
'Αριστοτέλους, δια τί ò 'Αγαμέμνων άπε-
Simonides und derjenigen des Hippias auch noch eine des Theo- πειράτο των 'Αχαιών, καί οϋτως έπραξεν ώστε
dektes nennt; wäre sie vielleicht mit unserm Titel identisch (vgl. όλίγου τά έναντία συμβουλεύειν ή έβουλεύ-
das zu Nr. 82 Angemerkte)? Auch Quint, a. O. erwähnt am ετο; καί το κώλυμα άπό μηχανής· ή γάρ 'Αθηνά
Ende des Kapitels den Theodektes.
45 έκώλυσεν εστι δέ άποίητον τό μηχάνημα λύειν
In jedem Falle ist der Titel ein Glied in einer nicht ganz unan- άλλως εί μή έξ αύτοϋ τοΰ μύθου, φησι δέ ó
sehnlichen Tradition.
'Αριστοτέλης ποιητικόν μέν είναι τό μιμεϊσθαι
 Άπορημάτων 'Ομηρικών
τα είωθότα γίνεσθαι, καί ποιητών μάλλον το
κινδύνους παρεισάγειν. εικός δε καί έκ λοιμοϋ
πεπονημένους καί τφ μήκει του χρόνου άπαυ-
δήσαντας, καί τοϋ Άχιλλέως μετά της οικείας
δυνάμεως άποστάντος, καί αύτοϋ άφαιρεισθαι
έν τη έκκλησίςι τήν Βρισηίδα λέγοντος εις
φόβον των άλλων "στυγέη δέ καί άλλος Ισον
έμοι φάσθαι καί όμοιωθήμεναι άντα" (II.
1, 186), καί θορύβου τε έκ της έξαναστάσεως
του Άχιλλέως γεγονότος, μή εύθύς παρακα-
λείν έπί τήν έξοδον, άλλα πειραθήναι ήγήσα-
σθαι δειν εί οϋτως έχουσιν. εί γάρ άνευ πείρας
πολεμείν έκέλευε τους οϋτω διακειμένους,
συνέβη δέ άντειπεϊν τινάς, άνάστατον έγίνετο
το πάν έργον καί έπανάστασις πάντων καί
λοιπόν ή δέησις τοϋ βασιλέως (ή) ή κόλασιςτών
άπειθούντων. άναγκαία ούν ή πείρα μετά τοϋ
έναντιοϋσθαι παραγγείλαι τούς ήγεμόνας, έν
φ αύτούς φθάσας έναντίους παρακαλεί γενέ-
σθαι της αύτοϋ εις άπόστασιν τοϋ πολέμου
πείρας, προληφθέντες γάρ ταΐς προς αύτόν
όμολογίαις, άτοποι- εύρίσκονται μή κωλυταί
γινόμενοι, ώσπερ συνέθεντο, συμπράκτορες
δέ των φευγόντων. όθεν και τφ Όδυσσεϊ εύ-
λόγως λείπεται ή προς τούς τοιούτους έπί-
πληξις, έπάν λέγη "έν βουλή ού πάντες άκού-
σαμεν οίον έειπεν" (2,194).
367
Zu II. 2,169
Λύων ό 'Αριστοτέλης τό τάλαντον
ούτε ϊσον φησι τότε και νϋν είναι, οϋτε
άφωρισμένψ χρήσθαι σταθμφ άλλά μέτρον τι
μόνον είναι, ώς και φιάλη σχήμά τι άφωρισμέ-
νον έχον σταθμόν, μέτρον δέ ούκέτι. καί τό
τάλαντον δέ μέτρον τί έστι, ποσόν δέ ούκέτι
άφωρισμένον διό και τό άντικείμενον αύτοϊς
ύπερφίαλον καί άτάλαντον. ώσπερ γάρ τό
ύπερφίαλον τό πολύ σημαίνει καί άμετρον, ώς
τής φιάλης άμέτρου οϋσης (ύπερφίαλος γάρ ó
ύπερβάλλων τη άμετρίςι τό μέτρον τής φιά-
λης), οϋτω καί άτάλαντος ó έξηρημένος τοϋ
μέτρου τοϋ κατά τό τάλαντον. ό δέ έκ τών
άνισων έκβεβηκώς ϊσος άν εϊη· ό γάρ ούκ
41 άμέτρου] μέτρου Thurot.
527
άνισος, ούτος και άτάλαντος, ό τό άνισον τών
ταλάντων μή έχων διό καί ϊσος· ö γάρ έν
άλλοις εφη "Ισος Ένυαλίψ," τούτο δεδήλωκεν
έν τφ "άτάλαντος "Αρηϊ."
5
368
Zu II. 2,183
'Αριστοτέλους· άπρεπες είναι δοκεΐ τήν
ίο χλαΐναν άποβαλόντα μονοχίτωνα θείν τόν
'Οδυσσέα διά τοϋ στρατοπέδου, καί μάλιστα
οίος 'Οδυσσεύς είναι ύπείληπται. φησί δ' 'Αρι-
στοτέλης, ϊνα διά τό τούτο θαυμάζειν ό όχλος
έπιστρέφηται. καί έξικνήται ή φωνή ώς έπί
is μείζον άλλου άλλοθεν συνιόντος, οίον καί
Σόλων λέγεται πεποιηκέναι, ότε συνήγε τόν
οχλον περί Σαλαμίνος, άλλοι δέ, ότι έμπόδιον
ήν αύτφ προς τόν δρόμον ή χλαίνα, ol δέ, ότι
ταπεινόν αύτόν και ύπηρέτην τών Άγαμέμνο-
20 νος πραγμάτων δειξαι βούλεται. οι δέ, ότι τό
σκήπτρον λαμβάνει μετιόν τό τού 'Αγαμέμ-
νονος, ώστε τήν έξουσίαν έχων τήν βασιλικήν
τό οίκείον σχήμα τής άξίας περιεϊλεν. οί δε, ότι
τρέχοντος αύτοϋ πεσειν αύτομάτως συνέβη, οί
25 δέ, ότι τήν σπουδήν έπιδεϊξαι θέλων διά τής
πτώσεως τής χλαμύδος, ήτις έγεγόνει. οί δέ
μάλλον συντίθενται, όπως έπιστρέψη τό πλή-
θος πρός έαυτόν άπό τής περί τοϋ φεύγειν
ταραχής, έπέχων διά τού ξενισμού, ώς καί τόν
30 'Αγαμέμνονα έτέρωθί φησι "πορφύρεον μέγα
φάρος" (8,221) έχοντα παρακελεύεσθαι τοις
"Ελλησιν. τό δέ σκήπτρον λαμβάνειν έοικε παρά
τού 'Αγαμέμνονος ήτοι ϊνα τά τφ βασιλεΐ δο-
κοϋντα φαίνηται πράττων καί παρά τοϋ βα-
35 σιλέως λαβείν τήν έξουσίαν, ή ϊνα άντί βασιλέως
φαίνηται ποιείν καί τήν τού αύτοκράτορος είς
τους πλημμελοϋντας είληφέναι έξουσίαν, ή ότι
άλλως ούκ έξήν δημηγορείν ή τό σκήπτρον
έχοντα.
40
369
Zu II. 2,305-329
Περί τούτων τών έπών ήπόρησεν ó Άριστο-
45 τέλης τοιαύτα, διά τί ό Κάλχας, εί μέν ούδέν ήν
τέρας τό γινόμενον, έξηγεΐται ώς τέρας; τί γάρ
άτοπον ύπό όφεως στρουθούς κατέδεσθαι, ή
528 Άπορημάτων 'Ομηρικών
τούτους όκτώ είναι; περί δέ τού λίθον γε-
νέσθαι ούδέν λέγει, ö ήν μέγα, εί μή άρα εις
τον άπόπλουν έσήμαινεν, ώς τινές φασιν. ούκ
έδει δέ άναμνήσαι· εικός γάρ ήν ύπολαβειν
και εί μή τις έλεγε, καί τότε άξίως έλεγε τοϋτο,
άτι ούδέ |άπέδωκεν| αν εϊη το τέρας - ένάτη
γαρ ήν ή μήτηρ, δεκάτψ δέ το Ίλιον ήλω. φησίν
ούν μή εις τον νόστον είρήσθαι τά περί της
άπολιθώσεως τού δράκοντος, διό ούδ' έποίησε
λέγοντα - οϋτε γαρ πάντες άνοστοι έγένοντο,
γελοίος τ' άν ήν ούκ άποτρέπων τοϋ πλοϋ,
άλλα πλειν προτρεπόμενος (οϋς) έδήλου τά
σημεία μή έπανήξειν. μήποτ' ούν, φησί, το
σημεϊον, τό λίθον γενέσθαι, βραδυτήτος ση-
μείον ήν, όπερ ήδη έγεγόνει καί ούκέτ' ήν
φοβερόν. έλήφθη δέ έν έτεσιν έννέα - τού
δεκάτου γαρ έτους άρχομένου έγένετο, άριθμεί
δέ τά όλόκληρα έτη, ώστε συνφδει όρθώς ό
άριθμός των άπολωλότων και των έτών. οί δέ
τά περί σιωνιστικής της καθ' Όμηρον γρά-
ψαντες τήν μέν νεοττιάν, ώς άν έπ' άκρων τής
πλατάνου κειμένην τών κλάδων ούσαν ένά-
ερον, είλήφθαί φασι πρός τήν ήνεμόεσσαν
πάλιν τούς δ' ένοικοΰντας έν αύτη στρουθούς
στρατάν είναι άλλοεθνή· πολλοί γάρ έπίκουροι
πολλέων έκ πολίων κατφκουν τήν πάλιν, πτηνοι
γάρ άέρι μάλλον ή χώρςι οίκειάτεροι. τό δέ ξύλον
της πλατάνου ( . . . ) νεαρού ξύλου καί ύδρηλού,
δι' ού ό δράκων έπίγειον άνύει πορείαν έπί τούς
στρουθούς· έδήλου ούν δίοτι πολύς στρατός
πορείαν ποησάμενος διαπόντιων, νηίτης περ-
άσας, διά τής χώρας έπιπεσεισθαι τοις Τρωσίν
έμελλεν. έπίγειος γάρ ό όφις- διά ξύλου ούν
έρπων ύδρηλού τήν διά νηών πορείαν έδήλου,
ειτ' άπόβασιν καί διά τής χώρας έφοδον τοις
τήν ήνεμόεσσαν κατοικούσι πόλιν. τό δέ
πετάλοις ύποπεπτηώτας είναι τούς στρουθούς
δηλούν τό άβέβαιον τής εύθαλείας τών κατοι-
κούντων τήν πόλιν φυλλορροει γάρ τά δένδρα,
στρουθούς δέ καί ούκ άλλα άρνεα παρείληφεν,
ότι Ιερά μέν 'Αφροδίτης ή στρουθός, κατωφερέ-
στατον δέ ζφον καί λάγνιστον οικείοι δέ τη
'Αφροδίτη οί Τρώες, καί λαγνείας εϊνεκα τον
πόλεμον ένστησάμενοι, ώσπερ τής. 'Αθηνάς
ιερός ó δράκων, φίλοι δέ 'Αθηνάς οί "Ελληνες,
12 add. Bekk.
οϋς τφ σημείψ ó δράκων έσήμανεν. ó δέ τών
στρουθών άριθμός τών έτών έδήλου τόν άριθ-
μόν. έτήσιος γάρ ή γένεσις όρνισι. καί όκτώ μέν
έτη έν οΐς ήσαν άπόρθητοι μικρά ταύτα, τό δέ
5 ένατον, έν φ τό τέλος, τό κεφάλαιον άν εϊη τού
χρόνου, ώστε οικεία ή μήτηρ τφ χρόνψ τούτψ.
έννέα δέ καί ού δέκα ó άριθμός άτι τού πολέ-
μου ό χρόνος άριθμειται, ού τής άλώσεως. τί
γάρ φησιν; "ώς ήμείς τοσσαύτ' έτεα πολεμί-
ίο ζομεν αύθι" (2,328) έννέα ετεα, ών τό ένατον
τό κεφάλαιον περιείχε τών κακών καί περιοχήν
τών παρελθόντων όκτώ "τφ δεκάτψ πόλιν αίρή-
σομεν." (2,329) μετά γάρ τήν μητέρα τών
στρουθών καί τό ένατον έτος έτοιμη ήν
is ληφθήναι ή νεοττιά καί ή πόλις ή τών Τρώων,
ή ίαχή τε τής μητρός καί τών τριζόντων νεοττών
τήν οίμωγήν έδήλου τών άλισκομένων. ή δέ τού
δράκοντος άπολίθωσις κατά μέν Άριστοτέλην
τήν βραδυτήτα έδήλου καί τό σκληρόν τού
2ο πολέμου, κατά δέ άλλους τήν τής πόλεως
έρήμωσιν, και τού μέν ζωτικού παντός κένωσιν,
τών δέ λίθων καί οικοδομημάτων κατάλυσιν τών
Τρώων άλόντων 'Ελλήνων άποπλευσαντων. τό
δέ δέκατον έτος όπερ διά τού δράκοντος
25 δεκάτου άντος έν τοις σημείοις άριθμειται
λαμβανόμενον τό αύτό, είς μέν τούς "Ελληνας
γίνεται λίθος μένων καί άρίζηλος πάσιν δια-
κένωμα ών καί λίθους μεμενηκέναι τού πολέμου
καταλυθέντος.
3ο "Ωστε τόν δράκοντα έπιόντα μέν δηλούν τήν
έφοδον τών Ελλήνων, διά δέ τής πλατάνου τήν
διά τών νεών γινομένη ν, κατεσθίοντα δέ τούς
έννέα στρουθούς μετά τής μητρός σημαίνειν
μέν τόν ένναετη πόλεμον, άπολιθούμενον δέ
35 δέκατον έν τοις σημείοις αύτόν έρημίαν δηλοϋν
τήν έν τφ δεκάτψ έτει τών 'Ελλήνων άποστάν-
των και τής πόλεως έν λίθοις μόνοις κατα-
λειφθείσης, παντός τε τού έμψύχου έκ τε αύτής
καί τών περί αύτήν καθημένων κενωθέντος.
4ο έμήνυε δέ ή είς παράδοξον καί θαυμαστόν μετα-
βολή τήν τών κατειργασμένων έπί πλείστον
μνήμην.
370
45 Zu II. 2,649
Διά τί ένταύθα μέν πεποίηκεν "άλλοι θ'
οϊ Κρήτην έκατόμπολιν άμφενέμοντο," έν δέ
 Άπορημάτων 'Ομηρικών
Όδυσσείςι ειπών ότι έστιν ή Κρήτη καλή καί
περίρρυτος, έπάγει "èv δ' άνθρωποι πολλοί
άπειρέσιοι καί ένενήκοντα πόληες" (Od. 19,
174); τό γαρ ποτέ μέν ένενήκοντα, ποτέ δέ
έκατόν λέγειν δοκει έναντίον είναι. Ήρακλεί- 5
δης μέν ούν καί άλλοι λύειν έπεχείρουν οϋτως.
έπεί γαρ μυθεύεται τούς μετ' Ιδομενέως άπό
Τροίας άποπλεύσαντας πορθήσαι Λύκτον καί
τάς έγγύς πόλεις, άς έχων Λεύκων ό Ταλώ
πόλεμον έξήνεγκε τοις έκ Τροίας έλθοϋσιν, ίο
είκότως αν φαίνοιτο μάλλον τοϋ ποιητοϋ ή
άκρίβεια ή έναντιολογία τις. οί μέν γάρ είς
Τροίαν έλθόντες έξ έκατόν ήσαν πόλεων τοϋ
δέ 'Οδυσσέως είς οίκον ήκοντος έτει δεκάτψ
μετά Τροίας άλωσιν, καί φήμης διηκούσης ότι is
πεπόρθηνται δέκα πόλεις έν Κρήτη καί ούκ είσί
πως συνψκισμέναι, μετά λόγου φαίνοιτ' äv
'Οδυσσεύς λέγων ένενηκοντάπολιν τήν Κρή-
την, ώστε εί μή τα αύτά περί τών αύτών λέγει,
ού μέντοι δια τούτο και ψεύδεται. - Άριστοτέ- 2ο
λης δέ ούκ άτοπόν φησιν, εί μή πάντες τά αύτά
λέγοντες πεποίηνται αύτφ- οϋτως γάρ καί άλ-
λήλοις τά αύτά παντελώς λέγειν άφειλον. μή-
ποτε δέ και μεταφορά έστι τά έκατόν, ώς "της
έκατόν θύσανοι" (2,448)· ού γάρ έκατόν 25
ήσαν άριθμφ. καί "έκατόν δέ τε δούρατ' άμά-
ξης" (Hes. Erga 456). έπειτα ούδαμοϋ λέγει ώς
ένενήκοντα μόνα είσίν έν δέ τοις έκατόν είσι
καιένενήκοντα.
371
Zu II. 3,236
Διά τί τήν Έλένην πεποίηκεν άγνοοϋσαν
περί τών άδελφών ότι ού παρήσαν δεκαετούς
τοϋ πολέμου όντος καί αιχμαλώτων πολλών
γινομένων; άλογον γάρ έτι δέ καί εί ήγνόει, άλλ'
ούκ ήν άναγκαιον μνησθήναι τούτων ούκ
έρωτηθεισαν ύπό Πριάμου περί αύτών ούδέ
γάρ πρός τήν ποίησιν προ έργου ήν ή τού-
των μνήμη, φησί μέν ούν 'Αριστοτέλης- ϊσως
ύπό τοϋ 'Αλεξάνδρου έντυχάνειν έφυλάττετο
τοις αίχμαλώτοις- ή όπως τό ήθος βελτίων
φανή καί μή πολυπραγμονοίη, ούδέ τούς
άδελφούς ήδει όπου είσί.
529
372
Zu II. 3,276
'Αριστοτέλους- δια τί βουλόμενος έπιορ-
κήσαι τούς Τρώας ó ποιητής, ϊνα εύλόγως
άπόλωνται, ούδαμοϋ πεποίηκεν έπιορκοϋντας,
άλλ' οϊεται; ό γάρ όρκος ήν, εί 'Αλέξανδρον
άποκτείνειεν ό Μενέλαος, άποδοθήναι τήν
Έλένην ούκ άναιρεθέντος δέ ούδαμοϋ ήδί-
κουν μή άποδιδόντες, ούδ' έπιώρκησαν. φησι
δ' Αριστοτέλης ότι ούδ' ó ποιητής λέγει ώς
έπιώρκησαν, καθάπερ έπ' άλλων "ώς φάτο καί
φ' έπίορκον ώμοσεν" (10,332), άλλ' ότι κατά-
ρατοι ήσαν αύτοί γάρ έαυτοίς κατηράσαντο εί-
πόντες "Ζεϋ κύδιστε μέγιστε, καί άθάνατοι
θεοί άλλοι, όππότεροι πρότεροι ύπέρ όρκια πη-
μήνειαν, ώδέ σφ' έγκέφαλος χαμάδις φέοι ώς
όδε οίνος" (298-300). ούκ έπιώρκησαν μέν ούν,
έκακούργησαν δέ καί έβλαψαν τούς όρκους,
έπάρατοι ούν ήσαν. ταϋτά τοι καί Ήρα πειράται
έξ αύτών ών κατηράσαντο γενέσθαι αύτοίς τήν
βλάβη ν εύξαμένων γάρ έκείνων "όππότεροι
πρότεροι ύπέρ όρκια πημήνειαν, ώδέ σφ' έγκέ-
φαλος χαμάδις φέοι ώς όδε οίνος," ή Ήρα αύτό
τούτο παρακελεύεται τη Αθηνςί "έλθεϊν ές
Τρώων καί 'Αχαιών φύλοπιν αίνήν, πειράν δ' ώς
κεν Τρώες ύπερκύδαντας 'Αχαιούς άρξωσι
πρότεροι ύπέρ όρκια δηλήσασθαι" (4,65-67).
τό δέ βλάψαι ούκ έστιν έπιορκήσαι.
373
Zu II. 3,277
Διά τί τόν ήλιον πάντα έφοράν καί πάντα
35
έπακούειν είπών, έπί τών έαυτοϋ βοών άγγέ-
λου δεόμενον έποίησεν; "ώκέα δ' Ήελίψ
Ύπερίονι άγγελος ήλθε Λαμπετίη τανύπεπλος,
ö οί βόας έκταν έταΐροι (Od. 12,374-375)."
λύων δέ 'Αριστοτέλης φησίν, ήτοι ότι πάντα μέν
4ο
όρςί ήλιος, άλλ' ούχ άμα, ή ότι τφ ήλίψ έδει
έξαγγείλαι ή Λαμπετία ώσπερ τφ άνθρώπψ ή
όψις· ή ότι, φησίν, άρμόττον ήν ειπείν οϋτως τόν
τε 'Αγαμέμνονα όρκίζοντα έν τή μονομαχίςι
"ήέλιός θ' ός πάντ' έφορος καί πάντ' έπακού-
45
εις," καί τόν 'Οδυσσέα πρός τούς έταίρους
λέγοντα - ού γάρ δή καί τά έν "Αιδου όρφ. καί
530 Άπορημάτων 'Ομηρικών
όλως ò ποιητής, οπου πάρεστιν, έκεινά φησιν
όράν πάντως, έν μεν τη άνατολή οντα τα έν τη
άνατολή, έν δε τή μεσημβρίςι τα έν αύτη, καί
πάλιν έπί δυσμών τά κατ' αύτόν έπιβλέπειν.
είκός ούν έστί κατ' άλλο κλίμα της κινήσεως
όντα μή έωρακέναι τα κατά τήν Θρινακίαν
πραττόμενα. πάντα μεν γαρ έφορφ, ού κατά
τον αύτόν δέ καιρόν πάντα έποπτεύει.
374
Zu II. 3,441
Δια τί τον Άλέξανδρον πεποίηκεν οϋτως
άθλιον, ώστε μή μόνον ήττηθήναι μονο-
μαχοϋντα, άλλα καί φυγείν, καί άφροδισίων
μεμνημένον εύθύς, καί έράν μάλιστα τότε φά-
σκοντα, καί οϋτως άσώτως διακεισθαι; 'Αρι-
στοτέλης μέν φησιν είκότως· έρωτικώς μέν
γάρ καί πρότερον διέκειτο, έπέτεινε δε τότε.
πάντες γάρ, 0τε μή έξη ή φοβούνται μή εξουσι,
τότε έρώσι μάλιστα- διό και νουθετούμενοι έπι-
τείνουσι μάλλον έκείνφ δέ ή μάχη τούτο
έποίησεν. οί δέ, ότι ή προσδοκία τής άποδό-
σεως ήγειρε σφοδρότερον τήν έπιθυμίαν διά
τήν μέλλουσαν άφαίρεσιν. οί δέ, ότι ή 'Αφρο-
δίτη παρούσα ού μόνον έκ τής μάχης αύτόν
έρρύσατο, άλλα καί λελυπημένον δια τήν ήτ-
ταν εις παρηγορίαν ήγε, μεταβαλούσα τήν τής
ψυχής κατήφειαν εις τό ήδύ τής έπιθυμίας. άλ-
λοι δέ, οτι τής Ελένης άνακτώμενος τήν εϋ-
νοιαν σφοδρότερον τον έρωτα έπιτετάσθαι.
λέγει· ένόμιζε γάρ αύτήν χαλεπώς φέρειν δι'
ά συνέθετο, ώσπερ έκδοτον τοις Άχαιοϊς
γενομένην. ϊνα δέ έπιδείξη οίος ήν 'Αλέξαν-
δρος, έν τε τφ πολέμψ έποίησε θρασύν άμα
και δειλόν, έπί τε τής οίκίας άσελγή καί κατα-
φρονητήν δόξης, χαρακτηρίζει γάρ διά τούτων
τό ήθος τού αιτίου των κακών τοις πάσι διά τήν
άσέλγειαν γενομένου.
375
Zu II. 4,88
Διά τί ή 'Αθηνά εις σύγχυσιν τών όρκων ού
τών Τρώων τινά έπελέξατο, άλλα τών έπι-
κούρων; καίτοι κεχαρισμένος άν τις έγένετο
Άλεξάνδρψ μάλλον, εί τών οικείων ήν. καί διά
τί τών έπικούρων τον Πάνδαρον έπελέξατο;
φησίν ούν ό 'Αριστοτέλης ότι τών μέν Τρώων
ούδένα, διότι πάντες αύτόν έμίσουν, ώς ó
ποιητής φησιν "Ισον γάρ σφιν πάσιν άπήχθετο
5 κηρί μελαίνη" (3,454)· τών δέ έπικούρων τόν
Πάνδαρον έπελέξατο ώς φιλοχρήματον
(ση μείον δέ ή τφ οϊκψ αύτοΰ τών ϊππων
κατάλειψις, ϊνα μή δαπανςι), και ότι φύσει
έπίορκος ή ν τό γοϋν έθνος ετι κα'ι νυν δοκει
ίο είναι, όθεν έκεϊνος ήν, έπίορκον. άλλοι δέ
οϋτως λύουσιν, ότι άριστου ήν χρεία τού
δυναμένου καταστοχάσασθαι καί τρώσαι τήν
χείρα- ούκ ήν δέ έν τφ Τρωϊκφ μέρει τις ή
'Αλέξανδρος μόνος και Πάνδαρος εύφυής
is οϋτως, ώς και έπιφωνήσαι τον ποιητήν "Πάν-
δαρος, φ καί τόξον 'Απόλλων αύτός έδωκεν"
(2,827), ö σημαίνει τήν τοξικήν. καί ώς άρισ-
τον ούν αύτόν έπελέξατο τοξότην.
20 376
Zu II. 4,296
Διά τί τήν τάξιν ταύτην έποίησεν, ίππήας
μέν πρώτον, πεζούς δ' έξόπισθε, κακούς δ' έ ς
25 μέσσον; άτοπον γάρ τό τούς ιππέας πρό τής
φάλαγγος ποιήσαι, και τούτων μεταξύ τούς
φαύλους, λύει δ' 'Αριστοτέλης- ή ού πρό τής
φάλαγγος λέγειν τους ιππείς φησιν, άλλ' έπί
τοις κέρασιν καί οΰτως πρώτοι ειεν άν. τούς
30 δέ κακούς ού τόπψ διορίζει, άλλ' έναλλάξ
μεταξύ άνδρείου τόν άσθενέστερον, πεζούς δ'
έξόπισθεν τών ιππέων, ώστε τά μέν κέρατα
κρατείν τούς ιππέας, μετά δέ τούτους τούς
πεζούς, πανταχού δέ μεταξύ τών άνδρείων Ιπ-
35 πέων τε καί πεζών τετάχθαι τούς κακούς, ήτοι
ιππέας τε καί πεζούς, άλλοι δέ ούδέν όλως τφ
τόπψ διορίζειν, άλλά τφ χρόνψ λέγειν πρώτους
καί μέσους και τό όπισθεν ύστέρους, ϊνα
πρώτοι μέν συμβάλλωσιν οί ίππεϊς οί άνδρεΐοι,
40 μεθ' ους έπιφέρονται οί χείρους τών ιππέων
τε καί πεζών οί άνδρειότατοι- οί δέ άτι ούχ
ώς έπιτιμάται έταξε, καί γάρ Βοιωτούς οϋτω
11 χρεία] om. Cod. 13 τις] om. Cod. 42-
5 3 1 a 8 Cum his comparanda excerpta e cod. Paris. Gr. 2681
apud Rose, Arist. pseudepigr. p. 162; Cramer, Anecd. Paris.
III. 283. 42 Βοιωτούς] Βοιωτοίς Cod.
 Άπορημάτων 'Ομηρικών
τάττειν δοκεΓ ώστε άπό του έθους ή λύσις, οί
δέ άπό της λέξεως, το γαρ πρώτον δήλον τό
δεξιόν κέρας, όπισθεν δέ τό άριστερόν. πρώ-
τους ούν εικός είρήσθαι τούς έπΐ τοΰ δεξιού
μέρους έστώτας, όπισθεν δέ τούς έπΐ τοϋ 5
άριστερού, ώς εικός, μεταξύ τετάχθαι τούς
δειλούς- οϋτω γαρ και λόγον έξει τό "άφρα καί
ούκ έθέλων τις άναγκαίη πολεμίζη (4,300)."
Ού δεόντως, φασί, τήν πρώτην τάξιν οί
Ιππείς έχουσι, κινδύνου άντος, εί τροπή γένη- ίο
ται τών ιππέων, συμπατηθήναι τήν άκολουθού-
σαν τάξιν. άγνοοΰσι δέ ότι οί πεζοί οπισθέν
είσιν, όπως τών ιππέων ύποχωρούντων δι-
ιστάμενοι δέχοιντο αύτούς, ö καί γεφύρας
πολέμου καλεί, καί πάλιν ένούμενοι ώς τείχος ΐ5
δέχοιντο τους πολεμίους έπιόντας· μεταξύ δέ
δύο άνδρείων ένα κακόν έβαλλε. τινές δέ τό
έμπροσθεν καί όπισθεν έπί τοϋ δεξιού καί
άριστερού κέρως λαμβάνουσι- τούς δέ κακούς
τετάχθαι έν μέσψ, ϊνα καί ύπό τούτων καί ύπ' 2ο
έκείνων άναγκάζωνται πολεμειν. άλλά φαίνεται
πεζοις ούδέν έπιτάσσων. βραχύ δέ διασταλ-
τέον εις τό δχεσφι - κοινόν γαρ τό στήσεν.
377
Zu II. 5,741
Δια τί ποτέ μέν φησι τήν κεφαλήν τής Γορ-
γόνος έν "Αιδου είναι, λέγων "μή μοι Γοργείην
κεφαλήν δεινοΐο πελώρου έξ "Αιδου πέμψειε"
(Οδ. 11,633), ποτέ δέ τήν Άθηνάν έχειν έν
τη αίγίδι, λέγων "βάλετ αιγίδα θυσσανόεσ-
σαν (5,738)," και έπάγει "έν δ' έρις, έν δ' άλκή,
έν δέ κρυόεσσα ίωκή, έν δέ τε Γοργείη κεφαλή
δεινοϊο πελώρου (5,740)". φησί δ' 'Αριστοτέλης
ότι μήποτε έν τη άσπίδι ούκ αύτήν είχε τήν
κεφαλήν τής Γοργόνος, ώσπερ ούδέ τήν "Εριν
ούδέ τήν κρυόεσσαν ίωκήν, άλλα τό έκ τής
Γοργόνος γιγνόμενον τοις ένορώσι πάθος
καταπληκτικόν.
378
Zu II. 5,778
ϊ θ μ α θ ' όμοϊαι: τήν όρμήν καί τήν πτήσιν
άτοπον γάρ τρυφερώς βαδίζειν τάς εις πόλε-
μον έσκευασμένας.
531
άλλως, καλώς τών βουλομένων λαθειν τά
ϊχνη περιστεραϊς εϊκασεν άφανή γάρ αύτών
τά ϊχνη, ώς 'Αριστοτέλης, ή [καί] δια τό καθαρόν,
ή δια τό ταχύ.
Ού περιστερά! γενόμενοι, άλλ' όμοιαι τοις
ϊθμασιν ήγουν τοις όρμήμασι καί ταις πτήσεσι
τών περιστερών είς τό στρατόπεδον έρχονται -
τό γάρ ώς πελειάδας τάς θεάς πορεύεσθαι
άπρεπές.
379
Zu II. 6,234
Διά τί ό μέν Γλαύκος προήχθη είς φιλο-
τιμίαν τοϋ άλλάσσειν τά οπλα χρυσά όντα προς
Διομήδην, ó δέ ποιητής έπιτιμςί ώς où δέον,
ούδ' εί φίλος εϊη, προΐεσθαι πλείονος άξιον;
προγόνων ό Γλαύκος φιλοτιμίαν έξηγησαμένου
Διομήδους άκούσας ούκ φήθη δείν έλαττοϋ-
σθαι ταύτης- "Οίνεύς γάρ ποτε δέπας άμφι-
κύπελλον" (6,216-220). ταϋτ' ούν άκούσας ό
Γλαύκος προήχθη είς φιλοτιμίαν προγονικήν.
ώς γάρ Βελλεροφόντης ζωστήρος ούκ άπηξίωσε
χρυσοΰν έκπωμα δούναι καί όλως χρύσεον δε-
25 δώρηται τφ ξένψ, οϋτω καί αύτός χρυσόν öv
είχε περικείμενον δούναι προήχθη, άκούσας
παρά τοΰ φοβερωτάτου Διομήδους τών τότε
"τφ νΰν σοι μέν έγώ ξεινος φίλος "Αργεί μέσσψ
ειμί, σύ δ' έν Λυκίη, δτε κεν τών δήμον ϊκωμαι,"
3ο (6,224-5) καί προσέτι είπόντος τοΰ Διομήδους
"τεύχεα δ' άλλήλοις έπαμείψομεν, όφρα και
οϊδε γνώσιν ότι ξείνοι πατρώϊοι εύχόμεθ' είναι "
(6,230-231) μικρολογίας γάρ ήν αιτηθέντα τοις
μέν άλλοις ύπακούσαι, άντειπειν δέ προς τά
3s δώρα. ό ποιητής δέ, φησίν 'Αριστοτέλης, ούχ ότι
τά πλείονος άξια όντα προήκατο έπιτιμφ, άλλ'
ότι έν πολέμψ καί χρώμενος προΐετο - ούδέν γάρ
άλλοιότερον, ώσπερ άν εί άπέβαλε τά όπλα.
έπιτιμφ ούν ότι κρείττω προΐετο ούκ είς τιμήν,
4ο άλλ' είς χρήσιν- άναγκαΐον δέ τούτο δηλώσαι
είπόντα τήν άξίαν.
380
Zu II. 7,93
45
Διά τί προκαλουμένου Έκτορος είς μονο-
μαχίαν οί μέν άλλοι άριστοι "αϊδεσθεν μέν
532 Άπορημάτων 'Ομηρικών
άνήνασθαι, δείσαν δ' ύποδέχθαι" (7,93), Μεν-
έλαος δέ πρώτος άνίσταται, και μεμψάμενος
τούς άλλους "κατεδύσατο τεύχεα καλά"
(7,103), μάχεσθαι προθυμούμενος- 0τε δέ
προτραπέντες οί έννέα άνίοταντο, ούδαμοϋ
ούτος έν τούτοις εύρίσκεται, άλλ' 'Αγαμέμνων
καί Διομήδης καΐ οί Αϊαντες καί 'Ιδομενεύς και
Μηριόνης καί Εύρύπυλος καί Θόας καί 'Οδυσ-
σεύς; φησί δέ ó 'Αριστοτέλης άτι άπαξ άκούσας
"μηδ' εθελ' έξ έριδος σεϋ άμείνονι φωτΐ
μάχεσθαι Έκτορι" (7,111) ούκ έμελλεν αύθις
άνίστασθαι- καί οτι το πρότερον έκ φιλονεικίας
ή άνάστασις- καί άτι ήδη μονομαχήσας
έτύγχανεν 'Αλεξάνδρψ καί ού καλώς άπαλ-
λάξας, και νεωστί έτέτρωτο ύπό Πανδάρου-
καί άτι άποκινδυνεύειν τούτον ούκ έχρήν έν φ
τό τέλος ήρτητο τοϋ πολέμου, έπΐ γαρ 'Αλεξάν-
δρου 'ίσον ήν τό τού κινδύνου.
381
Zu II. 7,228
Δια τί ó Αϊας τφ Έκτορι δεδήλωκε τήν τού
Άχιλλέως μήνιν; ούδεμία γαρ άνάγκη ήν, ούδέ
φρονίμου άνδράς τά παρ' αύτού κακά τοις
πολεμίοις έξαγγέλλειν. ή άτι έγίνωσκον οί
Τρώες τήν μήνιν Άχιλλέως ύποδεΐξαι πάντως-
ό γάρ 'Απόλλων έδήλωσεν αύτοις έν οις
φησίν "ού μάν ούδ' Άχιλεύς Θέτιδος πάϊς
ήύκόμοιο μάρναται, άλλ' έπί νηυσί χάλον
θυμαλγέα πέσσει" (4,512). εί δ' άγνοοϋσι τήν
άργήν οί Τρώες, καί ούτως τά τής δηλώσεως
άναγκαΐον, μή έν τφ λοιμφ τεθνηκέναι νομίσω-
σιν αύτόν. λύσις· 'Αριστοτέλης δέ, ϊνα μή
οϊηται τον 'Αχιλλέα άποδεδειλιακέναι, άλλα
κάκεΐνον καί άλλους αύτού είναι κρείττους.
είτα ειπών "νύν μέν δή σάφα εϊσεαι οίόθεν οίος,
οίοι καί Δαναοισιν άριστήες μετέασι, καί μετ'
Άχιλλήα φηξήνορα θυμολέοντα," (7,226-8) ϊνα
καταπλήξη τής Άχιλλέως άρετής άναμνήσας,
άνέδάκειπεφοβήσθαι, ( . . . ) είκότως πέπονθεν
'Αχιλλεύς· τά γάρ "μετ' Άχιλλήα" άμφίβολον
πότερον μετά τήν έκείνου τελευτήν ή μετά τήν
έκείνου άρετήν, ή καθάπερ έκεινος ήν καί
άλλοι είσίν. άναγκαϊον ούν δηλώσαι τί πέπονθεν
Άχιλλεύς, καί άτι μηνίων ού πάρεστιν, άλλ'
ούχΐ τεθνηκώς ή άποπλεύσας, άλλ' άτι "έν
νηυσί κορωνίσι" (7,229) μηνίων όργή δ' έν
άγαθοίς άνδράσιν εύδιάλυτον.
382
Zu II. 9,17
Διά τί λέγοντα ποιεί έν δήμψ "ώ φίλοι
Άργείων ήγήτορες ήδέ μέδοντες," τούς ήγή-
τορας καί βασιλείς προσφωνών, καίπερ πάντων
ίο παρόντων; φησίν ούν ό 'Αριστοτέλης άτι ό
μέν δήμος μόνου τού άκούσαι κύριος, οί δέ
ήγεμόνες καί τού πράξαι.
383
15
Zu II. 10,153
Φαύλη δοκεΐ είναι ή τών δοράτων έπί
σαυρωτήρας στάσις- καί δή πανταχού θόρυβον
ήδη πεποίηκε νύκτωρ ëv μόνον πεσόν, λύει δ'
20 'Αριστοτέλης λέγων άτι τοιαύτα άεΐ ποιεί Όμη-
ρος οία ήν τότε. ήν δέ τοιαύτα τά παλαιά
οΐάπερ καί νύν έν τοις βαρβάροις. πολλοί γάρ
ούτω χρώνται τών βαρβάρων.
25
384
Zu II. 10,198.
"Αλογον τό μή έντός τής τάφρου τό
συνέδριον είναι, λύεται δέ (έκ) τού καιρού- ού
30 γάρ τό θορυβείν τους έν στρατοπέδψ προσή-
κον. Θαρραλεώτερόν τε τάν κατάσκοπον έχρήν
ποιείν παρακαθήμενον καί ούδέν μέλλοντα
πείσεσθαι δεινόν, τών φυλάκων περί τήν
τάφρον τυγχανόντων.
35 Ήπόρησεν 'Αριστοτέλης διά τί έξω τού
τείχους έποίησε τούς άριστέας βουλευομένους
έν νυκτηγορίςι, έξόν έντάς τού τείχους έν
άσφαλεΐ. καί φησι- πρώτον μέν ούν ούκ είκάς
ήν άποκινδυνεύειν τούς Τρώας ούδ' έπιτίθε-
40 σθαι νύκτωρ- ού γάρ τών εύτυχούντων ήν
άποκινδυνεύειν- έπειτα έν έρημίςι καί καθ'
ήσυχίαν βουλεύεσθαι περί τών τηλικούτων
έθος. άτοπον δ' άν ήν εί ήξίουν μέν πορευθή-
ναί τινας είς τούς Τρώας, αύτοί δέ ούδέ μικράν
45 προελθείν έτόλμων. έπειτα στρατηγών άν εϊη
τό φυλάσσεσθαι τούς νυκτερινούς θορύβους,
τό δ' έν τφ στρατεύματι νυκτός συνιόντας
 Άπορημάτων 'Ομηρικών
βουλεύεσθαι, νεωτερισμού ύποψίαν παρασχόν,
φόβον ένεποίει. άμα δέ καί ή πρόθεσις ήν τους
φύλακας θεάσασθαι, έν οίς ήν ή σωτηρία τών
καθευδόντων γενόμενοι δ' έν τούτοις τάς
βουλάς, όλίγφ πόρρω τούτων άποστάντες, έν
ήσυχίςι μέν καί έν άπορρήτω έποιούντο, μή
άναμεμμιγμένοι τοις φύλαξιν, έν άσφαλεΐ δέ.
πλησίον γαρ τών φυλάκων, καί άμα ταχέως ήν
έπιτελέσαι τα δόξαντα. ό δέ νεκύων χώρος
πλήρης μέν τών κειμένων πτωμάτων, όλίγον δέ
καθαρόν έχων νεκρών, ένθα καθέζοιντο, τού
περί τήν τάφρον παντός χωρίου πλήρους οντος
τών άνηρημένων. άπολογούμενος δέ διότι
άταφοι ήσαν, έπάγει ότι τών πολεμίων νυκτός
γέγονεν ή άναχώρησις καί σχολήν ούκ ένδέδω-
κεν ό καιρός είς ταφήν, νυκτός μέν καταλαβού-
σης, έκ δέ της ήττης ύπό τού καμάτου είς
ϋπνον τετραμμένων πάντων, φησί γαρ "μή τοί
μέν καμάτψ άδη κότες ήδέ καί ϋπνφ κοιμήσων-
ται, άτάρ φυλακής έπί πάγχυ λάθωνται" (10,98)
καί "όθεν αύτις άπετράπετ' όβριμος Έκτωρ"
(10,200) καί τά έξής.
385
Zu II. 10,252
Ή συναγωγή τών ζητουμένων γέγονε μέν
ήδη καί παρ' άλλοις· ήμεις δέ τά προβλήματα
λαμβάνοντες παρά τών έζητηκότων τάς λύσεις
έπικρίνομεν άς έκεΐνοι ύπέταξαν τοις προ-
βλήμασιν, καί τινάς μέν τούτων έγκρίνομεν,
τινάς δέ παραιτούμεθα, τάς δ' αύτοί έξευρίσκο-
μεν, τάς δέ πειρώμεθα διορθούν καί έξεργά-
ζεσθαι, ώσπερ τοις έντυγχάνουσιν έσται δήλον.
αύτίκα τών παλαιών ζητημάτων ώμολόγηται
είναι το τοιούτο, έν οίς φησίν "άστρα δέ δή
προβέβηκε, παρφχηκεν δέ πλέον νύξ τών δύο
μοιράων, τριτάτη δ' έτι μοίρα λέλειπται."
(10,252-3) πώς γαρ, εί αί δύο μοιραι έξήκουσιν
αύταί τε καί έτι τούτων πλέον, ή τριτάτη μοίρα
λέλειπται, άλλ' ούχί τής τρίτης μόριον; όθεν
καί τίνες προστιθέντες το σ ήξίουν "τριτάτης
δ' έτι μοίρα λέλειπται" γράφειν, ϊνα τής τρίτης
μερίς τις ή καταλελειμμένη, άλλ' ούχ όλη ή
τρίτη. Μητρόδωρος μέν ούν το πλείον δύο
σημαίνειν φησί παρ' Όμήρψ· καί γάρ τό
σύνηθες, ώς όταν λέγη "νώτου άποπροταμών,
533
έπί δέ πλειον έλέλειπτο" (Od. 8,475) καί "άλλα
τό μέν πλειον πολυάϊκος πολέμοιο χείρες
έμαΐ διέπουσιν" (II. 1,165). σημαίνει καί τό
πλήρες, ώς έν τφ "σον δέ πλειον δέπας αίεί
5 έστηκε" (II. 4,262) καί έν τφ "πλεΐαί τοι χαλκού
κλισίαι" (II. 2,226). νϋν ούν τό πλέον άντί τού
πλήρες είρήσθαι- πλήρης γάρ ή νύξ τών δύο
μοιρών γεγονυΐα παρφχηκε, τριτάτης δέ τε
περιλέλειπται. διείλε δ' είς τρία ώς αν τρι-
ιο φυλάκου τής νυκτός οϋσης. Χρύσιππος δέ
ώσπερ εϊ τις, φησί, περί τριών ήμερών διαλεγό-
μενος έν τη τρίτη λέγει μίαν άπολείπεσθαι έτι
ήμέραν, κάν μή περί όρθρον ποιήται τούς
λόγους, ούτως καί τον 'Οδυσσέα, εί καί πλέον
is ήν παρωχηκός τών δύο μοιρών, τήν τρίτην
φάναι καταλείπεσθαι, έπειδή τριμερούς οϋσης
τής νυκτός έκαστον μέρος έν τι λαμβάνεται,
ώστε καν έλλιπές ή τούτο καί μή όλόκληρον,
άλλ' άριθμεισθαί γε τρίτην, τφ τάξιν τών
20 ήμερών έχειν τήν τρίτην οϋτω γάρ καί άνθρω-
πον παρά πόδα γενόμενον έτι τυγχάνειν τής
όλης προσηγορίας, άλλοι δέ φασιν έθος εχειν
τούς ποιητάς τφ άπηρτισμένψ χρήσθαι άριθμφ,
ότέ μέν τά έπιτρέχοντα τοις άριθμοις περι-
25 γράφοντας ύπέρ τού όλοσχερεϊ καί άπηρτισ-
μένψ χρήσθαι, όταν χιλιόναυν στρατόν φήσειε
τών "Ελλήνων - ήσαν δέ αϊ νήες χίλιαι έκατόν
όγδοήκοντα έξ - , καί έτι "πύργους είκοσι μιςι
στολή, πεζοις μέν ένδεκα, ναυσι δέ δυώδεκα"
30 άντί τού κγ· ότέ δέ τον προκείμενον περι-
γράφουσι, τφ έπιτρέχοντι άρκούμενοι, οίον
"κατά μέν φίλα τέκνα έπεφνε θάλλοντα ήβςι
δυώδεκα, αύτόν δέ τρίτον" άντ'ι τού τρίτον καί
δέκατον καί "τετράτφ δ' αύτός πεδάθη," φησίν
35 ό Πίνδαρος άντί τού τετάρτψ και δεκάτφ - "ή
δέ γυνή τέτορ' ήβώοι, πέμπτφ δέ γαμοίτο"
άντί τού τεσσαρεσκαιδεκάτψ καί πεντεκαιδε-
κάτψ. Εΰπολίς τε Χρυσφ γένει
40 δωδέκατος ó τυφλός, τρίτος ó τήν κάλην
έχων,
ó στιγματίας τέταρτος έστιν έπί δέκα,
πέμπτος δ' ó πύργος, έκτος ό διεστραμ-
μένος-
45 χούτοι μέν είς έκκαίδεκ', είς Άρχέστρατον,
ές τόν δέ φαλακρόν έπτακαίδεκ'. Β. ϊσχε δή.
Α. όγδοος ó τον τρίβων' έχων.
534 Άπορημάτων 'Ομηρικών
ότέ δε έξω προστιθέασιν, ϊνα τόν πλήρη
άριθμόν εϊπωσιν, οίον 'Ομήρου είπόντος "έν-
νεακαίδεκα μέν μοι ίής έκ νηδύος ήσαν" (II.
24,496) Σιμωνίδης φησί "καί σύ μέν είκοσι
παίδων μάτερ έλλαθι." και δεκάτφ μηνί του s
τοκετού ταις γυναιξί γιγνομένου φησίν Όμηρος
"χαίρε γυνή φιλότητι, περιπλομένου δ' ένιαυ-
τοϋ τέξη άγλαά τέκνα" (Od. 11, 248). και "άλλοι
θ' οΐ Κρήτην έκατόμπολιν άμφενέμοντο" (II.
2,649) καί "πολλοί άπειρέσιοι καί ένενήκοντα ίο
πόληες" (Od. 19,174)· ή γαρ κατά το έτερον
προστίθησιν ή κατά το έτερον άφαιρεί. όμοίως
καί "πρόπαν ήμαρ ές ήέλιον καταδύντα δαί-
νυντο" (II. 1,601), ούχ άμα τη έφ άρξαμένων
πίνειν και "πάν δ' ήμαρ μάρναντο περί Σκαιήσι is
πύλησι" (II. 18,453), καίπερ βραχέος γινομένου
χρόνου ύπέρ τήν μάχην. κα'ι των 'Ολυμπίων δέ
έναλλάξ άγομένων δια ν' μηνών καί μθ', οί
ποιηταΐ πεντηκοντάμηνόν φασι τήν πανήγυριν
είναι, οϋτως ούν ούδέν κωλύει καί τής τρίτης 2ο
μοίρας έλλιποϋς οϋσης ούχ όλόκληρον τρίτην
αύτήν όνομάσαι μοιραν. 'Αριστοτέλης δέ
οϋτως άξιοι λύειν, έν οίς φησίν ή είς β' διαίρε-
σις είς ϊσην δύναται γενέσθαι έν τούτοις, έπει-
δή το πλέον τοϋ ήμίσεος άόριστόν έστιν. όταν 25
τοσούτον αύξηθη ώς τοϋ όλου τρίτον άπο-
λείπεσθαι, άκριβοϋς αν εϊη τό άφορίσαι τούτο
κα'ι δηλώσαι όσον έστί τό καταλειφθέν, ϊνα
όσον ηύξήθη τοϋ όλου τό ήμισυ δήλον γένηται.
οίον των ς' ήμισυ τα γ', εϊπερ διαιρεθείη τα 3ο
ς' είς β' ϊσα, έσται γ', έάν τό έτερον μέρος
αύξηθή, άδηλον πότερον μορίφ άριθμού ή ολπ
μονάδι. έάν ούν όλη μονάδι πλέον γένηται τό
μέρος τό ύπολειπόμενον, τρίτον έσται τού
όλου, ώστε καί ό ειπών "τών β' μερών θάτερον 35
πλέον γινόμενον καταλέλοιπε τριτάτην μοι-
ραν", δεδήλωκεν οτι έν αύξήσει τό πλέον
μονάδι γέγονε, τεσσάρων γεγονότων τών τριών
και β' ύπολειπομένων, όπερ ήν τών ς' τό τρίτον,
έπεί ούν κα'ι τής νυκτός αί ιβ' μοιραι είς β' 4ο
ϊσας μερίδας μερίζεσθαι δύνανται είς ς', ηύξήθη
δέ κα'ι πλέον γεγονός θάτερον μέρος, άδηλον
δέ τό πόσαις ώραις - καί γαρ μιςι καί δύο
κα'ι τρισί καί πλείοσιν ή αϋξησις δύναται
γίνεσθαι - , άφορίζει ό ποιητής τό άόριστόν τοϋ 45
πλείονος πόσον ήν, καί ότι β' ώραις ηύξήθη,
έπήγαγεν ότι τριτάτη μοίρα λέλειπται, ώς η'
μέν γενέσθαι τάς παρψχηκυίας ώρας, κατα-
λείπεσθαι δέ δ', αϊπερ είσί τοϋ όλου τρίτον,
οϋτω καί εί ιη' εϊη μερών, ότι δίχα διαιρείται
είς θ', εϊποις δ' οτι πλέον τής είς β' μοίρας
παρφχηκεν, ή δέ τρίτη μοίρα περιλείπεται,
δήλον ποιήσεις έκ τοϋ τό τρίτον φάναι περιλεί-
πεσθαι, όπερ έστίν ς', οτι ιβ' φής είλήφθαι.
έστω δέ κα'ι έπί τοϋ νυχθημέρου τών ώρών τό
αύτό ζητούμενον, κα'ι λεγέτω τις ότι πλέον τι
τών είς β' μοίρας νεμομένων ώρών παρφχηκεν,
έτι μή άφορίσας τό πόσον, έπαγέτω δέ ότι ή
τρίτη μοίρα τοϋ παντός λέλειπται- δήλον
γίνεται οτι τής είς β' διαιρέσεως είς ιβ' καί
ιβ' γενομένης, τοϋ τρίτου καταλειφθέντος τοϋ
παντός, όπερ έστίν η', θάτερον μέρος τό
πλέον έν τέτρασιν έσχεν, ώστε ις' ώρας τάς
πάσας παρεληλυθέναι, ύπολείπεσθαι δέ η', έν
οις ούν είς β' ϊσα καί είς γ' έστί διαίρεσις, έάν
τις είς β' πλεονάσαντα τό γ' τής είς γ' καταλίποι,
άφορίζει όσψ πλέον ή αΰξησις γέγονε. σοφώς
ούν ό ποιητής τό άόριστόν τρίτον τής αύξήσεως
τοϋ ήμίσεος δεδήλωκεν όσον ήν, ότι ώραις δύο
κα'ι όγδοη παρεληλύθει ώρα, δια τοϋ φάναι "τρι-
τάτη δ' έτι γαρ μοίρα λέλειπται." είδώς γάρ
τις ότι ιβ' μέν αί ώραι πάσαι τής νυκτός, ων
ή είς δύο μέν μοίρας διαίρεσις ς' και ς' ποιεί,
ή δέ είς γ' δ' κα'ι δ', κα'ι άκούσας τής είς β'
μοίρας διαιρέσεως πλέον τι παρψχηκέναι, είτα
γνούς ότι τής είς γ' τό τρίτον έπιμένει, όπερ
έστίν ώραι δ', εύθύς γινώσκει ότι άπό τοϋ
μεσονυκτίου β' ώραι ήσαν παραλλάξασαι μετα-
βάντος.
386
Zu II. 16,283
π ά π τ η ν ε ν δέ έ κ α σ τ ο ς : δεινότατον τών
έπών 'Ομήρου τοϋτό φησιν 'Αριστοτέλης, έν
φ πάντες φευκτιώσιν. καί οίκειον βαρβάρων.
387
Zu II. 19,108
Δια τί ή Ήρα (ήξίωσεν) όμόσαι πρός τον
Δία; ή δήλον ώς ού ποιοϋντα ä äv φη. εί δέ
τοϋτο, δια τί ού κατανεύσαι, άλλα καί όμόσαι
ήξίωσεν, ώς καί ψευδομένου, αν μή όμόση; ó
 Άπορημάτων 'Ομηρικών
δέ ποιητής φησιν άληθεύειν "ö τι κεν κεφαλή
κατανεύση" (II. 1,527). τό μέν ούν όλον μυθώ-
δες· καί γαρ ούδ' άφ' έαυτοϋ ταύτά φησιν Όμη-
ρος, ούδέ γινόμενα εΙσάγει, άλλ' ώς διαδεδο-
μένων περί τήν Ηρακλέους γένεσιν μέμνηται.
φητέον δε ότι καί ó μύθος εΐκότως είοάγει τήν
Ήραν όρκοϋοαν τον Δία- πάντες γαρ περί ών
αν φοβώνται μή άλλως άποβή, πολύ τφ άσφαλεΐ
προέχειν πειρώνταΐ" διό και ή "Ηρα, άτε ού περί
μικρών άγωνιζομένη, καί τόν Δία είδυΐα ότι
αίσθόμενος τον Ήρακλέα δουλεύοντα ύπερα-
γανακτήσει, τη ίσχυροτάτπ άνάγκη κατέλαβεν
αύτόν. οϋτως 'Αριστοτέλης.
Zu II. 23,269
Πώς τφ τετάρτψ μείζον πάντων τίθησιν;
φησίν ούν 'Αριστοτέλης ούκ είναι τό τάλαντον
ώρισμένον τότε τοις παλαιοίς- νϋν μέν γαρ
ώς ήττον ϊππου, έν δέ ταΐς ΛιταΙς (II. 9.122)
ώς μέγιστον έστιν ούν άντίμετρον καί 'Αλ-
κίνους φησί "φάρος - έυπλυνές ήδέ χιτώνα
και χρυσοιο τάλαντον ένείκατε" (Od. 8. 392-3),
αύτός δέ ώς μείζον δώσων "τόδ' άλεισον έμόν
περικαλλές όπάσσω" (8,430)· νϋν δέ ρκ' δραχ-
μάς έχει τό τάλαντον, τό δέ παλαιόν ό μέν
Πολέμαρχος δ' δραχμών, Θεόφραστος δέ ιδ\
Τίμαιος δέ κδ'.
388.2
Zu II. 23,268
Πώς τφ τετάρτψ πάντων μείζον δίδωσι;
φησίν ούν ό 'Αριστοτέλης μή είναι τό τάλαντον
ώρισμένον ποσόν, άλλα καί έπί ήσσονος καί 35
μείζονος λαμβάνεσθαι- νΰν μέν γαρ ώς ήττον
ϊππου λαμβάνεται, έν δέ ταΐς Λιταϊς (II. 9,122)
ώς μείζον, ειχε δέ ποτέ μέν έκατόν δραχμάς,
ποτέ δέ πεντήκοντα, ποτέ δέ λ', ποτέ είκοσι-
τέσσαρας, ποτέ δ', ώς φησι Τίμαιος, καί τό 4ο
τελευταϊον μίαν.
388.3
Schol. Leid, zu II. 23,269
Διά τί ό Άχιλλεύς έν τφ τετάρτψ άγώνι
πλείστον άποδίδωσιν άθλον τα γάρ δύο τά-
535
λαντα τού χρυσού πλειον ϊππου καί γυναικός,
ότι δέ ούχ όλίγον ήν, σημεΐον ότι έν Λιταΐς προ-
τίθησι δέκα τάλαντα χρυσού προς πολλή προι-
κί. λύων ούν ó 'Αριστοτέλης τό τάλαντον ούτε
5 ϊσον φησί τότε καί νύν είναι οϋτε άφωρισμένω
χρήσθαι σταθμφ, άλλά μέτρον τι μόνον είναι.
389
Zu II. 24,15
ίο
Διά τί ó Άχιλλεύς τόν Έκτορα ειλκε περί
τον τάφον τού Πατρόκλου, παρά τά νενο-
μισμένα ποιών εις τόν νεκρόν; ή παρανομούσι
τά αύτά ούχ οί άμυνόμενοι, άλλ' οί άρχοντες,
ó δέ "Εκτωρ πρότερος ένεχείρησε λωβήσασθαι
τόν Πάτροκλον τοιαύτα- τίς γάρ ή γνώμη Έκτο-
ρος περί Πατρόκλου; "μάλιστα δέ - άπαλής
άπό δειρής" (II. 18,175-7). εϊλκυσταί τε
πρότερος Πάτροκλος δια τήν τών Τρώων περί
20 τόν νεκρόν προθυμίαν "ώς δ' ότ' άνήρ -
ειλκον άμφότεροι" (II. 17,389-395). και πάλιν
"Έκτωρ μέν - κεφαλήν τάμοι" (II. 17,125-6).
έκείνων ούν λελυκότων τόν νόμον οϋτως
έχρήσατο αύτοις Άχιλλεύς - όταν γάρ βου-
25 λόμενός τις κωλυθή, έκεΐνος μέν πεποίηκεν,
άλλ' ó πάσχων ούδέν πέπονθεν. Πάτροκλος δέ
φθάσας περιείλκυσται γυμνός έν τφ πεδίψ διά
πρόφασιν τών προθεμένων αίκίσασθαι τό σώ-
μα, ώστ' άπολαμβάνοντι έοικεν ó Έκτωρ ä δέ-
30 δρακεν, ού μήν πάσχοντι τά παράνομα, κα'ι
φιλανθρωπότερόν γε οτι μόνον, ä δράσαι δε-
δύνηται, πέπονθεν, ούχ οσα δέ δράσαι δι-
ενοήθη. έστι δέ λύσις, φησιν 'Αριστοτέλης, και
είς τά ύπάρχοντα άνάγων έθη, ότι τοιαύτα ήν,
έπεί καί νύν έν Θετταλίςι περιέλκουσι περί τούς
τάφους.
390
Zu II. 24,420
συν δ' έ λ κ ε α π ά ν τ α μ έ μ υ κ ε ν : παρά-
δοξον. τά μέν γάρ τών ζώντων ελκη μετά
θάνατον μύει, τά δέ μετά θάνατον γινόμενα
σήπεται. άδύνατον νεκρών τραύματα μύειν, ώς
45
φησιν 'Αριστοτέλης είρηκέναι Όμηρον "μύσεν
δέ περ'ι βροτόεσσ' ώτειλή " τούτο δέ τό
ήμιστίχιον ούδέ φέρεται.
536 Ά π ο ρ η μ ά τ ω ν 'Ομηρικών
391.1
Zu II. 24,569
'Αριστοτέλης φησίν άνώμαλον είναι τό Άχιλ-
λέως ήθος. οί δέ φασιν ότι ϊνα άποστήσπ αύτόν
τού έφ' "Εκτορι θρήνου, δια τούτο δεδίσσει.
391.2
Zu II. 24,569
'Αριστοτέλης φησίν άνώμαλον είναι τό ήθος
Άχιλλέως, οΐ δέ, ώς άποστήσαι τοϋ οίκτου τη
καταπλήξει αύτόν θέλει, μή ίδών "Εκτορα
θρηνήση άκωλύτως και ταράξη αύτόν.
392
Zu Od. 4,356
Τοσούτον γάρ άπέχει Ναυκράτεως ή Φάρος,
ένθα τότε της Αιγύπτου τό έμπόριον ήν, ώς
φησιν 'Αριστοτέλης, μέχρι Ναυκράτεως τό
πέρας ήν τοϋ Νείλου τότε. καί Ηρόδοτος γούν
φησιν ότι τό παλαιόν τό κάτω μέρος της
Αιγύπτου πάν πέλαγος ήν, ó δε Νείλος πολλήν
καταφέρων ίλύν τήν καλουμένην κάτω χώραν
όλην προσέχωσεν όθεν και μέλαινα καλείται,
όράται δέ καί μέχρι νύν κογχύλια καί λοπάδες.
έγώ δέ και περί Μέμφιν ειδον, φησίν ó ΠΙος.
393,1
Zu Od. 5,93
Εί μηδέν άλλο πίνουσιν οί θεοί ή τό νέκταρ,
δια τί αύτό ή Καλυψώ τφ Έρμη κεράσασα δίδω- 35 τήν Κίρκην καί τήν Ίνώ αύδηέσσας λέγει μό-
σιν; εί γαρ κεκέρασται συν ϋδατι, ού μόνον τφ
νέκταρ, άλλα καί τό ϋδωρ πίνουσιν. καίτοι,
φησι, ψιλήν άμβροσίαν παρέθηκε, "κέρασσε δέ
νέκταρ έρυθρόν." λύων ούν ó 'Αριστοτέλης τό
"κέρασσε", φησίν, ήτοι τό μίξαι άλλο άλλψ 40 σα. τούτο γάρ πάσαις ύπήρχεν αύταΐς καί
ύγρψ δήλοι, ή τό έγχέαι - άμφω γάρ δηλοί τό
κεράσαι. νύν ούν τό "κέρασσε δέ νέκταρ
έρυθρόν" où τό μίξαι δηλοί, άλλά ψιλώς έγχέαι.
Εί μηδέν άλλο πίνουσιν οί θεοί ή νέκταρ,
πώς ή Καλυψώ αύτό κιρνςί ϋδατι; έστιν ούν 45 έκάστη δέ τούτων ένδοξος, ώσπερ ή Ίνώ. δτε
ψιλώς άντί τοϋ ένέχεεν άπό τής άρχαίας'
συνήθειας, είς κέρας γάρ έγχέοντες επινον. ή
ότι τό "κέρασε" κατά τον Άριστοτέλην, ώς ó
Πορφύριος λέγει, ού μόνον δήλοι τό μίξαι άλλψ
ύγρφ, άλλα καί τό έγχέαι ψιλώς.
5 393,2
Zu Od. 5,93 (Schol. Vindob.)
κ έ ρ α σ ε δ έ ν έ κ τ α ρ έ ρ υ θ ρ ό ν : άντί τοϋ
έ ν έ χ ε ε ν ού γάρ κιρνάται τό νέκταρ, εί ούδέν
ίο γάρ άλλο πίνουσιν οί θεοί ή νέκταρ, πώς αύτό
κιρνφ ϋδατι ή Καλυψώ; έστιν ούν άντί τοϋ
ένέχεεν άπό της άρχαίας συνήθειας - εις κέρας
γάρ έγχέοντες έπινον. ή ότι τό κέρασε κατά τόν
Άριστοτέλην, ώς ó Πορφύριος λέγει, ού μόνον
is δήλοι τό μίξαι άλλψ ύγρφ άλλο, άλλά καί τό
έγχέαι ψιλφς.
394,1
Zu Od. 5, 334
20
α ύ δ ή ε σ σ α : Ήτοι διαβόητος δια τά συμ-
βάντα, ή έπεί οί άνθρωποι φωνήεντες πρός τά
άλλα ζφα (ή) ούδήεσσα ή έπίγειός ποτε.
Ό μέν 'Αριστοφάνης τάς άνθρωποειδείς
25 θεάς αύδηέσσας φησίν οιονεί φωνήν μετειλη-
φυίας, ó δέ 'Αριστοτέλης ούδήεσσαν λέγει
οιονεί έπίγειον. οϋτως καί Χαμαιλέων.
("Αλλως) φωνή άνθρωπίνη χρωμένη, άλλ'
ούχΐ θείςι. δια σημείων γάρ καί οιωνών καί
30 ίερείων καί θυσιών καί δι* όνείρων, ούκ αύδής,
φθέγγονται οί θεοί. καί έφετμαΐ αύται, "οί δ'
αίεί βούλοντο θεοί μεμνήσθαι έφετμέων" (Od.
4,353.), τών θεοπροπιών λέγει.
Ζητεί 'Αριστοτέλης, διά τί τήν Καλυψώ και
νας. πάσαι γάρ καί αί άλλαι φωνήν είχον καί
λϋσαι μέν ού βεβούληται, μεταγράφει δέ ποτέ
μέν είς τό αύλήεσσα, έξ ού δηλοϋσθαί φησιν
ότι μονώδεις ήσαν έπΐ δέ τής Ίνοϋς ούδήεσ-
μόναις. πάσαι γάρ αύται έπί γής ώκουν. μήποτε
δέ τό "αύδήεσσα" ού τό φωνή μόνη χρήσθαι
δηλοί, ώς τό "αύδήεντα δ' έθηκε" (II., 19,407.),
σημαίνει δέ καί τον ένδοξον και έπίφημον. καί
γάρ έν άνθρώποις ήν, ένδοξος καί έπίφημος έν
πάσιν έτύγχανεν.
 Άπορημάτων 'Ομηρικών
394,2
Zu Od. 10,136
α ύ δ ή ε σ σ α : Ήτοι περιβόητος· ή εις διά-
λεξιν και προσαγόρευσιν άνθρώποις έρχομέν-
ην- ή καθό έπίγειός έστιν. 'Αριστοτέλης ού-
δήεσσα. το "Κίρκη έϋπλόκαμος, δεινή θεός,
αύδήεσσα" σημαίνει άνθρωπιστί φθεγγομένη,
ούχ ώς θεός· δια σημείων γαρ και οιωνών καΐ
ίερείων καί θυσιών καί δι' όνείρων καΐ ούκ
αύδής φθέγγονται οι θεοί. καί αί έφετμαί" "οι
δ' αίεΐ βούλοντο θεοί μεμνήσθαι έφετμέων"
(4,352.) τών θεοπροπιών λέγει, ή δε Κίρκη
"καλόν άοιδιάει" (10,227), ώς άνθρωπος.
395
Zu Od. 9,106
Ζητεί 'Αριστοτέλης, πώς ό Κύκλωψ ό
Πολύφημος μήτε πατρός ών Κύκλωπος, Ποσει-
δώνος γαρ ήν, μήτε μητρός, Κύκλωψ έγένετο.
αύτός δε έτέρψ μύθψ έπιλύεται. καί γαρ έκ
Βορέου ϊπποι γίνονται, καί έκ Ποσειδώνος καί
της Μεδούσης ό Πήγασος ϊππος. τί δ' άτοπον
έκ Ποσειδώνος τόν άγριον τούτον γεγονέναι;
396,1
Zu Od. 9,333
Πώς ούκ έδεδίει τους έκγόνους Ποσειδώνος
Φαίακας, τήν πήρωσιν λέγων Κύκλωπος; 'Αρι-
στοτέλης ούν φησιν ότι ήδει έχθρούς όντας
αύτοίς, "οϊ σφέας σινέσκοντο" (6,6.).
396,2
Zu Od. 9,345
Διά τί 'Οδυσσεύς προς τούς Φαίακας έλεγεν
ότι τόν Κύκλωπα έτύφλωσε Ποσειδώνος υΐόν
όντα, ούσι καί αύτοίς άπογόνοις Ποσειδώνος;
λύων ούν 'Αριστοτέλης φησίν ότι ήδει έχθρούς
αύτούς όντας του Κύκλωπος. έκβληθέντας γάρ
φησιν ύπό τών Κυκλώπων έλθεϊν έπί τήν
Σχερίαν (6,4-8).
537
397
Zu Od. 9,525
Δια τί ό 'Οδυσσεύς οΰτως άνοήτως εις τόν
s Ποσειδώνα ώλιγώρησεν ειπών "ώς ούκ όφθαλ-
μόν γ' ίήσεται ούδ' ένοσίχθων"; ή δια τό
γινώσκειν ώς ούκ ήν Ιατρός ó Ποσειδών, άλλ'
ó 'Απόλλων, ή ότι ού θεραπεύσει αύτόν δια τήν
πονηρίαν αύτού.
ίο Διά τί 'Οδυσσεύς πρός τόν Κύκλωπα οϋτως
άνοήτως είς τόν Ποσειδώνα ώλιγώρησεν τφ
λόγψ ειπών "ώς ούκ όφθαλμόν γ' ίήσεται ούδ'
ένοσίχθων"; 'Αντισθένης μέν φησι διά τό εί-
δέναι ότι ούκ ήν ιατρός ó Ποσειδών, άλλ' ó
is 'Απόλλων, 'Αριστοτέλης δέ ούχ ότι ού δυνήσε-
ται, αλλ' ότι ού βουληθήσεται δια τήν πονηρίαν
του Κύκλωπος.
Δια τί ούν ó Ποσειδών ώργίσθη, καίτοι μή
χαλεπαίνων δια τό άπόφθεγμα, άλλά δια τήν
20 τύφλωσιν, "Κύκλωπος γαρ κεχόλωται, όν
όφθαλμοϋ άλάωσε" (1,69), καί παμπονήρου
όντος και τούς έταίρους κατεσθίοντος; λύων
δέ ó 'Αριστοτέλης φησί μή ταύτόν είναι
έλευθέρψ προς δοϋλον καί δούλφ προς
25 έλεύθερον, ούδέ τοις έγγύς τών θεών ούσι
πρός τούς άπωθεν. ό δέ Κύκλωψ ήν μέν ζημίας
άξιος, άλλ' ούκ Όδυσσεϊ κολαστέος, άλλά τφ
Ποσειδώνι, εί πανταχού νόμιμον τφ διαφθειρο-
μένψ βοηθείν, τφ υίφ, καί ( . . . ) ήρχον άδικίας
30 οι έταΐροι.
398.1
Zu Od. 12,129
35 'Αριστοτέλης φυσικώς τάς κατά σελήνην
ήμέρας αύτόν λέγειν φησί τν' οϋσας. τόν γάρ
πεντήκοντα άριθμόν έπταπλασιάσας είς τόν
τριακοστόν πεντηκοστόν περιεστάναι εύρή-
σεις.
40
398.2
Zu Od. 12,129 (Schol. Vindob.)
Άπόβλητον ήν τοις άρχαίοις άρότην βούν
45 κτείνειν. έπασχε γάρ κακώς έξ άνθρώπων ή
θεών όστις τούτο πεποίηκεν. όπερ οί τοϋ
'Οδυσσέως φίλοι ποιήσαντες άπώλοντο. Άρι-
538
στοτέλης φυσικώς φησίν λέγει γαρ τάς τριακο-
σίους του χρόνου ήμέρας πρός ταις λοιπαϊς. -
"έπτά βοών άγέλαι" (129): 'Αριστοτέλης φυσι-
κώς τάς κατά σελήνην ήμέρας αύτόν λέγειν
φησί τν' οΰσας. τόν γαρ πεντήκοντα άριθμόν
έπταπλασιάσας είς τόν τριακοστόν πεντη-
κοστόν περιεστάναι εύρήσεις.
398,3
Zu Od. 12,130 (Eustathios Comm. in Od. ed. 1825 II. 18,32-36)
Ίστέον δέ ότι τάς άγέλας ταύτας καί μά-
λιστα τάς τών βοών φασί τόν Άριστοτέλην άλ-
ληγορείν είς τάς κατά δωδεκάδα τών σεληνια-
κών μηνών ήμέρας γινομένας πεντήκοντα
πρός ταΐς τριακοσίαις, όσος και ό άριθμός
ταις έπτά άγέλαις έχούσαις άνά πεντήκοντα
ζφα. διό οϋτε γόνον αύτών γίνεσθαι Όμηρος
λέγει οϋτε φ θ ο ρ ά ν τό γαρ αύτό ποσόν άεί
ταις τοιαύταις ήμέραις μένει.
399
Zu Od. 13,1 (Schol. Venet.)
Δια τί 'Οδυσσεύς τη μέν Πηνελόπη ήλικίαν
τε ήδη έχούση και φιλούση αύτόν ούκ
έδήλωσεν ός ήν, τφ δέ Τηλεμάχψ νέψ όντι κα'ι
τοις οίκέταις, τφ μέν συβώτη, τφ δέ βουκόλψ
όντι; ού γαρ δήπου μή πείραν έκείνης είληφώς.
εστί φάναι, φησίν 'Αριστοτέλης, ότι τοις μέν
έδει ώς αν μετέχειν μέλλουσι τοϋ κινδύνου
ειπείν, άδύνατον γαρ ήν άνευ τούτων έπιθέ-
σθαι τοις μνηστήρσι. δια ταύτα δέ και τη Εύρυ-
κλείςι έκκαλύπτει αύτόν χρησίμψ έσομένη
πρός τήν θυρών άσφάλειαν καί τήν τών θερα-
παινίδων ήσυχίαν. πάσι δ' ούχ άμα, άλλα κατά
τόν δέοντα καιρόν καί ίδίςι έκάστψ καί μόνψ
έκφαίνων, ϊνα μή έκλαλήσας τις είς έτερον
τήν αίτίαν άνενέγκη. κατ' Ιδίαν γαρ καί πρώ-
τψ τφ υίφ, είτα τη τροφφ, είτα τφ βουκόλψ
καί τφ συβώτη καί πρός ούδένα διότι ήδη τις
άλλος μεμάθηκεν. άλλα καί οί είδότες λαν-
θάνειν άλλήλους σπουδάζουσιν. έστι δέ ειπείν
καί οτι ηύλαβήθη μή περιχαρής άκούσασα γέ-
νηται καί έπίδηλον ποιήση. έώρα γάρ αύτήν
σφόδρα έπιθυμούσαν. ούκούν καί ó υιός. άλλ'
ó μέν καί μειδιάν εϊωθε καί άπλώς διαλέγεσθαι
Άπορημάτων 'Ομηρικών
καί κρατείν του πάθους, ή δέ μόνον κλαίειν.
παυσαμένης ούν τοϋ κλαίειν μόνον, εί και
μηδείς έξειπεν, ύποψία τις έγίνετο. où γάρ αν
προσεποιήθη δακρύειν. ή γάρ χαρά ύποϋσα
5 ούκ αν κρατείν τής ποιήσεως εϊασεν.
400
Zu Od. 17,326 (Schol. Vindob.)
10 'Αριστοτέλης φησίν ότι πρεσβύτης ήν ήδη
σφόδρα ó κύων καί ύπό τής ήδονής τής προς
τόν 'Οδυσσέα έτελεύτησεν είκότως - αί γάρ
σφοδραί ήδοναι και ίσχυραί διαλύουσι. διό καί
τόν κύνα έποίησεν άναγνωρίσαντα καί ήσθέν-
is τα άποψϋξαι.
401
Zu Od. 23,337 (Schol. Vindob.)
2ο Δια τί 'Οδυσσεύς τής Καλυψοϋς διδούσης
αύτφ τήν άθανασίαν ούκ έδέξατο; 'Αριστοτέ-
λης μέν ούν πρός τοϋς Φαίακάς φησι ταϋτα
λέγειν 'Οδυσσέα ϊνα σεμνότερος φαίνηται καί
μάλλον άλλοΐα σπουδάσαι. συνέφερε γαρ αύτφ
25 προς τό θάττον άποσταλήναι. έπειτα έοικεν
ού τφ μή πεισθήναι λέγειν μή λαβείν τήν τοιαύ-
την δωρεάν, άλλά μή πιστεϋσαι αύτη τοιαύτα
λεγούση. ή μέν γάρ έφασκε ποιήσειν, ó δέ
ούκ έπίστευεν ούχ! (δέ) πιστεύων παρητείτο.
3ο
402
Zu II. 6,433 (Strabo ed. Jones 13,1,36)
Καί μήν τό γε ναύσταθμον τό νύν ετι λεγό-
35 μενον πλησίον οϋτως έστί τής νύν πόλεως,
ώστε θαυμάζειν είκότως άν τινα τών μέν τής
άπονοίας, τών δέ τούναντίον τής άψυχίας·
άπονοίας μέν, εί είς τοσούτον χρόνον άτείχι-
στον αύτό ειχον, πλησίον οϋσης τής πόλεως
ο
4 καί τοσούτου πλήθους, τοϋ τ' έν αύτη καί τοϋ
έπικουρικοΰ - νεωστί γαρ γεγονέναι φησί τό
τείχος (ή ούδ' έγένετο, ó δέ πλάσας ποιητής
ήφάνισεν, ώς 'Αριστοτέλης φησίν)· άψυχίας δέ,
εί, γενομένου τού τείχους, έτειχομάχουν καί
45 είσέπεσον είς αύτό τό ναύσταθμον καί προσ-
εμάχοντο ταις ναυσίν, άτείχιστον δέ έχοντες,
ούκ έθάρρουν προσιόντες πολιορκειν, μικρού
 Άπορημάτων 'Ομηρικών. Titel 119
τοϋ διαστήματος δντος· έστι γάρ το ναύσταθ-
μον προς Σιγείφ, πλησίον δέ και ó Σκάμανδρος
έκδίδωσι, διέχων τοϋ Ιλίου σταδίους εϊκοσιν. εί
δέ φήσει τις τόν νϋν λεγόμενον 'Αχαιών λιμένα
είναι τό ναύσταθμον, έγγυτέρω τινά λέξει
τόπον, όσον δώδεκα σταδίους διεστώτα της
πόλεως, τό έπΐ θαλάττη πεδίον συμπροσ-
τιθείς, διότι τούτο πάν πρόσχωμα τών πο-
ταμών έστί, τό πρό της πόλεως έπί θαλάττη
πεδίον ώστε, εί δωδεκαστάδιόν έστι νϋν τό
μεταξύ, τότε και τφ ήμίσει έλαττον υπήρχε.
403
Plutarch. De and. poet. 12 (32 E - 3 3 A) ed. Patón et al. (zu II.
23,297)
Αύτίκα γοϋν ϋποπτός έστιν ό 'Αγαμέμνων
ώς δια δωροδοκίαν άφείς τής στρατείας τόν
πλούσιον έκεΐνον τόν τήν Αϊθην χαρισάμενον
αύτφ.
δώρ', ϊνα μή οί έποιθ' ύπό Ίλιον ήνεμόεσ-
σαν
άλλ' αύτοϋ τέρποιτο μένων μέγα γάρ οί
έδωκεν
Ζεύς άφενος.
όρθώς δέ γ' έποίησεν, ώς 'Αριστοτέλης φησίν,
ϊππον άγαθήν άνθρώπου τοιούτου προτιμήσας·
ούδέ γαρ κυνός άντάξιος ούδ' όνου μά Δία
δειλός άνήρ και άναλκις, ύπό πλούτου και
μαλακίας διερρυηκώς. πάλιν αϊσχιστα δοκεΐ
τόν υ ιόν ή Θέτις έφ' ήδονάς παρακαλεΐν καί
άναμιμνήσκειν άφροδισίων. άλλα κάνταΰθα δει
παραθεωρειν τήν τοϋ Άχιλλέως έγκράτειαν,
ότι τής Βρισηίδος έρών ήκούσης προς αύτόν,
είδώς τήν τοϋ βίου τελευτήν έγγύς ούσαν ού
σπεύδει τών ήδονών πρός άπόλαυσιν ούδ'
ώσπερ οί πολλοί πενθεί τόν φίλον άπραξίςι και
παραλείψει τών καθηκόντων, άλλα τών μεν
ήδονών δια τήν λύπην άπέχεται, ταΐς δέ
πράξεσι καί ταϊς στρατηγίαις ένεργός έστι.
404,1
Phrynichos Eklogai ed. Fischer (1974) Nr. 231
Βασίλισσαν - 'Αλκαιόν φασι τόν κωμψδο-
ποιόν καί Άριστοτέλην έν τοις 'Ομήρου άπο-
ρήμασιν είρηκέναι· σύ δέ βασιλικός έπιστολεύς
539
άποφανθείς άνάλογον τη σαυτοϋ παρασκευή
γεννικώτατον ήμιν έκόμισας μάρτυρα τόν συγ-
γράψαντα τόν Κατά Νεαίρας. 0ς διά τε τά άλλα
ύπωπτεύθη μή είναι Δημοσθένους και διά τά
5 τοιαύτα τών άδοκίμων όνομάτων. τοις πλείοσιν
ούν πειθόμενοι βασίλειαν ή βασιλίδα λέγωμεν
οϋτω γαρ αν διακρίνειν δόξαιμεν τό τε καλόν
και τό αίσχρόν.
10 404,2
Phrynichos Eklogai ed. Fischer (1974) Nr. 197
Βασίλισσα ούδείςτώνάρχαίων ειπεν, άλλά
βασίλεια ή βασιλίς.
15
404,3
Anecdota Graeca ed. Bekker I Léxica Segueriana (1814). p. 84,
26/27
20 Βασίλισσα: 'Αλκαίος Γανυμήδει, 'Αριστο-
τέλης Όμηρικοις άπορήμασιν.
119. Ποιητικά α'
25
Das Problem konzentriert sich auf die Frage, was hinter den
verschiedenen Titeln, die sich gerade zu diesem Gegenstand
häufen, stehen kann. Leicht auszusondern ist Nr. 2, was sowohl
ein Dialog war wie auch thematisch nicht von der Poetik als
Techne, sondern von den Dichtern handelte. Anders steht es
mit Nr. 83, zwei Bücher Τέχνη ποιητική (so auch Hesych. Nr.
30
75) Gegenstück zu den zwei Büchern Τέχνη Ρητορική Nr. 78.
Der Katalog des Ptolemaios (Ibn Abi Usaiba) Nr. 22 hat Περί
ποιητικής. Da er die hellenistische Liste mit deijenigen des
Andronikos kombiniert, liegt die Vermutung nahe, es handle
sich da üm den erhaltenen Text, der einheitlich Περί ποιητικής
betitelt wird. Voreilig wäre es, unsern Titel, sei es mit Nr. 83, sei
35
es mit dem erhaltenen Text zu identifizieren. Gerade der er-
haltene Text zeigt (unabhängig von der Frage, wieviel am Schluß
schon vor der Zeit des Andronikos verloren gegangen ist; daß
die Behandlung der Komödie ein ganzes zweites Buch gleichen
Umfangs wie das Erhaltene füllte, nimmt man ungerne an), daß
der Gegenstand mehrfach von Aristoteles dargestellt worden
40
ist: Frg. III (Arist. Rhet. 1404 b 3 7 - 1 4 0 5 a 6; Simpl. in Categ.
ed. Kalbfleisch CAG VIII p. 36,13-15) und V (Arist. Pol.
1341 b 32—1342 a 16) ed. Kassel gehen nicht auf einen ver-
lorenen Teil des erhaltenen Textes, sondern auf eine unter-
gegangene Variante der gesamten Untersuchung zurück. Wir
45
haben allerdings keine Mittel, den Inhalt von Nr. 119 von dem-
jenigen von Nr. 83 abzugrenzen. Auch die Folgerung aus der
Einordnung von Nr. 119 nach Nr. 118, es habe sich in Nr. 119
speziell um Probleme der homerischen Poetik gehandelt, dürfte
540 Titel 119. 120. 121. 122. 123. 124
zu kühn sein; abgesehen davon, daß bei Hesych zwischen unsern
beiden Titeln ein Titel Άπορημάτων θείων α' (von Rose viel-
leicht richtig zu Άπορημάτων Ησιόδειων korrigiert, vgl.
Hesych Nr. 143), der sonst unbekannt ist und problematisch
bleibt, eingeschaltet ist. Unerlaubt ist Roses Korrektur unseres
Titels zu Ποιητικών (sc. άπορημάτων) mit Hinweis darauf,
daß der Titel bei Hesych nicht Ποιητικά, sondern Ποιητικόν
lautet, also entsprechend unseren Nr. 109, 113, 114.
120. Φυσικών κατά στοιχεϊον λη'
Der Titel ist in den Hauptthss. des DL verstümmelt überliefert:
φυσικών . . . στοιχεϊον BP und φυσικόν . . . στοιχείων F. Die
Korrektur hält sich an Hesych Nr. 110 und wird richtig sein,
auch wenn man einen präzisierenden Begriff wie φυσικών (προ-
βλημάτων) bzw. (άπορημάτων) vermißt. Denn κατά στοι-
χεϊον indiziert eine alphabetische Anordnung, wie sie nur bei
Problemsammlungen, die die verschiedensten Dinge behandeln,
sinnvoll ist. Wie man freilich die 38 Bücher dieser Sammlung
mit den 23 Buchstaben des Alphabets zur Deckung bringen
soll, ist unklar, es sei denn, manche Buchstaben hätten mehrere
Bücher umfaßt.
Die uns erhaltene Problematasammlung hat in der Tat 38
Bücher, aber nicht alphabetisch, sondern nach Materien geord-
net; ausgeschlossen ist es wohl nicht, daß die Zahl 38 hinter-
her im Blick auf die erhaltene Sammlung nachgetragen wurde
von jemandem, der den Titel unbesehen mit unserer Sammlung
identifizierte.
Aufreihung κατά στοιχεϊον steht fest für die Sammlung der
Politien (Nr. 143), und ist noch an dem Auszug des Herakleides
Lembos zu erkennen. Dies bedeutet, daß auch die Sammlung Nr.
120 durchaus schon dem ältesten Peripatos angehören kann.
Darüber, wie sie sich stofflich zu der uns erhaltenen Sammlung
verhält, können wir nichts wissen.
121. Έπιτεθεαμένων προβλημάτων
α'β'
Das Wort έπιθεάσθαι ist höchst auffallend, aber in DL und
bei Hesych Nr. 112 einhellig überliefert, darf also ohne zwingen-
den Grund nicht korrigiert werden. Die Wortbildung ist unan-
fechtbar; daß das Wort überaus selten belegt ist, darf man
einen Zufall nennen. Unter den wenigen Stellen ist erhellend
nur Pollux 6,115, eine Wörterliste unter dem Stichwort
μετάνοια. Da wird έπιθεάσθαι = revidere in dem neuzeit-
lichen Sinne von "revidieren" (der merkwürdigerweise antik
nicht weiter belegt zu sein scheint). In diesem Falle handelt es
sich um Probleme, zu denen der Verfasser ausdrücklich bekennt,
seine frühere Ansicht revidiert zu haben und heute eine andere
Antwort vortragen zu können als zuvor. Augustins Retractatio-
nes können, aber müssen nicht notwendig das erste Werk ihrer
Art gewesen sein.
Über den Inhalt können wir nichts sagen.
122. Εγκυκλίων α' β'
Für den aristotelischen Begriff des έγκύκλιον hat man sich an
Pol. 1255 b 25, 1263 a 21, 1269 b 35 zu halten. Bezeichnet wer-
den damit alltägliche, routinemäßige Verrichtungen und Tätig-
keiten. Problematisch wird die Bedeutung in Nik. Eth. 1096 a 3
und Coel. 279 a 30, wo augenscheinlich auf die publizierten
Dialoge gezielt wird und damit auf Probleme, die nur in ihren
nächstliegenden, oberflächlichsten und damit dem weiteren
Publikum der Gebildeten zugänglichsten Aspekt behandelt wer-
den.
Die Frage kompliziert sich dadurch, daß Aspasios in seinem
Kommentar zu Nik. Eth. a.a.O. CAG XIX, 1 p. 10,29-32 ed.
Heylbut ausdrücklich auf Προβλήματα έγκύκλια verweist und
zum Wort έγκύκλιος zwei Erklärungen beigibt, die die ältere
Bedeutung ignorieren und ganz aus dem spätantiken Schul-
betrieb herausgesponnen sind; es kommt dazu, daß bei Gellius
20,4 Taurus aus den Προβλήματα έγκύκλια des Aristoteles
zitiert, und zwar ein Problem, das wörtlich in den erhaltenen
Problemata 30,10 erscheint: Δια τί ol Διονυσιακοί τεχνιται ώς
έπί τό πολύ πονηροί είσιν; Man wird anerkennen, daß ein
solches Problem durchaus in den Umkreis dessen paßt, was
wir uns unter προβλήματα έγκύκλια vorstellen werden: keine
wissenschaftlich hochspezialisierte Frage, sondern eine solche
der alltäglichen Erfahrung.
Soll man demnach έγκυκλίων (προβλημάτων) ergänzen und
einerseits annehmen, daß Aspasios diesen Titel dem Schriften-
verzeichnis entnommen und falsch auf die Stelle der Nik. Eth.
bezogen hat, andererseits, daß Taurus die mit unserem Titel ge-
meinte Problemsammlung direkt oder indirekt noch gekannt
hat? Das von ihm zitierte Problem als solches steht in einem
nicht näher bestimmbaren Zusammenhang mit Pol. 1260 a 36—
b 2; wie weit es andere Probleme aus der uns erhaltenen Samm-
lung nach sich zieht, bleibe offen.
123. Μηχανικόν α'
Zitiert werden in der biographischen Tradition unter den Wer-
ken, die die Allgemeinbildung, die sich Aristoteles in seiner
Jugend aneignete, dokumentieren sollen, auch Μηχανικά
προβλήματα (Vita Marciana ζ. 28 ed. Gigon). Erhalten sind
im Corpus Aristotelicum Μηχανικά, deren naturphilosophische
Voraussetzungen sie in die Zeit Stratons von Lampsakos datie-
ren (Frg. 69 W.). Methodisch richtig ist es, den erhaltenen Text
auszuscheiden und sowohl die Frage nach dem Verhältnis unse-
res Titels zum zitierten Titel wie auch diejenige nach genuin
aristotelischen, möglicherweise einem der zitierten Titel zuge-
hörenden Elementen im erhaltenen Text offen zu lassen.
124. Προβλήματα έκ των Δημοκρίτου
Der Titel ist ungewöhnlich, da er weder Polemik (vgl. Nr.
95-100) noch doxographischen Bericht (vgl. Nr. 92-94,101)
anzeigt, sondern eine Sammlung von Problemen, die sich aus
 Titel 124. 125. 126. 127. 128. 129
den Schriften und der Lehre Demokrits ergeben. Dann aber
wird es schwierig, das Zitat des Simpl. De Coelo CAG VII
p. 294,32-295,24 ed. Heib. aus einem Περί Δημοκρίτου hier
einzuordnen. Denn was wir dort haben, ist ein zusammen-
fassender Bericht über die Ontologie (Atomtheorie) Demo-
krits. Eine Beziehung zu einer Sammlung partikularer Pro-
bleme ist nicht ganz ausgeschlossen, aber nicht zu erkennen.
Vermutlich ist es vorsichtiger, zwei Monographien anzusetzen,
eine allgemein doxographische und eine spezielle, die auf
Einzelfragen, vermutlich vor allem naturwissenschaftlichen Typs
konzentriert war. So wird das Zitat unter seinem eigenen Titel
(Nr. 144) eingeordnet werden.
Daß sich Aristoteles in zwei Monographien zu Demokrit
geäußert hat, ist nicht verwunderlich. Er ist derjenige Philosoph,
der in den naturwissenschaftlichen und naturphilosophischen
Pragmatien neben Piaton und der Akademie als der zweite
große Gegner immer gegenwärtig ist. Über und gegen Demokrit
haben auch geschrieben Herakleides vom Pontos (Frg. 36 und
37 Wehrli), Theophrast (DL 5,43 und 49), dann die Stoiker
Sphairos (DL 7,178) und Kleanthes (DL 7,174). Einfluß aristo-
telischer Stellungnahmen darf man vielleicht vermuten an den-
jenigen Stellen Ciceros, die mit einer (vom Urteil über Epikur
stark abweichenden) entschiedenen Hochachtung von Demokrit
sprechen.
125. Περί της λίθου
Der Titel ist völlig klar und kann hier eingeordnet worden sein,
weil er einem entsprechenden Titel Demokrits: Περί της λίθου
(DL 9,47) zu korrespondieren scheint; der Titel ist im Verzeich-
nis Demokrits unter den άσύντακτα eingegliedert, hatte also
die Form eines wissenschaftlichen ύπόμνημα ohne literarische
Ansprüche. Daß der Gegenstand, das Magneteisen und der
Magnetismus, die Naturforscher interessierte, ist verständlich.
Älteste faßbare Zeugnisse sind Sophokles Frg. 732 N. 2 , Euri-
pides Frg. 567 N. 2 , dann Piaton Ion 533 E ff. Der einzige
zusammenfassende Bericht, der auf unsern Titel zurückgehen
kann, findet sich bei Alexander v. Aphrodisias Quaest. II, 23
ed. Bruns. Bei Aristoteles selber gehört in diesen Umkreis De
an. 405 a 1 9 - 2 1 (τήν λίθον zu lesen) und Phys. 267 a 2.
126. Παραβολαί α'
Der Titel ist eigentümlich, doch ist er von dem Titel Nr. 138
nicht allzuweit entfernt, so daß es möglich ist, mit der bei
Aristoteles Top. 104 a 28, 156 b 25, 157 a 14, 164 a 15 und
Rhet. 1393 b 4—8 u.a. vorliegenden Bedeutung auszukommen.
Es kann sich demnach um eine Sammlung von Vergleichen und
Gleichnissen "sokratischen Typs" handeln. Als nächste Analogie
bietet sich die für Aristón von Chios bezeugte Sammlung von
όμοιώματα an, zu der dann die anonym überlieferten γνωμικά
όμοιώματα ed. Α. Elter 1900-1902 treten. Es sind Sammlun-
gen charakteristisch epagogischer Argumentationsweisen, als
solche mit dem Einsatz von παροιμίαι vergleichbar. Mehr läßt
sich nicht sagen.
541
127. "Ατακτα ιβ'
Der Titel kehrt, wie längst gesehen worden ist, wieder unter
den philologischen Schriften des Philetas von Kos ("Ατακτα bei
Athen., "Ατακτοι γλώσσαι bei Schol. Apoll. Rhod. 4,989), bei
Euphorion (Suid. s. ν. Ε ύ φ . . . Μοψοπία ή "Ατακτα" έχει γάρ
συμμιγε'ις Ιστορίας) und bei Istros dem Kallimacheer (FGrHist
3 3 4 F - 2 3 "Ατακτα) und bezeichnet augenscheinlich jedesmal
eine unsystematisch aufgereihte Sammlung verschiedener Dinge
(Worterklärungen, Sachaitiologien, Erzählungen). Man wird sie
insofern Hypomnemata nennen dürfen, aber gerade im Blick
auf Aristoteles zu beachten haben, daß es sich bei Philetas
wie bei Euphorion und Istros nicht etwa um gesammelte
Materialien aus dem Nachlaß handelt, sondern um "Ατακτα, die
ihre Verfasser selbst publiziert haben. Über den Inhalt der
aristotelischen Sammlung wissen wir nichts.
Der Index des Hesych bietet die Form (Ά)διάτακτα, die
den Sinn des Wortes etwas präzisiert, aber auch an die Abteilung
der Άσύντακτα im Schriftenverzeichnis Demokrits erinnert (VS
68 A 33 = D. L. 9,47; von Diels falsch gedeutet: es sind keines-
wegs "verdächtige" Schriften, sondern, wie die Titelliste zeigt,
unsystematisch, hypomnematisch aufgereihte Aitiologien).
128. Έξητασμένα κατά γένος ιδ'
Die Überlieferung des Titels schwankt: die wichtigsten HSS
des D.L. lesen έξηγμένα, eine Gruppe von Humanisten-HSS
liest έξηγημένα, und Hesych hat έξητασμένα. Die Ableitung
von έξάγω ergibt keinen brauchbaren Sinn, diejenige von έξη-
γέομαι (bei Platon sowohl als "Exegese des Götterwillens"
wie auch als "Dichterinterpretation" belegt) wäre erwägenswert,
wenn sie bei Aristoteles nachweisbar wäre, was sie nicht ist.
Es bleibt έξετάζειν als "prüfen", "kontrollieren". Wir kämen
damit in die Nähe von Nr. 121, zu Problemen, die zwar nicht
retraktiert, aber noch einmal überprüft worden sind. Im Gegen-
satz zu Nr. 127 war hier das Material nach Sachgruppen ge-
ordnet. Mehr läßt sich nicht sagen.
129. Δικαιώματα α'
Der Titel erscheint in der Vita Marciana z. 29 ed. Gigon in einer
Liste von 10 Titeln von Werken, die Aristoteles vor seinen
eigentlich philosophischen Schriften verfaßt haben soll, als
Zeugnis seiner Allgemeinbildung. Er ist der letzte der Reihe,
versehen mit einer Erläuterung, die einen Schluß auf den Inhalt
gestattet. Während die beiden erhaltenen Zitate wie auch die
flüchtige Anspielung Philodems (Vol. rhet. II col. LUI ed. Sudh.)
nichts über den Sinn des Titels aussagen und das Wort δι-
καίωμα in den Pragmatien ausschließlich als "Akt der Gerechtig-
keit" (EN 1135 a 8 - 1 5 , Rhet. 1359 a 25, 1375 b 1 - 2 4 ) oder
als "Rechtsgrund" in einem Prozess (Coel. 279 b 7 - 9 ) erscheint,
müssen wir hier augenscheinlich mit einem besonderen (selt-
samerweise bisher sonst nirgends bezeugten) staatsrechtlichen
Term, techn. rechnen. Es muß sich um den territorial um-
542
grenzten Bereich der politisch-rechtlichen Souveränität eines
Staates handeln. Nach der Vita Marciana ζ. 30—32 ed. Gigon
hat Philipp von Makedonien die Schrift dazu benutzt, um an
Hand der Geschichte und der bestehenden Rechtsverhältnisse
die Grenzstreitigkeiten unter den griechischen Poleis beizulegen.
Man wird dies in Verbindung bringen dürfen mit jenem κοινόν
σ υ ν έ δ ρ ι ο ν , das er 337 v. Chr. in Korinth sich versammeln
ließ (Diod. 16, 89, 3 u. a.) Undenkbar ist es nicht, daß Aristo-
teles vom König geradezu den Auftrag erhalten hat, ein solches
Dokument auszuarbeiten (vgl. zu Nr. 131).
Der Text der Vita Marciana ist vollständig, aber z . T . in sehr
schlechtem Zustand und nur im Marcianus Gr. 257 erhalten. Der
uns interessierende Abschnitt ist in einer besser erhaltenen
Kopie im Cod. Matritiensis Gr. 4676 aufgetaucht (A. Tovar,
Emerita 11, 1943, 180 ff.).
Ausdrücklich hinzuweisen ist auf Frg. 407, in welchem von dem
Feldzug des Molosserkönigs Alexandras nach Süditalien, um den
Tarentinern gegen die italischen Barbaren beizustehen, die Rede
ist. Nach lustin 8,6, Diod. 16,72,1 wird er König 342 v. Chr.,
scheint bald danach seinen Feldzug in Italien begonnen zu haben
(Strabo 6,3,4, Liv. 8,24,4), wird aber dort getötet (Aeschines Or.
III aus dem Jahr 330 § 242). Der Tod muß demnach in den Jah-
ren um 3 3 2 - 3 3 0 erfolgt sein. Der Text des Aristoteles scheint
ihn schon vorauszusetzen, müßte dann in die spätesten Jahre des
Verfassers fallen, was nun wiederum mit den Angaben der Vita
Marciana nicht zu vereinbaren ist. Der Ausweg, daß Aristoteles
in einem für uns nicht mehr rekonstruierbaren Zusammenhang
nur vom Beginn des Feldzugs, der in die Jahre um 340 fallen
kann, (und nicht vom Tode des Fürsten) gehandelt hat, ist nicht
elegant, aber vielleicht gangbar. Das Problem ist schwierig und
lieferte Val. Rose einen seiner eindrucksvollsten Belege dafür,
daß die Gesamtheit der nicht auf die Pragmatien zurückführ-
baren Titel und Fragmente erst aus der Zeit nach dem Tode
des Aristoteles stammen könnten.
405
Harpokration Lexicon ed. Bekker p. 6 3 , 1 8 - 2 0
Δ ρ υ μ ό ς πόλις μεταξύ Βοιωτίας και της
'Αττικής· Δημοθένης έν τφ Περί της πρεσβείας.
'Αριστοτέλης δ' έν τοις Δικαιώμασί φησιν οϋτως
"έπειτα Δρυμόν έν Άττικόν καΐ έτερον Βοιώ-
τιον."
406,1
Stephanus Byz. ed. Meineke
' Ω ρ ω π ό ς , πόλις Μακεδονίας, έξ ής Σέλευ-
κος ό Νικάτωρ. καί άλλη Βοιωτίας, περί ής Εύ-
φορίων Κλείτορι "Αύλίς τ' 'Ωρωπός τε καί
Άμφιάρεια λοετρά". κέκληται άπό 'Ωρωπού
τοϋ Μακεδόνος τοϋ Λυκάονος. [έστι καί άλλη
Εύβοιας.] 'Αριστοτέλης γοΰν τήν Ώρωπόν
Titel 129
Γραιάν φησι λέγεσθαι "ή δέ Γραία τόπος τής
Ώρωπίας προς τη θαλάσση κατ' Έρέτριαν τής
Εύβοιας κειμένη", έστι καί τρίτη έν Συρίςι,
κτισθεισα ύπό Νικάτορος, περί ής ó πολυΐστωρ
5 έν τφ Περί Συρίας φησιν οϋτως "Ξενοφών έν
ταΐς άναμετρήσεσι των όρων περί Άμφίπολιν
κεισθαι πόλιν Ώρωπόν, ήν πρότερον Τελμησ-
σόν καλεϊσθαι ύπό των κτισάντων. ταύτην δέ
φασιν ύπό Σελεύκου τού Νικάτορος έπι-
io κτισθεισαν Ώρωπόν ώνομάσθαι άπό τής έν τη
'Ελλάδι Ωρωπού", έστιν ούν καί τετάρτη πόλις
έν "Αργεί ύστερον κτισθεισα. καί πέμπτη έν
Θεσπρωτίςι [ήγουν έν Νικοπόλει]. λέγεται καί
άρσενικώς. Θουκυδίδης όγδόη "έχοντες ούν
15 τήν Ώρωπόν άφικνούνται εις τήν 'Ρόδον". τό
έθνικόν Ώρωπεύς· οΰτως γαρ ώς αύτός έν
Νεών καταλόγου πρώτη· "έστι δ' ή Γραία τόπος,
τών Ώρωπέων πόλις".
20 406,2
Stephanus Byz. ed. Meineke
Τ ά ν α γ ρ α , πόλις Βοιωτίας, ήν Ό μ η ρ ο ς
Γ ρ α ί α ν καλεί διά τό πλησίον είναι, έκαλεΐτο
25 δέ πρότερον Π ο ι μ α ν δ ρ ί α . Λυκόφρων "ήν ές
βαθειαν λαιμίσας Ποιμανδρίαν". τήν δέ Γραίαν
ενιοι λέγεσθαι τό νϋν τής Θηβαϊκής καλούμε-
νον έδος, τινές δέ τήν Ταναγραίαν, ών εις έστι
καί Καλλίμαχος, 'Αριστοτέλης δέ Γραίαν τήν
30 νύν Ώρωπόν. έστι δέ τόπος τής τών Ώρωπίων
πόλεως προς τή θαλάττη. ó πολίτης Τανα-
γραίος, καί Ταναγρίς άπό τού Τάναγρα, καί τό
Ταναγραιον. καί Ταναγρική. Η ρ ό δ ο τ ο ς πέμπτη
"Ταναγρική μοίρα", καί Μένανδρος "Ταναγρι-
35 κή γυνή".
407,1
Ammonius, D e adfin. voc. diff. ed. Nickau p. 86,17—87,7
40 334 ν ή ε ς π λ ο ί ω ν διαφέρουσιν. Δίδυμος έν
ένδεκάτψ 'Ρητορικών ύπομνημάτων φησιν ού-
τως· ότι διαφέρουσιν αί νήες τών πλοίων, τα
μέν γάρ έστι στρογγύλα, αί δέ κωπήρεις καί
στρατιώτιδες. 'Αριστοτέλης δέ ιστορεί έν Δι-
45 καιώμασί τών πόλε[μ]ων οϋτως· "Αλέξανδρος ó
Μολοττός ύπό ταύτόν χρόνον, Ταραντίνων αύ-
τόν μεταπεμψαμένων έπί τον προς τούς βαρ-
 Titel 129. 130
βάρους πόλεμον, έξέπλευσε ναυσί μέν πεντε-
καίδεκα, πλοίοις δέ συχνοις ίππαγωγοϊς καί
στρατιωτικοίς'.
407.2
Eustathios Comm. in II. ed. van der Valk zu II. 7,341
p. 473,14-474,7
Tò δε "βαθειαν" άρετή τάφρου, καθά καί
το εύρείαν, ώς μετ' όλίγα έρεί ό ποιητής, ίο
ώς δε και μακρά ή τάφρος ήν, δήλον έκ τοϋ
συνδιήκειν τοσαύταις ναυσίν εις άσφάλειαν
διό πληθύνει αύτήν τή φράσει ό Σοφοκλής
"τάφρους" ειπών, ώσπερ καί τό τείχος έρκη
πληθυντικώς νηών, αϊ ότι διαφέρουσι τών is
ΰοτερον κοινότερον λεγομένων πλοίων, δήλοι
ό γράψας ούτω- Δίδυμος έν Ίστορικφ φησιν,
ώς διαφέρουσι νήες πλοίων, ότι αί μέν είσι
στρογγύλαι, αί δέ στρατιώτιδες. 'Αριστοτέλης
δέ, φασίν, ιστορεί έν Δικαιώμασι πόλεων οϋ- 2ο
τως· "ύπό δέ τόν αύτόν χρόνον 'Αλέξανδρος ό
Μολοττός αύτόν μεταπεμψαμένων Ταραντίνων
έπί τόν προς βαρβάρους πόλεμον έξέπλευσε
ναυσί μέν πεντεκαίδεκα, πλοίοις δέ συχνοις
ίππαγωγοις καί στρατιωτικοϊς". 25
407.3
Eustathios Comm. in Odysseam ed. 1825 zu Od. 1,183, vol. I
p. 46,10-15
Ίστέον δέ ότι κατά τήν ύστερον παρατήρη-
σιν ή τοϋ Μέντου πλαστή ναϋς πλοιον ούκ αν
λέγοιτο καθά τις οίήσεται. Δίδυμος γάρ, φασι,
διαφοράν οιδε πλοίου καί νηός. παραγαγών
χρήσιν ταύτην. "'Αλέξανδρος ό Μολοττός 35
μεταπεμψαμένων Ταραντίνων έπί τόν πρός
τούς βαρβάρους πόλεμον, έξέπλευσε ναυσί
μέν πεντεκαίδεκα, πλοίοις δέ συχνοις ίππαγω-
γοις καί στρατιωτικοίς". γενικώς δέ νήες αί
μέν είσι στρογγύλαι αί δέ, φησι, στρατιώτιδες. 4ο
407.4
Eustathios Comm. in Odysseam ed. 1825 zu Od. 12,380, vol. II
p. 31,4-13
Κήλα δέ Διός τά περί τόν άέρα δείματα,
ών καί ό κεραυνός ό τήν τοϋ 'Οδυσσέως όλέ-
543
σας νήα. περί ής σημειωτέον ώς εί καί εις
πλοΐον ή ναΰς έρμηνεύεται, άλλ' Όμήρψ ή τοϋ
πλοίου λέξις ούκ εγνωσται. καί δτε δέ πλοιον
εύρέθη λέγεσθαι, διαφορά ήν τών λέξεων.
5 Έρένιος ούν Φίλων διαφέρειν φησί νήας
πλοίων κατά Δίδυμον. τά μέν γάρ στρογγύλα,
αί δέ στρατιώτιδες. εις ö φέρει καί χρήσιν
'Αριστοτέλους ταύτην. "'Αλέξανδρος ό Μολοτ-
τός αύτόν μεταπεμψαμένων Ταραντίνων έπί
τόν προς τούς βαρβάρους πόλεμον έξέπλευσε
ναυσί μέν πεντεκαίδεκα, πλοίοις δέ συχνοίς
ίππαγωγοϊς τε καί στρατιωτικοϊς".
130. Όλυμπιονϊκαι α'
Erhalten ist kein Zitat, doch ist anzunehmen sowohl, daß Aristo-
teles die (unseres Wissens) einzige ältere Liste des Hippias von
Elis hat verbessern wollen, wie auch, daß die mit seiner Autori-
tät ausgestattete Liste eine wesentliche Komponente in der spä-
teren, vollständigen und kanonisch gewordenen Liste gebildet
hat. Die abschließende Fassung mit sämtlichen Stadionsiegern
von Ol. 1 bis Ol. 249 (= 776 v.Chr. bis 217 n.Chr.) ist in
der Chronographie des S. Julius Africanus erhalten (über ihn
Kroll RE s. v. Iulius Nr. 47), vgl. auch Jacoby FGrHist II p.
1229. Vieles spricht dafür, daß die scharf abfällige Notiz über
die Olympionikenliste des Hippias bei Plut. Numa 1 auf Aristo-
teles zurückgeht (wie denn auch prinzipiell zu bemerken ist,
daß die Forschung zumeist den Anteil des Hippias am Aufbau
der Liste gewaltig zu überschätzen, denjenigen des Aristoteles
ebenso gewaltig zu unterschätzen pflegt). Ich habe die Notiz
30 als Frg. 409 beigedruckt.
Ebenso wurde beigegeben die Notiz bei Plut. Lyk. 1, die zu-
nächst die Datierung Lykurgs im Zusammenhang der Ekecheiria
an den Olympien betrifft und wahrscheinlich der Λακεδαι-
μονίων πολιτεία angehört, wo sie als Frg. 541 eingeordnet
ist. Da wir indessen vermuten werden, daß Aristoteles auf eine
optimale Dokumentierung der olympischen Siegerliste Wert ge-
legt haben wird, so dürfte eine gleichartige Notiz auch im Werk
über die Olympioniken vorgekommen sein. Sie läuft darauf
hinaus, daß Lykurgos die olympischen Spiele gegründet hat, was
ihn allerdings der im 4. Jhd. v. Chr. vorherrschenden spartani-
schen Tradition gegenüber um hundert Jahre zu spät ansetzt.
Wir überblicken nicht, ob schon Timaios (FGrHist 566 F 127),
dann Eratosthenes (FGrHist 241 F 2) und Apollodoros (FGrHist
244 F 64) ausdrücklich gegen Aristoteles polemisiert haben.
Die apodiktische Äußerung des Aristoteles Pol. 1338 b 4 0 -
1339 a 4 setzt streng genommen voraus, daß der Verfasser
eine vollständige Olympionikenliste vor sich hat.
45 Vgl. noch Metaph. 994 a 23, NE 1147 b 36-1148 a 2, Pol.
1274 a 33/34, Rhet. 1357 a 19-22, 1365 a 24-27, 1367 b 18/
19, 1414 b 3 0 - 3 3 .
544
408
Plut, vitae ed. Ziegler Vita Lycurgi c. 1, p. 1 , 1 - 1 9
Περ'ι Λυκούργου τοϋ νομοθέτου καθόλου
μέν ούδέν ëcmv ειπείν άναμφισβήτητον, ού γε
καί γένος και άποδημία και τελευτή και προς
άπασιν ή περί τούς νόμους αύτοϋ καί τήν πολι-
τείαν πραγματεία διαφόρους εσχηκεν ιστορίας,
ήκιστα δ' οί χρόνοι καθ' οϋς γέγονεν ó άνήρ
όμολογοϋνται. ol μέν γαρ Ίφίτψ συνακμάσαι
καί συνδιαθεΐναι τήν Όλυμπιακήν έκεχειρίαν
λέγουσιν αύτόν, ών έστι και Αριστοτέλης ó φι-
λόσοφος τεκμήριον προφέρων τον Όλυμπίασι
δίσκον, έν φ τοϋνομα τοϋ Λυκούργου διασφ-
ζεται καταγεγραμμένον οί δέ ταις διαδοχαις
των έν Σπάρτη βεβασιλευκότων άναλεγόμενοι
τον χρόνον, ώσπερ 'Ερατοσθένης καί 'Απολλό-
δωρος ούκ όλίγοις έτεσι πρεσβύτερον άπο-
φαίνουσι τής πρώτης 'Ολυμπιάδος. Τίμαιος δ'
ύπονοει, δυείν έν Σπάρτη γεγονότων Λυ-
κούργων ού κατά τον αύτόν χρόνον, τφ έτέρψ
τάς άμφοϊν πράξεις δια τήν δόξαν άνακεΐσθαι -
καί τόν γε πρεσβύτερον ού πόρρω των 'Ομή-
ρου γεγονέναι χρόνων.
409
Plut, vitae ed. Ziegler Vita Numae c. 1 p. 50,1—6
Ό δέ Νομάς μέν γένος ήν έκ Σαβίνων, Σα-
βίνοι δέ βούλονται Λακεδαιμονίων έαυτούς
άποικους γεγονέναι. τους μέν ούν χρόνους
έξακριβώσαι χαλεπόν έστι, και μάλιστα τούς έκ
των 'Ολυμπιονικών άναγομένους, ών τήν άνα-
γραφήν όψέ φασιν Ίππίαν έκδοΰναι τον
Ήλεϊον, άπ' ούδενός όρμώμενον άναγκαίου
προς πίστιν.
131. Πυθιονϊκαια'
Der Titel indiziert eine Liste der Sieger an den Pythischen Spie-
len. Man wird ihn abtrennen dürfen von Nr. 132, wo die Form
des Titels einen Dialog vermuten lassen könnte (vgl. Theo-
phrasts Μ ε γ α ρ ι κ ό ς D L 5,44). Umgekehrt ist es schwierig, ihn
von Nr. 134 zu unterscheiden, es sei denn, es handle sich bei
den Πυθιονικών έ λ ε γ χ ο ι α um eine Untersuchung über die
Zuverlässigkeit der überlieferten Siegernamen (vgl. Frg. 409).
Titel 130. 131
Eine Komplikation schafft die Liste des Hesychios, die als
einzigen einschlägigen Titel nennt: Π υ θ ο ν ί κ α ς βιβλίον α ' , èv
φ Μ έ ν α ι χ μ ο ν έ ν ί κ η σ ε ν . Dies wird zumeist so interpretiert, daß
die Herstellung der pythischen Siegerliste Gegenstand eines
offiziellen Wettbewerbs war, in welchem Aristoteles seinen
5 Gegner Menaichmos, der nicht immer, aber meist (vgl. R E
Menaichmos Nr. 1 (Laqueur) und Nr. 2 (Fiehn); Jacoby
FGrHist 131 Τ 3) mit dem Historiker Menaichmos von Sikyon
identifiziert wird, geschlagen hätte. Bedenklich ist außer der
lässigen Formulierung und der Tatsache, daß die Amphiktyonen-
inschrift davon nichts weiß (s. Anhang), der Umstand, daß man
io sich die Herstellung eines Dokumentes chronistischen Typs als
Gegenstand eines Agon schwer vorstellen kann; jedenfalls wüßte
man gerne von Parallelen. Man sollte die Möglichkeit nicht ganz
ausschließen, daß der Text grob verkürzt und verstümmelt ist
und in Wirklichkeit einen Menaichmos als denjenigen Sieger
nannte, der als letzter in der aristotelischen Liste aufgeführt
15 war.
Singulär ist, daß wir eine Amphiktyoneninschrift besitzen, die
eine Ehrenurkunde für die Leistung des Aristoteles und seines
Neffen Kallisthenes (die Inschrift nennt ihn Kallikrates mit
einer Variante, wie sie bei sprechenden Namen im Griechischen
öfters vorkommt) darstellt (S. I. G. 3. Aufl. Nr. 275). Sie ist im
20 Anhang abgedruckt, zusammen mit einem Briefzitat, das von
der Voraussetzung ausgeht, die Delpher hätten für Aristoteles
auch bestimmte τιμαί beschlossen, sie aber nach dem Tode
Alexanders d. Gr. 323 rückgängig gemacht. Darüber äußert sich
Aristoteles kurz danach zu seinem makedonischen Gönner
Antipatros. Der Brief dürfte ein hellenistisches Fabrikat sein,
25 benutzt aber gutes biographisches Material (Hermippos?).
Die Arbeit muß 335/334 abgeschlossen worden sein, unmittel-
bar bevor sich Kallisthenes zu Alexander begab, um ihn auf
dem Feldzug gegen die Perser zu begleiten.
so 410
Scholia vetera in Pindarum ed. Drachmann zu Ol. 2,82—89
82a. ό θ ε ν σ π έ ρ μ α τ ο ς : έστι μέν καίοϋτως
διαστείλαι- όθεν σπέρματος έχοντι φίζαν ειτα
35 άπ' άλλης άρχής- πρέπει τόν Αίνησιδάμου· ήν
καί ó Δίδυμος άποδέχεται. Άρίσταρχος δέ ού-
τως- όθεν σπέρματος έχοντι (Μζαν τόν Αίνησι-
δάμου' ώστε ϊσον είναι τφ άφ' ών, έχοντι τό
σπέρμα τφ Αίνησιδάμου υίφ πρέπει λυρών καί
40 έγκωμίων τυγχάνειν. γίνεται δέ, φησιν ó Δίδυ-
μος, κατά τήν έκφοράν ταύτην παρέλκον τό
τυγχανέμεν. τήν δέ αίτιατικήν πτώσιν τοις άνω
συναπτέον ώς προείρηκα, και τό πρέπει τόν
Αίνησιδάμου άπό άλλης άρχής· ó δέ Θήρων
45 τοϋ σπέρματος έχει φίζαν άπό τούτων.
b. ό θ ε ν σ π έ ρ μ α τ ο ς - άπό γάρ Οίδίποδος
οί περί Θήρωνα.
 Titel 131
c. Αίνησιδάμου γαρ παίδες Θήρων και Ίέρων.
82d. ό θ ε ν σ π έ ρ μ α τ ο ς έ χ ο ν τ ι : άφ' ού
γένους, τοΰ Θερσάνδρου, έχουσι τήν φίζαν οί
περί Θήρωνα, το δέ γένος Λαίου καί Οιδίποδος
ό Θήρων οϋτω κατάγει- Λαίου Οιδίπους- τούτου
Πολυνείκης- oü Θέρσανδρος- ού Τισαμενός- ού
Αύτεσίων ού Σάμος, ούτος εσχεν υιούς δύο,
Τηλέμαχο ν καί Κλύτιον ών ό μεν Κλύτιος
εμεινεν έν Θήρςι τη νήοφ, ό δέ Τηλέμαχος έν
χώρςι ( ), όθεν συλλέξας δύναμιν έρχεται είς
Σικελίαν καί κρατεί των τόπων έξ ού Χαλκιο-
πεύς- ού Αίνησίδαμος- ού Θήρων.
87a. Όλυμπίςι μεν γ ά ρ : είς μέν τα Ολύμ-
πια ένίκησε μόνος, είς δέ τα Πύθια μετά Ιέρω-
νος του άδελφοϋ. τό γάρ παλαιόν ποιοϋντες
άμφότεροι τάς δαπάνας ϊσας, επεμπον άρματα
είς τον άγώνα, καί νικώντων αύτών κοινώς τάς
δαπάνας καί τήν νίκην είχον.
87b. Όλυμπίςι μέν γ ά ρ α ύ τ ό ς : Όλυμπίςι
μέν γάρ αύτός καθ' έαυτόν γέρας εϊληφεν
άντί τοϋ έν Όλυμπίςι ένίκησεν εσχε δέ καί
κοινάς προς τον άδελφόν Ξενοκράτην νίκας
έν Ίσθμφ καί Πυθοι. έξ ένός γάρ οϊκου πρός ίπ-
ποτροφίαν δίδοντες καί άπό κοινών χρημάτων,
άμφότεροι καί ταΐς νίκαις άνεγράφοντο.
87c. καί οί μέν βούλονται άκούειν οϋτως- οί
κοινοί αύτών ϊπποι νικήσαντες άμφοτέροις
παρεσχήκασι κοινήν καί τήν δόξαν οί δέ οτι έν
τοις κοινοϊς ϊπποις άμφότεροι, έκαστος ίδίςι έν
τοις αύτοις ϊπποις ένίκησε τέθριππον - ö καί
μάλλον.
87d. άλλως· Όλυμπίςι μέν γ ά ρ α ύ τ ό ς
γ έ ρ α ς έ δ ε κ τ ο : άντί τοϋ μόνος- Πύθια δέ καί
Ίσθμια Ξενοκράτης.
87e. κατά δέ τούς 'Αριστοτέλους Πυθιονίκας
μόνος Θήρων άναγέγραπται- ήτοι ούν συλ-
ληπτικώς εϊρηκεν, ή έπεί Θήρωνος ϊπποις ó
Ξενοκράτης ένίκησε, διό και συνανεκήρυξε
Θήρωνα.
87f. όμόκληρον δέ τον άδελφόν ή δια τό
τοϋ αύτοΰ κλήρου καί φύσεως μετέχειν, ή ότι
Ίσθμια καί Πύθια όμοίως ένίκησε, δια τούς δύο
στεφάνους μετάσχων καί τής αύτής δόξης.
87g. άλλως- Ξενοκράτης ήν Θήρωνος άδελ-
φός. ούτος ένίκησεν ίπποτροφών καί Πύθια καί
Ίσθμια, καί γέγραφε Πίνδαρος είς τάς τούτου
νίκας- κοινάς ούν φησιν αύτών είναι τάς νίκας
545
δια τό έκ τοϋ αύτοϋ οϊκου είναι τάς χορηγίας
καί τάς έπιμελείας τής ίπποτροφίας. τήν γοϋν
Ίσθμικήν νίκην ύμνών Θρασύβουλον προσ-
εφώνησε τόν τοϋ Θήρωνος υ ιόν [ούτος τοϋ
s Ξενοκράτους]- οί μέν πάλαι, ώ Θρασύβουλε,
φώτες. οϋτω κοινάς ήγοϋντο τάς νίκας.
87h. έν Όλυμπίςι μέν γάρ αύτός γέρας καί
τιμήν έδέξατο - έν τη Πυθοΐ δέ καί Ισθμοί πρός
τον όμόκληρον άδελφόν Ξενοκράτην καί αύτόν
ίο αί κοιναί χάριτες τά άνθη τών άρμάτων τών
δωδεκαδρόμων, ήγουν τάς νίκας, ήγαγον. οί
κοινοί ϊπποι αύτοις δόξαν εφερον - ή έν τοις
ιδίοις ϊπποις έκαστος ίδίςι ένίκησε τέθριππον.
89a. ό μ ό κ λ α ρ ο ν : ήτοι τής αύτής τύχης
is κεκοινωνηκότα, ή τοϋ αύτοϋ κλήρου καί [τής]
φύσεως μετέχοντα, τόν Ξενοκράτην δέ λέγει -
ήν γάρ Θήρωνος άδελφός. ούτος ένίκησεν ίπ-
ποτροφών καί "Ισθμια καί Πύθια, καί γράφει ό
Πίνδαρος είς τάς νίκας τούτου, κοινάς ούν αύ-
20 τοις τάς νίκας φησί γεγονέναι δια τό έκ τοϋ
(αύτοϋ) οϊκου τάς χορηγίας τής ίπποτροφίας
γεγονέναι.
89b. ό μ ό κ λ α ρ ο ν έ ς ά δ ε λ φ ε ό ν : ήτοι διά
τήν συγγένειάν φησιν, ή ώς όμοϋ ίπποτρο-
25 φούντων αύτών καί άγωνιζομένων και όμοϋ
νικησάντων Ίσθμια τεθρίππψ.
89c. φησίν ούν ότι έν Ίσθμφ αί χάριτες τής
νίκης τής έν τφ τεθρίππψ κοιναί ήγαγον αύτοίς
τά άνθη τών στεφάνων, άπό σελίνων γάρ τό
30 στέμμα.
89d. ή οϋτως· αί δέ χάριτες αί έν Πυθώνι καί
Ίσθμφ τά άνθη τών τεθρίππων είς αύτόν καί
τόν άδελφόν ήνεγκαν.
89e. ( ά δ ε λ φ ε ό ν : ) είς τόν Πράξανδρον
35 άδελφόν τού Θήρωνος όντα.
411,1
Scholia vetera in Pindarum ed. Drachmann zu Isthm. 2, Inscr.
40 a. Ούτος ό έπίνικος γέγραπται μέν είς Ξενο-
κράτην Άκραγαντϊνον, πέμπεται δέ Θρασυ-
βούλψ διά τίνος Νικασίππου, ώστε είναι άποστο-
λικόν αύτόν. τόν δέ Ξενοκράτην τοϋτον οί μέν
προϋπομνηματισάμενοι Θήρωνος άδελφόν ει-
45 ναί φασιν, ό δέ Άρτέμων σφόδρα τά περ'ι τους
Σικελιώτας πεπολυπραγμονηκώς αύτόν μόνον
συγγενή φησιν είναι Θήρωνος, ούτος δέ ό
546
Ξενοκράτης ού μόνον Ίσθμια νενίκηκεν ϊπποις,
άλλα καί Πύθια κδ' Πυθιάδα, ώς 'Αριστοτέλης
άναγράφει - καί Σιμωνίδης δε έπαινών αύτόν
άμφοτέρας αύτοϋ τάς νίκας κατατάσσει. Θρα-
σύβουλοι δε Σικελιώται διττοί' ó μεν Δεινο-
μένους, νεώτατος άδελφός των περί Ιέρωνα
καί Γέλωνα, ó δε τής γυναικός του 'Ιέρωνος
άδελφός, ού νϋν μνημονεύει Πίνδαρος- ό δέ
Άρίσταρχος άδελφόν ύπείληφε του Ξενο-
κράτους είναι τον Θρασύβουλον, ενιοι δέ υίόν
Ξενοκράτους, ό δέ Άσκληπιάδης καταεικο-
βολεΐ λέγων έπι τετελευτηκότι τψ Ξενοκράτει
τους λόγους είναι, έκ τοϋ πολλά έν τη φδή έπί
παρψχημένου χρόνου λέγεσθαι, λεχθησόμενα
αν έπί τοϋ παρόντος, εϊπερ περιήν ετι. Καλ-
λίστρατος δέ φησι τον Πίνδαρον μή τυχόντα
τοϋ κατ' άξίαν μισθού διά τινα μικρολογίαν τοϋ
Ξενοκράτους, προσδιαλέγεσθαι Θρασυβούλψ
τφ υΐφ αύτοϋ, και ούκ εις Ξενοκράτην, φησί,
γέγραφε τήν φδήν, άλλ' είς Θρασύβουλον καί
γάρ ή εισβολή περί άργυρίου μέμψεώς έστιν,
ώς θέλοντος αύτοϋ τον κατ' άξίαν μισθόν
κομίσασθαι.
b. βέλτιον δέ, άδελφόν είναι τοϋ Ξενο-
κράτους ή υίόν τον Θρασύβουλον, ούχ ώς τίνες
πατέρα.
411,2
Scholia Vetera in Pindarum ed. Drachmann zu Pyth. 6, Inscr.
Γέγραπται Ξενοκράτει Άκραγαντίνψ νενι-
κηκότι κατά τήν κδ' Πυθιάδα. φανερόν δέ, οτι
αί φδαί ού κατά χρόνον διάκεινται- ή γάρ npò
ταύτης φδή Άρκεσιλάψ γέγραπται νικήσαντι
λα' Πυθιάδα.
412
Plut. Vitae ed. Ziegler vita Solonis c. 11.
Ήδη μεν ούν καί άπό τούτων ένδοξος ήν
ό Σόλων και μέγας, έθαυμάσθη δέ και διεβοήθη
μάλλον έν τοις "Ελλησιν ειπών ύπέρ τοϋ ίεροϋ
τοϋ έν Δελφοις, ώς χρή βοηθείν καί μή περιοράν
Κιρραίους ύβρίζοντας είς το μαντείον, άλλα
προσαμύνειν ύπέρ τοϋ θεοϋ Δελφοις. πεισθέν-
τες γάρ ύπ' έκείνου προς τόν πόλεμον ώρμη-
σαν οί Άμφικτύονες, ώς άλλοι τε πολλοί
Titel 131
μαρτυροϋσι και 'Αριστοτέλης έν τη τών Πυθιονι-
κών άναγραφή Σόλωνι τήν γνώμην άνατιθείς.
ού μέντοι στρατηγός έπί τοϋτον άπεδείχθη τόν
πόλεμον, ώς λέγειν φησιν "Ερμιππος Εύάνθη
5 τόν Σάμιον- οϋτε γάρ Αισχίνης ό φήτωρ τοϋτ'
εϊρηκεν, έν τε τοις τών Δελφών ύπομνήμασιν
Άλκμαίων, ού Σόλων, 'Αθηναίων στρατηγός
άναγέγραπται.
10
413.1
Hesychios Lexicon ed. Latte Β 893
Β ο ϋ θ ο ς π ε ρ ι φ ο ι τ ά ι - παροιμία έπί τών
εύήθων και παχυφρόνων, άπό Βούθου τινός
15 μετενεχθεϊσα τοϋ- Πύθια νικήσαντος, öv άν-
αγράφει και 'Αριστοτέλης νενικηκότα.
413.2
20
Corpus Paroemiogr. Graec. ed. Leutsch-Schneidewin: Zenobius
2,66
Β ο ϋ θ ο ς π ε ρ ι φ ο ι τ ς ί : ταύτης μέμνηται
Κρατίνος έν Χείρωσι. τέτακται δέ έπί τών
25 εύήθων καί παχυφρόνων, άπό τίνος Πυθιονί-
κου Βούθου μετενεχθεϊσα.
413.3
30 Corpus Paroemiogr. Graec. ed. Leutsch-Schneidewin: Makarios
2,81
Β ο ϋ θ ο ς π ε ρ ι φ ο ι τ ς ί : έπι τών εύήθων καί
παχυτάτων.
35
413.4
Herodiani Technici reliquiae ed. Lentz (π. μον. λ έ ξ . ) p. 947,
5-11
40 Στρουθός - τά είς θος λήγοντα καθαρά μονο-
γενή δισύλλαβα παραληγόμενα φύσει μακρςί
βαρύνεσθαι θέλει, κώθος, (οϋτως ó κωβίος
[κωμικός]), μϋθος, Ζήθος, Σήθος· (ποταμός
Σκυθίας ώς Φιλοστέφανος), Ξούθος το κύριον,
45 Δώρός τε Ξοϋθός τε,
Βοϋθος Πύθια νικήσας- παροιμία «Βοϋθος περι-
 Titel 131. 132. 133. 134. 135
φοιτςϋ», Κρατίνος Χείρωσι- τάττεται δέ έπί των
εύήθων καί παχυρίνων
414
5 ων καί είναι δοκών, έπεί τις αύτοϋ άφείλετο
Plutarch. D e musica 4 ed. Ziegler-Pohlenz ( 1 1 3 2 D E )
Ότι δ' oí κιθαρψδικοί νόμοι οί πάλαι έξ έπων
συνίσταντο, Τιμόθεος έδήλωσε - τους γοϋν
πρώτους νόμους έν έπεσι διαμιγνύων διθυραμ-
βικήν λέξιν ήδεν, όπως μή εύθύς φανή παρανο- 10
μών είς τήν άρχαίαν μουοικήν. έοικε δέ κατά
την τέχνην τήν κιθαρψδικήν ό Τέρπανδρος
διενηνοχέναι* τα Πύθια γαρ τετράκις έξης νενι-
κηκώς άναγέγραπται. καί τοις χρόνοις δέ
σφόδρα παλαιός έστι- πρεσβύτερον γοϋν αύ- ,5
τόν 'Αρχιλόχου άποφαίνει Γλαύκος ó έξ
Ιταλίας έν συγγράμματί τινι τφ Περί τών
άρχαίων ποιητών τε καί μουσικών φησί γαρ
αύτόν δεύτερον γενέσθαι μετά τούς πρώτους
ποιήσαντας αύλψδίαν. 20
Appendix Α
25
Exordium suppleverunt ita: Aristotelem et Callisthenem A m -
phictyones Delphici laudant a. 3 3 4 / 2 . fragmentum stelae mar-
moreae angustae, a sinistra et a tergo integrae. ed. Homolle Bull.
Hell. X X I I 1898, 2 6 0 , cf. 6 3 2 (Syll. 2 9 1 5 . tractaverat Pomtow
Beri. ph. W. 1899, 251. στοιχηδόν (15 litt.).
Supplementa partim Homolle, partim Pomtow debentur. sequor 30
editionem S J G , Nr. 2 7 5 .
3 133. Πυθικός α'
(Θεοί. έπί τοϋ δε!νο|ς άρχοντος έν Δελφ|οΙς,
πυλαίας όπωρι|νής, ίερομνημονού|ντων· Θεσ-
σαλών Πολί|τα, Νικασίππου- παρ' | Α λ ε ξ - 35
ά ν δ ρ ο υ Άρχεπό|λιος, κτλ. | —
— εδοξε τοις ίερομνήμοσιν έπεί Αριστοτέλης
Νικο|μάχου Σταγιρίτης | και Καλλικράτης Δα-
μοτίμου Όλύνθιο|ς παρακληθέντες ύ|πό τών
Άμφικτυόνω[ν συ]νέ[ταξαν πίνακ|α] τών άπ[ό 40
Γυλίδα(?) νεν]ικηκ[ότ]ων τά [Πύθια] καί τών έξ
άρ[χής τό]|ν άγώνα κατασκ[ευα]σάντων, έπαι-
νέ[σαι]| 'Αριστοτέλην KQ[Ì Κ]αλ[λι]σθένην και.
[στ]εφανώσαι. άν<?[θειν]|αι δέ τόν πίν[ακα
το]ύ. ς ταμί[ας έν τώι ίε]|ρώι μ?[ταγεγραμμέ]-| 45
VQV [είς στήλας λιθ|ίνας. άναγράψαι δέ | και τό
δόγμα τόδε κτλ. — ]
547
Appendix Β
Aelianus, var. hist. ed. Dilts X I V , 1
'Αριστοτέλης ό Νικομάχου σοφός άνήρ καί
τάς ψηφισθείσας αύτφ έν Δελφοις τιμάς, έπι-
στέλλων πρός Άντίπατρον περ'ι τούτων φησίν-
"ύπέρ τών έν Δελφοίς ψηφισθέντων μοι καί ών
άφήρημαι νϋν οΰτως έχω ώς μήτε μοι σφόδρα
μέλειν ύπέρ αύτών μήτε μοι μηδέν μέλειν."
ούκ αν δέ εϊη φιλοδοξία ταϋτα, ούδ' άν κατα-
γνοίην εγωγε τοιούτον τι 'Αριστοτέλους, άλλ'
εύ φρονών φετο μή δμοιον είναι άρχήν τινα μή
λαβείν καί λαβόντα άφαιρεθήναι. τό μέν γαρ
ούδέν μέγα, τό μή τυχεϊν τό δέ άλγεινόν, τό
τυχόντα είτα άποστερηθήναι.
1 3 2 . ( Π ε ρ ί ) μουσικής α'
Der Titel ist so herzustellen, wie ihn auch Hesychios an der
entsprechenden Stelle liest. Damit entsteht allerdings die
Schwierigkeit der Abgrenzung gegen den identischen Titel Nr.
116. Daß es sich um die Wiederholung desselben Titels an
zwei verschiedenen Stellen handelt, müßte bewiesen werden,
zumal, da der Titel an jeder Stelle seinen guten Sinn hat: Nr. 116
zusammen mit 118 und 119, Nr. 132 im Rahmen der Nr. 1 3 1 -
137. Über diese Feststellung kommen wir indessen nicht hinaus.
Zum möglichen Inhalt gilt auch hier, daß wir Beziehungen zu
Pol. V I I I 5 - 7 (vgl. Metaph. 1053 a 12, Pol. 1 2 8 1 b 8) ver-
muten, aber nicht nachweisen können.
Wie schon zu Nr. 131 bemerkt, hat der Titel den Charakter
eines Dialogtitels: vgl. Theophrast Μεγαρικός ( D L 5,44),
Dikaiarchos Κορινθιακός (Cie. T D 1,21) und Λεσβιακοί (Cie.
T D 1,77). Jedenfalls ist es ratsam, ihn von Nr. 131 und Nr.
134 zu unterscheiden.
1 3 4 . Πυθιονικών έ λ ε γ χ ο ι α'
Dazu vgl. die Bemerkung unter Nr. 131.
1 3 5 . Νικαι Διονυσιακοί α'
Wie bei Nr. 131 bietet Hesychios einen vollständigeren Titel,
der in diesem Falle eine zuverlässige Ergänzung bietet: Νικών
Διονυσιακών άστικών καί Ληναίων. Es handelt sich also um
eine Liste der Sieger in den musischen Agonen der städtischen
548 Titel 135. 136. Διδασκαλίαι
Dionysia und Lenaia zu Athen. Die Liste umfaßte nur die
Dichter (und Choregen und Schauspieler?) des ersten Ranges,
nicht aber wie Nr. 137 die vollständige Liste aller Dichter,
Choregen und Schauspieler, die jedesmal in den Wettbewerb
eintraten. Reste einer solchen Liste, die mit Aischylos 484
v. Chr. einsetzt und bis in die Mitte des 2. Jhd. v. Chr. hinabzu-
führen scheint, sind inschriftlich gefunden worden IG II/III
2325. Text bei H. J. Mette, Urkunden dramatischer Auf-
führungen in Griechenland, Berlin 1977, S. 158-189. Die An-
nahme, daß dieser Inschrift die Liste des Aristoteles zugrunde-
lag, ist vermutlich richtig, ebenso, daß es sich wie bei Nr. 131
um einen offiziellen Auftrag handelte. Der eine Auftrag wird
sich an den andern angeschlossen haben.
136. Περί τραγψδιών α'
Der Titel ist unbequem. Eine Studie über die Struktur der Tra-
gödie hätte Περί τραγψδίας geheißen, für eine historische
Dokumentation bleibt der Titel ungemein vage. Allerdings fehlt
es an vergleichbaren Titeln im weiteren Umkreis des Aristoteles
nicht: Asklepiades von Tragilos Τραγψδουμένων (FGrHist
12 F Iff.), Herakleides vom Pontos Περί των τριών τραγψ-
δοποιών (Frg. 179 Wehrli), Aristoxenos von Tarent Περί
τραγψδοποιών (Frg. 113-116 Wehrli), Philochoros von Athen
Περί τραγιρδιών σύγγραμμα (FGrHist 328 F 90) u. a. Damit
ist wenigstens der Bereich umrissen, in den ein solcher Titel
eingeordnet werden kann. Mehr ist nicht zu sagen. Die Möglich-
keit einer Textverderbnis muß vorbehalten bleiben (περί τρα-
γψδοποιών?)
137. Διδασκαλίαι α'
Der Titel meint technisch die Listen der für die Ein-
übung dramatischer Chöre verantwortlichen Leiter, dann im
weiteren Sinne die Dichter, Choregen, Schauspieler und Dra-
men, die zur öffentlichen Aufführung an den athenischen Dio-
nysien und Lenäen zugelassen waren und sich um einen Preis
bewerben konnten. Der Titel ist also umfassender und offiziel-
ler als diejenigen von Nr. 135, 136.
Verzeichnisse werden schon vor der Mitte des 5. Jhd. ange-
legt und zunächst im staatlichen Archiv deponiert worden sein.
Man darf annehmen, daß Aristoteles ähnlich wie im Falle Nr.
131 einen ausdrücklichen Auftrag von den athenischen Behör-
den erhielt, diese Verzeichnisse in einer Publikation allge-
mein zugänglich zu machen. Dies mag um 330 v. Chr. geschehen
sein, und daß Athen gerade damals auf diese Weise Kultur-
propaganda treiben wollte, ist nicht verwunderlich. Ausdrück-
liche Zitate aus der aristotelischen Publikation haben wir wenige,
anonyme Zitate sehr viele. Die Frage stellt sich, wie weit wir
berechtigt sind, alle anonymen Zitate unbesehen unserem Text
zuzuschreiben.
Konkurrenzwerke mit demselben Titel sind kaum bezeugt:
Karystios bei Athen. 235 E; wen sich der Römer Accius für seine
Didascalica zum Vorbild genommen hat, wissen wir nicht. Daß
es Aristoteles war, ist immerhin sehr wahrscheinlich. An be-
deutenden Autoren, die sich mit der Materie befaßt haben und
gelegentlich zitiert werden, sind zu nennen: Dikaiarchos mit dem
Titel Περί Διονυσιακών άγώνων (Frg. 73, 89 bsd. Frg. 75
Wehrli), Kallimachos mit dem Titel Πίναξ καί άναγραφή τών
5 κατά χρόνους και άπ' άρχης γενομένων διδασκάλων (Suid.
s. ν. Kallimachos und Frg. 4 5 4 - 4 5 6 Pf.), Eratosthenes Περί
άρχαίας κωμφδίας (Frgg. bei Strecker, De Lyc., Euphron.,
Eratosth. com. interpr. Diss. Greifswald 1884).
Dem gegenüber spricht alles dafür, daß die frühhellenistischen
Editoren der Gesamtwerke der drei Tragiker und des Aristo-
lo phanes sich für die έδιδάχθη-Angaben prinzipiell an Aristo-
teles gehalten und die andern Autoren nur gelegentlich und zur
Ergänzung beigezogen haben.
Eine umfassende Edition von Allem, was von den Didaskalien
literarisch und inschriftlich erhalten ist, bietet H. J. Mette, Ur-
kunden dramatischer Aufführungen in Griechenland, Berlin
15 1977 S. 83—158. Die nachfolgende Sammlung bietet zunächst
die literarisch erhaltenen Notizen zu den Aufführungen der
einzelnen Dramen, dann in der Folge der Fundorte die sonsti-
gen einschlägigen Notizen.
20 415
Aeschylus Persae, Ύπόθεσις
'Επί Μένωνος (473/2) τραγωιδών ΑΙσχύλος
ένίκα ΦινεΙ Πέρσαις Γλαύκωι ΠρομηθεΙ.
25
416
Aeschylus Septem, Ύπόθεσις
Έδιδάχθη έπΐ Θεαγενίδου (468/7) Όλυμπιάδι
30 ϋη. ένίκα Αισχύλος Λαΐωι Οίδίττοδι 'Επτά έπί
Θήβας Σφιγγί σατυρικήι, δεύτερος Άριστίας
ι α ΐ ς TOÜ πατρός αύτοϋ τραγωιδίαις Περ-
σεΙΤαντάλωι ( . . . ) ΠαλαισταΤςσατύροις, τρίτος
Πολυφράσμων Λυκουργείαι τετραλογίαι.
35
417
Aeschylus Supplices, argumenti fragmentum praebet P. Oxy.
2256. 3 (saec. II—III):
40 έπί άρ(
ένίκα [ΑΙ]σχύλο[ς Ίκέτισι Αίγυπτίοις
30 ita etiam P. Oxy. 2256 fr. 2 sub titulo ΟΙδίπο]υ[ς nisi quod
Π ε ρ σ ε ι . . . σατύροις non habet; haec supplet Mette qui scribit
β Άριστίων Περσει Ταντάλωι ΠαλαισταΙς σατύροις τοις
Πρατίνου πατρός
 Διδασκαλίαι
Δαν[αΐ]σι Άμυ[μώνηι σατυρικήι
δεύτ[ε]ρ[ο]ς Σοφοκλή[ς τρίτος
Μεσάτος J N . [ . ] . [
[[Βάκχαις ΚωφοΤ[ς
Ποι]μέσιν Κύκ. [
σατυ(ρικώι)
418
Aeschylus Agamemnon, Ύπόθεσις
Έδιδάχθη το δράμα έπι άρχοντος Φιλο-
κλέους (459/8) Όλυμπιάδι TtTf έτει β. πρώτος
Αισχύλος Άγαμέμνονι Χοηφόροις Εύμενίσι
ΠρωτεΤ σατυρικώι. έχορήγει Ξενοκλής Άφι-
δναιος.
419
Sophocles Aias, Ύπόθεσις
καί τα μεν άνείλε των τετραπόδων, τά δ έ
δήσας άπάγει έπί τήν σκηνήν έν οίς έστί τις
και κριός έξοχος, öv φετο είναι 'Οδυσσέα, öv
δήσας έμαστίγωσεν, όθεν καί τή έπιγραφή
πρόσκειται Μαστιγοφόρος, ή πρός άντιδια-
στολήν τοϋ Λοκροϋ. Δικαίαρχος δ έ Αϊαντος
θάνατον έπιγράφει. έν δ έ ταις διδασκαλίαις
ψιλώς Αϊας άναγέγραπται.
420
Sophocles Oedipus tyrannus: Δια τί Τύραννος έπιγέγραπται;
Ό Τύραννος Οιδίπους έπί διακρίσει θα-
τέρου έπιγέγραπται. χαριέντως δέ Τύραννον
άπαντες αύτόν έπιγράφουσιν, ώς έξέχοντα
πάσης τής Σοφοκλέους ποιήσεως, καίπερ ήττ-
τηθέντα ύπό Φιλοκλέους, ώς φησι Δικαίαρχος.
είσί δ έ καί οί Πρότερον, ού Τύραννον, αύτόν
έπιγράφοντες, δια τούς χρόνους τών διδασκα-
λιών και διά τά πράγματα- άλήτην γάρ καί
πηρόν Οιδίποδα τόν έπί Κολωνφ εις τάς
Αθήνας άφικνεισθαι.
4 Ν . . . I Βάκχαις Κωφοις deleta 4 Κύκλ[ωπι Lobel,
Κύκν[ωι Pieraccioni
12 πη Meursius: Kf¡ codd. 14 Άφιδναιος Wilamowitz:
Άφιδνεύς codd.
549
421
Sophocles Antigone, 'Αριστοφάνους γραμματικού ύπόθεσις
Φασί δ έ τόν Σοφοκλέα ήξιώσθαι τής έν
s Σάμψ στρατηγίας, εύδοκιμήσαντα έν τή δι-
δασκαλίςι τής 'Αντιγόνης, λέλεκται δ έ το
δράμα τούτο τριακοστόν δεύτερον.
10 422
Sophocles Philoctetes, Ύπόθεσις
'Απαγωγή Φιλοκτήτου έκ Λήμνου εις Τροίαν
ύπό Νεοπτολέμου καί 'Οδυσσέως καθ' Έλένου
is μαντείαν, ός κατά μαντείαν Κάλχαντος, ώς εί-
δώς χρησμούς συντελοϋντας προς τήν τής
Τροίας άλωσιν, ύπό 'Οδυσσέως νύκτωρ ένε-
δρευθείς, δέσμιος ήχθη τοις "Ελλησιν. έδι-
δάχθη έπί Γλαυκίππου (410/9)· πρώτος ήν
20 Σοφοκλής.
423
Euripides Alcestis Ύπόθεσις
25
"Αλκηστις, ή Πελίου θυγάτηρ, ύπομείνασα
ύπέρ τού ιδίου άνδρός τελευτήσαι, Ηρακλέους
έπιδημήσαντος έν τή Θετταλίςι διασψζεται, βια-
σαμένου τούς χθονίους θεούς καί άφελομένου
30 τήν γυναίκα, παρ' ούδετέρψ κείται ή μυθοποιία.
τό δράμα έποιήθη ιζ. έδιδάχθη έπί Γλαυκίνου
άρχοντος (439/8) ('Ολυμπιάδος πε' ετει β ' ) ,
πρώτος ήν Σοφοκλής, δ ε ύ τ ε ρ ο ς Εύριπίδης
Κρήσσαις, Άλκμαίωνι τφ διά Ψωφίδος, Τηλέφω,
35 Άλκήστιδι. . . .
424
Euripides, Medea, 'Αριστοφάνους γραμματικού Ύπόθεσις
40
Έδιδάχθη έπί Πυθοδώρου άρχοντος (432/1)
'Ολυμπιάδος πζ' έτει α'.
45
32 Lacunam indicavit Kirchhoff et explevit Dindorf 42 ετει
α' Nauck et Matthiae, tum enim fuit Pythodorus archon.
550 Διδασκαλίαι
πρώτος Εύφορίων, δεύτερος Σοφοκλής, τρί-
τος Εύριπίδης Μηδείςι, Φιλοκτήτη, Δίκτυι,
Θερισταϊς σατύροις, ( ö ) ού σφζεται.
425
Euripides, Hippolytus, Ύπόθεσις
Ή σκηνή τοϋ δράματος ύπόκειται έν
'Αθήναις, έδιδάχθη έπΐ Έπαμείνονος άρχοντος
(429/8) Όλυμπιάδι πζ' ετει δ', πρώτος Εύρι-
πίδης, δεύτερος Ίοφών, τρίτος "Ιων. εστι δε
ούτος Ιππόλυτος δεύτερος ( ό ) καί στεφανίας
προσαγορευόμενος. έμφαίνεται δε ϋστερος
γεγραμμένος- το γάρ άπρεπες καί κακηγορίας
άξιον έν τούτψ διώρθωται τψ δράματι. το δε
δράμα τών πρώτων.
426
Euripides, Troades, Didascalia ex Ael. var. hist. 2,8 ed. Dilts
sumpta
Κατά τήν πρώτην καί ένενηκοστήν Ολυμπιά-
δα (416/5), καθ' ήν ένίκα Έξαίνετος ó Άκρα-
γαντΐνος στάδιον, άντηγωνίσαντο άλλήλοις
Ξενοκλής καί Εύριπίδης. και πρώτος γε ήν Ξενο-
κλής, όστις ποτέ ούτός έστιν, Οίδίποδι καί
Λυκάονι καί Βάκχαις καί Άθάμαντι σατυρικφ.
τούτου δεύτερος Εύριπίδης ήν Άλεξάνδρψ και
Παλαμήδει καί Τρψάσι καί Σισύφψ σατυρικφ.
427
Euripides, Phoenissae, 'Αριστοφάνους γραμματικού Ύ π ό θ ε -
σις
Έπιστρατεία Πολυνείκους μετά τών Άρ-
γείων έπί Θήβας καί άπώλεια τών άδελφών
3 θερισται σάτυρος, ut vid., codd., corr. Kirchhoff. 9 έπί
Έπαμείνονος Matthiae: έπί άμείνονος άμεινώνος. άμήνο-
νος codd. 12 ò add. Nauck 14 κατηγορίας
D 36 'Aristophanis argumentum capite truncum' esse
vidit Kirchhoff 37 έν θήβαις codd.: έν (Τροιζήνι καί
ού καθάπερ τ ο ϋ προτέρου έ ν ) 'Αθήναις Schwartz
Πολυνείκους καί Έτεοκλέους και θάνατος
Ίοκάστης. ή μυθοποιία κείται παρ' Αίσχύλψ έν
'Επτά έπί Θήβας πλήν της Ίοκάστης. f . . . έπί
Ναυσικράτους άρχοντος ( ? ) . . . δεύτερος Εύρι-
5 πίδης . . . καθήκε διδασκαλίαν περί τούτου, καί
γάρ ταϋτα ό Οινόμαος και Χρύσιππός καί
(Φοινίσσαι κ α ί . . . ό δέ . . . ού) σώζεται, ό
χορός συνέστηκεν έκ Φοινισσών γυναικών,
προλογίζει δέ Ίοκάστη.
10
428
Scholia in Euripidem ed. Schwartz II: Rhesos, Ύπόθεσις
is Τούτο τό δράμα ενιοι νόθον ύπενόησαν,
Εύριπίδου δέ μή είναι- τον γάρ Σοφόκλειον
μάλλον ύποφαίνειν χαρακτήρα, έν μέντοι ταις
Διδασκαλίαις ώς γνήσιον άναγέγραπται. καί ή
περί τά μετάρσια δέ έν αύτφ πολυπραγμοσύνη
20 τον Εύριπίδην όμολογει. πρόλογοι δέ διττοί
φέρονται.
429
25
Scholia in Euripidem ed. Schwartz I: Orestes.
371 δ ο κ ώ ν Ό ρ έ σ τ η ν : ϋπουλα πάντα τά
βήματα Μενελάου, άφ' ού ό ποιητής τό άστα-
τον τής Λακεδαιμονίων γνώμης κωμψδεϊ, ώς
30 καί έν 'Ανδρομάχη- 'ώ πάσιν άνθρώποισιν
έχθιστοι βροτών, Σπάρτης ένοικοι, δόλια βου-
λευτήρια'. πρό γάρ Διοκλέους (409/8), έφ' ού
τον Όρέστην έδίδαξε, Λακεδαιμονίων πρεσ-
βευσαμένων άπιστήσαντες 'Αθηναίοι ού προσή-
35 καντο, έπί άρχοντος Θεοπόμπου (411/10) [ö
έστι πρό Διοκλέος]. οϋτως Ιστορεί Φιλόχο-
ρος· -
40
2 ή μέν ήθοποιία Vat.: corr. codd. quidam novicii 3 - 7 la-
cunas indica vit Kirchhoff; Nausicrates nunquam archon fuit:
choregi nomen esse coni. Wilamowitz: Oenomaum Chrysippum
Phoenissas ex eodem sumptas esse fabularum orbe dixit gram-
maticus. verba tarnen restituí nequeunt 7 où σφζεται
Kirchhoff
 Διδασκαλίαι
430
Scholia in Euripidem ed. Schwartz I, Andromache
445 ώ πάσιν ά ν θ ρ ώ π ο ι σ ι ν : ταϋτα έπί τφ
'Ανδρομάχης προσχήματί φησιν Εύριπίδης λοι-
δορούμενος τοις Σπαρτιάταις δια τόν ένεστώτα
πόλεμον. και γάρ δή και παρεσπονδήκεσαν
πρός 'Αθηναίους, καθάπερ οί περί τόν Φιλόχο-
ρον άναγράφουσιν. είλικρινώς δέ τούς τού
δράματος χρόνους ούκ έστι λαβείν ού δεδί-
δακται γάρ Άθήνησιν. ό δέ Καλλίμαχος έπι-
γραφήναί φηοι τη τραγφδίςι Δημοκράτην. έξης
δέ αύτούς εϊς τε τά άλλα και φιλοχρηματίαν
κακώς λέγει, και 'Αριστοτέλης δέ τοϋτο ιστορεί
έν τη των Λακώνων πολιτείςι και το ύπό θεοΰ
αύτοματισθέν προστίθησιν έπος "ά φιλοχρη-
ματία Σπάρταν όλεΐ, άλλο δέ γ' ούδέν". φαίνεται
δέ γεγραμμένον τό δράμα έν άρχαΐς τού Πελο-
ποννησιακού πολέμου.
431
Aristophanes, Acharnenses, Ύπόθεσις
Έδιδάχθη έπί Εύθύνου άρχοντος (431/30)
έν Ληναίοις διά Καλλιστράτου καί πρώτος ήν·
δεύτερος Κρατίνος Χειμαζομένοις, (οϊ) ού σφ-
ζονται- τρίτος Εϋπολις Νουμηνίαις.
432
Aristophanes, Equités, Ύπόθεσις
Έδιδάχθη τό δράμα έπί Στρατοκλέους άρ-
χοντος (425/4) δημοσίςι εις Λήναια δι' αύτοϋ
(τού) 'Αριστοφάνους. Πρώτος ή ν ένίκα δεύτε-
ρος Κρατίνος Σατύροις- τρίτος 'Αριστομένης
Ύλοφόροις.
433
Aristophanes, Nubes, Ύπόθεσις
Ai πρώται Νεφέλαι έν άστει έδιδάχθησαν
έπί άρχοντος Ίσάρχου (424/3), οτε Κρατίνος
μέν ένίκα Πυτίνη, Άμειψίας δέ Κόννψ. διόπερ
'Αριστοφάνης άπορριφθείς παραλόγως φήθη
δείν άναδιδάξαι τάς Νεφέλας τάς δευτέρας
(καί) άπομέμφεσθαι τό θέατρον. άτυχων δέ
πολύ μάλλον καί έν τοις έπειτα ούκέτι τήν
551
διασκευήν είσήγαγεν. ΑΙ δέ δεύτεραι Νεφέλαι
έπί Άμεινίου άρχοντος (423/2).
434
s
Aristophanes, Vespae, Ύπόθεσις
Έδιδάχθη έπί άρχοντος Άμεινίου (423/2)
διά Φιλωνίδου έν τή πθ' Όλυμπιάδι δευτέρψ
έτει είς Λήναια- και ένίκα πρώτος - (δεύτερος
ίο ήν) Φιλωνίδης Προάγωνι- Λεύκων Πρέσβεσι
τρίτος.
435.1
Aristophanes, Pax, Ύπόθεσις
is
Ένίκησε δέ τφ δράματι ό ποιητής έπί
άρχοντος 'Αλκαίου (422/1), έν άστει. Πρώτος
Εϋπολις Κόλαξι, δεύτερος 'Αριστοφάνης Εί-
ρήνη, τρίτος Λεύκων Φράτορσι. Τό δέ δράμα
20 ύπεκρίνατο 'Απολλόδωρος- ένίκα "Ερμων ύπο-
κριτής.
435.2
Aristophanes, Pax, Ύπόθεσις
25
Φέρεται έν ταΐς διδασκαλίαις δεδιδαχώς Εί-
ρήνην όμωνύμως ό 'Αριστοφάνης, άδηλον ούν,
φησιν Ερατοσθένης, πότερον τήν αύτήν άνε-
δίδαξεν, ή έτέραν καθήκεν, ήτις ού σώζεται.
30 Κράτης μέντοι δύο οίδε δράματα γράφων ού-
τως "άλλ' ούν γε έν τοις 'Αχαρνεϋσιν ή Βα-
βυλωνίοις ή έν τη έτέρφ Ειρήνη." καί σπορά-
δην δέ τινα ποιήματα παρατίθεται, άπερ έν
τη νϋν φερομένη ούκ έστιν.
3s
436,1
Aristophanes, Aves, Ύπόθεσις
Έδιδάχθη έπί Χαβρίου άρχοντος (415/4) διά
Καλλιστράτου έν άστει [ός]. ήν δεύτερος τοις
40
9 (δεύτερος ήν) Leo: om RV Aid. 10 Λεύκων
Dindorf: Λευκών RV Γλαύκων Aid. 1 7 - 1 9 πρώτος . . .
45 δεύτερος 'Αριστοφάνης Ειρήνη Hermann: πρώτος . . .
δεύτερον 'Αριστοφάνους Ειρήνη V 20 ένίκα "Ερμων
ύποκριτής Rose et Koerte
552
Όρνισι. πρώτος Άμειψίας Κωμασταις, τρίτος
Φρύνιχος Μονοτρόπψ. "Εστι δέ λα'.
436,2
Aristophanes, Aves, Ύπόθεσις
'Επί Χαβρίου (415/4) το δράμα καθήκεν εις
άστυ δια Καλλιστράτου- εις δέ Λήναια τόν
Άμφιάραον έδίδαξε δια Φιλωνίδου.
437
Aristophanes, Lysistrate, Ύπόθεσις
Έδιδάχθη έπΐ Καλλίου άρχοντος (412/11)
τού μετά Κλεόκριτον [άρξαντος]. είσήκται δέ
διά Καλλιστράτου.
438
Aristophanes, Ranae, Ύπόθεσις
Έδιδάχθη έπί Καλλίου τού μετά Άντιγένη
(406/5) διά Φιλωνίδου είς Λήναια. πρώτος ή ν
Φρύνιχος δεύτερος Μούσαις· Πλάτων τρίτος
Κλεοφώντι.
Οΰτω δέ έθαυμάσθη τό δράμα διά τήν έν
αύτφ κατάβασιν ώστε καί άνεδιδάχθη, ώς φησι
Δικαίαρχος.
439
Aristophanes, Plutos, Ύπόθεσις
Έδιδάχθη έπί άρχοντος 'Αντιπάτρου (389/8),
άνταγωνιζομένου αύτφ Νικοχάρους μέν Λάκω-
σιν, 'Αριστομένους δέ Άδμήτψ, Νικοφώντος δέ
Άδώνιδι, 'Αλκαίου δέ Πασιφάη. τελευταίαν δέ
διδάξας τήν κωμφδίαν ταύτην έπι τφ ίδίψ
όνόματι· [καί] τόν υίόν αύτού συστήσαι Άρα-
ρότα δι' αύτών τοις θεαταΐς βουλόμενος τά
ύπόλοιπα δύο δι' έκείνου καθήκε, Κώκαλον καί
Αίολοσίκωνα.
17 [άρξαντος] Wilamowitz
Διδασκαλίαι
440
Scholia in Aristophanis Acharn. ed. Dindorf
377. διά τ ή ν π έ ρ υ σ ι κ ω μ φ δ ί α ν : Τούς
s Βαβυλώνιους λέγει, τούτους γάρ προ των
Άχαρνέων 'Αριστοφάνης έδίδαξεν, έν οίς πολ-
λούς κακώς είπεν. έκωμφδησε γάρ τάς τε
κληρωτός καί χειροτονητάς άρχάς, και Κλέωνα,
παρόντων τών ξένων, είπε γάρ δράμα τούς
ίο Βαβυλώνιους τη τών Διονυσίων έορτη, ήτις έν
τφ έαρι έπιτελεΐται, έν φ έφερον τούς φόρους
οί σύμμαχοι, καί διά τούτο όργισθείς ó Κλέων
έγράψατο αύτόν άδικίας εις τούς πολίτας, ώς
είς ϋβριν τού δήμου καί τής βουλής ταύτα πε-
ΐ5 ποιηκότα. καί ( . . . ) ξ ε ν ί α ς δέ αύτόν έγράψατο
καί είς άγώνα ένέβαλεν. τά δέ Λήναια έν τφ
μετοπώρψ ήγετο, έν οίς ού παρήσαν οί ξένοι,
δτε τό δράμα τούτο οί Άχαρνείς έδιδάσκετο.
441
Scholia in Aristophanis Nubes ed. Dindorf (collata editione
a Holwerda-Koster confecta)
549. Ό Κλέων άποθνήσκει έπί Άμεινίου
25 (423/2). πρό τούτου δέ έστιν Ίσαρχος (424/3)
έφ' ού αί πρώται Νεφέλαι εισήχθησαν, ό μέντοι
Άνδροτίων έπί 'Αλκαίου (422/1) φησί τού μετά
Άμεινίαν τόν Κλέωνα τελευτήσαι δυσίν ετεσιν
ύστερον τής τών Νεφελών διδασκαλίας, εί-
3ο κότως ούν ώς έτι περιόντι τφ Κλέωνι λοιδορει-
ται ó Αριστοφάνης ού μόνον έν τοις προκει-
μένοις, άλλά καί έν τοις έξής "ήν Κλέωνα τόν
λάρον δώρων έλόντες καί κλοπής" (591) ώσπερ
ζώντος αύτού διαλέγεται έν οίς φησι "Κλέωνα
τόν λάρον." καί Άνδροτίων δέ φησιν αύτόν έπί
35
'Αλκαίου τεθνάναι δυσίν έτεσιν ύστερον Ίσάρ-
χου, έφ" ού αί πρώται Νεφέλαι έδίδαχθησαν.
πώς ούν δύναται καί τού Μαρικού μεμνήσθαι,
δς έδιδάχθη μέν πρό τών Νεφελών, ώς καί νύν
αύτός φησιν; έκεΐ δέ ó Εύπολις ώς τεθνηκότος
4ο Κλέωνος μέμνηται. ή έπεί ού φέρονται αί δι-
δασκαλίαι τών δευτέρων Νεφελών, ούδέν
δυνάμεθα διαρθρώσαι, ει Εϋπολις έπλάσατο
τήν Κλέωνος τελευτήν έν Μαρικςί.
552. κ ο λ ε τ ρ ώ σ ' άεΐ: 'Αντί τού κατά κόλου
τύπτουσιν. άντί τού καταπατούσιν, άπό τών τάς
έλαίας καταπατούντων. οί δέ τό ένάλλεσθαι τή
 Διδασκαλίαι
κοιλίςι καί τύπτειν είς τήν γαστέρα, κόλον γαρ
τό παχύ έντερον. δήλον δέ ότι πρότερος ό
Μαρίκας έδιδάχθη των δευτέρων Νεφελών.
'Ερατοσθένης δέ φησι Καλλίμαχον έγκαλείν
ταις διδασκαλίαις, ότι φέρουσιν ύστερον τρίτψ
έτει τόν Μαρικάν των Νεφελών, σαφώς έν-
ταΰθα είρημένου ότι πρότερον καθεΐται. λαν-
θάνει δ' αύτόν, φησίν, ότι έν μέν ταις διδαχθεί-
σαις ούδέν τοιούτον εϊρηκεν, έν δέ ταΐς ύστε-
ρον διασκευασθείσαις εί λέγεται, ούδέν άτο-
πον. ai διδασκαλίαι δέ δήλον ότι τάς διδαχθεί-
σας φέρουσι. πώς δ' ού συνείδεν ότι και έν
τφ Μαρικςί προτετελεύτηκε Κλέων, έν δέ ταΐς
Νεφέλαις λέγεται "είτα τόν θεοϊσιν έχθρόν
βυρσοδέψην" (581).
442
Scholia in Aristophanis Vespas ed. Dindorf
1033. Πέρυσι γάρ τάς Νεφέλας έδίδαξεν, έν
αίς τους περί Σωκράτην έκωμφδησεν. ήπιάλους
δέ αύτούς ώνόμασεν, ώς ώχρότητα παρα-
σκώπτων. έν δέ τοις Ίππεϋσι τόν Κλέωνα, ούς
πρό τών Νεφελών καθήκε. τό δέ "τους πατέρας
ήγχον" (Vesp. 1039) λέγει δια τόν ήττονα λόγον,
τόν πατραλοίαν, ή δια τόν ύπ' αύτοΰ, ώς φησι,
πέρυσιν εισαχθέντα έν Νεφέλαις τύπτοντα τόν
πατέρα αύτοΰ.
443
Scholia in Aristophanis Aves ed. Dindorf
282. ο ύ τ ο ς μέν έστι Φ ι λ ο κ λ έ ο υ ς : Ούτος
ό Φιλοκλής έποπα έσκεύασεν έν τή Πανδιονίδι
τετραλογίςι, ού ή άρχή "σέ τών πάντων δεσπό-
τη ν λέγω."
"Αλλως. Φιλοκλεϊ έστι δράμα Τηρεύς ή
"Εποψ.
"Αλλως, ό Σοφοκλής πρώτον τόν Τηρέα
έποίησεν. ειτα Φιλοκλής. διά τούτο δέ είπεν,
"έγώ δέ πάππος" (282), άντί τού πρό αύτοΰ
έγράφην τούτο δέ θέλων κωμφδήσαι Καλλίαν
ώς άπολέσαντα πάντα τά χρήματα.
"Αλλως, έν ένίοις ύπομνήμασιν, ότι προ-
κέφαλός έστιν ό Φιλοκλής ώς ό έποψ. άλλ'
ούδαμού κεκωμφδηται. εϊη άν ούν τόν έποπα
έσκευοποιηκώς τη Πανδιονίδι τετραλογίςι, ήν
553
και 'Αριστοτέλης έν ταις Διδασκαλίαις άνα-
γράφει. έστι δέ ό Φιλοκλής τραγψδίας ποιητής,
και Φιλοπείθους υίός έξ Αισχύλου άδελφής.
όσοι δέ 'Αλμίωνος αύτόν φασιν, έπιθετικώς
5 λέγουσι διά τό πικρόν είναι, άλμη γαρ ή πικρία,
γεγόνασι δέ Φιλοκλεις δύο τραγψδιών ποιηταί-
είς μέν ó Φιλοκλέους άπόγονος· έκείνου μέν
γάρ υιός Μόρσιμος- τούτου δέ Άστυδάμας, έκ
τούτου δέ Φιλοκλής καί έτερος ό κατά τήν
αύτήν ήλικίαν περιπεπτωκώς τφ νεωτέρψ Φιλο-
κλεϊ.
444
15 Scholia in Aristophanis aves ed. Dindorf
1242. Λικυμνίαις β ο λ α ΐ ς : Ό μέν Καλ-
λίμαχος γράφων ούτως "Λικυμνίαις βολαϊς,"
φησί "ταύτης τής διδασκαλίας ού μέμνηται." έν
δέ ένίοις τών σχολικών ύπομνήμασι ταυτί γέ-
20
γραπται" "ϊσως ό Λικύμνιος ένεπύρισε τινών ol-
κίας." έν δέ τοις έπιγεγραμμένοις 'Απολλώνιου
( . . . ) ταύτα γέγραπται ότι ήμίφλεκτόν τινα
εισάγει είς τοιούτο τι κεκεραυνωμένον άπό τής
περιστάσεως έκείνης. εϊη δ' αν τού Εύριπίδου
25
μεμνημένος άγγέλου τού έν τφ Λικυμνίψ. λέγει
γάρ έπί τελευτής έκεινος. έν Λικυμνίψ δράματι
Εύριπίδου εισήχθη τις κεραυνοβολούμενος.
30 445
Scholia in Aristophanis Aves ed. Dindorf
1379.τί δ ε ύ ρ ο π ό δ α σύ κυλλόν: Ότι πολ-
λάκις τό μέν κυλλόν έπί τού ποδός έτασσον,
35 ώς ó ποιητής "όρσεο κυλλοπόδιον." τό δέ
χωλόν έπι τής χειρός, ώς Εϋπολις
ότι χωλός έστι τήν έτέραν χειρ' ού λέγεις,
καί Εύφρόνιος μέν χωλόν είναι τόν Κινησίαν
φησίν. ή τάχα, έπεί πολλάκις έστι παρ' αύτοις
40 πόδι κούφψ, ή ποδί λευκφ, ή πόδα ( . . . ) τιθείς,
ή τι τοιούτον, τό κυλλόν προσέθηκεν.
"Αλλως. Δίδυμος μέν κύκλον, έπεί κυκλίων
φσμάτων ποιητής έστι, κυλλόν δέ, έπεί χωλός
έστιν. εϊρηται δέ περί αύτοΰ έν Βατράχοις. ó δέ
'Αριστοτέλης έν ταΐς Διδασκαλίαις δύο φησι
γεγονέναι. Σύμμαχος οϋτως. Εύφρόνιος· έπει-
δή κυλλός ήν ó Κινησίας. τούτο δέ ούκ έστιν
554 Διδασκαλίαι
εύρείν. άλλ' έπειδή πολύ παρ' αύτοίς έστι τό
ποδί λευκφ, και ποδί κούφψ, καί πόδα (...)
τιθείς, ή τι τοιούτον, τό κυλλόν προοέθηκεν.
446
Scholia in Aristophanis Ranas ed. Dindorf
67. καί ταύτα τοϋ τ ε θ ν η κ ό τ ο ς : Τινές
βούλονται έν πρόσωπον λέγειν όλον. τινές δέ
διορίζουσι τό "τού τεθνηκότος", ώς τοϋ
Ηρακλέους λέγοντος αύτό. οϋτω γάρ καί αί
Διδασκαλίαι φέρουσι, τελευτήσαντος Εύρι-
πίδου τον υίόν αύτοΰ δεδιδαχέναι όμώνυμον
έν αστει Ίφιγένειαν τήν έν Αύλίδι, Άλκμαίωνα,
Βάκχας.
447
Scholia in Aristophanis Ranas ed. Dindorf
406. où γαρ κατεσχίσω: Ίσον τφ δια σε
κατεσχίσθη. εϊρηται γαρ ό αύτός "Ιακχος τφ
Διονύσψ κατά τινας. τφ δέ Διονύσψ αί κωμψδίαι
άνάκεινται. έοικε δέ παρεμφαίνειν ότι λιτώς
ήδη έχορηγείτο τοις ποιηταϊς. έπί γούν τοϋ
Καλλίου τούτου φησίν 'Αριστοτέλης ότι σύν-
δυο έδοξε χορηγεϊν τα Διονύσια τοις τραγω-
δοις και κωμψδοϊς- ώστε ϊσως ήν τις καί περί
τον Ληναϊκόν άγώνα συστολή, χρόνφ δ' ύστε-
ρον ού πολλφ τινι καί καθάπαξ περιειλε Κινη-
σίας τάς χορηγίας· έξ ού και Στράττις έν τφ
είς αύτόν δράματι έφη "σκηνή μέν τού
χοροκτόνου Κινησίου".
4 4 8
Scholia in Aristophanis Ranas ed. Dindorf
1053. τ ο υ ς έπτ' έπί Θήβας: Οί Πέρσαι
πρότερον δεδιδαγμένοι είσίν είτα οί έπτά έπί
Θήβας, νϋν δέ τό ύστερον πρότερον είπε. πλήν w
ούδέ τφ ποιητή έγκλητέον. ούδέ γάρ έστιν άκρι-
βώσαι τό τοιούτον, ούδέ τοις άπελέγχουσιν αύ-
τόν.
1058. τ ο ύ ς Πέρσας: Αισχύλου δράμα οϋτω
καλούμενον. τό δέ είτα, καί τό μετά τούτο, 45
ού θέλουσιν άκούειν πρός τάς Διδασκαλίας,
άλλ' έν ϊσψ τφ: και τούτο έδίδαξα καί τό έτερον.
1060. έχάρην γούν ήνίκ' ήκουσα: Έ ν
τοις φερομένοις Αίσχύλου Πέρσαις οϋτε
Δαρείου θάνατος άπαγγέλλεται οϋτε χορός
τάς χείρας συγκρούσας λέγει ίαυοι, άλλα τά
μέν πράγματα ύπόκειται έν Σούσοις καί περί-
φοβός έστιν ή μήτηρ Ξέρξου έξ όνείρου τινός·
χορός δέ Περσών γερόντων διαλεγόμενος
πρός αύτήν, είτα άγγελος άπαγγέλλων τήν περί
Σαλαμίνα ναυμαχίαν καί τήν Ξέρξου φυγήν.
10 ΧαΤρις δέ φησι τό "Δαρείου" άντι τού "Ξέρξου".
σύνηθες γάρ τοις ποιηταις έπί τών υΙών ταΐς
των πατέρων όνόμασι χρήσθαι. πρός öv έστιν
είπειν ότι έν τφ δράματι λέγεται
Ξέρξης μέν αύτός ζή τε καί βλέπει φάος.
15 Ήρόδικος δέ φησι διττός γεγονέναι τάς
καθέσεις, καί τήν τραγψδίαν ταύτην περιέχειν
τήν έν ΠλαταιαΤς μάχην. δοκούσι δέ ούτοι οί
Πέρσαι ύπό τοϋ Αίσχύλου δεδιδάχθαι έν Συρα-
κούσαις, σπουδάσαντος Ιέρωνος, ώς φησιν
20 'Ερατοσθένης έν γ' Περί κωμψδιών.
"Αλλως. Δίδυμος, ότι ού περιέχουσι θάνατον
Δαρείου οί Πέρσαι τό δράμα, διό τινές διττός
καθέσεις τουτέστι διδασκαλίας τών Περσών
φασι, και τήν μίαν μή φέρεσθαι. τινές δέ
γράφουσι [Δαρείου] τού Ξέρξου. οί δέ ότι τοις
25
κυρίοις άντί τών πατρωνυμικών κέχρηνται, καί
ότι ó Ξέρξης, οί δέ, ότι εϊδωλον Δαρείου
φθέγγεται, έκείνου τεθνηκότος δηλονότι.
30 449
Scholia in Aristophanis Ranas ed. Dindorf
1155. έξ Ό ρ ε σ τ ί α ς : Τετραλογίαν φέρουσι
τήν Όρέστειαν αί Διδασκαλίαι, 'Αγαμέμνονα,
35
Χοηφόρους, Εύμενίδας, Πρωτέα σατυρικόν.
Άρίσταρχος καί 'Απολλώνιος τριλογίαν λέ-
γουσι, χωρίς τών σατυρικών.
450
Scholia in Aristophanis Plutum ed. Dindorf (collata editione
a L. Massa Positano confecta)
385. τών Παμφίλου: Πάμφιλος ζωγράφος
ήν, όστις τούς Ήρακλείδας έγραψεν ίκετεύον-
25 seel. Dindorf
 Διδασκαλίαι
τας τόν των 'Αθηναίων δήμον μετά γάρ
θάνατον Ηρακλέους Εύρυσθεύς διώκει τούς
Ήρακλείδας, δια τό πρός τόν Ήρακλέα τόν
έκείνων πατέρα έμφύλιον μίσος, ταύτην τήν
ίστορίαν έγραψε Πάμφιλος ζωγράφος· κατά δέ
τινας τραγικός ήν, δς τήν των Ηρακλείδων
τύχην χαράκτη ρι ύφηγήσατο.
"Αλλως. Πάμφιλον μέν Καλλίστρατος καί
Εύφρόνιος τραγψδιών ποιητήν φασι και διδάξαι
Ήρακλείδας. τά δέ λίαν έπιτετηδευμένα ύπο-
μνήματα διστάζει, πότερον τραγικός ποιητής
ή ζωγράφος, öv καθηγήσασθαί φασιν Άπελλοϋ.
έν μέντοι ταΐς Διδασκαλίαις πρό τούτων των
χρόνων Πάμφιλος ούδε'ις φέρεται τραγικός,
γραφή μέντοι έστίν "οί Ήρακλεϊδαι καί 'Αλκμή-
νη καί Ηρακλέους θυγάτηρ 'Αθηναίους ίκετεύ-
οντες, Εύρυσθέα δεδιότες", ήτις Παμφίλου ούκ
έστιν, ώς φασιν, άλλ' 'Απολλοδώρου, ό δέ
Πάμφιλος, ώς έοικε, καί νεώτερος ήν Άρι-
στοφάνους.
"Αλλως, ούτος τραγψδοποιός· έγραψε δέ
τους Ήρακλείδας ίκετηρίαν έχοντας- ó γάρ
Εύρυσθεύς μετά θάνατον Ηρακλέους τούς
Ήρακλείδας έδιωξε, καί ούτοι μετά τής 'Αλκμή-
νης παρεκάλεσαν τούς 'Αθηναίους βοηθήσαι
αύτοις, όπερ καί έγένετο. τά ούν συμβάντα
αύτοίς ζωγράφος τις Πάμφιλος 'Αθηναίος είς
τήν στοάν τών 'Αθηναίων έγραψε, καί αύτούς
Ικετεύοντας, τούτο ούν λέγει, ότι οί καταδι-
καζόμενοι μετά τών παιδίων και τών γυναικών
παρακαλοϋσιν έλευθερωθήναιτοϋ έγκλήματος.
451
Scholia in Aristophanis Plutum ed. Koster
385. Πάμφιλος ζωγράφος ήν, δς τούς Ήρα-
κλείδας έγραψεν ικετεύοντας τόν τών 'Αθη-
ναίων δήμον. μετά γάρ θάνατον Ήρακλέος 4ο
Εύρυσθεύς διώκει τούς Ήρακλείδας δια τό
πρός τόν πατέρα έμφύλιον μίσος, ταύτην τήν
ίστορίαν άνέγραψε Πάμφιλος τραγικός - κατά
δέ τινας ζωγράφος ή ν - 0ς τήν τών Ήρακλει-
δών τύχην χαρακτηριστικώς ύφηγήσατο. Καλ- 45
λίστρατος δέ καί Εύφρόνιος τραγψδιών ποι-
ητήν φασι καί διδάξαι Ήρακλείδας. γραφή μέν-
τοι έστίν "οί Ήρακλεϊδαι καί 'Αλκμήνη καί
555
Ήρακλέος θυγάτηρ 'Αθηναίους ίκετεύοντες,
Εύρυσθέα δεδιότες", ήτις Παμφίλου ούκ εστίν,
ώς φασιν, άλλ' 'Απολλοδώρου, ó δέ Πάμφιλος,
5 ώς έοικε, καί νεώτερος έστιν 'Αριστοφάνους.
452
ίο Plutarch., non posse suav. vivi sec. Epicurum 13 ed. Pohlenz-
Westman ( 1 0 9 6 A )
Ποιος γάρ αν αύλός ή κιθάρα διηρμοσμένη
πρός φδήν ή τίς χορός 'εύρύοπα κέλαδον
άκροσόφων άγνύμενον δια στομάτων' φθεγ-
is
γόμενος οΰτως εϋφρανεν Έπίκουρον καί Μη-
τρόδωρον, ώς 'Αριστοτέλη καί Θεόφραστον καί
Δικαίαρχον καί Ίερώνυμον οί περί χορών λόγοι
καί διδασκαλιών καί τά [δι'] αύλών προβλήματα
καί φυθμών καί άρμονιών;
2ο
453
Plutarchus vitae ed. Ziegler, Kimon 8,7—9
25
Τότε δή πολλή φιλοτιμίςχ τοΰ σηκοϋ μόγις
έξευρεθέντος ένθέμενος ó Κίμων είς τήν
αύτού τριήρη τά όστά (seil, τοϋ Θησέως) καί
τάλλα κοσμήσας μεγαλοπρεπώς κατήγαγεν είς
3ο τό άστυ δι' έτών σχεδόν τετρακοσίων, έφ' φ καί
μάλιστα προς αύτόν ήδέως ó δήμος έσχεν.
έθεντο δ' είς μνήμην αύτού τήν τών τραγψδών
κρίσιν όνομαστήν γενομένην. πρώτην γαρ δι-
δασκαλίαν τοϋ Σοφοκλέους έτι νέου καθέντος,
35 Άψεφίων ó άρχων (469/8), φιλονεικίας οϋσης
καί παρατάξεως τών θεατών, κριτάς μέν ούκ
έκλήρωσε τού άγώνος, ώς δέ Κίμων μετά τών
συστρατήγων προελθών είς τό θέατρον έποιή-
σατο τφ θεφ τάς νενομισμένας σπονδάς, ούκ
άφήκεν αύτούς άπελθεϊν, άλλ' όρκώσας ήνάγ-
κασε καθίσαι καί κρίναι δέκα οντάς, άπό φυλής
μιας έκαστον. ó μέν ούν άγών και δια τό τών
κριτών άξίωμα τήν φιλοτιμίαν ύπερέβαλε. νική-
σαντος δέ τοϋ Σοφοκλέους λέγεται τόν
Αίσχύλον περιπαθή γενόμενον καί βαρέως έν-
εγκόντα χρόνον ού πολύν Άθήνησι διαγαγεϊν.
ειτ' οϊχεσθαι δι' όργήν είς Σικελίαν, όπου καί
τελευτήσας περί Γέλαν τέθαπται.
556
454
Athen, ed. Kaibel 218 B - E
Άλλα μήν και ó έν τφ Πρωταγόρςι διά-
λογος, μετά τήν Ίππονίκου τελευτήν γενόμε-
νος παρειληφότος ήδη τήν ούσίαν Καλλίου,
τοϋ Πρωταγόρου (μέμνηται) παραγεγονότος
το δεύτερον ού πολλαΐς πρότερον ήμέραις. ó
δ' Ίππόνικος έπΐ μέν Εύθυδήμου άρχοντος
(450/49) στρατηγών παρατέτακται μετά Νικίου
προς Ταναγραίους κα'ι τούς παραβοηθοϋντας
Βοιωτών καί τή μάχη νενίκηκε. τέθνηκε δε πρό
τής έπ' 'Αλκαίου (422/1) διδασκαλίας τών Εύ-
πόλιδος Κολάκων ού πολλφ χρόνφ κατά το ει-
κός. πρόσφατον γάρ τινα τοϋ Καλλίου τήν
παράληψιν τής ούσίας έμφαίνει τό δράμα, έν
ούν τούτψ τφ δράματι Εϋπολις τον Πρωταγόραν
ώς έπιδημοϋντα εισάγει- Άμειψίας δ' έν τφ
Κόννψ δύο πρότερον ετεσιν διδαχθέντι où
καταριθμεί αύτόν έν τφ τών φροντιστών χορφ.
δήλον ούν ώς μεταξύ τούτων τών χρόνων
παραγέγονεν. ó δε Πλάτων και τόν Ήλειον Ίπ-
πίαν συμπαρόντα ποιεί [έν] τφ Πρωταγόρςι μετά
τίνων ίδιων πολιτών οϋς ούκ εικός έν 'Αθήναις
άσφαλώς διατρίβειν πρό τοϋ τάς ένιαυσίας έπι
Ίσάρχου (424/3) [τοϋ] Έλαφηβολιώνος συν-
τελεσθήναι σπονδάς. ö δέ τόν διάλογον
ύφίσταται γινόμενον περί τούς καιρούς τού-
τους καθ' οϋς αί σπονδαΐ προσφάτως έγεγόνε-
σαν λέγει γ ο ϋ ν 'εί γάρ ειεν άνθρωποι άγριοι
οϊους πέρυσι Φερεκράτης ó ποιητής έδίδαξεν
έπ! Ληναίφ.' έδιδάχθησαν δέ οι "Αγριοι έπ'
'Αριστίωνος άρχοντος (421/0), άφ' ού έστιν
άρχων Άστύφιλος (420/19), πέμπτος ων άπο
Ίσάρχου, καθ' öv αί σπονδαί έγένοντο. Ίσαρχος
γάρ, είτ' 'Αμεινίας, μεθ' öv 'Αλκαίος, ειτ'
'Αριστίων, ειτ' 'Αστύφιλος. παρά τήν ίστορίαν
ούν ó Πλάτων έν τφ διαλόγψ εις τάς 'Αθήνας
παράγει πολεμίους όντας τούς περί τόν Ίππίαν,
μή τής έκεχειρίας αύτής μενούσης.
455
Scholia in Platonem ed. G. Hermann, In Apol. Socratis
18B. Μέλητος δέ τραγψδίας φαύλος ποιητής,
Θρφξ γένος, ώς 'Αριστοφάνης Βατράχοις,
(έν) Πελαργοίς Ααΐου υίόν αύτόν λέγων, έπει φ
Διδασκαλίαι
έτει ol Πελαργοί έδιδάσκοντο, καί ó Μέλητος
Οίδιπόδειαν εθηκεν, ώς 'Αριστοτέλης Διδασκα-
λίαις. έν δέ Γεωργοις ώς Καλλίαν περαίνοντος
αύτοϋ μέμνηται. μέμνηται αύτοϋ και Λυσίας έν
s Σωκράτους άπολογίςι.
456
Suidae Lexicon ed. Adler E 3 6 9 3 - 3 6 9 5
3693 Ε ύ ρ ι π ί δ η ς , 'Αθηναίος, τραγικός,
10
πρεσβύτερος τοϋ ένδοξου γενομένου, έδίδαξε
δράματα ιβ', εΐλε δέ νίκας β'.
3694 Ε ύ ρ ι π ί δ η ς , τραγικός, τοϋ προτέρου
άδελφιδοϋς, ώς Διονύσιος έν τοις Χρονικοΐς.
έγραψε δέ Όμηρικήν έκδοσιν, εί μή άρα έτέρου
15
έστί. δράματα αύτοϋ ταύτα; 'Ορέστης, Μήδεια,
Πολυξένη.
3695 Ε ύ ρ ι π ί δ η ς , Μνησάρχου ή Μνησαρχί-
δου καί Κλειτοϋς κτλ.
δράματα δέ αύτοϋ κατά μέν τινας οε', κατά
20
δέ άλλους ς β'- σφζονται δέ οζ'. νίκας δέ άνεί-
λετο ε', τάς μέν δ' περιών, τήν δέ μίαν μετά
:
τήν τελευτήν, έπιδειξαμένου τό δράμα τοϋ
άδελφιδοϋ αύτοϋ Εύριπίδου. έπεδείξατο δέ
όλους ένιαυτούς κβ', καί τελευτςι έπι τής ςγ'
25
'Ολυμπιάδος.
457
Suidae Lexicon ed. Adler O 400 (verbatim eadem praebet
Photii Lexicon ed. Naber s. v.)
30
Ό ν ο υ σκιά καί Περί ό ν ο υ σκιάς- Σοφο-
κλής Κηδαλίωνι· "ö τι αν τι γίνηται, τά πάντ'
όνου σκιά". 'Αριστοφάνης Δαιδάλψ· "περί τοϋ
γάρ ύμίν ó πόλεμος νϋν έστι; περί όνου σκιάς".
35 'Αριστοτέλης δ' έν Διδασκαλίαις καί δράματος
τίνος φέρει έπιγραφήν Όνου σκιάν, οί δέ
πρώτον φθέγξασθαι τούτο Δημοσθένην, άπο-
λογούμενον ύπέρ τίνος έπί μεγάλαις αίτίαις
κρινομένου, ώς έώρα θορυβούντας τούς άκ-
40 ροωμένους. παρακαλέσας γάρ αύτούς μικρά
προσέχειν ήρξατο διηγεισθαι, ώς Μεγαράδε
άπιών μισθώσαιτο övov, καύματος δέ έν τή όδφ
γενομένου, ύπό τήν σκιάν τοϋ övou βουληθείη
άναπαύσασθαι, ού παρείναι γάρ οΰτε δένδρον
45 οΰτ' άλλο τοιούτον ούδέν τόν δέ όνηλάτην
κωλύειν φάσκοντα, övov αύτφ μεμισθωκέναι
μόνον, ού μήν κα'ι σκιάν ώστε διατριβήν αύτοις
 Διδασκαλίαι
καί φιλονεικίαν πολλήν περί τούτου γενέσθαι,
ταύτα δ' ειπών, ώς είδε τους 'Αθηναίους
προσέχοντας σφόδρα και ήδομένους και πο-
θούντας τά έξής άκοϋσαι, έπέπληξεν αύτοις, εί
περί övou μέν σκιάς άκροάσθαι δέονται και s
παρακαλοϋσιν, ύπέρ δέ άνδρός περί του ζην
κινδυνεύοντος ούκ έθέλουσιν άκούειν. δήλον
δέ ότι λεγομένφ τούτψ έχρήσατο Δημοσθένης,
διόπερ καί έν τοϊς Φιλιππικοϊς παρφδών τήν
παροιμίαν φησί διαφέρεσθαι τούς 'Αθηναίους ίο
περί της έν Δελφοίς σκιάς.
458
Suidae Lexicon ed. Adler Σ 77
Σαμίων ó δήμος· 'Αριστοφάνης Βαβυ-
λωνίοις, έπισκώπτων τοιις έστιγμένους· οί γάρ
Σάμιοι καταπονηθέντες υπό των τύραννων
σπάνει τών πολιτευομένων έπέγραψαν τοις
δούλοις έκ πέντε στατήρων τήν ίσοπολιτείαν,
ως 'Αριστοτέλης έν τη Σαμίων πολιτείςι. ή ότι
παρά Σαμίοις εύρέθη πρώτοις τά κδ' γράμματα
ύπό Καλλιστράτου, ώς "Ανδρών έν Τρίποδι.
τούς δέ 'Αθηναίους έπεισε χρήσθαι τοις τών
'Ιώνων γράμμασιν (δι') Άρχίνου δ' 'Αθηναίου
έπί άρχοντος Εύκλείδου (403/2). τούς δέ Βα-
βυλώνιους έδίδαξε δια Καλλιστράτου 'Αριστο-
φάνης έτεσι πρό τοΰ Εύκλείδου κε', έπί Εύ-
κλέους (427/6). περί δέ τοϋ πείσαντος ιστορεί
θεόπομπος. οί δέ ότι 'Αθηναίοι μέν τούς
ληφθέντος έν πολέμψ Σαμίους έστιζον γλαυκί,
Σάμιοι τής σαμαίνης (έστί πλοιον δίκροτον,
ύπό Πολυκράτους πρώτον κατασκευασθέν τοϋ
Σαμίων τυράννου, ώς Λυσίμαχος έν β' Νόστων),
τό δέ πλάσμα Δούριδος. oi δέ τήν σάμαιναν
νόμισμα είναι, τάττεται δέ έπί τών δεδιότων
τινάς άνηκέστους κακών συμφοράς, παρόσον
'Αθηναίοι τους Σαμίους έστιξαν.
459
Stephanus Byz. ed. Meineke
Ά τ ή ν η , δήμος τής Άντιοχίδος φυλής.
Φρύνιχος δέ τής Άτταλίδος φησίν. ó δημότης
42 Άτταλίδος Meursius, Αίολίδος AR, ΑΙωλίδος V.
557
Άτηνεύς "Προκλής Άτηνεύς έχορήγει καί
Παντακλής". Διονύσιος Άτηνίαν τον δήμον.
άλλ' ούκ έςι τό Ατηνεύς, όφείλον Άτηνιεύς.
460
Harpokration, Lexicon ed. Bekker p. 60,19—24
διδάσκαλος, ίδίως διδασκάλους λέγουσι
τους ποιητάς τών διθυράμβων ή τών κωμψδιών
ή τών τραγψδιών. 'Αντιφών έν τφ Περί τού
χορευτοϋ "έλαχόν" φησι "Παντακλέα διδάσ-
καλον" ότι γάρ ó Παντακλής ποιητής, δεδήλω-
κεν 'Αριστοτέλης έν ταις Διδασκαλίαις. πολύ δ'
έστι κάν τή άρχαίςι κωμφδίςι τοϋνομα έπι τού-
15 του τοϋ σημαινομένου.
461
Harpokration, Lexicon ed. Bekker p. 166,3-6
20 Σ θ έ ν ε λ ο ς · Λυσίας έν τφ Πρός Διογένην.
καί έν ταις Διδασκαλίαις εύρίσκεται ó Σθένελος
τραγψδίας ποιητής, έκωμφδει δέ αύτόν ó τους
Πλάτωνος Λάκωνας γράψας ώς τάλλότρια έπη
σφετεριζόμενον.
462
Paroemiographi Graeci ed. Leutsch-Schneidewin, Zenobius 6,28
Ύ π έ ρ övou σκιάς: μέμνηται ταύτης έν
30 τφ Έγχειριδίψ Μένανδρος.
Λέγουσι δέ ότι Δημοσθένης ó φήτωρ άπολο-
γούμενος ύπέρ τίνος κινδυνεύοντος, ούκ
άνεχομένων τών δικαστών, ειπεν 'Ακούσατε, ώ
άνδρες, διηγήματος τερπνού' Νεανίσκος ποτέ
övov έμισθώσατο Άθήνηθεν Μέγαράδε- με-
35
σημβρίας δέ καταλαβούσης, καταλύσας τόν
övov, ύπήλθε τήν σκιάν τού övou. έκβαλ-
λόμενος δέ ύπό τού όνηλάτου, πρός βίαν
διεφέρετο, μεμισθώσθαι καί τήν σκιάν λέγων
40 άντιλέγοντος δέ τού όνηλάτου και φάσκοντος
τόν övov (μόνον) μεμισθωκέναι, εις δι-
1 Προκλής PpRV, Πατροκλής Α. choragici titilli hanc esse
particulam monuit Meineke olim Quaest. seen. 2 p. 63. sive
Hist. com. p. 6. ubi haec ita fere redintegranda esse suspi-
catus est: έχορήγει. [Άντιοχ'ις ένί]κα. Παντακλής [έδί-
δασκεν], sed ut etiam demi Pantaclis nomen exciderit.
2 Άτηνιάν?
558 Διδασκαλίαι. Titel 138. 139
καστήριον είςήλθον άμφότεροι. Ειπών δε ταϋτα
ό Δημοσθένης κατέβαινεν έκ τοϋ βήματος,
άξιούντων δέ των δικαστών της δίκης τό τέλος
μαθείν, είπεν άναβάς πάλιν έπΐ τοϋ βήματος-
Υπέρ μέν övou σκιάς άκούειν, ώ άνδρες,
έπιθυμειτε- άνθρώπου δέ κινδυνεύοντος ύπερ
ψυχής ούδέ της φωνής άνέχεσθε;
"Αλλοι δέ λέγουσιν, ότι Άθήνηθεν εις
Δελφούς τόν ονον έμισθώσατο. Όθεν, φασι,
καί αύτός ό Δημοσθένης περί τής έν Δελφοίς
σκιάς φησί, και ό Πλάτων δέ, καί άλλοι πολλοί.
Και Άρχίππψ δέ κωμψδία γέγονεν, Ό ν ο υ
σκιά. Τάττεται δέ έπί των περί μηδενός χρησί-
μου φιλοτιμουμένων.
138. Παροιμίαι α'
Daß Aristoteles Sprichwörter gesammelt und erläutert hat, ent-
spricht seiner allgemeinen These, daß der Mensch von Natur
auf die Erkenntnis der Wahrheit hin angelegt ist und darum
der Consensus gentium et temporum nicht vernachlässigt wer-
den dürfe. In den Sprichwörtern sind Ahnungen der Wahr-
heit und Ankündigungen von Einsichten, die zuweilen erst viel
später expliziert werden, enthalten.
An Zitaten ist nichts erhalten. Man wird annehmen, daß die
wenigen Andeutungen über das Wesen der παροιμία in Rhet.
1376 a 3, 1395 a 17, 1413 a 14 in der Einleitung näher ausge-
führt waren. Der Text des Synesios, den ich zögernd als Frag-
ment beigegeben habe, pflegt ohne ausreichenden Grund dem
Dialog Περί φιλοσοφίας zugeschrieben zu werden; er wird
auch traditionell in die Nähe von Metaph. 1074 a 3 8 - b 14 ge-
rückt, obschon dort gerade nicht von παροιμίαι, sondern von
Mythoi über die Götter gesprochen wird, was nicht dasselbe ist.
Eindrucksvoll ist dagegen die Zahl der Sprichwörter, die in
den erhaltenen Pragmatien faktisch vorkommen. Bei Bonitz,
Index 569 b 60—570 b 57 sind nahezu hundert nachgewiesen,
und weitere würden sich wohl noch identifizieren lassen.
Eigentümlich ist die Notiz bei Athen. 60 D. Von Kephisodoros
wissen wir nur, daß er Schüler des Isokrates war und in
vier Büchern Κατά 'Αριστοτέλους heftig und umfassend gegen
das Oeuvre und die Person des Aristoteles polemisiert hat
(Dionys. Hal., Ep.Pomp. 1 = II p. 226 Us.-Rad.; Dionys. Hai.,
Isocrates 18 = I p. 85 Us.-Rad., Numenius apud Eus. Praep.
Ev. 14.6,9-10; Athen. 60 DE, 122 B, 354 C; Themistios
or. 23. = II p. 79 ed. Downey—Norman). Daß er damit auf An-
griffe des Aristoteles gegen Isokrates antwortete, ist möglich,
aber nicht beweisbar. Die Zitate des Aristoteles aus Isokrates
verraten Distanz, aber keine Feindschaft. So wird man auf eine
präzise chronologische Einordnung der Schrift des Kephisodo-
ros und damit auch unseres Titels besser verzichten. Wichtiger
ist, daß die Polemik vorauszusetzen scheint, daß Aristoteles
das Buch παροιμίαι publiziert habe; Kephisodoros kann so nicht
polemisieren, wenn er nicht annehmen kann, sein Publikum
kenne den Gegenstand der Polemik.
Nach Aristoteles hat Chrysippos Παροιμίαι in mindestens zwei
Büchern verfaßt (vgl. D. L. 7,1). Die acht erhaltenen Zitate
sind zusammengestellt in SVF III p. 202.
5 Daß letzten Endes von diesen beiden Werken die umfang-
reichen Sammlungen der byzantinischen Parömiographen ausge-
gangen sind, ist höchst wahrscheinlich. Diese Sammlungen
haben den Charakter von Handbüchern, sind also beliebig er-
weitert, verkürzt und umgruppiert worden. Aus ihnen das
aristotelische und chrysippische Gut auszusondern wäre ein
io vielleicht nicht ganz aussichtsloses, aber prekäres Unternehmen.
463
Synesios v. Kyrene Opuscula ed. N. Terzaghi: laus calv. 22
15 (p. 229,13-20)
Ei δέ και ή παροιμία σοφόν πώς δ' ούχΐ
σοφόν, περί ών 'Αριστοτέλης φησίν, άτι
παλαιάς είσι φιλοσοφίας έν ταις μεγίσταις
άνθρώπων φθοραΐς άπολομένης έγκαταλείμ-
20
ματα, περισωθέντα δια συντομίαν καί δεξιότη-
τα; παροιμία δήπου καί τούτο, και λόγος έχων
άξίωμα τής όθεν κατηνέχθη φιλοσοφίας τήν
άρχαιότητα, ώστε "βόειον έπιβλέπειν" αύτη.
πάμπολυ γάρ οί πάλαι τών vüv είς άλήθειαν
25
εύστοχώτεροι.
464
Athen, ed. Kaibel 60 DE
30
Ότι Κηφισόδωρος ό 'Ισοκράτους μαθητής
έν τοις Κατά 'Αριστοτέλους (τέσσαρα δ' έστι
ταϋτα βιβλία) έπιτιμςί τφ φιλοσόφψ ώς ού
ποιήσαντι λόγου άξιον τό παροιμίας άθροισαι,
35 Άντιφάνους όλον ποιήσαντος δράμα τό έπι-
γραφόμενον Παροιμίαι.
139. Νόμος tσυστατικός!
40
Der überlieferte Titel entspricht demjenigen im Katalog des
Hesych: Νόμων συστατικών α'. Das Wort συστατικός ist in
mehreren Bedeutungen belegt, beachtlich in einem Apoph-
thegma des Aristoteles selber (DL 5,18) als "empfehlend". Legt
man diese Bedeutung zugrunde, so müßte dies auf einen Traktat
45
führen, in welchem Vorschriften für die zweckmäßigste Ab-
fassung von Empfehlungsschreiben zusammengestellt waren.
Man mag an die Empfehlungsschreiben in der Briefsammlung
 Titel 139. 140
Piatons denken, und daß die umfangreiche Sammlung der Briefe
des Aristoteles sehr viele Empfehlungsschreiben enthielt, ist
anzunehmen (echt ist, wie bei Piaton, vermutlich davon nichts,
wohl aber das meiste mit der Hilfe von guten biographischen
Unterlagen früh fabriziert). Dennoch zögert man, einen derarti-
gen Titel, der eher in den Betrieb der hellenistischen Rhetoren-
schule weist, schon Aristoteles selber zu geben. So wird man der
auf Frg. 465 und 467 gestützten Konjektur Roses συσσιτικός
den Vorzug geben. In Frg. 466 kann Schweighäusers Kon-
jektur συμποτικούς für βασιλικούς ernstlich nicht angefochten
werden; der Kontext berichtet über Fälle großzügiger Bewir-
tung.
Es bleibt die Frage, welchen Inhalt im ganzen ein Titel ν ό μ ο ς
συσσιτικός gedeckt haben mag. Um bloße Vorschriften, wie
ein Symposion zu organisieren sei, wann, was, wie und wie-
viel getrunken werden solle, wird es sich nicht gehandelt haben.
Man wird mit drei Schwerpunkten rechnen dürfen: einem kultur-
geschichtlichen Ausblick, wie früher und anderswo Symposien
veranstaltet wurden, einer Diskussion über Wein, Weinsorten
und die physiologischen Folgen des Weingenusses, endlich der
Frage, worin die Unterhaltung beim Symposion zu bestehen
habe. Da kann vom Wert oder Unwert von Tanz- und Akro-
batikvorführungen und von Gesellschaftsspielen die Rede ge-
wesen sein, vor allem aber wohl von den Gegenständen und
Problemen, die zu besprechen ein Symposion der richtige An-
laß sei. Von den wenigen Anspielungen zeigt die erste, daß, in
welchem Kontext auch immer, von Piatons Politeia die Rede
war, die zweite, daß nach dem angemessenen Aufwand gefragt
wurde und die dritte hat es mit der beim Symposion zu be-
achtenden Disziplin zu tun. Eine reizvolle Frage wäre es, ob
noch bei Tertull. De corona (soll man sich beim Symposion
Kränze aufs Haupt setzen?) ein Thema unseres Textes von
weitem einwirkt.
Nach Athen. 3 F und 186 Β haben auch Speusippos und
Xenokrates Νόμοι συμποτικοί verfaßt (nicht in den Verzeich-
nissen DL 4,4/5 und 4,11—14).
465
Proclus Comm. in Plat. Remp. ed. W. Kroll I 8 , 6 - 1 6
"Ετεροι δέ ούκ έλάττους τούτων ούδέ 35
άνεχεγγυώτερα γράφοντες περί πολιτείας
είναι την πρόθεσιν άξιούσιν, ει καί πρότερον
ζήτημα γέγονεν περί δικαιοσύνης, ούχ ώς
προηγούμενον öv, άλλ' ώς εύρυπρόσωπον τφ
περί πολιτείας σκέμματι παρέχον όδόν. καί 4ο
μαρτύρονται και ούτοι τήν έπιγραφήν άρχαιο-
τάτην ούσαν καί γαρ Αριστοτέλης έπιτεμνό-
μενος τήν πραγματείαν ταύτην οϋτωσί φησιν,
έπιτέμνεσθαι τήν Πολιτείαν, καί έν τφ Συσσιτι-
κφ τούτον αύτήν προσαγορεύει τόν τρόπον 45
και έν τοις Πολιτικοϊς ώσαύτως, καί Θεό-
φραστος έν Νόμοις και άλλοθι πολλαχού.
559
466
Athen, ed. Kaibel 3 Ε - 4 Α
'Εμπεδοκλής δ' ό Άκραγαντίνος ϊπποις
5 Ολύμπια νικήσας, Πυθαγορικός ών καί έμψύχων
άπεχόμενος, έκ σμύρνης καί λιβανωτού καί
των πολυτελεστάτων άρωμάτων βοϋν άνα-
πλάσας διένειμε τοις είς τήν πανήγυριν άπαν-
τήσασιν. ό δέ Χϊος Ίων τραγψδίαν νικήσας
10 Άθήνησιν έκάστψ των 'Αθηναίων έδωκε Χίου
κεράμιον.
του γάρ τις άλλου πρός θεών (άν) οΰνεκα
εϋξαιτο πλουτείν εύπορεϊν τε χρημάτων
ή του δύνασθαι f παραβοηθειν τοις φίλοις
15 σπείρειν τε καρπόν Χάριτος, ήδίστης θεών;
τοϋ μέν πιειν γάρ καί φαγειν τάς ήδονάς
εχομεν όμοιας- ούδέ τοις λαμπροίσι γάρ
δείπνοις τό πεινήν παύεται,
' Α ν τ ι φ ά ν η ς φησίν
20 ότι Ξενοκράτης ό Χαλκηδόνιος καί Σπεύ-
σιππος ó 'Ακαδημαϊκός καί 'Αριστοτέλης συμ-
ποτικούς νόμους έγραψε.
άλλα μήν και ό Άκραγαντινος Τελλίας,
φιλόξενος ών καί πάντας πολυωρών, πεντα-
25 κοσίοις Ιππεύσιν έκ Γέλας ποτέ καταλύσασιν
ώς αύτόν χειμώνος ώρςι εδωκεν έκάστψ χιτώνα
καί ίμάτιον.
ό τρεχέδειπνος, φησί, σοφιστής.
30 467
Athen, ed. Kaibel 186 Β
Καί τοις φιλοσόφοις δέ έπιμελές ήν συν-
άγουσι τους νέους μετ' αύτών πρός τινα
τεταγμένον νόμον εύωχεισθαι. τού γούν Ξενο-
κράτους έν Άκαδημείςι και πάλιν 'Αριστοτέλους
συμποτικοί τίνες ήσαν νόμοι, τά δ' έν Σπάρτη
φιδίτια και τά παρά τοις Κρησιν άνδρεια μετά
πάσης έπιμελείας αϊ πόλεις συνήγον.
140. Ν ό μ ω ν α ' β ' γ ' δ '
In der Liste des Hesychios wird an derselben Stelle der Titel Νο-
μίμων δ' angeführt, was zur Vermutung weitergeleitet hat, es
handle sich um den Text, der zweimal als Νόμιμα βαρβαρικά
21.22 Βασιλικούς codd. συμποτικούς ν ό μ ο υ ς Schw coll. V
186b
560
(Apollon, hist, mir 11 und Varrò 1. L. 7,70) zitiert wird; von die-
sem wiederum seien die bei Athen. 23 D zitierten Τυρρήνων
νόμιμα ein Teilkapitel. Dies hat einige Wahrscheinlichkeit für
sich, obschon die Abgrenzung von den ΓΙολιτειαι (Nr. 143 bzw.
141) schwierig wird; in dem auf Herakleides Lembos zurück-
gehenden Auszug aus den Πολιτεΐαι figuriert auch eine Poli tie
der Tyrrhener, und zwar mit einer Notiz, die derjenigen bei
Athen. 23 D genau entspricht. Damit entsteht eine ganze Reihe
von Fragen, die wir strikte nicht beantworten können: (1) sind
die Τυρρήνων νόμιμα ein Teil der Νόμιμα βαρβαρικά ge-
wesen? (2) bildeten diese in der Sammlung der Πολιτεΐαι eine
besondere Abteilung, diejenige nämlich der Barbarenvölker, bei
denen von Polis und Politela in griechischem Sinne nicht ge-
redet werden konnte (die auszusondern darum nicht allzu
schwierig war)? (3) sind endlich diese Νόμιμα βαρβαρικά mit
unserm Titel identisch? Dies mag wahrscheinlich sein, ist aber
nicht beweisbar. Anders gesehen: Hat (4) Aristoteles dieselben
Sitten der Etrusker sowohl in dem Τυρρήνων νόμιμα wie
auch in einer Τυρρήνων πολιτεία erwähnt? Unter der Voraus-
setzung erheblicher Wahrscheinlichkeit sind hier die Zitate ein-
gerückt und um ausdrücklich die andere Möglichkeit offen zu
lassen, sind die meisten später nochmals aufgeführt (Frg. 468,1 =
Frg. 698,1; Frg. 468,2 = Frg. 698,3; Frg. 469 = Frg. 696;
Frg. 470 = Frg. 697; Frg. 472 = Frg. 704). Eine interessante
Frage, die wir allerdings nicht schlüssig beantworten können, ist
die, ob das Material bei Nikolaos von Damaskos Έ θ ώ ν συναγω-
γή FGrHist 90 F 103—124 (wenn aus Aristoteles) aus den νόμι-
μα βαρβαρικά oder aus den Politien stammt (erwähnt sind
zwar überwiegend, aber nicht ausschließlich Barbarenvölker).
Ich habe den Text hypothetisch neben den Auszug aus Heraklei-
des Lembos bei den Politien eingerückt.
468.1
Paradoxographi Graeci ed. Giannini: Apollonios Nr. 11
'Αριστοτέλης δέ έν Νομίμοις βαρβαρικοίς-
(έν Λάτμψ) της Καρίας σκορπιοί γίνονται, οϊ
τούς μέν ξένους πατάξαντες ού λίαν άδικοϋσι,
τούς δέ έπιχωρίους παραυτίκα άποκτείνουσιν.
468.2
Plinius, nat. hist. ed. Jan-Mayhoff, 8,229
Iam quaedam ammalia indigenis innoxia advenas
interimunt, sicut serpentes parvi in 7ìr_ynthe, quos
terra nasci proditur. item in Syria angues circa 4o
Euphratis maxime ripas dormientes Syros non at-
tingimi aut, etiamsi calcati momordere, non senti-
untur malefici, aliis cuiuscumque gentis infesti, avide
et cum cruciatu exanimantes; quamobrem et Syri
non necant eos. contra in Latmo Cariae monte 45
Aristoteles tradii a scorpionibus hospites non laedi,
indígenas interimi.
Titel 140
469
M. Terentius Varrò, De Lingua Latina ed. Götz-Schöll 7, 70
(Praefica) dieta, ut Aurelius scribit, mulier ab
5 luco quae conduceretur, quae ante domum mortui
laudis eius caneret. hoc factitatum Aristoteles scri-
bit in libro qui (in)scribitur Νόμιμα βαρβαρικά
quibus testimonium est, quod facetum est Naevii:
'haec quidem hercle, opinor, praefica est: nam
io mortuum collaudai.' Claudius scribit: 'quae praefi-
ceretur ancillis, quemadmodum lamentarentur,
praefica est dicta', utrumque ostendit a praefec-
tione praeficam dictam.
is 470
Hesych. Lexicon ed. Latte Κ 824
Κα ρ ί ν α ι- θρηνψδοί μουσικοί, αί τούς
νεκρούς τφ θρήνψ παραπέμπουσαι πρός τάς
20 ταφάς καί τα κήδη. παρελαμβάνοντο δέ al ànò
Καρίας γυναίκες.
471
25 Paradoxographi Graeci ed. Giannini: Paradoxographus Pala-
tinus
10 'Αριστοτέλης φησιν έν τη Κελτική δύο
κόρακας άεΐ φαίνεσθαι, οϋς δη καί τοις άνθρώ-
ποις μαντεύεσθαι τόνδε (τον) τ ρ ό π ο ν τούς
30 διαφερομένους περί τίνος συμβολαίου έρ-
χεσθαι έπί τόν είρημένον τόπον καί μάζας
ποιήσαντας έπί τίνων πεταύρων τιθέναι· τούς
δέ κόρακας τήν μέν τοϋ άδικοπραγοΰντος
μάζαν τοΤς ποσί συντρίβειν, τήν δέ τοϋ δι-
35 καιοπραγοϋντος έσθίειν.
472
Athen, ed. Kaibel 23 C - Ε
Κατακεΐσθαι δέ λέγεται καί κατακεκλίσθαι,
ώς έν Συμποσίοις Ξενοφών καί Πλάτων. "Αλεξις
ώς έστι κατακεισθαι πρό δείπνου συμφορά -
ούτε γαρ ϋπνος δήπουθεν ούδέν αν λάβοι
οΰθ' äv λέγρ τις ούδαμώς μάθοιμεν α ν
ό νοΰς γάρ έστι τής τραπέζης πλησίον.
8 fretum Cod. corr. Ribbeck
 Titel 140. 141. 142. 143 (Einleitung)
ε cm δέ εύρεΐν καί έπί τής έννοιας ταύτης
σπανίως τό άνακεισθαι. σάτυρος παρά Σοφο-
κλεΐ τοϋτό φησιν έπικαιόμενος τφ ΉρακλεΓ
άνακειμένφ
μέσον εις τόν αύχέν' είσαλοίμην.
'Αριστοτέλης έν Τυρρηνών Νομίμοις· 'οί δέ
Τυρρηνοί δειπνοϋσι μετά των γυναικών άνακεί-
μενοι ύπό τφ αύτφ ίματίψ.' Θεόπομπος-
έπίνομεν μετά ταϋτα
κατακείμενοι μαλακώτατ' έπί τρικλινίψ,
Τελαμώνος οίμώζοντες άλλήλοις μέλη.
141. Κατηγορίαι α'
Wie 142 eine in die hellenistische Liste eingedrungene Rand-
notiz, die die beiden ersten Titel der Ausgabe des Andronikos
meint, also die Texte, die noch wir als die einleitenden Teile
des Organon besitzen.
142. Περί έρμηνείας α'
S. zu 141
143. Πολιτείαιρνη
Die Politien sind noch über die Zoologika hinaus das weitaus
umfangreichste Werk des Aristoteles. Sie stellen allerdings auch
so eigentümliche Probleme, daß man verstehen kann, daß ein
Aristoteliker von Rang wie I. Düring zuweilen den Verdacht
äußern konnte, sie seien vielleicht in der Tat nicht ein Werk
des Aristoteles; dies völlig unabhängig von dem technischen
Problem, wie sich Aristoteles die Masse der Informationen hat
beschaffen können (dies Problem stellt sich genau gleich für die
Zoologika) und ob die schließliche Redaktion jeder einzelnen
Politie tatsächlich von ihm durchgeführt worden ist. Mehr als
ein Verdacht ist es nicht. Wenn gute Gründe für diesen Ver-
dacht sprechen, so gilt umgekehrt, daß, soweit wir wissen, die
Antike niemals einen Zweifel an der aristotelischen Provenienz
der Politien geäußert hat.
Das erste Problem ist dasjenige des Umfanges. Zwei Zahlen
stehen einander gegenüber: DL und Hesych nennen 158 Poli-
tien; Ptolemaios scheint 171 genannt zu haben, während die
Vita Graeca vulgata und die neuplatonischen Prolegomena auf
258 kommen; vermutlich wird man diese Zahl als eine teilweise
Verschreibung im gemeinsamen Archetypus der einschlägigen
Texte eliminieren dürfen. Nicht zu erklären ist aber die Diffe-
renz von 13 Politien zwischen DL und Hesych einerseits,
Ptolemaios andererseits.
561
Dazu tritt sofort die Frage nach dem allgemeinsten thematischen
Umfang des Werkes. Man darf ausgehen von Cie. Fin. 5,4, der
nach einem Autor, der gut informiert gewesen zu sein scheint,
eine Übersicht über das Oeuvre der peripatetischen Klassiker
Aristoteles und Theophrast gibt, und zu Aristoteles u. a. hervor-
5 hebt, er habe so ziemlich alle Civitates nicht nur Griechenlands,
sondern auch "Barbariae" dargestellt. Bestätigt wird dies durch
den Auszug aus Herakleides, der neben 36 griechischen Politien
auch 8 ganz oder teilweise nichtgriechische Völker anführt;
demnach ist es kein Einwand gegen die Ableitung der έθών
συναγωγή des Peripatetikers Nikolaos von Damaskos aus der
10 Politiensammlung des Aristoteles, daß hier unter den 43 Namen
nur 4 griechische Politien erscheinen (Boioter, Lakedaimonier,
Kreter, Kier).
Doch auch so erscheint die Zahl 158 erstaunlich hoch. Zur Il-
lustration sind in 6 Listen zusammengestellt:
1. Die ausdrücklich zitierten Titel (40)
« 2. Die Titel im Auszug aus Herakleides (44)
3. Sämtliche Namen politischer Einheiten, die in Arist. Pol.
vorkommen und zu denen wahrscheinlich oder möglicherweise
eine Politie geliefert worden sein kann (103)
4. Zur Ergänzung die Namen politischer Einheiten in den Prag-
matien außerhalb der Politik (25).
5. Die anderwärts vorliegenden kleinen Listen.
6. Anhangsweise die Namen bei Nikolaos von Damaskos (47
minus 4, da vier Namen zweimal vorkommen: Kelten, Phryger,
Inder, Umbrer).
Nehmen wir alles Erwähnte, Griechen wie Barbaren zusam-
men, so läßt sich die Zahl 158 knapp erreichen.
Ein drittes Problem ist dasjenige der Anordnung der Politien in
der Sammlung. Hier wiederum wie bei der Gesamtzahl stehen
einander zwei Angaben gegenüber.
A) Bei DL haben wir zunächst eine allgemeine, textlich leicht
gestörte Bemerkung, die man mit P. Moraux zu κατ' είδη oder
mit Long u. a. zu κατ' Ιδίαν korrigieren kann; sachlich kommen
beide Konjekturen auf dasselbe heraus. Es soll angekündigt
werden, daß die Politien zu Gruppen zusammengefaßt waren, je
nachdem, ob die Staatsordnung demokratisch, oligarchisch,
aristokratisch oder tyrannisch war. Die Liste ist bei DL und bei
Hesych dieselbe, doch wundert man sich, daß von der Monar-
chie nicht die Rede ist. Man ist geneigt, in der gemeinsamen
Vorlage den Ausfall von καί βασιλικοί anzunehmen.
Systematisch leuchtet eine solche Anordnung zunächst ein, muß
aber mit zwei Schwierigkeiten fertig werden, von denen minde-
stens die eine sehr bedenklich ist.
Der moderne Historiker wird sich fragen, wieweit es überhaupt
möglich gewesen sein kann, die griechischen und vor allem die
barbarischen Politien insgesamt nach einem so einfachen Sche-
ma zu klassifizieren. Für Aristoteles und seine Zeit wird das
Problem nicht allzu gewichtig gewesen sein. Irgendwie konnte
auch das, was von Phrygern, Thrakern, Etruskern und Iberern
zu sagen war, so akzentuiert werden, daß es in das Schema
hineinging.
Weit konsequenzenreicher ist die Schwierigkeit, daß sehr häufig
bei den Griechen, zuweilen wohl auch bei den Barbaren ein
Wechsel der Staatsordnung stattfand; und schon Aristoteles
562 Titel 143 (Einleitung. 143,1 (Herakleides)
(nicht erst Theophrast) hat auf das Umschlagen einer Ordnung
in eine andere geachtet. Das müßte für die Politien zur Folge
haben, daß man entweder nur die älteste oder die jüngste und
gegenwärtige Staatsordnung für die Klassifizierung zugrunde
legte, oder einen und denselben Staat in verschiedenen Grup-
pen erwähnen mußte; da müßte, um das krasseste (und uns am
besten bekannte) Beispiel zu nennen, Athen in sämtlichen vier
bzw. fünf Gruppen vorgekommen sein, was eine höchst unwahr-
scheinliche Hypothese ist. Andererseits kann die Vorlage des
DL und Hesych nicht einfach geflunkert haben. Man muß also
folgern, daß es, vorsichtig gesagt, eine Ausgabe der Politien-
sammlung gab, in der mindestens ein Teil der Politien so ange-
ordnet war, daß diejenigen, die zur Zeit der Publikation der
Sammlung Demokratien bzw. Oligarchien usw. waren, zu-
sammengerückt wurden (was natürlich Vergleiche erleichterte).
Weiter kommen wir nicht.
B) Die andere Angabe vor allem in den neuplatonischen Prole-
gomena ist die, daß die Politien dem Alphabet nach geordnet
gewesen seien. Das ist ein einfaches Prinzip, mit dem sachlich
nichts präjudiziert wird, und dem modernen Editor wird ange-
sichts des trümmerhaften Zustandes der Überlieferung ohne-
hin nichts anderes übrig bleiben als die Texte nach diesem
Prinzip zu gruppieren.
Es bleiben zwei Probleme, die nicht von der Antike her auf-
gegeben sind, sondern sich dem modernen Interpreten stellen.
D a s e r s t e : Was kam in den Politien zu Sprache? Der Aus-
gangspunkt ist die Tatsache, daß wir einerseits von einer einzi-
gen Politie, Athen, so viel besitzen, daß die Struktur der Dar-
stellung klar erkennbar ist, andererseits die weitaus meisten
Fragmente der übrigen Politien in eine ganz andere Richtung zu
weisen scheinen. Die Politie der Athener ist musterhaft klar
zweigeteilt: Kap. 1 - 4 1 die Verfassungsgeschichte, beginnend
mit der Urzeit, weiterlaufend zu Solon, aus dessen Gedich-
ten ausgiebig zitiert wird, dann zur Tyrannis und zur Demo-
kratie und zu dem hektischen Wechsel der Verfassungen wäh-
rend des Peloponnesischen Krieges, bis sich zu Beginn des 4.
Jhd. ein gewissermaßen endgültiger Zustand einpendelt. Dies
ist dann die "gegenwärtige Verfassung", deren System der Ma-
gistraturen, Kompetenzen, Wahlmodi und Kontrollen von 42 bis
zum Schluß in größter Ausführlichkeit dargestellt wird. Kultur-
geschichtliches, Biographisches und Anekdotisches fehlt im
ersten Teile nicht. Philosophische Gesichtspunkte finden sich im
ersten Teil gelegentlich, im zweiten Teil nur sehr selten. Von
einer kontinuierlich durchgehaltenen philosophischen Reflexion
über die vergangenen und gegenwärtigen Zustände ist nicht die
Rede.
Beides ist auffallend: die Ausführlichkeit, mit der der Mechanis-
mus der Administration beschrieben wird und die Dürftigkeit
des spezifisch staatsphilosophischen Ertrages. Hier hat der Ver-
dacht, das Ganze stamme eben doch nicht von Aristoteles, sei-
nen legitimen Platz.
Darf man folgern, daß auch alle andern Politien sich an dieses
Schema hielten? Zu bedenken sind drei Tatsachen: einmal daß
gerade die Politie der Athener bis zum Ende der Antike das
Interesse anzog, einfach weil sie bei der Erklärung der attischen
Redner und des attischen Dramas wertvolle, zuweilen unent-
behrliche Hilfe zu leisten in der Lage war; es ist nicht merk-
würdig, daß wir abgesehen vom Papyrus aus ihr ebenso viele
Zitate bei Scholiasten, Grammatikern u. ä. finden wie aus allen
anderen Politien zusammengenommen. Zweitens war Athen
5 zweifellos historisch ein Sonderfall. Man wird nicht ohne weite-
res annehmen, daß auch andere griechische Politien eine derarti-
ge Reihe von Verfassungsexperimenten durchlaufen haben.
Drittens endlich hat Aristoteles in Athen gearbeitet, verfügte
also wohl (über Mittelsmänner, die athenische Bürger waren)
über einen optimalen Zugang zur einschlägigen Dokumentation,
io auch abgesehen von den Atthidographen, die er herangezogen
hat.
Eine ähnliche Fülle von Informationen stand wohl nur noch für
Sparta zur Verfügung. Hier haben wir überdies in Pol.
2,9 einen Text des Aristoteles, der auf Schritt und Tritt voraus-
setzt, daß die Politie schon verfaßt ist und der Leser sie kennt.
is Da war über die Geschichte sehr viel, über die gegenwärtige
Staatsordnung immerhin Einiges zu sagen. Vergleichbares wird
von Pol. her für Kreta und (als Vertreter der barbarischen
Politien?) für Karthago zu vermuten sein.
In allen übrigen Fällen gilt, daß die Zeugnisse nur erstaun-
lich selten etwas über die Verfassungsgeschichte und über das
20
gegenwärtige System der Magistraturen berichten. Der weitaus
größte Teil der Zitate hat es teils mit der Urgeschichte und den
an die Gründung und Urzeit anknüpfenden Erzählungen, teils
mit kulturgeschichtlichen Einzelheiten zu tun. Dergleichen hat,
wie bemerkt, auch für Athen nicht gefehlt, blieb aber dort mar-
ginal. In den andern Fällen ergibt sich eine Alternative. Ent-
25 weder war Aristoteles gezwungen, angesichts der Lückenhaftig-
keit seiner Informationen über Verfassungsgeschichte (im eng-
sten Sinne) und gegenwärtige Verfassung der einzelnen Poleis
auf Urgeschichte und Kulturgeschichte zurückzugreifen, wo ihm
die Historiker und Periegeten von Hekataios an vermutlich für
die meisten Poleis irgendwelches Material zu bieten hatten;
30 oder aber der Zustand der Uberlieferung spiegelt die Interes-
senlage des Hellenismus: Es versteht sich, daß die fünfzig Jahre
nach dem Tode Alexanders d. Gr. so gründlich die griechische
Staatenwelt umgestaltet haben (manche Poleis werden voll-
ständig untergegangen sein, die übrigen ihre politische Bedeu-
tung ganz oder fast ganz eingebüßt haben), daß das Interesse
35 am Mechanismus der Magistraturen so wie er noch um 330
v. Chr. funktioniert haben mochte, gänzlich erlosch. Was übrig
blieb, war das Interesse an der Gründungsgeschichte der einzel-
nen Poleis und an kulturgeschichtlichen Kuriositäten. So sind
es dann die Historiker und Geographen auf der einen, die be-
liebte Literaturgattung der θαυμάσια auf der andern Seite, dann
ίο auch die Dichter, denen die Sammlung der Politien wohl noch
bis in die frühe Kaiserzeit hinein manches zu bieten hatte. In
diesem Falle ist also die thematische Einseitigkeit, die an den
Fragmenten auffällt, nicht auf die Darstellung des Aristoteles
selber, sondern auf die Interessen seiner Benützer zurück-
zuführen. Faktisch freilich werden beide Faktoren zusammen-
gespielt haben. Über die Verfassung etwa von Amorgos, los
45
oder Methone wird schwerlich auch nur halb so viel zu sagen
gewesen sein wie über Athen; und daß der Hellenismus es nicht
 Titel 143,1 (Herakleides) 563

für lohnend hielt, sich über Zustände zu informieren, die völlig 1. Athen. - unten Politie Nr. 5
obsolet geworden waren, ist ebenfalls klar. 2. Aitoler = 11
3. Akarnanen = 12
D a s z w e i t e P r o b l e m : Nehmen wir Athen und z.T. Sparta 4. Akragas 13
=
aus, so ist für die meisten Politien die Zahl der zuverlässig über- 5. Ambrakia 15
=
lieferten Informationen sehr gering. Der große Name des 6. Argos 24
=
πολυμαθέστατος Aristoteles hat die Politien nicht vor der all- 7. Arkader = 25
gemeinen Interesselosigkeit schützen können (daß diese In- 8. Bottiaia = 33
teresselosigkeit niemals etwa die Zoologika betroffen hat, wohl 9. Gela = 35
aber nicht bloß die Politien, sondern auch in großem Umfang 10. Delphi 37
=
die 8 Bücher der aristotelischen Politik, darf angemerkt wer-
11. Delos = 38
den; trotz ihrem entschieden philosophischen Anspruch handel-
12. Elis = 52
ten eben auch sie weitgehend von Zuständen, die schon in der
13. Epirus = 53
Mitte des 3. Jhd. überholt waren). Das, was blieb, Gründungs-
14. Thessaler = 60
sagen und kulturgeschichtliche Kuriositäten, gehört zu demjeni-
15. Ithaka = 68
gen Typus von Information, der in der Antike ziemlich rasch
16. Himera = 70
in die Anonymität versickert.
17. Kerkyra = 78
Dies besagt umgekehrt, daß es möglich ist, durch Interpretation 18. Kolophon = 83
Einiges aus der Anonymität zurückzuholen. Das führt zur Frage: 19. Kythnos = 89
Woher kann eine Bereicherung des Materials erwartet werden? 20. Kypros = 92
Die Frage ist umso legitimer, als sie verhältnismäßig leicht 21. Kyrene = 93
grundsätzlich beantwortet werden kann. 22. Lakedaimon = 95
Es sind drei Gruppen von Texten, an die man sich halten könn- 23. Leukas = 101
te: 1. die Geographen (Strabo, Stephanos von Byzanz, z.T. 24. Lokrer = 103
Plinius d. Ä.) 2. die Kuriositätensammler von der Art des Ver- 25. Massalia = 110
fassers der Ps.-Aristot. Thaumasia Akousmata, dann Aelians 26. Megara = 112
hier, des Valerius Maximus dort (wozu teilweise abermals 27. Methone = 113
Plinius d. Ä. gehört) 3. die Grammatiker, Lexikographen und 28. Melos = 115
Scholiasten. Hinweise (die keineswegs vollständig sein können 29. Naxos = 119
und wollen) werden zu den einzelnen Poleis gegeben werden; 30. Opus = 122
wichtiger ist es, auf diese Möglichkeit der Vermehrung des 31. Orchomenos = 123
Materials nachdrücklich aufmerksam zu machen. Mit wenigen 32. Pellene = 125
Ausnahmen sind denn auch (weitgehend aus praktischen Grün- 33. Samos = 129
den) stets die verfügbaren "Sekundärautoren" zitiert, nicht 34. Samothrake = 130
die aus ihnen zu erschließenden Primärautoren, also Strabo, 35. Sikyon = 131
nicht Ephoros, Stephanos ν. Byzanz, nicht Hekataios usw. 36. Syrakus = 133
Daneben bleibt bestehen, was ich zur Politie der Spartaner an- 37. Tarent = 134
merkte: Methodisch haben wir das Recht anzunehmen, daß 38. Tegea = 135
Aristoteles, als er die Politik schrieb, sich mit der Sammlung 39. Troizen = 139
der Politien seine Grundlage schon geschaffen hatte. Zahlreiche 40. Phokaia. = 144
Notizen über Verfassungseigentümlichkeiten und Verfassungs-
umstürze griechischer Poleis lassen erkennen, daß Aristoteles
nur im Stichwort resümiert, was er anderswo ausführlicher dar- II. Der Auszug aus Herakleides enthält 44 Titel. Ich gebe die
gestellt hat. Wir sind also berechtigt von diesen Notizen aus- überlieferte Reihenfolge.
zugehen, sie in der Sammlung der Reste der Politien durch-
gehend zu berücksichtigen und zu versuchen, von ihnen aus II. 1. Athen = unten Politie Nr. 5
weiter zu kommen. Dies, obschon manche unspezifizierte Aristo- 2. Lakedaimon = 95
teleszitate auch andern Titeln, etwa solchen aus der Reihe der 3. Kreta = 85
Dialoge zugewiesen werden können. Die Entscheidung darüber, 4. Kyrene = 93
welchem Titel sie angehören, ist meist eine Frage des Ermessens, 5. Korinth = 84
auch wenn sich dieses an den Charakter des Zitates selber 6. Elis = 52
und des Kontextes, in welchem es eingesetzt wird, zu halten hat. 7. Tenedos = 136
8. Paros = 124
9. Keos = 77
I. Ausdrücklich zitiert sind 40 Titel, weit überwiegend bei 10. Samos = 129
Grammatikern (Lexikographen aller Art, Scholiasten); die 11. Kyme = 90
wenigen Ausnahmen, etwa Strabo und Plutarch fallen auf. 12. Eretria = 45
564 Titel 143,1 (Herakleides)

13. Peparethos = 126 einen Namen gemacht hat (dazu H. Bloch, TAPhA 71, 1940,
14. Lepreon = 99 27-39).
15. Lykier = 105 Gleichzeitig wurde man auch auf bisher noch unbenützte Hand-
16. Tyrrhener = 140 schriften aufmerksam, wobei sich herausstellte, daß V (= Vatic.
17. Molotter = 117 Gr. 997, jetzt Paris. Gr. 352) und die Gruppe d (= Laur.
18. Phasianer = 141 5 LX. 19), g (= Ambros. C 4 super.), a (= Paris. Gr. 1693) und
19. Amorgos = 16 b (= Paris. Gr. 1694) zwei verschiedene Traditionen repräsen-
20. Leukaner = 102 tieren, die ζ. T. in beachtlicher Weise von einander abweichen.
21. Samothrake = 130 Vielfach muß bald der einen, bald der andern Tradition der Vor-
22. Magnesia = 106 zug gegeben werden. Zugrunde gelegt ist hier die Ausgabe von
23. Delphi = 37 M. R. Dilts, Duke University Press, Durham Ν. C., 1971.
24. Atharaanen = 4 io
25. Kythera = 88
26. Rhegion = 127
27. Kerkyra = 78 Έκ των Ήρακλείδου
28. Tarent = 134 περί πολιτειών
29. Thraker = 64
30. Herakleia = 55 is 1'Αθηναίων: 1. 'Αθηναίοιτο μέν έξ άρχής
Minoa έχρώντο βασιλείς, συνοικήσαντος δέ "Ιωνος αύ-
31. Lokrer = 103 τοίς, τότε πρώτον Ίωνες έκλήθησαν. Πανδίων
32. Chalkidike = 147
δέ βαοιλεύσας μετά Έρεχθέα διένειμε τήν
33. Kephallenia = 29
34. Rhodos = 128 άρχήν τοις υίοΐς. και διετέλουν ούτοι στασιά-
35. Ephesos = 49 20 ζοντες. Θησεύς δέ έκήρυξε καί συνεβίβαοε τού-
36. Phokaia = 144 τους έπ' ϊση καί όμοίςι μοίρςι. ούτος έλθών εις
37. Kroton = 86 Σκΰρον έτελεύτησεν ώσθείς κατά πετρών ύπό
38. Akragas = 13
Λυκομήδους, φοβηθέντος μή σφετερίσηται τήν
39. Ithaka = 68
40. Aphyta = 29 νήσον. 'Αθηναίοι δέ ύστερον περί τα Μηδικά
41. lasos = 66 25 μετεκόμισαν αύτοΰ τα όστά. άπό δέ Κοδριδών
42. Ikaria = 69 ούκέτι βασιλείς ήροϋντο δια τό δοκειν τρυφάν
43. Argilos = 23 και μαλακούς γεγονέναι. Ίππομένης δέ είς τών
44. Thespiai = 59
Κοδριδών βουλόμενος άπώσασθαι τήν δια-
Anderweitig nicht bezeugt sind davon 30 Titel. Bemerkenswert βολήν, λαβών έπΐ τή θυγατρί Λειμώνη μοιχόν,
die 8 Titel, die sich auf ganz oder teilweise nichtgriechische 30 έκεΐνον μέν άνείλεν ύποζεύξας μετά τής θυγα-
Völker beziehen (15. 16. 17. 18. 20. 24. 29. 30). τρός τφ άρματι, τήν δέ ϊππψ συνέκλεισεν εως
άπόληται.
143,1. Έκ των Ήρακλείδου περί 2. τοιις μετά Κύλωνος δια τήν τυραννίδα έπί
πολιτειών τόν βωμόν τής θεοϋ πεφευγότας οί περί Μεγα-
35 κλέα άπέκτειναν. καί τους δράσαντας ώς
Das Exzerpt aus einem Werk eines Herakleides "Über Staats- έναγεις ήλαυνον.
verfassungen" war seit der Renaissance bekannt, doch hatte 3. Σόλων νομοθετών Άθηναίοις καί χρεών
man keine Möglichkeit festzustellen, woher Herakleides sein άποκοπάς έποίησε, τήν σεισάχθειαν λεγομένην.
Material hatte und wer er selber war. Das hat sich geändert,
ώς δ' ένώχλουν αύτφ τινές περί τών νόμων,
als der Papyrus mit der aristotelischen "Politie der Athener"
gefunden wurde (s. unten zu Frg. 474) und es sich zeigte, 40 άπεδήμησεν είς Αϊγυπτον.
daß die Mitteilungen des Herakleides über Athen sich ohne
Rest auf Aristoteles zurückführen ließen. Dies zwang zu dem
Schluß, daß auch die übrigen Exzerpte aus den Politien des Ari- V, d, g, a, b, frustula Φ; P(eruscus), S(chneidewin) 21
stoteles stammen müßten, so befremdlich das auch in einzel- μοίρφ V: τιμή d g a b 30 μετά της θυγατρός del.
nen Fällen aussah. Es erlaubte auch die Hypothese, daß unser Koeler, nescio an recte 31 έως (äv) coni, Kenyon 37
Herakleides mit dem anderweitig bekannten Herakleides Lem- νομοθέτών V: νομοθέτης d g a b ΆθηναΙοις V: 'Αθηναίων
bos identisch sei, der sich im 2. Jhd. v. Chr., als Epitomator d g b: 38 άποκοπάς V: άποκοπήν d g b 39 δ' ένώχλουν
wichtiger philosophischer Werke der vorangegangenen Zeit Kaibel et Wilamowitz: δέ διώχλουν V d g a b
 Titel 143,1 (Herakleides)
4. Πεισίστρατος λγ' έτη τυραννήσας γη-
ράσας άπέθανεν. "Ιππαρχος ό υιός Πεισιστρά-
του παιδιώδης ήν καί έρωτικός καί φιλόμουσος,
Θεσσαλός δέ νεώτερος καί θρασύς. τούτον
τυραννοϋντα μή δυνηθέντες άνελείν Ίπ-
παρχον άπέκτειναν τον άδελφόν αύτοϋ. 'Ιππίας
δέ πικρότερον έτυράννει. (...) καί τόν περί
όστρακισμοϋ νόμον είσηγήσατο, 0ς έτέθη διά
τούς τυραννιώντας. και άλλοι τε ώστρακίσθη-
σαν καί Ξάνθιππος καί 'Αριστείδης.
5. 'Εφιάλτης ( . . . , Κίμων) τούς Ιδίους
άγρούς όπωρίζειν παρείχε τοις βουλομένοις,
έξ ών πολλούς έδείπνιζε.
6. Κλέων παραλαβών διέφθειρε το πολίτευ-
μα, καί έτι μάλλον οΐ μετ' αύτόν, οϊ πάντα[ς]
άνομίας ένέπλησαν, καί άνείλον ούκ έλάσσους
αφ', τούτων δέ καταλυθέντων Θρασύβουλος
καί 'Ρίνων προειστήκεισαν, 0ς ήν άνήρ καλός
καί άγαθός.
7. Θεμιστοκλής καί 'Αριστείδης, καί ή έξ
'Αρείου πάγου βουλή πολλά έδύνατο.
8. (...) καί των όδών έπιμελούνται, όπως μή
τίνες άνοικοδομώσιν αύτάς ή δρυφάκτους ύπερ-
τείνωσιν. όμοίως δέ καθιστάσι καί τους ια', τούς
έπιμελησομένους τών έν τφ δεσμώτηρίψ. είσί
δέ και θ' άρχοντες, θεσμοθέται ς', οί δο-
κιμασθέντες όμνύουσι δικαίως άρξειν καί δώρα
μή λήψεσθαι ή άνδριάντα χρυσοϋν άναθήσειν.
ό δέ βασιλεύς τά κατά τάς θυσίας διοικεί καί
τά πολέμια.
2 Λ α κ ε δ α ι μ ο ν ί ω ν : 9. τήν Λακεδαιμονίων
πολιτείαν τινές Λυκούργψ προσάπτουσι πάσαν.
ό δέ "Αλκμάν οίκέτης ήν Άγησίδου, εύφυής δέ
ών ήλευθερώθη καί ποιητής άπέβη.
10. Λυκούργος έν Σάμψ έγένετο. καί τήν
'Ομήρου ποίησιν παρά τών άπογόνων Κρεο-
φύλου λαβών πρώτος διεκόμισεν εις Πελοπόν-
νησον. καταλαβών δέ πολλήν άνομίαν έν τη
πατρίδι, καί τόν Χάριλλον τυραννικώς άρχοντα,
μετέστησε. καί κοινόν άγαθόν τάς έκεχειρίας
7 πικρότερον d g a b: πικρότατα V 7 lac. ind. G.
corr. G. 19 καί άγαθός V: κάγαθός d g a b 22
ind. G. 22 έπιμελούνται V: έπιμελοϋντο d g a b
έν τφ δεσμωτηρίφ V: δεσμωτηρίων g a b στ' Korais
Vdgab 36 έγένετο dgab: έτελεύτησε V
565
κατέστησε, λέγεται δέ καί τήν κρυπτήν είση-
γήσασθαι, καθ' ήν έτι καί νύν έξιόντες ήμέρας
κρύπτονται, τάς δέ νύκτας μεθ' οπλών [κρύ-
πτονται] [καί] άναιροϋσι τών Ειλώτων όσους άν
s έπιτήδειον ή. καθιστάσι δέ καί έφόρους, καί
μέγιστον ούτοι δύνανται, ούδενιγάρ ύπανίσταν-
ται πλήν βασιλεΐ καί έφόρψ. όταν δέ τελευτήση
βασιλεύς, γ' ήμέρας ούδέν πωλείται, καί άχύ-
ροις ή άγορά καταπάσσεται.
ίο 11. Λακεδαιμόνιοι τόν Λέσβιον φδόν ¿τί-
μησαν. τούτου γαρ άκούειν ό θεός χρησμψδου-
μένου έκέλευε.
12. πωλείν δέ γήν Λακεδαιμονίοις αίσχρόν
νενόμισται. τής άρχαίας μοίρας ούδέ έξεστι.
is 13. τών έν Λακεδαίμονι γυναικών κόσμος
άφήρηται, ούδέ κομάν έξεστιν, ούδέ χρυσοφο-
ρειν. τρέφουσι δέ τά τέκνα ώστε μηδέποτε
πληρούν, ϊνα έθίζωνται δύνασθαι πεινήν. έθί-
ζουσι δέ αύτούς καί κλέπτειν, καί τόν άλόντα
20 κολάζουσι πληγαϊς, ϊν' έκ τούτου πονείν καί
άγρυπνειν δύνωνται έν τοις πολεμίοις. με-
λετώσι δέ εύθύς έκ παίδων βραχυλογείν, είτα
έμμελώς καί σκώπτειν καί σκώπτεσθαι. εύτελεις
δέ ταφαί καί ϊσαι πάσίν είσι. πέττει δ' έν αύτοίς
25 σίτον ούδείς [ούδέ γάρ άλευρα κομίζουσι, σιτον
ούδείς] ούδέ γάρ άλευρα κομίζουσι, αιτούνται
δ' άλφιτα.
3 Κ ρητών: 14. τήν Κρητική ν πολιτείαν
30 λέγεται πρώτος καταστήσαι Μίνως, πρακτικός
τε άμα καί νομοθέτης σπουδαίος γενόμενος,
έποιείτο δέ δι' ένάτου έτους τήν έπανόρθωσιν
τών νόμων, ότι δέ άρχαιοτάτη τών πολιτειών
ή Κρητική έμφαίνει και Όμηρος λέγων «τάς
35 πόλεις αύτών εύ ναιεταώσας» καί 'Αρχίλοχος έν
οίς έπισκώπτων τινά φησι- «νόμος δέ Κρητικός
διδάσκεται».
15. οί παίδες οί έν Κρήτη μετ' άλλήλων διαι-
τώνται έν ίματίψ θέρους καί χειμώνος. άθροί-
40 ζονται δέ άγέλαι τούτων, καί έφ' έκάστης
άρχων γίνεται, öv καλούσιν άγελάτην, καί
άθροίζει αύτούς όπου θέλει καί έπΐ θήραν
15 3.4 κρύπτονται (2°) V: om dgab: del. S καί del. G. 6
lac. ύπανίστανται dgab: έπανίστανται V 8 άχύροις d g a b
45
25 Φ: άχύρφ V 11 χρησμφδουμένου V: χρησμψδου-
καί μένοις 21 πολεμίοις V: πολέμοις dgab 25.26
del. G. 36 τινά dgab: τίνας V
566 Titel 143,1 (Herakleides)
έξάγει. καί τα πολλά κοιμώνται μετ' άλλήλων,
ποιούνται δε καί μάχας κατά νόμον πύξ τε καί
ξύλοις, καί όταν συμβάλλωνται, αύλούσί τίνες
αύτοίς καί κιθαρίζουσι. καί προς άνδρείαν καί
καρτερίαν έθίζονται. γράμματα δέ μόνον παι-
δεύονται, και ταϋτα μετρίως, ταις δέ πρός τούς
άρρενας έρωτικαις όμιλίαις έοίκασι πρώτοι
κεχρήσθαι, καί ούκ αίοχρόν παρ' αύτοίς τοϋτο.
όταν δέ κρατήσωσιν, άπάγουσιν εις όρος ή τούς
έαυτών χώρους κάκεΐ έστιώνται ήμέρας ξ'·
πλείους γαρ ούκ έξεστι. καί δίδωσιν ό φιλήτωρ
έσθήτα καί άλλα δώρα καί βοϋν. διαιτώνται δέ
Κρήτες πάντες καθήμενοι θρόνοις. άρχονται δέ
τών παρατιθεμένων άπό τών ξένων, μετά δέ
τούς ξένους τφ άρχοντι διδόασι δ' μοίρας, μίαν
μέν ήν καί τοις άλλοις, δευτέραν δέ άρχικήν,
τρίτην δέ του οϊκου, τετάρτην δέ τών σκευών,
καθόλου δέ πολλή φιλανθρωπία τοις ξένοις
έστίν έν Κρήτη, καί εις προεδρίαν καλούνται,
ότι τούς Είλωτας κατεδουλώσαντό ποτε Λακε-
δαιμόνιοι, Θετταλοί δέ τούς Πενέστας, (Κρήτες
δέ τούς Περιοίκους).
4 Κ υ ρ η ν α ί ω ν : 16. Κυρήνην φκισε Βάττος,
δς έκαλείτο πρότερον 'Αριστοτέλης, τής δέ
Πυθίας Βάττον αύτόν είπούσης όνομα τοϋτο
έσχηκεν. ούτος ήλθεν εις Δελφούς περί τής
φωνής πευσόμενος. ήν γάρ ίσχνόφωνος. τοϋ δέ
θεού κελεύοντος κτίζειν Λιβύην τό μέν πρώτον
όρμήσας ήδυνάτησε. Φερετίμη δέ ή μήτηρ
Άρκεσιλάου έβασίλευσε χαλεπή καί περίεργος,
πολεμούσα γοϋν πρός Βαρκαίους, λαβοϋσα δέ
τήν Βάρκην τούς μέν άνδρας άνεσκολόπισε,
τών δέ γυναικών τούς μαστούς έξέτεμε. μετ'
ού πολύ δέ ζώσα κατεσάπη.
17. Βάττος δέ έβασίλευσεν ó καλός καλού-
μενος έβδομος ων άπό τοϋ πρώτου. Άρκεσι-
λάου δέ βασιλεύοντος λευκός κόραξ έφάνη,
περί ού λόγιον ήν χαλεπόν. δημοκρατίας δέ
γενομένης Βάττος είς 'Εσπερίδας έλθών
21.22 add. G. coll. Ar. Pol. 1271 b 41/2, 1272 b 18/19 29
μέν V: om. dgab 30 Φερετίμη V: Φερετίμα dgab δέ
V: om. dgab 32 πολεμούσα γοϋν dgab: καί πολεμού-
σα V 32 δέ V: om. dgab 36 Βάττος db: Βηττος
Vd1 gab 1 40 Βάττος db: Βήττος Vd^ab 1 'Εσπερίδας
Vg: 'Εσπερίδα d: Έσπερίαν b
άπέθανε, καί τήν κεφαλήν αύτοϋ λαβόντες
κατεπόντισαν.
18. νόμος δέ ήν τούς πολυδίκους καί κα-
κοπράγμονας ύπό τών έφόρων προάγεσθαι,
s καί ζημιοϋν τούτους και άτιμους ποιεϊν.
5 Κορινθίων: 19. Κόρινθος 'Εφύρα πρό-
τερον έκαλείτο μέχρι Κορίνθου, άφ' ού τό
όνομα έσχεν. έβασίλευσε δέ καί Βάκχις τρίτος,
ίο χωλός καί εύτελής τήν όψιν, καλώς δέ άρχων
και πολιτικώς, φ θυγατέρες μέν γ', υιοί δέ ζ',
οϊτό γένος ούτως ηΰξησαν ώστε Βακχιάδας άν-
τί Ήρακλειδών καλεΐσθαι τούς άπ' αύτών.
20. Περίανδρος δέ πρώτος μετέστησε τήν
is άρχήν δορυφόρους έχων κα'ι ούκ έπιτρέπων
έν άστει ζην, έτι δέ δούλων κτήσιν καί τρυφήν
όλως περιαιρών. μέτριος δέ ήν έν άλλοις, τφ τε
μηδένα τέλος πράσσεσθαι άρκεϊσθαί τε τοις
άπό τής άγοράς καί τών λιμένων, καί τφ μήτε
20 άδικος μήτε ύβριστής είναι, μισοπόνηρος δέ.
τάς δέ προαγωγούς πάσας κατεπόντισε. βουλήν
δέ έπ' έσχάτων κατέστησεν, οϊ ούκ έφίεσαν δα-
πανάν πλέον ή κατά τάς προσόδους.
25 6 Η λ ε ί ω ν : 21. Πανταλέων έβασίλευσεν έν
τούτοις, ύβριστής καί χαλεπός, ούτος πρέσβεις
πρός αύτόν έλθόντας έκτεμών ήνάγκασε κατα-
φαγειν τούς άρχεις.
30 7 <Τενεδίων:> 22. Τένεδος ή νήσος τό μέν
έξ άρχής Λεύκοφρυς έκαλείτο, χρόνψ δ'
ύστερον πρό τών Τρωικών Τέννης διενεχθείς
πρός τόν πατέρα συνφκισεν αύτήν. λέγεται δέ
ώς καταψευσαμένης αύτοϋ τής μητρυιάς καί
35 μαρτυρήσαντος αύλητοϋ τινός βιάζεσθαι ταύ-
την, εις λάρνακα έμβληθείς ύπό τοϋ πατρός
Κύκνου καί είς θάλασσαν φιφείς διασωθήναι
πρός τήν νήσον. δια δέ τό καταψεύσασθαι τόν
3 δέ dgab: om. V 8.9 τό δνομα V: τοΰνομα
dgab 9 Βάκχις Claviger: Βακαιος V: Βακχαίος
dgab 12 Βακχιάδας dgab: Βακχιδ' V 16 κτήσιν
dgab: κτήσεις V 25 Πανταλέων Koeler: Παντολέων
ν Φ : Παντόλης d: Παντόλ gab 30 add. Ρ 32 Τρωι-
κών Τέννης dgab: ιατρικών τέχνης V ώς V: om.
dgab 35 καί μαρτυρήσαντος V: καταμαρτυρήσαντος
dgab: 36 πατρός dgab: om. V 37 φιφείς Vgab:
Ριφθείς d
 Titel 143,1 (Herakleides)
αύλητήν ού νόμιμον είς τό Ιερόν αύλητήν
είσιέναι.
23. ότι Άμαυρός χωλός τους πόδας ¿βασί-
λευσε ταύτης.
24. νόμον δέ τινά φασι τόν βασιλέα Τέννην
διαθέσθαι, εϊ τις λάβοι μοιχόν, άποκτείνειν τού-
τον πελέκει. άλόντος δέ τοϋ υίοϋ αύτοϋ καΐ
τοϋ λαβόντος έρομένου τόν βασιλέα τί χρή
ποιείν, άποκρίνασθαι τφ νόμψ χρήσθαι. και δια
τούτο τοϋ νομίσματος αύτοϋ έπί θάτερα
πέλεκυς κεχάρακται. έπί θάτερα δέ έξ ένός
αύχένος πρόσωπον άνδρός καί γυναικός, καί
έκ τούτου λέγεται έπί των άποτόμων τό άποκε-
κόφθαι Τενεδίφ πελέκει.
8 Παρ ίων: 25. Πάρον τήν νήσον φκισε
Πάρος έξ 'Αρκαδίας λαόν άγων. Άρχίλοχον τόν
ποιητήν Κόραξ όνομα έκτεινε, πρός öv φασιν
ειπείν τήν Πυθίαν: έξιθι νηοϋ, τούτον δ' ειπείν:
άλλα καθαρός είμι, άναξ, έν χειρών γάρ νόμψ
έκτεινα.
9 Κείων: 26. έκαλείτο μέν Ύδρούσα ή
νήσος, λέγονται δέ οίκήσαι νύμφαι πρότερον
αύτήν, φοβήσαντος δ' αύτάς λέοντος είς
Κάρυστον διαβήναι, διό καί άκρωτήριον τής
Κέω Λέων καλείται. Κέως δ' έκ Ναυπάκτου
διαβάς φκισε, και άπ' αύτοϋ ταύτην ώνόμασαν.
27. Άρισταϊον δέ φασι μαθείν παρά μέν
νυμφών τήν τών προβάτων και βοών έπιστήμην,
παρά δέ Βρισών τήν μελιττουργίαν φθοράς [δέ]
ούσης φυτών καί ζφων δια πνειν έτησίας.
28. 'Αριστείδης έπεμελειτο γυναικών εύ-
κοσμίας. καί τό παλαιόν ύδωρ έπινον οί παίδες
καί αί κόραι μέχρι γάμου, έπί δέ τοις τελευτώ-
σιν ούδέν έστι πένθος έν άνδράσι περί έσθήτα
ή κουράν, μητρί δέ νέου τελευτήσαντος
ένιαυτός.
5.6 τόν βασιλέα Τέννην (Γέννην g) διαθέσθαι dgab: τών
βασιλέων Τενέδια θέσθαι V 11 κεχάρακται dgab:
χαρακτός V: χαράσσεται Φ 21 έν χειρών S: έκ χειρών
Va : έγχείρων g 24 Κείων Holstenius et Salmasius: Κύων
d: Κώων ab: om. Vg 28 Κέω Salmasius: Κίας V: Κώ
dgab Κέως dgab : καί ώς V 32 sect. G. 36 έπί δέ
V: έν ταύτη τη νήσψ dgab
567
29. ούσης δέ ύγιεινής τής νήσου και εύγή-
ρων τών άνθρώπων, μάλιστα δέ τών γυναικών,
ού περιμένουσι γηραιοί τελευτάν, άλλά πριν
άσθενήσαι ή πηρωθήναί τι, οί μέν μήκωνι οί δέ
s κωνείψ έαυτούς έξάγουσι.
10 Σα μ ίων: 30. Σάμον τό μέν έξ άρχής
έρήμην ούσαν λέγεται κατέχειν πλήθος θηρίων
μεγάλην φωνήν άφιέντων. έκαλούντο δέ τα
ίο θηρία νήϊδες, ή δέ νήσος Παρθενία, ύστερον
δέ Δρυοϋσα. έβασίλευσε δ' αύτών Άγκαϊος,
περί ού τάς άμπέλους ó θεράπων φυτεύων
φησί- «πολλά μεταξύ πέλει κύλικος καί χείλεος
άκρου».
is 31. οτι έν τοις Σαμίοις έφάνη λευκή χελιδών
ούκ έλάττων πέρδικος.
32. Φερεκύδης ó Σύριος ύπό φθειρών κατα-
βρωθείς έν Σάμψ έτελεύτησεν, οτε και έλθόντι
Πυθαγόρςι τόν δάκτυλον δια τής όπής εδειξε
20 περιεψιλωμένον.
33. Αίσωπος δέ ό λογοποιός εύδοκίμει τότε.
ήν δέ Θρφξ τό γένος, ήλευθερώθη δέ ύπό
Ίδμονος τοϋ σοφού, έγένετο δέ πρώτον
Ξάνθου δούλος.
25 34. τήν δέ πολιτείαν τών Σαμίων Συλοσών
ήρήμωσεν, άφ' ού καί ή παροιμία· «εκητι Συ-
λοσώντος εύρυχωρίη».
35. Θεογένης δέ τών Σαμίων τις εύφυής μέν,
άλλως δέ άσωτος καί πονηρός, φεύγων τήν
30 πατρίδα, διατριβών δέ Άθήνησι παρ' Εύριπίδη
καί τό γύναιον αύτοϋ διαφθείρων, συνεργόν
αύτόν λαβών πείθει τούς 'Αθηναίους, δισχιλίους
εις Σάμον άποστεϊλαι. οί δέ έλθόντες πάντας
έξέβαλον.
35
11 Κυμαίων: 36. Τηλεφάνης έβασίλευσε
ταύτης, δς έξεφύτευσε τήν Κυμαίων χώραν.
Λυδοί δέ χαλεπώς δεσποζόμενοι πρός τίνος
πυθόμενοι έν Κύμη ειναί τινα (χρηστόν),
40 έπεμψαν εις βασιλείαν καλούντες, ούτος δέ
12 περί V: έφ' dgab 13 χείλεος άκρου V: χείλους
άκρου, παροιμία έρρέθη dgab 21 εύδοκίμει V: ηύδο-
κίμει dgab ήν δέ V: om. dgab 23 σοφοϋ Korais:
κωφού Vdgab 26 άφ'ού KaiV: όθεν dgab 39 e.
g. suppl. G.
568 Titel 143,1 (Herakleides)
έτύγχανεν έν άμαξοπηγοϋ δουλεύων. δόντες
ούν οί Λυδοί λύτρα τούτφ παρέλαβον αύτόν.
των δέ έν Κύμη τ ι ζ έκδεδωκώς άμαξαν αύτφ
κατειχεν αύτόν. παρακαλούντων δέ πολλών μή
κωλύειν ούκ εϊα προσεπικερτομών καί λέγων
περί πολλού ποιείσθαι ύπό τοΰ Λυδών βασι-
λέως είργασμένην έχε ι ν άμαξαν.
37. Έρμοδίκην δέ γυναίκα τοΰ Φρυγών
βασιλέως Μίδα φασί κάλλει διαφέρειν, άλλα και
σοφήν είναι και τεχνικήν καί πρώτην νόμισμα
κόψαι Κυμαίοις.
38. έθος δέ ήν αύτοίς είς τά κλοπιμαία συμ-
βάλλεσθαι τούς γείτονας, διό καί όλίγα άπόλ-
λυνται. πάντες γαρ όμοίως έτήρουν. καί Ησίο-
δος έντεΰθεν δοκεΐ λέγειν «ούκ αν βούς άπό-
λοιτ' εί μή γείτων κακός εϊη». Κύρος δέ κατ-
αλύσας την πολιτείαν μοναρχείσθαι αύτούς
έποίησε.
39. Φείδων άνήρ δόκιμος πλείοσι μετέδωκε
της πολιτείας, νόμον θείς έκαστο ν έπάναγκες
τρέφειν ϊππον. Προμηθεύς δέ τις άνήρ δρα-
στήριος καί ικανός ειπείν χιλίοις παρέδωκε τήν
πολιτείαν.
12 Έ ρ ε τ ρ ι έ ω ν : 40. Διαγόρςι είς Σπάρτην
πορευομένψ καί έν Κορίνθψ τελευτήσαντι
Έρετριείς εικόνα έστησαν.
13 Π ε π α ρ η θ ί ω ν : 41. αύτη ή νήσος εϋοινός
έστι καί εϋδενδρος καί σίτον φέρει.
14Λεπρεατών:42. Λεπρεείς οϋς αν λάβωσι
μοιχούς περιάγουσι γ' ήμέρας τήν πόλιν δε-
δεμένους καί άτιμοΰσι δια βίου, τήν δέ γυναίκα
ια' (ήμέρας) έπ' άγοράς άζωστον έν χιτώνι δια-
φανεί ίστάσι καί άτιμοΰσι.
15 Λυκίων: 43. Λύκιοι διήγον λπστεύοντες.
νόμοις δέ ού χρώνται άλλ' έθεσι, καί έκ παλαιού
γυναικοκρατοΰνται. πωλοΰσι δέ τούς ψευδο-
μάρτυρας καί τάς ούσίας αύτών δημεύουσι.
1 έτύγχανεν è ν άμαξοπηγοϋ db: έτύγχανον έν άμαξοπη-
γοϋ ga: έν άμαξοποιφ έτύγχανε V 5 μή κωλύειν V:
om. dgab 5 προσεπικερτομών V: προσυνεπικερτο-
μών D: προσυνώς κερτομών gab 17 αύτούς dg:
αύτήν a : αύτόν b : αύτης V
16 Τ υ ρ ρ η ν ώ ν : 44. ΤυρρηνοΙ τέχνας έχουσι
πλείστας. πάντες δέ ύπό τφ αύτφ Ιματίψ μετά
των γυναικών κατάκεινται καν παρώσί τίνες, καί
τους καταλύοντας ξένους φιλοΰσιν. όταν δέ
5 τις όφείλων χρέος μή άποδφ παρακολουθοΰσιν
οί παίδες έχοντες κενόν θυλάκιον είς δυσωπίαν.
17 Μ ο λ ο τ τ ώ ν : 45. Μολοττοί δέ τής 'Αρτέμι-
δος συλήσαντες τό ιερόν καί τοΰ ξοάνου χρυ-
ιο σούν άφελόμενοι στέφανον θυσίαν έτίθεσαν
άντ' αύτοΰ. τών δέ Κεφαλλήνων άλλον έπιθέν-
των, τούτον άπέβαλεν ή θεός καί χαμαΐ κεί-
μενος εύρέθη. Κεφαλλήνες δέ άπό Κεφάλου
έκλήθησαν.
15
18 Φασιανών: 46. Φάσιν ώς τό ( . . . ) έξ
άρχής Ηνίοχοι κατφκουν, φΰλον άνθρωπο-
φάγον καί έκδέρον τούς άνθρώπους, έπειτα
Μιλήσιοι. φιλόξενοι δ' είσιν ώστε τούς
20 ναυαγούς έφοδιάζειν καί γ' μνάς δίδοντας
άποπλεΐν.
19 Ά μ ο ρ γ ί ω ν : 47. 'Αμοργός οίνον φέρει
πολύν καί έλαιον καί όπώραν.
25
20 Λε υ κανών : 48. οί δέ Λευκανοι φιλόξενοι
καί δίκαιοι, έβασίλευσε δέ τούτων Λαμίσκος, δς
είχε λύκου τόν τρίτον δάκτυλον τοΰ ποδός άπό
τοΰ μεγάλου.
30
21 Σ α μ ο θ ρ ά κ η ς : 49. ή Σαμοθράκη τό μέν
έξ άρχής έκαλείτο Λευκανία δια τό λευκήν είναι,
ύστερον δέ Θρςικών κατασχόντων Θρςικία. τού-
των δέ έκλιπόντων ύστερον έτεσι ψ' Σάμιοι
35 κατφκισαν αύτήν έκπεσόντες τής οικείας καί
Σαμοθρφκην έκάλεσαν.
22 Μαγνήτων: 50. ούτοι δι' ύπερβολήν
άτυχημάτων πολλά έκακώθησαν. καί που καί
40 'Αρχίλοχος φησί" «κλαίω τά Θασίων, ού τά
Μαγνήτων κακά».
51. καί ίπποτρόφοι δ' είσίν öv τρόπον καί οί
Κολοφώνιοι, πεδιάδα χώραν έχοντες.
45
16 lac. ind. G. 40 κλαίω θαλασσών, où V: om. dgab:
Θασίων Bergk
 Titel 1 4 3 , 1 ( H e r a k l e i d e s )
23 (Δελφών:) 52.Φάμις άρχων ήνκαί τούτου
τοίις υιούς ώς ίεροσύλους συνέλαβον θύοντας.
όπερ φασί καί περί Αϊσωπον γενέσθαι, καί γαρ
έκεΐνος έπί ίεροσυλίςι διεφθάρη, φιάλης χρυσής
φωραθείσης έν τοις στρώμασιν αύτού.
24 Ά θ α μ ά ν ω ν : 53. έν τη Άθαμάνων γεωρ-
γούσι μέν αί γυναίκες, νέμουσι δέ οί άνδρες.
25 (Κυθηρίων:) 54. Κυθήριοιδέ δψψτυρφ
χρώνται καί σύκοις. φέρει γαρ ή νήσος πολλά
καί μέλι καί οίνον. φιλάργυροι δέ είσι και φι-
λόπονοι.
26 'Ρηγίνων: 55. 'Ρήγιον φκισαν Χαλκιδείς
οί άπ' Ευρίπου δια λιμόν άναστάντες,
παρέλαβον δέ καί έκ Πελοποννήσου τους Μεσ-
σηνίους τούς έν Μακίστψ τυχόντας διά τήν
ϋβριν των Σπαρτιατίδων παρθένων, καί συνφκι-
σαν πρώτον παρά τόν Ίοκάστου τάφον, ένός
τών Αιόλου παίδων, öv φασιν άποθανειν πλη-
γέντα ύπό δράκοντος. καί χρησμόν έλαβον,
όπου άν ή θήλεια τόν άρρενα (...). καί ίδόντες
πρίνφ περιπεφυκυίαν άμπελον τοϋτον είναι τόν
τόπον συνήκαν. τό δέ χωρίον, έν φ τήν πόλιν
φκισαν, 'Ρήγιον έκαλείτο άπό τίνος έγχωρίου
ήρωος. πολιτείαν δέ κατεστήσαντο άριστο-
κρατικήν. χίλιοι γάρ πάντα διοικοϋσιν αιρετοί
άπό τιμημάτων, νόμοις δέ έχρώντο τοις Χαρών-
δου του Καταναίου. έτυράννησε δέ αύτών
Άναξίλας Μεσσήνιος. καί νικήσας 'Ολύμπια
ήμιόνοις είστίασε τους "Ελληνας, καί τις αύτόν
έπέσκωψεν είπών "ούτος τί άν έποίει νικήσας
ϊπποις;" έποίησε δέ και έπινίκιον Σιμωνίδης·
«χαίρετ' άελλοπόδων θύγατρες ϊππων »
[έγένοντο]. ήσαν δέ καί άλλοι δυναστικοί παρά
τοις 'Ρηγίνοις.
27 (Κορκυραίων:) 56. Κορκυραιοι Διο-
μήδην έπεκαλέσαντο. καί τόν παρ' αύτοίς
δράκοντα άπέκτεινεν. οίς καί συνεμάχησε
στόλψ πολλφ εις Ίαπυγίαν έλθών πολεμοΰσι
πρός Βρεντεσίους, καί τιμών έτυχεν.
2 θύοντας V : θύοντες dgab 20 παρά V : περί dgab
21 ΑΙόλου Koeler: Διώλου V d g a b 22 έλαβον dgab:
έποίησεν V 23 lac. ind. G. 36 del. P.
569
28 Ταραντίνων: 57. δτε δέ Λακεδαιμόνιοι
Μεσσηνίοις έπολέμουν, γυναίκες άπόντων τού-
των παϊδάς τινας έγέννησαν, οϋς έν ύποψίαις
είχον οί πατέρες ώς ούκ οντάς αύτών καί
s Παρθενίας έκάλουν. οί δ' ήγανάκτουν.
29 Θρςικών : 58. γαμεΐ έκαστος γ' καί δ', είσί
δέ οΐ καί λ', καί ώς θεραπαίναις χρώνται. καί έκ
περιουσίας οί γάμοι, καί έκ περιόδου σύνεισιν
ίο αύταΐς, και λούει καί διακονεί, καί πλεϊσται
μετά τήν χρήσιν χαμαί κοιμώνται. κάν δυσχε-
ραίνη τις, οί γονείς άποδόντες ö έλαβον άπε-
κομίσαντο τήν θυγατέρα, τιμήν γάρ λαμβάνον-
τες συνάπτουσιν αύτάς. καί άποθανόντος τοΰ
is άνδρός ώσπερ τάλλα, οϋτω και τάς γυναίκας
κληρονομοΰσι.
30 <Μινψών:> 59. Μίνψαν τήν έν Σικελίςι
Μακάραν έκάλουν πρότερον. έπειτα Μίνως
20 άκούων Δαίδαλον ένταύθα, μετά στόλου παρε-
γένετο καί άναβάς έπί τόν Λύκον ποταμόν τής
πόλεως ταύτης έκυρίευσε καί νικήσας τούς
βαρβάρους άφ' έαυτοϋ προσωνόμασεν αύτήν
νόμους Κρητικούς θείς αύτη.
25
31 Λοκρών: 60. έγένετο Λοκρός Ξενό-
κριτος, τυφλός έκ γενετής ποιητής καί Έράσιπ-
πος. παρ' αύτοις όδύρεσθαι ούκ έστιν έπ'ι τοις
τελευτήσασιν, άλλ' έπειδάν έκκομίσωσιν,
30 εύωχοΰνται. καπηλείον ούκ έστι μεταβολικόν
έν αύτοις, άλλ' ó γεωργός πωλεί τά ϊδια.
61. έάν άλφ τις κλέπτων, τούς όφθαλμούς
έξορύσσεται. Ζαλεύκου υιός έάλω καί τών Λο-
κρών αύτόν άφιέντων, ούχ ύπέμεινεν, αύτού
35 δέ ένα καί τού υιού ένα έξειλεν.
62. Πολέμαρχος έπιορκήσας τόν τών Κο-
ρινθίων άπέφυγε στόλον. καί μυθολογούσιν,
ότε καθεύδοι νύκτωρ, τάς γαλάς δάκνειν αύτόν
πέρας άπορούντα έαυτόν άνελεΐν.
40
32 (Χαλκιδέων:) κατφκισαν δέ καί
Κλεωνάς Χαλκιδείς οί έν τφ "Αθψ έξαναστάντες
45
21 Λύκον dgab: Κύκον V 23 άφ' έαυτοϋ dgab: έφ"
έαυτψ V αύτη gb: αύτοις V d : αύτ' a 39 πέρας άπο-
ροϋντα V : τέλος διαποροϋντα dgab
570 Titel 143,1 (Herakleides)
έξ Έλυμνίου, ώς μέν μυθολογοϋσιν ύπό μυών,
οϊ τά τ' άλλα κατήσθιον αύτών καί τόν σίδηρον.
63. νόμος δέ ήν Χαλκιδεΰσι μή αρξαι μηδέ
πρεσβεϋσαι νεώτερον έτών ν'.
33 ( Κ ε φ α λ λ ή ν ω ν : ) 64. έν Κεφαλληνίςι
Προμνήσου υιός έκράτησε, καί χαλεπός ήν, καί
έορτάς πλέον β' ούκ έπέτρεπεν ούδέ έν πόλει
διαιτάσθαι πλέον ήμέρας ι' τοϋ μηνός, τάς τε
κόρας πρό τοϋ γαμίσκεσθαι αύτός έγίνωσκεν.
Άντήνωρ δέ λαβών ξιφίδιον καί γυναικείαν
έσθήτα, ένδυσάμενος εις τήν κοίτην άπέκτεινε,
και ό δήμος αύτόν έτίμησε καί ήγεμόνα
κατέστησε, καί ή κόρη ύπέρ ής αύτός είσήει
έπικλεής έγένετο. μαρτυρείται δέ καί έκ Τυρ-
ρηνίας Όμηρος παραβαλείν εις Κεφαλληνίαν
καί Ίθάκην, δτε καί τούς όφθαλμοΰς λέγεται
διαφθαρήναι νοσήσας.
34 ( ' Ρ ο δ ί ω ν : ) 65. 'Ρόδον τήν νήσον το
παλαιόν κεκρύφθαι λέγουσιν ύπό τής θαλάσ-
σης, άναφανήναι δέ ύστερον ξηρανθεΐσαν. έκ-
αλειτο δέ Όφιοϋσα δια τό πλήθος τών ένόντων
δφεων.
35 ( Έ φ ε σ ί ω ν : ) 66. Έφεσον κληθήναί
φασιν άπό μιας τών 'Αμαζόνων, οί δέ άπό τού
τον Ήρακλέα ταΐς Άμαζόσιν έφεΐναι τα άπό
Μυκάλης έως Πιτάνης.
36 (Φωκαέων:) 67. Φώκαιαν ol μέν άπό
Φώκου ήγεμόνος ώνόμασαν, οί δέ ότι φώκην
είς τό ξηρόν είδον έκβαίνουσαν.
37 ( Κ ρ ο τ ω ν ι α τ ώ ν : ) 68. Κρότωνα έξάρχής
Κρότων φκισεν.
38 Ά κ ρ α γ α ν τ ί ν ω ν : 69. Φάλαρις έτυράν-
νευσε παρανομίςι πάντας ύπερβαλών. ού γαρ
μόνον έφόνευε πολλούς, άλλα καί τιμωρίαις
παρανόμοις έχρήσατο. κα'ιτούς μέν είς λέβητας
ζέοντας, τούς δέ είς τούς κρατήρας τοϋ πυρός
άπέστελλε, τούς δέ καί είς χαλκοϋν ταϋρον
έμβαλων κατέκαιεν. ονπερ ó δήμος έτιμωρή-
15 έπικλεής Korais: έπικλέως V : έπικλεός dgab
σατο. ένέπρησε δέ καί τήν μητέρα καί τους
φίλους, μεθ' öv 'Αλκαμένης παρέλαβε τά
πράγματα, και μετά τούτον "Αλκανδρος προ-
έστη, άνήρ έπιεικής. καί εύθένησαν οΰτως ώς
5 περιπόρφυρα έχειν ιμάτια.
39 ( Ι θ α κ ή σ ι ω ν : ) 70. Κεφάλίρ μαντευ-
σαμένφ περί παίδων ó θεός είπεν, φ αν έντύχη
πρώτον συγγενέσθαι. τόν δέ περιτυχείν αρκψ
ίο καί πλησιάσαντα γεννήσαι γυναίκα, έξ ής τόν
Άρκείσιον φερωνύμως όνομασθήναι λέγεται.
'[Ιθακήσιων:] 71. πορθμεύς Πυρρίας ονομα
ληστάς διεπόρθμευσε, πρεσβύτην αίχμάλωτον
καί πίτταν. καί ώνειται ταϋτα παρά τών ληστών,
is δεηθέντος τοϋ πρεσβύτου. ήν δέ έν τη πίττη
κεκρυμμένον χρυσίον. πλουτήσας συν θϋσαι
λέγεται τφ πρεσβύτη βοϋν. διό καί είς παροι-
μίαν ήλθεν: "ούδείς πώποτε εύεργέτη βοϋν
έθυσεν άλλ' ή Πυρρίας".
20
40 ( Α φ υ τ α ί ω ν : ) 72. Άφυταίοι δικαίως καί
σωφρόνως βιοϋσι, καί άλλοτρίων ού θιγγάνου-
σιν (ούδ') άνεφγμένων τών θυρών, φασί δέ
ποτε ξένον πριάμενον οινον μή άναλαβειν
25 έπείξαντος αύτόν τοϋ πλοϋ, καταλιπειν δέ αύ-
τόν έν τη άποστάσει ούδενΐ παραδόντα,
ύστερον δέ κατ' αλλην έμπορίαν έλθόντα
εύρειν τοϋτον άθικτον.
30 41 Ί α σ έ ω ν : 73. τούτοις ούκ έξήν έν γάμψ
πλείους έστιάν ι' καί γυναικών ϊσων, ούδέ
γάμον ποιείν πλείον ήμερών β', έπεσκόπουν
δέ καί τούς όρφανούς όπως παιδεύωνται καί*
τάς ούσίας αύτοίς άπεδίδοσαν κ' έτών γενο-
35 μένοις.
42 ( Ί κ α ρ ί ω ν : ) 74. Ίκαρος ή νήσος Ίχθυοϋ-
σα έκαλεϊτο δια τό κάλλος τών έν αύτη γινο-
μένων ιχθύων, πρός ήν Ίκαρος παρέβαλεν, άφ'
40 ού καί τοϋνομα έσχεν. ó δέ μϋθος πτεροις
αύτόν άπό Κρήτης φησίν έλθεΐν. οί δέ άπο-
4 εύθένησαν dga: εΰσθένησαν V b 12 Ίθακησίων
dgab: om. V : del. S 12 Πυρρίας Müller: Πυρίας V :
Παρείας dgab: Παρίας Φ, et sic 19 23 add. G. 30
γάμψ V : γάμοις dgab
 Titel 143,1 (Herakleides) Einleitung 571

δράντα μετά τοϋ πατρός έπί τριήρους δια τό 30. Hestiaia = 48

31. Zankle 50
δειξαι τήν εις τον λαβύρινθον εϊσοδον τφ =

32. Elis = 52
ΘησεΙ. 33. Heniochoi (Pontos) = (141)
34. Heraia = 54
43 ( Ά ρ γ ι λ ί ω ν : ) 75. αργιλον τόν μϋν s 35. Herakleia = 57
καλοϋσι Θράκες, ού όφθέντος πόλιν κατά 36. Herakleia (Pontos) = 56
χρησμόν έκτισαν και "Αργιλον ώνόμασαν. 37. Thessalia = 60
38. Thebai = 61
39. Thera = 62
44 ( Θ ε σ π ι έ ω ν : ) 76. παρά Θεσπιεϋσιν 40. Thurioi = 64
αίσχρόν ήν τέχνην μαθειν και περί γεωργίαν ίο 41. Thraker = 63
διατρίβειν. καί δια τοϋτο πένητες οί πλείους 42. Iapygia = 65
ήσαν και Θηβαίοις οΰσι φειδωλοϊς πολλά 43. Iberer = 67
44. Indien
ώφειλον. Italia
45.
46. Karthago = 75
15 47. Katane = 76
ΙΠ. Brauchbar als Arbeitshypothese ist die Annahme, daß die 48. Kelten
aristotelische Politik im ganzen die Politien und deren 49. Klazomenai = 81
Material voraussetzt; dann darf gefolgert werden, daß im 50. Knidos = 82
Prinzip jede Erwähnung einer politischen Einheit in der 51. Kolophon = 83
Politik auf eine entsprechende Monographie in der Politien- 52. Korinth = 84
sammlung zurückverweisen kann. Ich gebe eine alphabeti- 20 53. Kreta = 85
sehe Liste der Erwähnungen mit den Nummern der Politien- 54. Kyme = 90
sammlung. 55. Kypros = 92
56. Kyrene = 93
1. Abydos = Pol. Nr. 1 57. Kos = 94
2. Athen 5 58. Lakedaimon = 95
3. Aigina 6 59. Larisa = 98
4. Aigyptos 7 60. Leontinoi
5. Aithiopia 8 61. Lesbos = 100
6. Ainos 9 62. Leukas = 101
7. Ambrakia 15 63. Libyer
8. Amphipolis 17 64. Lokrer = 103/4
9. Andros 18 65. Lyder
10. Antissa 20 66. Lyktier
11. Apollonia (Ionien) 21 67. Magnesia (am Maiandros) = 106
12. Apollonia (Pontos) 22 68. Makedonia = 107
13. Argos 24 69. Malis = 108
14. Arkadien 25 70. Mantineia = 109
15. Atarneus 27 71. Massalia = 110
16. Ausonia 28 72. Megara = 112
17. Aphyta 29 73. Messenia = 114
18. Achaioi (Thessalien) 30 74. Meder
19. Achaioi (Sybaris) (132) 75. Milet = 116
20. Achaioi (Pontos) (141) 76. Molotter = 117
21. Babylon 31 77. Mytilene = 118
22. Byzantion 34 78. Naxos = 19
23. Gela 35 79. Oinotria
24. Delphoi 37 80. Opikoi
25. Dorer 40 81. Opus = 122
26. Elimeia 82. Perrhaiboi
27. Epidamnos 43 83. Perser
28. Eretria 45 84. Rhegion = 127
29. Erythrai 47 85. Rhodos = 128
572 143 Einleitung. 143,2. 143,3

86. Samos = 129 V. Kleine Listen einiger Politien

87. Sikyon = 131
a) S o p a t r o s bei Photios Bibl. Cod. 161 ed. R. Henry (1960)
88. Skythen
89. Sybaris = 132 1 Achaia = Pol. Nr. 30
90. Syrakus = 133 2 Thessaler 60
91. Tarent = 134 3 Kios 80
92. Tenedos = 136 4 Lyker 105
93. Troizen = 139 5 Paros 124
94. Tyrrhener = 140
95. Pharsalos b) Cicero Ep. ad Att. 2,2 ed. D. R. Shackleton Bailey (1965)
96. Phryger = 143
1 Athen 5
97. Phokis = 145
2 Korinth 84
98. Chalkedon = 146
3 Pellene 125
99. Chalkidike = 147
100. Chalkis = 148
101. Chios = 149
102. Chones 143,2 Sopatros
103. Oreos. 15

IV. Aus anderen Pragmatien kommen dazu: Ό δέ δωδέκατος αύτφ (sc. τώ Σωπάτρψ)
1. Abdera = 1 λόγος συνήθροισται έξ άλλων τε διαφόρων, και
2. *Agathyrsoi έκ της Καλλιξένου ζωγράφων τε καί άνδριαν-
3. Aidepsos τοποιών άναγραφής, καί έκ των Άριστονίκου
4. Aiolis = 10 20
περί τοϋ έν 'Αλεξανδρείςι Μουσείου, και έκ των
5. Antandros = 19
Αριστοτέλους Πολιτειών, Θ ε τ τ α λ ώ ν τέ φημι
6. Arabia
7. Baktria καί 'Αχαιών καί Παρίων, Λυκίων τε καί
8. Boiotia = 32 Κίων, καί ών έκεΐνος άπλώς έν τοις πολιτικοίς
9. Graikoi = 36 αύτοϋ διαλαμβάνει, ών το χρήσιμον ούκ άδη-
10. Dodona = 39 λον. Άλλ' έν τούτοις μέν Σωπάτρψ και ό δωδέ-
11. Elea
κατος τών συλλογών πόνος.
12. Epidauros = 44
13. Thasos = 58
14. Kalydon
15. Lampsakos = 97
143,3 Cicero
16. Lemnos 30
17. Metapontion Π ε λ λ η ν α ί ω ν in manibus tenebam et hercule
18. Mysia magnum acervum Dicaearchi mihi ante pedes ex-
19. Nauplion struxeram. o magnum hominem, et unde multo
20. Olynthos
21. Paionia
plura didiceris quam de Procilio! Κ ο ρ ι ν θ ί ω ν et
22. Perinthos 35 ' Α θ η ν α ί ω ν puto me Romae habere.
23. Potidaia
24. Syros
25. Triballoi Gesamtliste der sicher bezeugten und der hypothetisch anzu-
setzenden Politien. Mit I—V wird auf die vorangehenden Listen
verwiesen: I. = Ausdrückliche Zitate, II. = Herakleides, III. =
Als bemerkenswert zu notieren ist das Fehlen folgender Namen: Erwähnungen in der Pol. IV. = Erwähnungen in anderen
1. Halikarnassos Pragmatien, V. = Kleine Listen (Sopatros, Cicero)
2. Amyklai
3. Priene 1. Abdera IV 7. Aegypten III
4. Siphnos 2. Abydos III 8. Aithiopia III
5. Skyros 3. Adramyteion 9. Ainos III
6. Tanagra 4. Athamanes II 10. Aiolis IV
7. Tauromenion 5. Athen I, II, III, V 11. Aitoler I
8. Teos 6. Aigina III 12. Akarnaner I

13. Akragas I, II
14. Halikarnassos
15. Ambrakia I, III
16. Amorgos II
17. Amphipolis III
18. Andros III
19. Antandros IV
20. Antissa III
21. Apollonia (Ionien) III
22. Apollonia (Pontos) III
23. Argilos II
24. Argos I, III
25. Arkader I, III
26. Astypalaia
27. Atarneus III
28. Ausones III
29. Aphytis II, III
30. Achaia III, V
31. Babylon III
32. Boiotia IV
33. Bottiaia I
34. Byzantion III
35. Gela I, III
36. Graikoi IV
37. Delphoi I, II, ΠΙ
38. Délos I
39. Dodona IV
40. Doris (IV)
41. Eleusis
42. Helike
43. Epidamnos III
44. Epidauros IV
45. Eretria II, III
46. Hermione
47. Erythrai III
48. Hestiaia (Oreos) III
49. Ephesos II
50. Zankle-Messene III
51. Zakynthos
52. Elis I, II, III
53. Epeiros I
54. Heraia III
55. Herakleia (Minoa) II
56. Herakleia (Pontos) III
57. Herakleia (Trachis) III
58. Thasos IV
59. Thespiai II
60. Thessalia I, III, V
61. Theben III
62. Thera III
63. Thurioi III
64. Thraker II, ΠΙ
65. Iapyger III
66. lasos II
67. Iberer III
68. Ithake I, II
Einleitung. 143,4
69. Ikaria II
70. Himera I
71. Iones
72. los
73. Karer
74. Karpathos
75. Karthago III
76. Katane III
77. Keos II
78. Kerkyra I, II
79. Kephallenia II
80. Kios V
81. Klazomenai III
82. Knidos III
83. Kolophon I, III
84. Korinthos II, III, V
85. Kreta II, III
86. Kroton II
87. Kyzikos
88. Kythera II
89. Kythnos I
90. Kyme (aiol.) II, III
91. Kyme (ital.)
92. Kypros I, III
93. Kyrene I, II, III
94. Kos III
95. Lakedaimon I, II, III
96. Lamia
97. Lampsakos IV
98. Larisa III
99. Lepreon II
100. Lesbos III
101. Leukas I, III
102. Leukaner II
103. Lokroi (ital.) III
104. Lokroi (griech.) (I. II)
vgl. 120 und 122
105. Lyker II, V
106. Magnesia II, III
107. Makedonia III
108. Malis III
109. Mantinea III
110. Massalia I, III
111. Megalopolis
112. Megara I, III
113. Methone I
114. Messene III
115. Melos I
116. Milet ΠΙ
117. Molosser II, III
118. Mytilene III
119. Naxos I, III
120. Naupaktos
121. Neapolis ital.
122. Opus I, III
123. Orchomenos I
573
124. Paros II, V 138. Teños
125. Pellene V 139. Troizen I, III
126. Peparethos II 140. Tyrrhener II, III
127. Rhegion II, III 141. Phasianoi II
128. Rhodos II, III (vgl. III, 20, 33)
5 129. Samos I, II, III 142. Phleius
130. Samothrake I, II 143. Phryger III
131. Sikyon I, III 144. Phokaia I, II, III
132. Sybaris III 145. Phokis
133. Syrakus I, III 146. Chalkedon III
134. Tarent I, II, III 147. Chalkidike II
10 135. Tegea I 148. Chalkis II, III
136. Tenedos II, III 149. Chios III
137. Teos
15
143,4
Εκ των Νικολάου ΕΘων συναγωγής
Im 3. und 4. Teil der Anthologie des Johannes Stobaios sind
Exzerpte aus einer Έθών συναγωγή des Nikolaos von Da-
20 maskos erhalten. Über ihre Provenienz ist zunächst nichts
ausgemacht, doch hat, wie ich glaube, eine alte Vermutung von
F. Diimmler den richtigen Weg gewiesen. Daß der Verfasser
Peripatetiker war, wußte man schon immer. Es hat sich neuer-
dings eindrucksvoll bestätigt durch die Entdeckung eines von
ihm verfaßten Auszuges aus der Metaphysik des Aristoteles,
25 der syrisch erhalten geblieben ist. Nikolaos von Damaskos (lebte
etwa 40 v. Chr. bis 30 n. Chr.) wird damit zu einem der ersten
Peripatetiker, die mit der neuen Aristotelesedition des Androni-
kos von Rhodos gearbeitet haben. Umgekehrt ist keine Rede
davon, daß der vielseitig beschäftigte Mann seine Notizen selb-
ständig aus älteren Historikern, Periegeten und Geographen
30 zusammengesucht hätte. Er hat mit größter Wahrscheinlich-
keit eine einzige Quelle benutzt, und da liegen die aristoteli-
schen Politien am nächsten. Strikte zu beweisen ist das nicht;
das Moment, das am stärksten dagegen spricht, daß ausschließ-
lich Aristoteles verwendet sei, ist die auffallende Differenziert-
heit der Angaben über Libyen, bei denen nicht weniger als
35 9 verschiedene Stämme unterschieden werden. Da dürfte ein
Spezialautor verwendet sein. Andererseits war das Werk des
Aristoteles so breit angelegt und ging nach Ausweis der Frag-
mente soweit auch auf abgelegene Einzelheiten ein, daß man
die Verfasserschaft des Aristoteles auch für diese Notizen nicht
ausschließen kann, vor allem, wenn man die Sammlung der
40 Νόμιμα βαρβαρικά (vgl. Titel 140) berücksichtigt.
Umgekehrt ist die Sammlung des Nikolaos vom Paradoxo-
graphus Vaticanus Rohdei benutzt worden. Freilich wird man
nicht so weit gehen dürfen wie der neueste Editor, A. Giannini,
Paradoxographorum Graecorum Fragmenta 1978, der alle Texte
des Par. Vatic. Rohdei dem Nikolaos (und damit indirekt dem
45 Aristoteles) zuweist.
Zugrundegelegt ist die Edition von A. Giannini, verglichen die
Edition von F. Jacoby in den FGrHist 90 F 103-124.
574 143,4 (Nikolaos)

Völkerliste F 5 = ibid. 29: 1. Κελτοί σιδηροφοροϋντες

1. Tartessier 24. Inder τά κατά πόλιν πάντα πράττουσι. 2. μείζω δ' έστιν
2. Lukaner 25. Lakedaimonier έπιτίμια κατά τοϋ ξένον άνελόντος ή πολίτην-
3. Samniter 26. Kreter ύπέρ τοϋ μέν γάρ θάνατος ή ζημία, ύπέρ τοϋ
4. Liburner 27. Galaktophagen (Skythen)
δέ [πολίτου] φυγή. 3. τιμώσι δέ μάλιστα τούς
5. Kelten 28. Iberer
29. Aritonoi
χώραν τφ κοινφ προσκτωμένους. 4. τάς δέ
6. Sauromaten
30. Dardaner (Illyrier) θύρας των οικιών ούδέποτε κλείουσι (= 103e).
7. Kerketen
8. Mosyner 31. Umbrer
9. Phryger (32. Kelten) F 6 = ibid. 30: 1. Σαυρομάται δια τριών
10. Lyker 32. Padaier (Indien)
ήμερών αιτούνται εις πλήρωσιν 2. ταις δέ
11. Pisider (33. Umbrer)
33. Prausier
γυναιξί πάντα πείθονται ώς δεσποίναις. 3.
12. Aithioper
13. Byaier 34. Thyner παρθένον δέ ού πρότερον συνοικίζουσι πρός
14. Massoulier (Libyer) 35. Teichinen γάμον, πριν άν πολέμιον άνδρα κτείνη (= 103 f).
15. Dapsolibyer 36. Autariaten
16. Machlyer (Libyer) 37. Triballer
F 7 = ibid. 31: Κερκέται τούς άδικήσαντας
17. Sardolibyer 38. Kausianer
39. Kier
ότιοϋν τών ιερών άπείργουσιν. 2. έάν δέ τις
18. Alitemnier (Libyer)
40. Taurer (Skythen) κυβερνών σκάφος διαμάρτη, προσιόντες
19. Nomades (Libyer)
20. Atarantes (Libyer) 41. Sinder έφεξής έκαστοι έμπτύουσιν αύτφ (= 103 g).
21. Boiotier 42. Kolcher
22. Assyrier (43. Phryger)
F 8 = ibid. 32: 1. Μόσυνοι τον έαυτών βα-
23. Perser 43. Paneboi (Libyer)
(44. Inder).
σιλέα τρέφουσιν έν πύργψ κατάκλειστον- έάν
δέ τις δόξη κακώς ποτε βεβουλεϋσθαι, τφ
λιμφ αύτόν άποκτείνουσι. 2. τον δέ τρεφόμεν-
F 1 = Stob., Anth. IV 2 (περί νόμων και ον σιτον έξίσου διαιροϋσι μέρος κοινή έξελόν-
έθών), 25: Παρά Ταρτησίοις νεωτέρψ πρεσ- 25 τες (τφ βασιλεΐ. 3. έχθιστοι δ' είσι) τοις
βυτέρου καταμαρτυρείν ούκ εξεστι. (= FGrHist. άφικνουμένοις ξένοις (= 103h).
90 F 103 a)
F 9 = ibid. 33: 1. Φρύγες όρκοις ού χρώνται
οΰτ' όμνύντες οΰτ' άλλους έξορκούντες. 2.
F 2 = ibid. 26: 1. Λευκανοί δικάζονται άλλή-
έάν δέ τις παρ' αύτοϊς γεωργικόν βοϋν άπο-
λοις ώσπερ άλλου τινός άδικήματος οϋτω καΐ 3ο
κτείνη ή σκεύος τών περί γεωργίαν κλέψη,
άσωτίας καΐ άργίας. έάν δέ τις άσώτψ δανείσας
θανάτψ ζημιούσι ( = 103ί).
χρέος έλεγχθή, οτέρεται αύτοϋ. 2. καΐ Άθήνη-
σι δέ της άργίας είσι δίκαι ( = 103b). F 10 = ibid. 34: 1. Λύκιοι τάς γυναίκας μάλ-
λον ή τους άνδρας τιμώσι καί καλούνται
F 3 = ibid. 27: Παρά Σαυνίταις κατ' έτος οϊ τε 35 μητρόθεν τάς τε κληρονομιάς ταΐς θυγατράσι
ήίθεοι κρίνονται δημοσίςι καί αί παρθένοι- ò δέ λείπουσιν, ού τοις υίοΐς. 2. 0ς δ' άν έλεύθε-
κριθείς άριστος είναι λαμβάνει ήν βούλεται, ρος άλφ κλέπτων, δούλος γίνεται. 3. τάς δέ
ειθ' ό μετ' έκεΐνον δεύτερος και οΰτως έφεξής μαρτυρίας έν ταΐς δίκαις ούκ εύθύς παρέχον-
( = 103 c). ται, άλλα μετά μήνα (= 103 k).
40
F 4 = ibid. 28: Λιβύρνιοι κοινός τάς γυναίκας F 11 = ibid. 3 5 : 1 . Πισίδαι δειπνούντες άπάρ-
έχουσι καί τά τέκνα έν κοινφ τρέφουσι μέχρι χονται τοις γονεϋσιν, ώς ήμείς τοις θεοίς
έτών πέντε - είτα τφ έκτψ συνενέγκαντες άπαν- παρασπονδίοις. 2. ή δέ μεγίστη κρίσις έστί περί
τα τά παιδία τάς όμοιότητας προς τοιις άνδρας παρακαταθήκης- τον δέ άποστερήσαντα θανα-
εΐκάζουσι καί έκάστψ τόν ομοιον άποδιδόασι 45 τοϋσιν. 2. έάν δέ μοιχός άλφ, περιάγεται την
πατρί- άφ' ής δ' άν άπολάβη το παιδίον, έ- πόλιν έπί övou μετά τής γυναικός έπί ήμέρας
καστος υίόν ύπολαμβάνει ( = 103d). τακτάς (= 1031).
 143,4 (Nikolaos)
F 12 = ibid. 36: 1. Αιθίοπες τάς άδελφάς
μάλιστα τιμώσι- καί τάς διαδοχάς καταλείπου-
σιν οί βασιλείς ού τοις έαυτών, άλλά τοις των
άδελφών υίοΐς. οταν δ' ό διαδεξόμενος μή ή,
τόν κάλλιστον έκ πάντων και μαχιμώτατον αί-
ροϋνται βασιλέα. 2. άσκοϋσι δέ εύσέβειαν και
δικαιοσύνην άθυροι δ' αύτών ai οίκίαι, καί έν
ταΐς όδοίς κειμένων πολλών ούδέ είς κλέπτει.
(= 103 m).
F 13 = ibid. 37: Έν Βυάιοις Λίβυσιν άνήρ
μέν άνδρών βασιλεύει, γυνή δέ γυναικών (=
103 η).
F 14 = ibid. 38: Μασουλιείς Λίβυες οταν
πολεμώσι, τάς μέν νύκτας μάχονται, τάς δ'
ήμέρας είρήνην άγουσι (= 103 ο).
F15 = ibid. 39: Δαψολίβυες όταν συναχθώσι,
πάντες άμα γαμοΰσιν έν μιςι ήμέρςι κατά δύσιν
πλειάδος· καί μετά τήν έστίασιν χωρίς τών
γυναικών κατακειμένων κατασβέσαντες τόν
λύχνον εισέρχονται, καί ό τυχών ήν αν τύχη,
λαμβάνει (= 103ρ).
F 16 = ibid. 40: Μαχλυεις Λίβυες, όταν πολ-
λοι μνηστεύωνται γυναίκα, παρά τφ κηδεστή
δειπνοϋσι παρούσης της γυναικός· πολλά δέ
σκωπτόντων, έφ' φ αν ή γυνή γελάση, τούτφ
συνοικεί (= 103 α).
F 17 = ibid. 41: Σαρδολίβυες ούδέν κέκτην-
ται σκεύος έξω κύλικος και μαχαίρας (= 103γ).
F 18 = ibid. 42: 'Αλιτέμνιοι Λίβυες τούς
ταχυτάτους αύτών αίρούνται βασιλείς, τών δ'
άλλων τιμώσι τόν δικαιότατον (= 103 s).
11 βυαίοις SM: βύκοις L ύάλοις Α Βαγαίοις vel Βοαίοις vel
Βακάταις conj. Orelli Βύλοις Meineke Άβύλλοις Müller
(cf. Steph. Byz. s. ν. = έθνος πρός τη Τρωγλοδυτική) 15
Μασουλιείς Valesius Westermann Μασσυλιεις Holste: an
Μασσυλείς? 19 Δαψολίβυες: -οι Α -υ Μ λαψο-
λόβιΟΐ(?) L Θαψολίβυες Orelli fort, recte 26 Μαχλυεις
Voss (coll. Herodt. IV, 178 ubi Μάχλυες): Ιαλχλευείς SMA
άχλευ L cum εις suprscr. Μάζύες Wesseling 31 Σαρ-
δολίβυες: σορδολ. SM σορδοί λίβυες Α 1 παρδοί λ. L
Σαλδολίβυες coni. Korais
575
F 19 = ibid. 43: Ol Νομάδες τών Λιβύων ού
ταΐς ήμέραις, άλλά ταϊς νυξίν αύτών άριθμοϋσι
τον χρόνον (= 103t).
F 20 = ibid. 44: 1. Άτάραντες Λίβυες όνό-
s
ματα ούκ έχουσιν. 2. ήλίψ δέ άνίσχοντι λοιδο-
ροϋνται ώς πολλά κακά φήναντι. 3. τών δέ
θυγατέρων άρίστας κρίνουσι τάς πλείστον
χρόνον μεμενηκυίας παρθένους (= 103u).
10 F 21 = ibid. 45: Βοιωτών ένιοι τούς χρέος
ούκ άποδιδόντας είς άγοράν άγοντες καθίσαι
κελεύουσιν, ειτα κόφινον έπιβάλλουσιν αύτοις·
δς δ' άν κοφινωθή, άτιμος γίνεται, δοκεΐ δέ
τούτο πεπονθέναι καί ό Εύριπίδου πατήρ
is Βοιωτός ων τό γένος (= 103ν).
F 22 = ibid. 46: 1. Άσσύριοι τάς παρθένους
έν άγορφ πωλούσι τοις θέλουσι συνοικεϊν,
πρώτας μέν τάς εύγενεστάτας και καλλίστας,
είτα τάς λοιπάς έφεξής - οταν δ' ελθωσιν έπί
2ο τάς φαυλοτάτας, κηρύττουσι πόσον τις θέλει
προσλαβών ταύταις συνοικεϊν, καί τό συναχθέν
έκ της τών εύπρεπών τιμής ταύταις προστίθεν-
ται. 2. άσκοϋσι δέ μάλιστα πραΰτητα καί άορ-
γησίαν (= 103 w)
25
F 23 = ibid. 47:1. Πέρσαι, ö μή ποιεϊν έξεστιν,
ούδέ λέγουσιν. 2. έάν δέ τις πατέρα κτείνη,
ύπόβλητον αύτόν οϊονται. 3. έάν δέ τινα
προστάξη βασιλεύς μαστιγώσαι, εύχαριστεϊ ώς
30 άγαθού τυχών, άτι αύτού έμνήσθη βασιλεύς. 4.
άθλα δέ λαμβάνουσι παρά βασιλέως πο-
λυτεκνίας. 5. οί δέ παίδες παρ' αύτοίς ώσπερ
μάθημα τό άληθεύειν διδάσκονται (= 103χ).
F 24 = ibid. 48: 1. Παρ' Ίνδοις έάν τις άπο-
στερηθή δανείου ή παρακαταθήκης, ούκ έστι
κρίσις, άλλ' αύτόν αιτιάται ó πιστεύσας. 2. ό δέ
τεχνίτου πηρώσας χείρα ή όφθαλμόν θανάτφ
ζημιοϋται. 3. τόν δέ μέγιστα άδικήσαντα ό
2 (έν ταΐς πλάναις) αύτών susp. Jacoby 5 Άτάραντες
Salmasius (cf. Herodt. IV, 184 ubi Άτλαντες): άφάραντες
SM Keller γαράμαντες Α σφάραντες L άφαράτες
P.V. 12 αύτοις Westermann: αύτψ SMA -ών L 0ς δ'
άν αύτών susp. Jacoby 23 μάλιστα ούτοι τήν έυθύτητα
Α πραύτητα Korais
33 μάθημα Jacoby cum L: μαθήματα SM τινά μαθήματα Α:
fort, μαθημά τι (Korais)
576
βασιλεύς κελεύει κείρασθαι, ώς έσχάτης οϋσης
ταύτης άτιμίας (= 103 y).
F 25 = ibid. 49: 1. Λακεδαιμονίοις τέχνας
μανθάνειν άλλας ή τάς εις πόλεμον εύθετους
αίσχρόν έστιν. 2. έστιώνται δέ πάντες έν κοινφ.
3. τούς δέ γέροντας αίσχύνονται ούδέν ήττον
ή πατέρας. 4. γυμνάσια δ' ώσπερ άνδρών έστιν,
οϋτω καί παρθένων. 5. ξένοις δ' έμβιοΰν ούκ
έξεστιν έν Σπάρτη οΰτε Σπαρτιάταις ξενι-
τεύειν. 6. ταΐς δέ αυτών γυναιξί παρακελεύον-
ται έκ των εύειδεστάτων κύεσθαι καί άστών
κα'ι ξένων. 7. χρηματίζεσθαι δ' αίσχρόν Σπαρ-
τιάταις. 8. νομίσματι δέ χρώνται σκυτίνψ- έάν
δέ παρά τινι εύρεθή χρυσός ή άργυρος, θανάτψ
ζημιοΰται. 9. σεμνύνονται δέ πάντες έπί τφ
ταπεινούς αύτούς παρέχειν καί κατηκόους ταις
άρχαις. 10. μακαρίζονται δέ μάλλον παρ' αύτοίς
οί γενναίως άποθνήσκοντες ή ol εύτυχώς ζών-
τες. 11. οί δέ παίδες νομίμως περί τινα βωμόν
περιιόντες μαστιγοϋνται, έως αν όλίγοιλεκρθέν-
τες στεφανωθώσιν. 12. αίσχρόν δ' έστί δειλών
σύσκηνον ή συγγυμναστήν [φίλον] γενέσθαι.
13. κρίσις δέ της γεροντίας έπί τφ τέρματι τού
βίου προστίθεται τοις γε εύ ή κακώς ζήσασιν.
14. όταν δέ στρατεύωνται εξω χώρας, πΰρ άπό
τοϋ βωμοϋ του Άγήτορος Διός έναυσάμενος
(ό) πυρφόρος λεγόμενος σύνεστι τφ βασιλει
ασβεστον αύτό τηρών. 15. συνεκπέμπονται δέ
τφ βασιλει μάντεις και ιατροί καί αύληταί, οις
έν ταις μάχαις άντί σαλπίγγων άεί χρώνται. 16.
μάχονται δ' έστεφανωμένοι. 17. ύπανίστανται
δέ βασιλει πάντες πλην τών έφόρων. 18.
όμνύει δέ προ της άρχής ό βασιλεύς κατά
τούς της πόλεως νόμους βασιλεύσειν (= 103z).
F 26 = ibid. 50: 1. Κρήτες πρώτοι 'Ελλήνων
νόμους έσχον Μίνωος θεμένου, δς καί πρώτος
έθαλασσοκράτησεν. προσεποιειτο δέ Μίνως
παρά τοϋ Διός αύτούς μεμαθηκέναι δι' έννέα
έτών εϊς τι όρος φοιτών, έν φ Διός άντρον
έλέγετο, κάκείθεν άεί τινας νόμους φέρων τοις
Κρησί. μέμνηται δέ τούτου και Όμηρος, έν οις
λέγει -
22 δειλών: δόλων Α 1 δειλψ Korais 23 φίλον del.
Hense: 35 βασιλεύσειν Korais -εύειν codd.
143,4 (Nikolaos)
τοίσι δ' ένΐ Κνωσσός μεγάλη πόλις, ένθα γε
Μίνως
έννέωρος βασίλευε, Διός μεγάλου όαριστής.
s 2. οί δέ Κρητών παίδες άγελάζονται κοινή μετ'
άλλήλων σκληραγωγούμενοι, καί θήρας καί
δρόμους τε άνάντεις άνυπόδετοι κατανύοντες
καί τήν ένόπλιον πυρρίχην έκπονοϋντες, ήντι-
να πρώτος εύρε Πύρριχος Κυδωνιάτης, Κρής
ίο τό γένος. 3. συσσιτοΰσι δ' έν κοινφ οί άνδρες
τήν αύτήν δίαιταν έχοντες έξ ϊσου πάντες. 4.
δώρα δέ αύτοίς έστιν όπλα τιμιώτατα (= 103 aa).
F 27 = ibid. III 1 (περί άρετής), 200: 1. Γα-
ΐ5 λακτοφάγοι, Σκυθικόν έθνος, άοίκητοί είσιν,
ώσπερ καί οί πλείστοι Σκυθών τροφήν δ' εχουσι
γάλα μόνον ϊππειον, έξ ού τυροποιοΰντες
έσθίουσι και πίνουσι· καί είσι δια τούτο
δυσμαχώτατοι συν αύτοίς πάντη τήν τροφήν
20 έχοντες, ούτοι καί Δαρειον έτρέψαντο. 2. είσί
δέ καί δικαιότατοι κοινά έχοντες τά τε κτήματα
καί τάς γυναίκας, ώστε τούς μέν πρεσβυτέρους
αύτών πατέρας όνομάζειν, τούς δέ νεωτέρους
παΐδας, τούς δ' ήλικας άδελφούς. 3. ών ήν
25 καί Άνάχαρσις, είς τών έπτά σοφών νομισθείς,
δς ήλθεν είς τήν 'Ελλάδα, ϊνα ίστορήση τά τών
άλλων νόμιμα. 4. [τούτων καί Όμηρος μέμνηται
έν οίς φησι-
30 Μυσών τ' άγχεμάχων καί άγαυών Ίππημολ-
γών,
Γλακτοφάγων άβιων τε, δικαιοτάτων άνθρώ-
πων.
35 άβιους δ' αύτούς λέγει ή δια τό γήν μή γεωρ-
γειν ή διά τό άοίκους είναι ή δια τό χρήσθαι
τούτους μόνους τόξοις· βιόν γάρ λέγει τό
40
5 post σκληραγωγούμενοι {καί τα πολέμια διδασκόμενοι)
suppl. Jacoby 6 άνυπόδετοι A Jacoby: -ήτοι vel. -υτοι
cett. 14 είσί (και νομάδες) coni. Hense 21.
22 όνομάζειν Tr.: νομίζειν MA Jacoby νεωτέρους: νέους
Μ Tr. 27 άλλων: 'Ελλήνων Α 2 Westermann 27-
575 a 1 sqq. τούτων - τόξον del. Meineke
 143,4 ( N i k o l a o s )
τόξον] 5. παρά τούτοις ούδέ εις οϋτε φθόνων,
ώς φασιν, οϋτε μισών οϋτε φοβούμενος ίστο-
ρήθη δια τήν τοϋ βίου κοινότητα καί δι-
καιοσύνην. 6. μάχιμοι δ' ούχ ήττον αύτών αί
γυναίκες ή οί άνδρες, καί συμπολεμοϋσιν αύ-
τοις, όταν δέη. δια τοϋτό (φασι) καί 'Αμαζόνας
γενναιοτάτας είναι, ώστε ποτέ έλάσαι μέχρις
'Αθηνών καί Κιλικίας, δτι τούτων παρφκουν έγ-
γύς της Μαιώτιδος λίμνης (= 104).
F 28 = ibid. III 5 (περί σωφροσύνης), 14: 2.
'Ιβήρων αί γυναίκες κατ' έτος, ö τι άν έξυφήνω-
σιν, έν κοινφ δεικνύουσιν άνδρες δέ χειρο-
τονητοί κρίνοντες τήν πλείστα έργασαμένην
προτιμώσιν. 2. έχουσι δέ καί μέτρον τι ζώνης,
ή τήν γαστέρα περιλαβειν άν μή δυνηθώσιν,
αίσχρόν ήγοϋνται (= 105).
F 29 = ibid. 15:1. Άρίτονοι τών έμψύχων ού-
δέν άποκτείνουσι. 2. τα δέ κεράμεα τών 2ο
χρηστηρίων έν χρυσοις έλύτροις φυλάττουσι
(= 106).
F 30 = ibid. 16: Δαρδανεις, Ίλλυρικόν έθνος,
τρις έν τφ βίψ λούονται μόνον, όταν γεννώνται 25
και έπί γάμοις καί τελευτώντες (= 107).
F 31 = ibid. III 7 (περί άνδρείας), 38: Όμβρι-
κοί έν ταΐς πρός τούς πολεμίους μάχαις
αϊσχιστον ήγοϋνται ήττημένοι ζην, άλλ' άναγ- 3ο
καΐον ή νικάν ή άποθνήσκειν (= 108).
F 32 = ibid. 39: 1. Κελτοί ol τφ Ώκεανφ
γειτνιώντες αίσχρόν ήγοϋνται τοίχον κατα-
πίπτονντα ή οίκίαν φεύγειν. 2. πλημμυρίδος δέ 35
έκ τής έξω θαλάττης έπερχομένης μεθ' όπλων
άπαντώντες ύπομένουσιν έως κατακλύζονται,
ϊνα μή δοκώσι φεύγοντες τόν θάνατον φοβεΐ-
σθαι ( = 109).
6 add. Jacoby 8 ότι: δτε Jacobs; τούτων Tr. τούτοις
Meineke τότε Gesner 19 Άρίτονοι: κρίτονοι L άρι-
στονοι Α Άρρητινοι coni. Korais 21 χρηστηρίων:
γρυταρίων susp. Valesius
577
F 33 = ibid. III 9 (περί δικαιοσύνης), 49: Έν
Παδαίοις, Ίνδικφ έθνει, ούχ ó θύων, άλλ' ό συν-
ετώτατος τών παρόντων κατάρχεται τών ιερών,
αίτείται δ' άεΐ παρά τών θεών ούδέν άλλο πλήν
5 δικαιοσύνης (= 110).
F 34 = ibid. III 10 (περί άδικίας), 69: Όμβρι-
κοί, όταν πρός άλλήλους έχωσιν άμφισβήτησιν,
καθοπλισθέντες ώς έν πολέμψ μάχονται- καί
10 δοκοϋσι δικαιότερα λέγειν οί τούς έναντίους
άποσφάξαντες (= 111).
F 35 = ibid. III 37 (περί χρηστότητος), 37:
Πραύσιοι τούς άστυγείτονας, έάν λιμφ πι-
is εσθώσι, τρέφουσιν (= 112).
F 36 = ibid. 38: Θϋνοι τούς ναυαγούς φι-
λανθρώπως δεχόμενοι φίλους ποιούνται- τών
δέ ξένων τους μέν άκουσίως έλθόντας σφόδρα
τιμώσι, τούς δ' έκουσίως κολάζουσιν (= 113).
F 37 = ibid. III 38 (περί φθόνου), 52: 1.
Τελχινες άνθρωποι όνομαζόμενοι, τό άνέκαθεν
( έ ν ) Κρήτη οίκήσαντές τε και έν Κύπρψ,
μεταναστάντες δ' εις 'Ρόδον καί πρώτοι τήν
νήσον κατασχόντες, βάσκανοί τε σφόδρα ήσαν
καί φθονεροί. 2. τεχνίται δέ δντες και τά τών
προτέρων έργα μιμησάμενοι 'Αθηνάς Τελχινίας
άγαλμα πρώτοι ίδρύσαντο, ώσπερεί τις λέγοι
'Αθηνάς βασκάνου (= 114).
F 38 = ibid. IV 13 (περί στρατηγών), 39:
Αύταριάται τους άδυνάτους τών στρατιωτών έν
ταΐς όδοιπορίαις ούδέποτε ζώντας άπολείπουσι
(= 115).
F 39 = ibid. 40: Τριβαλλοί τέτταρας φάλαγ-
γας έν ταΐς μάχαις ποιούνται, τήν πρώτην τών
άσθενών, τήν έχομένην τών κρατίστων, τήν
τρίτην τών ιππέων, τελευταίαν τήν τών γυναι-
κών, αΐ τους εις φυγήν τρεπομένους κωλύουσι
βλασφημοϋσαι (= 116).
2 Παδαίοις Valckenaer (ex Herodt. III, 99): παιδαλίοις SM
Br. πηδαλίοις Α πεδανοΐς P. V. ΓΙανδαίοις Salmasius παλαιφ
Phleg., mir. 33 (i.e. Παδα(ςι) 33 Αύταριάται Jacoby:
-άται S άταριάται Μ αύταρχιάται Tr.
578 143,4 (Nikolaos) 143,5. 143,6
F 40 = ibid. IV 52 (περί ζωής), 44: Καυσιανοί
τούς μέν γεννωμένους θρηνούσι, τούς δέ τε-
λευτήσαντας μακαρίζουσιν (= 117).
F 41 = ibid. IV 55 (περί ταφής), 12: Κίοι τούς s
άποθανόντας κατακαύσαντες καί όστολογή-
σαντες έν ολμψ τα όστά καταπτίσσουσιν, είτα
ένθέντες είς πλοϊον και κόσκινον λαβόντες,
άναπλέουσιν είς πέλαγος καί προς τον άνεμον
έξοδιάζουσιν, άχρις αν πάντα έκφυσηθή και ίο
άφανή γένηται (= 118).
F 42 = ibid. 13: Ταύροι, Σκυθικόν έθνος, τοις
βασιλεϋσι τούς εύνουστάτους τών φίλων συγ-
καταθάπτουσιν. ό δέ βασιλεύς άποθανόντος is
φίλου ή μέρος ή το όλον άποτέμνει ώτίον πρός
τήν άξίαν τού τελευτήσαντος (= 119).
F 43 = ibid. 14: Σίνδοι τοσούτους ίχθϋς έπί
τους τάφους έπιβάλλουσιν, όσους πολεμίους
ό θαπτόμενος άπεκτονώς ή (= 120).
F 44 = ibid. 15: Κολχοί τούς τελευτήσαντας
ού θάπτουσιν, άλλα κρημνώσιν άπό δένδρων
(= 121).
F 45 = ibid. 16: Φρύγες où κατορύττουσι
τούς ιερείς τελευτήσαντας, άλλ' έπί λίθους
δεκαπήχεας τιθέασιν όρθούς (= 122).
F 46 = ibid. 17: Πάνηβοι Λίβυες, όταν αύτοίς
ó βασιλεύς άποθάνη, τό μέν σώμα κατορύτ-
τουσι, τήν δέ κεφαλήν άποκόψαντες κα'ι χρυ-
σώσαντες άνατιθέασιν έν ίερφ (= 123).
F 47 = ibid. 18: 'Ινδοί συγκατακαίουσιν, όταν
τελευτήσωσι, τών γυναικών τήν προσφιλεστά-
την. αύτών δέ έκείνων άγών μέγιστος γίγνεται
σπουδαζόντων νικήσαι έκάστην τών φίλων, [τό
αύτό καί Ηρόδοτος έν πέμπτη 'Ιστοριών παρά *ο
Σκυθών τών ϋπερθεν Κρηστωναίων γίγνεσθαι
λέγει.] (= 124).
1 Καυσιανοί: Καυσίαι Pap. I ρ. 29 Flind. Petr. Καυσιάκαι
Zenob. pro v. V, 25 Τραυσιανοί Korais (ex Τραυσοί ap. Herodt.
V, 4) 5 Κίοι: Κείοι vel Κιανοί coni. Korais
42 del. Jacoby
143,5 Ammonius, Comm. in Categ. ed.
Busse (CAG. 4,4) p. 3,20-4,4.
'Επειδή τοίνυν είρήκαμεν ποσαχώς τε και
πόθεν αί τών φιλοσόφων αιρέσεις ώνομά-
σθησαν, φέρε δεύτερον καί τήν διαίρεσιν τών
'Αριστοτελικών συγγραμμάτων ποιησώμεθα.
τούτων ούν τα μέν έστι μερικά τα δέ καθόλου
τα δέ έν τφ μεταξύ τών καθόλου και τών
μερικών, καί έστι μερικά μέν οσα πρός τινας
ίδίςι γέγραφεν, ή έπιστολάς ή έτερα τοιαύτα,
καθόλου δέ έν οις περί τής τών πραγμάτων
φύσεως ζητεί, ώς έστι τό Περί τής ψυχής, τό
Περί γενέσεως καί φθοράς, τό Περί ούρανού,
μεταξύ δέ όπόσα περί ιστορίας γέγραφεν, ώς
αί γεγραμμέναι αύτφ Πολιτεΐαι άμφί τάς πεντή-
κοντα και διακοσίας ούσαι, άς οϋτε πρός τινας
ίδίςι γέγραφεν, οϋτε καθόλου είσίν (ή γάρ
'Αθηναίων πολιτεία ή τών δείνων, εί τύχοι,
2ο καθόλου ούκ αν εϊη), έγραψε δέ ϊνα οί έν-
τυγχάνοντες μετ' αύτόν άνθρωποι καί κρίνον-
τες, κατά τί μέν όρθώς έπολιτεύοντο, κατά τί
δέ ούχ οϋτως, τα μέν έλωνται τα δέ φύγωσι,
καί ταύτη ώφελώνται. τα μέν ούν μερικά καί
25 μεταξύ χαιρέτω.
143,6. Simplicius, Comm. in Categ. ed.
Kalbfleisch (CAG. 8) p. 7 , 1 2 - 2 2
30 Ότι γάρ ούκ άσθενείςι λόγου τό άσαφές αύ-
τού τοις συγγράμμασιν έπεγένετο, ϊσασι μέν
και οί μετρίως λόγψ παρακολουθεϊν δυνάμενοι,
ότι πολλήν έμφαίνει λεκτικήν δύναμιν ή 'Αρι-
στοτέλους έρμηνεία, ώς δι' όλίγων πολλάκις
35 συλλαβών παραδιδόναι, όσα ούκ άν τις έν
πολλαϊς περιόδοις έδίδαξεν δήλον δέ καί έξ
ών έν οίς έβουλήθη σαφέστατα έδίδαξεν, ώς
έν τοις Μετεώροις καί τοις Τοπικοϊς και ταϊς
γνησίαις αύτοϋ Πολιτείαις, άπερ δια τό κοι-
νότερον τών θεωρημάτων σαφέστερον άπαγ-
γειλαι σύνοιδεν. τό δέ δύνασθαι σαφώς είπεΐν
δηλοϊ μάλιστα ό τών 'Επιστολών αύτοϋ χα-
ρακτήρ τόν άνά χείρα διάλογον ώς έπιστολαΐς
προσήκει μετ' εύπρεπείας άποτυπούμενος, καί
ούδέ έστίν τις τών συνεγνωσμένων Άριστο-
39-
τέλει περί τόν έπιστολικόν χαρακτήρα προσό-
μοιος.
 143,7. 143,8. 143.9. 143,10. 143,11. 143,12
143,7. Elias, Proleg. philos, et in Porph.
Isag. ed. Busse (CAG. 18,1) p. 3 3 , 7 - 1 0
Δια δέ τό πολιτικόν γέγραπται αύτφ ό Πολιτι-
κός. γεγραμμέναι δέ αύτφ είσι καί Πολιτεΐαι,
διακόσιοι πεντήκοντα τόν άριθμόν, άς συνε-
γράψατο έκ τοϋ πολλήν γήν συμπεριελθείν
'Αλεξάνδρψ τφ βασιλεϊ.
143.8. Elias, Comm. in Categ. ed. Busse
(CAG. 18,1) p. 1 1 3 , 2 9 - 3 4
Τα δέ μεταξύ όσα μήτε περί πάντων μήτε
περί ένός άλλα περί πλειόνων διαλέγεται, ώς
ή Ιστορία, διττή δέ αϋτη, ή μέν πολιτική ώς αϊ
Πολιτεΐαι, άς ίστόρησεν έκ τοϋ πολλήν γήν
περιελθειν άμα 'Αλεξάνδρψ τφ βασιλεϊ, άς έκ-
δέδωκε κατά στοιχείον διακοσίας πεντήκοντα
οΰσας τόν άριθμόν, ή δέ φυσική ώς ή Περί
φυτών καί ζφων Ιστορία.
143.9. Elias, Comm. in Categ. ed. Busse
(CAG. 18,1) p. 1 1 6 , 1 9 - 2 3
Πολιτικά δέ ώς τό Πολιτικόν σύνταγμα, έν φ
διδάσκει πώς δει πολιτεύεσθαι. κάν τφ δευ-
τέρψ λόγψ τοϋ Πολιτικού άντιλέγει τη Πολιτείςι
Πλάτωνος άτε όμοστοίχψ οϋση τη πολιτείςι·
έν γαρ ταις Πολιτείαις ού διδάσκει πώς δει
πολιτεύεσθαι, άλλά πώς ol πρό αύτοϋ έπολιτεύ-
σαντο άνθρωποι.
143.10. David, Proleg. philos, et in Porph.
Isag. Comm. ed. Busse (CAG 18,2)
p. 7 4 , 2 5 - 7 5 , 2
"Εγραψε δέ καί τα πολιτικά, έν οίς λέγει πώς
δε! πόλιν διοικεϊν. όμοίως δέ καί ó Πλάτων
έγραψε πολιτικά- τόν αύτόν δέ σκοπόν έχει τφ
Άριστοτέλει. ίστέον δέ ότι έν μέν τφ Πολιτι-
κφ συγγράμματι ένα σκοπόν έχει καί ó 'Αριστο-
τέλης καί ó Πλάτων (άμφότεροι γαρ λέγουσι
πώς δει διοικεϊσθαι πόλιν), έν δέ τφ Περί πολι-
τείας διάφορός έστι και ó σκοπός καί ή έπι-
579
γραφή· καί ή μέν έπιγραφή, ότι ό μέν Πλάτων
ένικώς έπέγραψε Πολιτεία ó δέ 'Αριστοτέλης
πληθυντικώς Πολιτεϊαι, ó δέ σκοπός έστι διά-
φορος, ότι ó μέν 'Αριστοτέλης λέγει πώς έπολι-
5 τεύοντο oi άρχαίοι οίον οί Άργείοι, οί Βοιωτοί,
ό δέ Πλάτων λέγει πόσα εϊδη πολιτειών καί πώς
δει πολιτεύεσθαι. ταύτα μέν έν τούτοις.
ω 143,11. Anonymi Comm. in Porph. Isag.
(cod. Par. Gr. 1939, f. 5 I a )
Γέγραπται δέ αύτφ καί πολιτικά όμοίως τφ
Πλάτωνι, έν οίς διαλέγεται πώς νΰν χρή κατά
is τήν άρίστην πολιτεύεσθαι πολιτείαν. έγραψε
γαρ καί έκάτερος καί Πολιτικόν καί Πολιτείας·
καί έν μέν τφ Πολιτικφ τόν αύτόν έχουσι
σκοπόν, έν δέ τη Πολιτείςι διαφωνοΰσιν. ó μέν
γαρ 'Αριστοτέλης συνών καί 'Αλεξάνδρψ τφ
20 κτίστη πολιτείας ( . . . . ) λέγεται μετ' αύτοϋ
περιελθειν, ών άνεγράφετο τόν βίον κατά
στοιχείον ότι τυχόν μέν 'Αλεξανδρεϊς τοιώσδε
πολιτεύονται καί 'Αθηναίοι τοιώσδε καί Βιθυνοί
καθεξής κατά τήν τάξιν τών στοιχείων ούτως
25 ούν καί τάς Πολιτείας τέθεικεν. ó δέ Πλάτων
έγραψε Πολιτείαν έν ή διαλέγεται πώς χρή
κρατείν καί τάττειν πολιτείαν.
so 143,12. Plutarchus, Non posse suav. vivi
sec. Epic. 10 edd. Pohlenz et Westman
(1093 A - C )
"Εστι γαρ καί τοις άνιώσι τό μεθ' ήδονής
35 τίνος άκούεσθαι - καί ταραττόμενοι πολλάκις
ύπό τών λεγομένων καί κλαίοντες όμως λέγειν
κελεύομεν, ώσπερ ούτος
οϊμοι πρός αύτφ γ' είμί τφ δεινφ λέγειν.'
40 'Κάγώ γ' άκούειν άλλ' όμως άκουστέον.'
άλλα τούτο μέν έοικε τής περί τό πάντα γι-
γνώσκειν ήδονής άκρασία τις είναι και φύσις
έκβιαζομένη τόν λογισμόν όταν δέ μηδέν
έχουσα βλαβερόν ή λυπηρόν Ιστορία καί διήγη-
45
20 lac. ind. G.
580 143,12, Politeiai 1 - 4
σις έπί πράξεσι καλαΐς καί μεγάλαις προσλάβη
λόγον έχοντα δύναμιν και χάριν, ώς των Η ρ ο -
δότου τα 'Ελληνικά καί τά Περσικά των Ξενο-
φώντος
'οσσα θ' Ό μ η ρ ο ς έθέσπισε θέσκελα είδώς'
ή (ώς) τάς γης Περιόδους Εΰδοξος ή Κτίσεις
(...) καί Πολιτείας 'Αριστοτέλης ή Βίους
άνδρών Άριστόξενος έγραψεν, ού μόνον μέγα
και πολύ τό εύφραινον άλλα καί καθαρόν καί
άμεταμέλητόν έστι. τίς δ' αν φάγοι πεινών και
πίοι διψών τα Φαιάκων ήδιον ή διέλθοι τόν
'Οδυσσέως άπόλογον της πλάνης; τίς δ' αν
ήσθείη συναναπαυσάμενος τή καλλίστη γυναικί
μάλλον ή προσαγρυπνήσας οίς γέγραφε περί
Πανθείας Ξενοφών ή περί Τιμοκλείας 'Αριστό-
βουλος ή Θήβης Θεόπομπος;
Die Fragmente der Politeiai in alphabeti- 20
scher Folge
1. "Αβδηρα
Bei Aristoteles ausschließlich als Heimat des Demokrit erwähnt
(Coel. 303 a 4; Meteor. 365 a 19; Resp. 470 b 28; Gen. an.
742 b 20; 764 a 7). Wichtig sind: die Berichte über die Grün-
dung (Hekataios FGrHist 1 F 158; Hellanikos 4 F 105, dann
Steph. Byz. s.v.; Ps.-Skymnos 666-671; Apollodor 2,5,8;
Pomp. Mela 2,29; Solinus 10,10, andererseits Her. 1,168), No-
tizen über die spätere Geschichte (Her. 7,109; Diodor 13,72),
vor allem einen verwüstenden Angriff der Triballer (Aeneas
Pol. 15,8-10; Diodor 15,36), weiterhin Strabo 7, Frg. 44,
45, 47; 11, 14, 12; 12,3,20 und 14,1,30; Polyaen. 4,2,22. Ein
Sonderproblem ist die schon von Cicero Ep.Att. 4,17,3 und
7,7,4 als allgemein bekannt vorausgesetzte Einfältigkeit der
Abderiten. Die Frage ist offen, ob die Geschichte auf echte
oder erfundene Polemik Demokrits gegen seine Landsleute zu-
rückgeht oder mit der mehrfach bezeugten Theorie (die selber
schon Demokrit gehören kann) zusammenhängt, daß die Be-
wohner von Niederungen mit stickiger Luft besonders einfältig
werden (Hippocr. De morbo vulg. 3; Cicero De nat. deor. 2,17;
Iuvenal 10,50). Die Möglichkeit, daß dies von Aristoteles er-
wähnt war, ist nicht auszuschließen.
Vgl. noch die kulturgeschichtl. Notizen bei Athen. 118C; 307B;
324 Β ; 349 BC.
2. "Αβυδος
Erwähnt schon bei Homer II. 2,835. Dann allg. Skylax 35; Ps.
Skymn. 709. Zur Gründung und späteren Geschichte Steph. Byz.
7 add. G. 8 lac. ind. G.
s.v., Strabo 13,1,8; 12; 20-23, berühmt die Heerschau des
Xerxes Herodot 7,33/34 und 7,44/45, Späteres Diod. 13,39/40.
Polyaen 1,37; 2,24; 3,44; 7,15,3. Goldgruben erwähnt Strabo
14,5,28, über die Sitten der Bewohner Notizen bei Athen.
524 F—525 B, 572 EF, 641A. Wie alt die aus einem lokalen
s Aition herausgesponnene Geschichte von Hero und Leander ist
(Strabo 13,1,22; Vergil Georg. 3,258ff.), wissen wir nicht. Daß
auch dergleichen von Aristoteles aufgenommen wurde, ist nicht
von vorne herein auszuschließen. Als Fixpunkt der Periegeten
genannt bei Strabo 13,1,4. Eine Darstellung der Verfassungs-
geschichte von Abydos setzen Pol. 1305 b 30—33 und 1306 a
io 19—31 zwingend voraus.
3. Άδραμύτειον
Zu dem ausdrücklichen Zeugnis treten hinzu Xanthos FGrHist
765 F 4; Dikaiarchos Frg. 53 W.; Strabo 13,1,51; 60-62; 65;
Athen. 515 E; Ps.-Skylax 98.
Historisches noch bei Herodot 7,42; Thuk. 5,1 vgl. 8.108, Dio-
dor 12,73; Polyaen. 7.26
473
Steph. Byz. ed. Meineke
Άδραμύτειον, πόλις της κατά Κάικον
Μυσίας. ή γραφή διχώς, δια τοΰ τ καί δια τοϋ ~δ,
25
καί δια διφθόγγου καί διά του Τ, καί δι' ένός τ
καί διά δύο. άλλα δι' ένός τ, όταν έχη δίφθογ-
γον, καί διά δύο τό ι μόνως. κέκληται άπό
'Αδραμύτου κτιστοϋ, παιδός μέν 'Αλυάττου
Κροίσου δέ άδελφοϋ, ώς 'Αριστοτέλης έν
30 πολιτείαις καί άλλοι, τινές δέ άπό "Ερμωνος
τοϋ Λυδών βασιλέως, τον γάρ Έ ρ μ ω ν α Λυδοί
"Αδραμυν καλοϋσι Φρυγιστί. ού δύναται δέ, ώς
Ήρωδιανός, δια τό μή έχε ι ν τό τ τό "Αδραμυς.
ó πολίτης 'Αδραμυττηνός, ώς 'Αρτακηνός Δα-
35 τηνός Δαυηνός Σεβαστηνός. λέγεται δέ και
'Αδραμύττιον δια τοΰ ι, ώς Κρατίνος.
4. 'Αθαμάνες
40 Herakleides Epit. 24 zeigt, daß eine Politie der Athamanen
existiert haben muß. Strabo freilich erwähnt sie nur mit der
Frage, ob sie als Griechen oder Barbaren zu bezeichnen seien
(7,7,1; 7,7,8; 9,5,14; 9,5,19; 9,5,22; 10,1,16; 10,2,1), dazu
Steph.Byz. s.v. und Ps.-Skymnos 614. Ihre Geschichte berühren
Diod. 14,82,7 und Nepos, Timotheus 2,1. Ein naturwissen-
schaftliches Thaumasion auf ihrem Gebiet erwähnen Antigonos
45
hist.mir. Nr. 148 ed. Giannini (= Eudoxos Frg. 351 Lasserre;
Kallimachos Frg. 407, XX Pfeiffer); Plin. nat. hist. 2,228; Ovid.
Metam. 15,311/2 vgl. Lucr. 6.879 ff.
 Politela 5 (Athen)
5. 'Αθήναι
Daß sich die Politie der Athener zum großen Teil auf zwei
Papyri gefunden hat, ist Zufall. Nicht aber Zufall ist es, daß
sie in der Antike häufiger zitiert wird als alle andern Politien
zusammengenommen. Der Grund ist leicht zu erkennen: sie
bot für die Interpretation der attischen Redner wie auch der
Komödie ein einzigartiges Erklärungsmaterial und stellte zu-
gleich die Verfassungsgeschichte wie auch das System der
Magistraturen eines Staatswesens dar, das wie kein anderes eine
bewegte, in den meisten Etappen dokumentarisch fassbare Ent-
wicklung durchgemacht und ein reich ausgebautes, in den
wesentlichen Artikulationen sorgfältig durchdachtes System der
Magistraturen, ihres Wahlmodus, ihrer Kompetenzen und der
Kontrollen über die Ausübung der Kompetenzen besessen hat.
Die Pol. bezieht sich sehr häufig auf die athenischen Verhält-
nisse, auch wenn aus guten Gründen Athen nicht unter den
Musterpolitien des Buches Β figuriert.
Stil und Auffassung weichen in einigen Punkten deutlich von
der Pol. ab, ohne daß man es wagen wird, daraus zu weitreichen-
de Schlüsse zu ziehen. Es wäre zu fragen, wie weit die zahl-
reichen verstreuten Notizen in Pol. zusammen ein kohärentes
Bild geben und wie sich dieses Bild konkret von Ath. Pol. ab-
hebt.
Der Text legt die Ed. von H. Oppermann zu Grunde, ist aber
in allen Punkten überprüft und mehrfach abweichend gestaltet.
Der textkritische Apparat verzeichnet strikt nur diejenigen Kon-
jekturen, die von der Sache her von Interesse sind. Abge-
druckt ist dagegen das von Oppermann beigegebene Parallelen-
material, das die Verflechtung unseres Textes mit anderweitiger
Literatur illustriert.
L = Papyrus Londiniensis Kbl. = Kaibel
Β = Papyrus Beroliniensis Ρ = Papageorgi
BA = Bekker, Anecdota Graeca Sd = Sandys
Genn. = Gennadios Th = Thalheim
G - Gigon W. = Wilamowitz
Κ = Kenyon Wn = Wilcken
474
1. (Έδίκαζονδέτριακόσιοικατηγοροϋντος)
Μύρωνος καθ' Ιερών όμόσαντες άριστίνδην.
καταγνωσθέντος δέ τοϋ άγους, α[ύ]τοί μεν
έκ των τάφων έξεβλήθησαν, το δέ γένος αύτών
έφυγε ν άειφυγίαν. Έ[πι]μενίδης δ' ό Κρής έπί
τούτοις έκάθηρε τήν πόλιν.
2. Μετά δέ ταϋτα συνέβη στασιάσαι τούς τε
γνωρίμους και το πλήθος πολύν χρόνον [τον
δήμον], ήν γαρ αύτών ή πολιτεία τοις τε άλ-
35 suppl. Sd. ex Plut. cf. Plut. Sol. 12,4 Heracl. epit. 1,2; Thuc.
I 126. Schol. Aristoph. equ. 445 42,43 TÒV δήμον del. Κ.,
pro τό πλήθος reponit Pap.
581
λοις όλιγαρχική πάσι, καί δή και έδούλευον ol
πένητες τοις πλουσίοις και αύτοί καί τα τέκνα
και αί γυναίκες· καί έκαλοϋντο πελάται καί έκ-
τήμοροι· κατά ταύτην γάρ τήν μίσθωσιν [ή]ργά-
5 ζοντο τών πλουσίων τούς άγρούς (ή δέ πάσα
γή δι' όλίγων ήν), καί εί μή τάς μισθώσεις
άποδιδοιεν, άγώγιμοι καί αύτοί καί ol παίδες
έγίγνοντο· καί ol δανεισμοί πάσιν έπί τοις σώ-
μασιν ήσαν μέχρι Σόλωνος· ούτος δέ πρώτος
ίο έγένετο τοϋ δήμου προστάτης, χαλεπώτατον
μέν ούν καί πικρότατον ήν τοις πολλοίς τών
κατά τήν πολιτείαν τό δουλεύειν ού μήν
άλλά καί έπί τοις άλλοις έδυσχέραινον ού-
δενός γάρ ώς ειπείν έτύγχανον μετέχοντες.
ΐ5 3. Ήν δ' ή τάξις τής άρχαίας πολιτείας τής
πρό Δράκοντος τοιάδε. τάς μέν άρχάς [καθ]ί-
στασαν άριστίνδην καί πλουτίνδην. ήρχον δέ
τό μέν πρώτον διά [βίου], μετά δέ ταϋτα [δε-]
καέτειαν. μέγισται δέ καί πρώται τών άρχών
20 ήσαν βασιλεύς και πολέμαρχος καί [α]ρ[χω]ν
τούτων δέ πρώτη μέν ή τοϋ βασιλέως (αϋτη
γαρ ήν πάτριος), δευτέρα δ' έπικατέστη
[πολ]εμαρχία, διά τό γενέσθαι τινάς τών βασι-
λέων τά πολέμια μαλακούς, 0θε[ν κ]αΙ τόν Ίωνα
25 μετε[πέ]μψαντο χρείας καταλαβούσης. τε-
λευταία δ' ή τ[οϋ ά]ρ[χ]οντ[ος· ο]1 μέν γάρ
πλείους έπί Μέδοντος, ένιοι δ' έπί Άκάστου
φασί γενέσθαι [ταύ]την τεκμήριον δ' έπιφέρου-
σιν, ότι ol έννέα άρχοντες όμνύουσι[ν] ή {μήν
30 κατά) τά έπί Άκάστου δρκια ποιήσειν, ώς έπί
τούτου τής βασιλείας παραχωρησάντων τών
Κοδ[ρι]δ[ών] άντί τών δοθεισών τφ άρχοντι
δωρεών, τούτο μέν ούν όποτέρως ποτ' έχει,
μικρόν αν παραλλάττοι τοις χρόνοις. ότι δέ
35 τελευταία τούτων έγένετο τών άρχών, ση μείον
καί [τό] μηδέν τών πατρίων τον άρχ[ο]ντα
διοικεϊν, ώσπερ ό βασιλεύς καί ό πολέμαρχος,
άλλ' άπλώ[ς] τά έπίθετα· διό καί νεωστί γέγο-
νεν ή άρχή μεγάλη, τοις έπ[ι]θέτοις αύξηθε[Ι]σα.
40 θ[εσ]μοθέται δέ πολλοίς ύστερον έτεσιν ήρέθη-
1 sq. Plut. Sol. 13, 4 3 Phot, πελάται schol. Plat. Euthyphr.
4 C Poll. IV 165 cf. III 82 Hesych. έκτήμοροι et έπί-
μορτος 18 Paus. IV 5, 10 23 cf. schol. Plat. Phaedr.
45
235 D Heracl. epit. 1,1 24 cf. frg. 1 infra. 29-
- 3 0 suppl. W.; an καί vüv? G. 32 Κοδριδών τών
άποδοθεισών Kbl. 123, [άντίΐ Th.
582
σαν, ήδη κατ' ένιαυτόν αΙρουμέ[νων] τάς άρχάς,
όπως άναγράψαντες τα θέσμια φυλάττωσι πρός
τήν των άμφι[σ]βητ[ού]ντων κρίσιν διό και
μόνη των άρχων ούκ έγένετο πλείων ένιαυσίας.
τοις μέν συν χρόνοις τοσούτον προέχουσιν
άλλήλων.
Τ
Ησαν δ' ούχ άμα πάντες οί έννέα άρχοντες,
άλλ' ό μέν βασιλεύς είχε τό νϋν καλού μενον
Βουκόλιον, πλησίον τοϋ πρυτανείου (σημειον
δέ· έτι και νϋν γάρ της τοϋ βασιλέως γυναικός
ή σύμμειξις ένταύθα γίγνεται τφ Διονύσψ καί
ό γάμος), ό δέ άρχων τό πρυτανειον, ό δέ
πολέμαρχος τό Έπιλύκειον (ö πρότερον μέν
έκαλειτο πολεμαρχειον, έπεί δέ Έπίλυκος άνψ-
κοδόμησε καί κατεσκεύασεν αυτό πολεμαρ[χ]ή-
σας, Έπιλύκειον έκλήθη), θεσμοθέται δ' ειχον
τό θεσμοθετείον. έπΐ δέ Σόλωνος [άπ]αντες είς
τό θεσμοθετείον συνήλθον. κύριοι δ' ήσαν και
τάς δίκας αύτοτελείς [κρίν]ειν, και ούχ ώσπερ
νϋν προανακρίνειν. τα μέν ούν περί τάς άρχάς
τοϋτον είχε τόν τρόπον.
Ή δέ των 'Αρεοπαγιτών βουλή τήν μέν τάξιν
είχε τοϋ διατηρειν τούς νόμους, διφκει δέ τα
πλείστα καί τά μέγιστα των έν τή πόλει, και
κολάζουσα καί ζημιοϋσα πάντας τούς άκοσ-
μοϋντας κυρίως, ή γάρ αϊρεσις των άρχόντων
άριστίνδην καί πλουτίνδην ήν, έξ ών οί Άρεο-
παγίται καθίσταντο. διό και μόνη των άρχων
αϋτη μεμένηκε δια βίου και νϋν.
4. Ή μέν ούν πρώτη πολιτεία ταύτην είχε τήν
ύπογραφήν. μετά δέ ταϋτα χρόνου τινός ού
πολλού διελθόντος, έπ' Άρισταίχμου άρχοντος,
Δρά[κ]ων τούς θεσμούς έθηκεν ή δέ τάξις
αύτού τόνδε τόν τρόπον είχε. άπεδέδοτο μέν
ή πολιτεία τοις όπλα παρεχομένοις- ήροϋντο
δέ τούς μέν έννέα άρχοντας καί τούς ταμίας
ούσίαν κεκτημένους ούκ έλάττω δέκα μνών
έλευθέραν, τάς δ' άλλας άρχάς (τάς) έλάτ-
τους έκ τών άπλα παρεχομένων, στρατηγούς δέ
καί ιππάρχους ούσίαν άποφαίνοντας ούκ έλατ-
4Suid. άρχων = ΒΑ 449,17 11 Hesych. Διονύσου
γάμος 13 Hesych. Έπιλύκ(ε)ιον 17 Schol. Plat.
Phaedr. 235 D 17 Diog. L. I 58 22 sq. cf. Philoch.
FGrHist. 328 F 20,196 26 γάρ] δέ Genn.
διακοσίων Weil 38 add. Richards
Politela 5 (Athen)
τον ή έκατόν μνών έλευθέραν, καί παιδας έκ
γαμετής γυναικός γνησίους ύπέρ δέκα έτη γε-
γονότος. τούτους δ' έδει διε[γγ]υάν τούς
πρυτάνεις και τούς στρατηγούς καί τούς Ιππ-
5 άρχους τούς ένους μέχρι εύθυνών, έγγυητάς
δ' έκ τοϋ αύτοϋ τέλους δεχομένους, ούπερ
οί στρατηγοί και οί ίππαρχοι, βουλεύειν δέ
τετρακοσίους καί ένα τους λαχόντας έκ τής
πολιτείας, κληροϋσθαι δέ καί ταύτην καί τάς
ίο άλλας άρχάς τούς ύπέρ τριάκοντ' έτη γεγονό-
τος, και δ'ις τόν αύτόν μή άρχειν πρό τοϋ
πάντας έξελθεϊν τότε δέ πάλιν έξ ύπαρχής
κληροϋν. εί δέ τις τών βουλευτών, όταν έδρα
βουλής ή έκκλησίας ή, έκλείποι τήν σύνοδον,
is άπέτινον ó μέν πεντακοσιομέδιμνος τρεις
δραχμάς, ό δέ ίππεύς δύο, ζευγίτης δέ μίαν.
Ή δέ βουλή ή έξ 'Αρείου πάγου φύλαξ ήν
τών νόμων καί διετήρει τάς άρχάς, όπως κατά
τους νόμους άρχωσιν. έξήν δέ τφ άδικουμένψ
20 πρό[ς τήν τών] 'Αρεοπαγιτών βουλήν είσαγγέλ-
λειν, άποφαίνοντι παρ' öv άδικείται νόμον. έπί
δέ τοις σώ[μ]ασιν ήσαν οί δανεισμοί, καθάπερ
εϊρηται, καί ή χώρα δι' όλίγων ήν.
5. Τοιαύτης δέ τής τάξεως οϋσης έν τη πο-
25 λιτείςι, καί τών πολλών δουλευόντων τοις όλί-
γοις, άντέστη τοις γνωρίμοις ó δήμος, ισχυρός
δέ τής στάσεως οϋσης και πολύν χρόνον άντι-
καθημένων άλλήλοις, εϊλοντο κοινή διαλλακ-
τήν και άρχοντα Σόλωνα, καί τήν πολιτείαν
30 έπέτρεψαν αύτφ, ποιήσαντι τήν έλεγείαν ής
έστίν άρχή-
γιγνώσκω, καί μοι φρενός ένδοθεν άλγεα
κείται,
πρεσβυτάτην έσορών γαίαν Ίαονίας
35 κλινομένην
έν ή πρός έκατέρους ύπέρ έκατέρων μάχεται
και διαμφισβητεϊ, καί μετά ταϋτα κοινή παραι-
νεί καταπαύειν τήν ένεστώσαν φιλονικίαν. ήν
δ' ó Σόλων τή μέν [φύ]σει καί τή δόξη τών
40 πρώτων, τή δ' ούσίςι καί τοις πράγμασι τών
μέσων, ώς έκ τε τών άλλων όμολογειται, καί
αύτός έν τοίσδε τοις ποιήμασιν μαρτυρεί,
παραινών τοις πλουσίοις μή πλεονεκτεϊν
ύμεις δ' ήσυχάσαντες έν! φρεσι καρτερόν
45 ήτορ,
37 δέκα]
28 Plut. Mor. 763 e 39 Plut. Sol. 1, 2 Aristot. Pol. 1296 a
 Politela 5 (Athen)
οϊ πολλών άγαθών έξ κόρον [ή]λάσατε,
έν μετρίοισι τίθεσ[θ]ε μέγαν νόον. οϋτε
γάρ ήμείς
πεισόμεθ; οϋθ' ύμίν άρτια τα[ϋτ] έσεται.
καΐ όλως αΐεί τήν αίτίαν της στάσεως άνάπτει
τοις πλουσίοις· διό καί έν άρχη της έλεγείας
δεδοικέναι φησί 'τήν τε φι[λαργυρ]ίαν τήν θ'
ύπερηφανίαν', ώς δια ταϋτα της έχθρας ένε-
στώσης.
6. Κύριος δέ γενόμενος των πραγματων
Σόλων τόν τε δήμον ήλευθέρωσε καί έν τφ
π[α]ρόντι και είς το μέλλον, κωλύσας δ[ανε]ίζειν
έτΐι τοις σώμασιν, καί νόμους έθηκε καί χρεών
άπ[ο]κοπάς έποίησε, καί τών ιδίων καί τών
δ[η]μοσίων, άς σεισάχθειαν καλοϋσιν, ώς
άποσεισάμενοι τό βάρος, έν οίς πειρώνταί
τιν[ες] διαβάλλ[ει]ν αύτόν συνέβη γάρ τφ
Σόλωνι μέλλοντι ποιειν τήν σεισάχθειαν προ-
ειπείν τισι τών [γν]ωρίμω[ν], έπειθ' ώς μέν οί
δημοτικοί λέγουσι, παραστρατηγη[θ]ήναι δια
τών φίλων, ώς δ' οί β[ουλ]όμενοι βλασ[φ]ημεϊν,
καί αύτόν κοινωνεΐν. δανεισάμενοι γάρ ούτοι
συνεπρίαντο πολλήν χώραν, καί μετ' ού πολύ
της τών χρεών άποκοπής γενομένης έπλού-
τουν. όθεν φασί γενέσθαι τούς ύστερον
δοκούντας είναι παλαιοπλούτους. ού μήν άλλά
πιθ[ανώ]τερος ó τών δημοτικών λόγος - ού γαρ
ε[ίκ]ός έν μέν τοις άλλοις ούτω μέτριον
γενέσθαι καί κοινόν, [ώ]στ' έξόν αύτφ τούς
έ[τ]έρους ύποποιησάμενον τυραννείν της
πόλεως, άμφοτέροις άπεχ[θέ]σθαι καί περί
πλείονος ποιήσασθαι τό καλόν καί τήν τής
πόλεως σωτηρίαν ή τήν αύτού πλεονεξίαν, έν
οϋτω δέ μικροίς καί άνα[ξίο]ις καταρρυπαίνειν
έαυτόν. ότι δέ ταύτην έσχε τήν έξουσίαν,
τά τε πράγματα νοσούντα μαρτυρεί, και έν
τοις ποιήμασιν αύτός πολλαχοϋ μέμνηται, καί
4 τα[υτ] leg. Wn., Κ., πάντ' W. coli. Sol. 3 (Diehl) 33.40,
Theogn. 946 7 φι[λαργυρ]ίαν Κ. cf. Plut. Sol.
14,2 10 sq. Plut. Sol. 15,2 14.15 Heracl. ep. 1,3
Hesych. Phot. Suid. σεισάχθεια Diod. I 79,4 Diog. L. I
45 16 άποσεισαμένων Jos. Mayor 17 Plut. Sol.
15,7 mor. 807d cf. Sol. 23,8 sq. Diehl 24 γενομένης
Rutherf. W.-K. γινομένης L 34 άναξίοις priores ed.,
quod sensui aptius, φανεροις Κ.4 („lectio non omnino certa,
sed vestigiis apta").
583
oí άλλοι συνομολογοϋσι πάντες, ταύτην μέν
ούν χρή νομίζειν ψευδή τήν αίτίαν είναι.
7. Πολιτείαν δέ κατέστησε καί νόμους
έθηκεν άλλους, τοις δέ Δράκοντος θεσμοίς
5 έπαύσαντο χρώμενοι πλήν τών φονικών, άνα-
γράψαντες δέ τούς νόμους είς τούς κύρβεις
έστησαν έν τή στοςι τη βασιλείψ καί ώμοσαν
χρήσεσθαι πάντες, οί δ' έννέα άρχοντες
όμνύντες πρός τφ λίθψ κατεφάτιζον άναθήσειν
ίο άνδριάντα χρυσοϋν, έάν τινα παραβώσι τών
νόμων όθεν έτι καί νύν οϋτως όμνύουσι.
Κατέκλεισεν δέ τούς νόμους είς έκατόν έτη
και διέταξε τήν πολιτείαν τόνδε (τόν) τρόπον,
τιμήματι διειλεν είς τέτταρα τέλη, καθάπερ
is διήρητο καί πρότερον, είς πεντακοσιομέδιμνον
καί ίπ[πέα] καί ζευγίτην καί θήτα. καί τάς μέ[ν
άλλ]ας άρχάς άπένειμεν άρχειν έκ πεντακοσιο-
μεδίμνων καί Ιππέων και ζευγιτών, τούς έννέα
άρχοντας καί τούς ταμίας καί τούς πωλητάς
20 και τούς ένδεκα καί τούς κωλακρέτας, έκάστοις
άνάλογον τφ μεγέθει τοΰ τιμήματος άποδιδούς
τήν άρχήν τοις δέ τό θητικόν τελούσιν έκ-
κλησίας καί δικαστηρίων μετέδωκε μόνον, έδει
δέ τελείν πεντακοσιομέδιμνον μέν, 0ς άν έκ
25 τής οικείας ποιή πεντακόσια μέτρα τά συνάμφω
ξηρά καί ύγρά, ίππάδα δέ τούς τριακόσια
ποιούντας - ώς δ' ένιοί φασι τούς ίπποτροφείν
δυναμένους· σημείον δέ φέρουσι τό τε όνομα
τοϋ τέλους, ώς άν άπό τοΰ πράγματος κεί-
30 μενον, καί τά άναθήματα τών άρχαίων άνάκει-
ται γάρ έν άκροπόλει είκών Διφίλου, έφ' ή έπι-
γέγραπται τάδε -
Διφίλου Άνθεμίων τήνδ' άνέθηκε θεοίς,
θητικοΰ άντ'ι τέλους ίππάδ' άμειψάμενος.
35
3 sq. Plut. Sol. 17, 1 Ael. VH 8,10 cf. Dem. XXIII 66 Joseph, in
Αρ. I 4, 21 6 Harp, κύρβεις: άναγρ. - βασ. item Phot.
Suid. s. v. Schol. Aristoph. Av. 1354 Plut. Sol. 25,1 9 Harp,
λίθος item Phot. Suid. s. ν. Plut. Sol. 25,3 cf. c. 55,5 Plat.
40
Phaedr. 235 D c. schol. 14 sq. Harp. Ιττπάς, πεντα-
κοσιομέδιμνον Phot, ίππάς Suid. Ιππάς, Ιππείς Schol. Aristoph.
equ. 627 Hesych. έκ τιμημάτων, ζευγίσιον, θητικόν Harp,
θήτες 14 (τό παν πλήθος έκ) τιμημάτων διεϊλεν
W.-K. ex Harp., 17 άρχειν (τοις εύπόροις άπάσας)
έκ πεντ. Vollgraff 22 schol. Aristoph. equ. 627 item Suid.
45
ιππείς cf. Aristot Pol. 1274 a 21 1281b 30 23 sq. Plut.
Sol. 18,1 Cat. 28, 3 (comp. 1, 3); Poll. VIII 130, BA 298, 20;
267,13 28 Poll. VIII 131
584
και παρέστηκεν ϊππος έκμαρτυρών, ώς τήν
ίππάδα τούτο σημαίνουσαν. ού μήν άλλ' εύ-
λογώτερον τοις μέτροις διηρήσθαι, καθάπερ
τούς πεντακοσιομεδίμνους, ζευγίσιον δέ τελείν
τούς διακόσια τα συνάμφω ποιοϋντας. τους δ'
άλλους θητικόν, ούδεμιάς μετέχοντας άρχής.
διό καί νϋν έπειδάν έρηται τόν μέλλοντα κλη-
ροϋσθαί τιν' άρχήν, ποιον τέλος τελεί, ούδ'
αν είς εϊποι θητικόν.
8. Τάς δ' άρχάς έποίησε κληρωτός έκ προ-
κρίτων, οϋς έκάστη προκρίνειε των φυλών,
προύκρινεν δ' είς τούς έννέα άρχοντας έκάστη
δέκα, και τού[των έκ]λήρουν όθεν έτι διαμέ-
νει ταΐς φυλαΐς τό δέκα κληροΰν έκάστην, εΐτ'
έκ τούτων κυαμεύειν. σημειον δ' ότι κληρω-
τός έποίησεν έκ των τιμημάτων ό περί των
ταμιών νόμος, φ χρώμενοι δια[τελ]οϋσιν έτι καί
ν υ ν κελεύει γαρ κληροΰν τούς ταμίας έκ
πεντακοσιομεδίμνων.
[Σόλ]ων μέν οΰν οϋτως ένομοθέτησεν περί
τών έννέα άρχόντων τό γαρ άρχαΐον ή έν
Ά[ρεί]ψ [πάγψ βου]λή, άνακαλεσαμένη καί καί
κρίνασα καθ' αυτήν, τόν έπιτήδειον έφ' έκάστη
τών άρχών έπ' [έν]ια[υτ]όν [διατάξα]σα
άπέστελλεν. φυλαί δ' ήσαν δ' καθάπερ
πρότερον, καί φυλοβασιλείς τέτταρες. [έκ] δέ
[τής] φυ[λή]ς έκάστης ήσαν νενεμημέναι
τριττύες μέν τρεις, ναυκραρίαι δέ δώδεκα
καθ' έκάστην ήν δ' έπί τών ναυκραριών άρχή
καθεστηκυία ναύκραροι, τεταγμένη προς τε
τάς είσφοράς καί τάς δαπ[άνας] τάς γι-
γνομένας· διό καί έν τοις νόμοις τοις Σόλωνος
οίς ούκέτιχρώνταιπολλαχο[ϋ γέ]γραπται, 'τούς
ναυκράρους είσπράττειν', καί 'άναλίσκειν έκ
τοΰ ναυκραρικοΰ άργυρ[ίο]υ'. β[ου]λήν δ' έποί-
ησε τετρακοσίους, έκατόν έξ έκάστης φυλής.
Τήν δέ τών 'Αρεοπαγιτών έταξεν έπί [τό]
νομοφυλακείν, ώσπερ ύπήρχεν και πρότερον
έπίσκοπος ούσα τής πολιτείας, καί τά τε άλλα
τά πλείστα καί τά μέγιστα τών πολιτ(ικ)ών δι-
4 ΒΑ 260,33; 261,15 6 Harp, θητες
Aristot. Pol. 1282a31sqq. 24 διατάξασα suppl.
Κ. 28 Phot, ναυκραρία: φυλαί - έκάστην Hesych. ναύ-
κλαροι Poll. VIII 108 35 cf. schol. Aristoph. av.
1541 36 Plut. Sol. 19,1 40
Richards 40 cf. BA 444, 4
Politela 5 (Athen)
ετήρει, καί τούς άμαρτάνοντας ηϋθυνεν κυρία
ούσα καί [ζη]μιοΰν καί κολάζειν, καί τάς έκτίσεις
άνέφερεν είς πόλιν, ούκ έπιγράφουσα τήν πρό-
φασιν δι' ö [τό έ]κτ[ίν]εσθαι- καί τούς έπί
5 καταλύσει τοΰ δήμου συνισταμένους έκρινεν,
Σόλωνος θέντ[ος] νόμον είσα[γγ]ελ[ία]ς περί
αύτών. όρών δέ τήν μέν πόλιν πολλάκις στα-
σιάζουσαν, τών δέ πολιτών ένίους διά τήν
ί>ςιθυμίαν [άγα]πώντας τό αύτόματον, νόμον
ίο έθηκεν προς αύτούς ϊδιον, δς άν στασιαζούσης
τής πόλεως μ[ή] θήται τά όπλα μηδέ μεθ'
έτέρων, άτιμον είναι καί τής πόλεως μή μετέ-
χειν.
9. Τά μέν ούν [περί τά]ς άρχάς τ[οΰ]τον είχε
is τόν τρόπον, δοκεΐ δέ τής Σόλωνος πολιτείας
τρία ταϋτ' είναι τά δημοτικώτατα- πρώτον μέν
καί μέγιστον τό μή δανείζειν έπί τοις σώμασιν,
έπειτα τό έξείναι τφ βουλομένψ τιμωρ[εϊ]ν
ύπέρ τών άδικουμένων, τρίτον δέ (φ καί)
20 μάλιστά φασιν Ισχυκέναι τό πλήθος, ή εις τό
δικαστή[ριον] έφε[σι]ς· κύριος γαρ ων ó δήμος
τής ψήφου, κύριος γίγνεται τής πολιτείας, έτι
δέ καί διά τό μή γεγράφθ[αι το]ύς νόμους
άπλώς μηδέ σαφώς, άλλ' ώσπερ ó τών κλήρων
25 και έπικλήρων, άνάγκη [πο]λλάς άμφισβητή-
σεις γίγνεσθαι, καί πάντα βραβεύειν καί τά
κοινά και τά ϊδια τό δικαστήρ[ιον], οϊονται μέν
ούν τίνες έπίτηδες άσαφείς αύτόν ποιήσαι
τούς νόμους, όπως ή τής κρίσεως [ό] δή[μος
30 κ]ύριος. ού μήν εΙκός, άλλά διά τό μή δύνασθαι
καθόλου περιλαβειν τό βέλτιστον ού γαρ
[δ]ίκ[αιον] έκ τών νϋν γιγνομένων, άλλ' έκ τής
άλλης πολιτείας θεωρείν τήν έκείνου βούλη-
σιν.
35 10. Έν μέν ούν τοις νόμοις ταύτα δοκεΐ θεϊ-
ναι δημοτικά, προ δέ τής νομοθεσίας ποιήσας
τήν τών χ[ρ]εών [άπο]κοπήν, καί μετά ταύτα τήν
τε τών μέτρων καί σταθμών καί τήν τοΰ νομίσ-
ματος αϋξησιν. έπ' έκείνου γάρ έγένετο καί
40 τά μέτρα μείζω τών Φειδωνείων, καί ή μνά,
πρότερον έχ[ο]υσα [σ]ταθμόν έβδομήκοντα
16 cf.
3 πόλιν cf. Thuc. II 15, 6 4 vix sanum videtur. 16 sq.
Gell. II 12,1. Plut. Sol. 20,1 mor. 550 c 823 f. Cie. Att. X
πολιτικών 1,2 19 Plut. Sol. 18,6 cf. Isocr. 20,2 20 Aristot.
Pol. 1273 b 41 Plut. Sol. 18,3 27 Plut. Sol. 18,4

δραχμάς, άνεπληρώθη ταΐς έκατόν. ήν δ' ό
άρχαιος χαρακτήρ δίδραχμον. έποίησε δέ και
σταθμά πρός τ[ό] νόμισμα, τ[ρ]ε!ς καί έξήκοντα
μνάς τό τάλαντον άγούσας, καί έπιδιενεμή-
θησαν [αί τ]ρεις μναί τφ στατήρι και τοις
άλλοις σταθμοΐς.
11. Διατάξας δέ τήν πολιτείαν ονπερ εϊρηται
τρόπον, έπειδή προσιόντες αύτφ περί των
νόμων ήνώχλουν, τά μέν έπιτιμώντες τα δέ
άνακρίνοντες, βουλόμενος μήτε ταύτα κινείν,
μήτ άπεχθάνεσθαι παρών, άποδημίαν έποιή-
σατο κατ' έμπορίαν άμα καί θεωρίαν εις Αϊγυ-
πτον, ε[1π]ών ώς ούχ [ή]ξει δέκα έτών ού γάρ
οϊεσθαι δίκαιον είναι τους νόμους έξηγεισθαι
παρών, άλλ' έκαστο ν τά γεγραμμένα ποιειν.
άμα δέ καί συνέβαινεν αύτφ των τε γνωρίμων
διαφόρους γεγενήσθαι πολλούς δια τάς των
χρεών άποκοπάς, και τάς στάσεις άμφοτέρας
μεταθέσθαι δια τό παράδοξον αύτοις γενέσθαι
τήν κατάστασιν. ó μέν γάρ δήμος φετο πάντ'
άνάδαστα ποιήσειν αύτόν, οί δέ γνώριμοι πάλιν
είς τήν αύτήν τάξιν άποδώσειν, ή μ[ικ]ρ[ό]ν
παραλλάξ[ειν], (ό δέ) Σόλων άμφοτέροις
ήναντιώθη, και έξόν αύτφ μεθ' όποτέρων
έβούλετο συστά[ντ]α τυραννειν, ε'ίλετο πρός
άμφοτέρους άπεχθέσθαι, σώσας τήν πατρίδα
καί τά βέ[λτι]στα νομοθετήσας.
12. Ταϋτα δ' άτι τούτον (τόν) τρόπον έσχεν
οϊ τ' άλλοι συμφωνοϋσι πάντες, καί αύτός
έν τη ποιήσει μέμνηται περί αύτών έν τοίσδε-
δήμψ μέν γάρ έδωκα τόσον γέρας, δσσον
άπαρκει,
τιμής οϋτ' άφελών οΰτ' έπορεξάμενος-
οΐ δ' ειχον δύναμιν και χρήμασιν ήσαν
άγητοί,
καί τοις έφρασάμην μηδέν άεικές έχειν.
έστην δ' άμφιβαλών κρατερόν σάκος άμ-
φοτέροισι,
νικάν δ' ούκ εϊασ ούδετέρους άδίκως.
1 cf. Poll. IX, 60 11 Heracl. ep. 1,3 Plut. Sol. 25,6 cf.
Herodot I 29 20 sq. cf. Plut. Sol 16, 1
W.-K.2, Kbl. 147 coll. Aristot. Pol. 1296 A 39.
Aristid. II 360,8sqs. 25 Plut. Public. 25,5 (comp.
2, 5) 31 sqq. Plut. Sol. 18,5 cf. Aristid. 24,14 (II 59 K)
Politela 5 (Athen) 585
πάλιν δ' άποφαινόμενος περί του πλήθους, ώς
αύτφ δει χρήσθαι-
δήμος δ' ώδ' άν άριστα συν ήγεμόνεσσιν
έποιτο,
s μήτε λίαν άνεθείς μήτε βιαζόμενος.
τίκτει γάρ κόρος üßpiv, όταν πολύς όλβος
έπηται
άνθρώποισιν, όσοις μή νόος άρτιος ή.
και πάλιν δ' έτέρωθί που λέγει περί τών διανεί-
ιο μασθαι τήν γήν βουλομένων
οΐ δ' έφ' άρπαγαισιν ήλθον, έλπίδ" είχον
άφνεάν,
κάδόκουν έκαστος αύτών όλβον εύρήσειν
πολύν,
is καί με κωτίλλοντα λείως τραχύν έκφανειν
νόον.
χαϋνα μέν τότ' έφράσαντο, νυν δέ μοι
χολούμενοι
λοξ[όν ό]φθαλμο!σ' όρώσι πάντες ώστε
20 δήιον.
ού χρεών - ä μέν γάρ είπα, σύν θεοίσιν ήνυσα,
ά[λλ]α δ' ο[ύ] μάτην έερδον, ούδέ μοι
τυραννίδος
άνδάνει βίρ τι [|!>έζ]ειν, ούδέ πιεί[ρ]ας
25 χθονός
πατρίδος κακοίσιν έσθλούς ίσομοιρίαν έχε ι ν.
[πάλιν] δέ καί περί της άπ[οκ]οπής τών χ[ρε]ών
και τών δουλευόντων μέν πρότερον, έλευ-
θερωθέντων δέ δια τήν σεισάχθειαν
30
έγώ δέ τών μέν οΰνεκα ξ[υ]νήγαγον
δήμον, τί τούτων πριν τυχείν έπαυσάμην;
συμμαρτυροίη ταύτ' άν έν δίκη χρόνου
μήτηρ μεγίστη δαιμόνων 'Ολυμπίων
άριστα, Γή μέλαινα, τής έγώ ποτε
όρους άνεϊλον πολλαχή πεπηγότας,
πρόσθεν δέ δουλεύουσα, νϋν έλευθέρα.
πολλούς δ' 'Αθήνας, πατρίδ' είς θεόκτιτον,
άνήγαγον πραθέντας, άλλον έκδίκως,
άλλον δικαίως, τούς δ' άναγκαίης ύπό
χρειούς φυγόντας, γλώσσαν ούκέτ' Άττικήν
3.4 Plut. Pubi. 25,6 (comp. 2,6) 6 Clem. Alex. Strom.
22 είς) ή VI 8,7 p. 428 St. cf. Theogn. 153; schol. Pind. Olymp. XIII
23 sq. 12; Diog. Laert. 1,59. Paroemiogr. Gr. I 308,22 15 Plut.
Sol. 16,3 21.22 Aristid. 28,137-140 (II 185
Keil) 35 cf. IG II 1103 sq. 35.36 Plut. Sol. 15, 6
586 Politela 5 (Athen)
ίέντας, ώς äv πολλαχρ πλανωμένους-
τους δ' ένθάδ' αύτού δουλίην άεικέα
έχοντας, ήθη δεσποτών τρομευμέν[ους],
έλευθέρους έθηκα. ταύτα μέν κράτει
νομού βίην τε καΐ δίκην συναρμόσας
ερεξα καί διήλθον ώς ύπεοχ[ό]μην.
θεσμούς δ' όμοίως τφ κακφ τε κάγαθφ,
εύθείαν εις έκαστον άρμόσας δίκην,
έγραψα, κέντρον δ' άλλος ώς έγώ λαβών,
κακοφραδής τε και φιλοκτήμων άνήρ,
ούκάν κατέσχε δήμον. είγάρήθελον
ä τοις έναντίο[ισι]ν ήνδανεν τότε,
αύθις δ' ä τοίσιν οϋτεροι φρασαίατο,
πολλών αν άνδρών ήδ' έχηρώθη πόλις.
τών οϋνεκ' άλκήν πάντοθεν ποιούμενος
ώς έν κυσιν πολλησιν έστράφην λύκος.
καί πάλιν όνειδίζων προς τάς ύστερον αύτών
μεμψιμοιρίας άμφοτέρων
δήμψ μέν είχρή διαφάδην όνειδίσαι,
ä νϋν έχουσιν οϋποτ' όφθαλμοίσιν äv
εϋδοντες είδον.
όσοι δέ μείζους καί βίαν άμείνονες,
αίνοιεν äv με καί φίλον ποιοίατο.
εί γάρ τις άλλος, φησί, ταύτης της τιμής ετυχεν,
ούκάν κατέσχε δήμον ούδ' έπαύσατο,
πριν άνταράξας πΐαρ έξείλεν γάλα.
έγώ δέ τούτων ώσπερ έν μεταιχμίψ
ορος κατέστην.
13. Τήν μέν ούν άποδημίαν έποιήσατο δια
ταύτας τάς αίτιας. Σόλωνος δ' άποδημήσαντος,
έτι τής πόλεως τεταραγμένης έπί μέν έτη τέτ-
ταρα διήγον έν ήσυχίςτ τφ δέ πέμπτψ μετά τήν
Σόλωνος άρχήν ού κατέστησαν άρχοντα δια
τήν στ[άσ]ιν, και πάλιν έτει πέμπτψ δια τήν
αύτήν αίτίαν άναρχίαν έποίησαν. μετά δέ ταύτα
δια τών αύτών χρόνων Δαμασίας αίρεθεις
άρχων έτη δύο και δύο μήνας ήρξεν, έως
4.5 Plut. Sol. 15,1 15 άρχήν πάντ. κυκεύμενος Ari-
stid. 18 αύτοϋ Fowler αύτφ Th. 21 διαφράδην L:
con. Ko., coll. Poll. II 129 28 Plut. Sol. 16, 4 38
αιτιαναρχαιαν L: corr. Campbell al.
έξηλάθη βίςι τής άρχής. ειτ' έδοξεν αύτοίς δια
τό στασιάζειν άρχοντας έλέσθαι δέκα, πέντε
μέν εύπατριδών, τρεις δέ ά[γ]ροίκων, δύο δέ
δημιουργών, καί ούτοι τόν μετά Δαμασίαν
5 ήρξαν ένιαυτόν. φ καί δήλον άτι μεγίστη ν ειχεν
δύναμιν ó άρχων φαίνονται γάρ αίεί στα-
σιάζοντες περί ταύτης τής άρχής. όλως δέ
διετέλουν νοσούντες τα πρός έαυτούς, οί μέν
άρχήν καί πρόφασιν έχοντες τήν τών χρεών
ίο άποκοπήν (συνεβεβήκει γαρ αύτοίς γεγονέναι
πένησιν), ol δέ τή πολιτείςι δυσχεραίνοντες
δια τό μεγάλην γεγονέναι μεταβολήν, ένιοι δέ
δια [τήν] πρός άλλήλους φιλονικίαν. ήσαν δ'
αί στάσεις τρεις - μία μέν τών παραλίων, ών
is προειστήκει Μεγακλής ó Άλκμέωνος, οϊπερ
έδόκουν μάλιστα διώκειν τήν μέσην πολιτείαν.
άλλη δέ τών πεδιακών, οϊ τήν όλιγαρχίαν έζή-
τ ο υ ν ήγειτο δ' αύτών Λυκούργος, τρίτη δ'
ή τών διακρίων, έφ' ή τεταγμένος ήν Πει-
20 σίστρατος, δημοτι[κ]ώτατος είναι δοκών, προσ-
εκεκόσμηντο δέ τούτοις οϊ τε άφ[η]ρημένοι τα
χρέα δια τήν άπορ[ί]αν, και οί τφ γένει μή
καθαροί δια τόν φ ό β ο ν σημεϊον δ', ότι μετά
τήν [τών] τυράννων κατάλυσιν έποίησαν διαψη-
25 φισμόν, ώς πολλών κοινωνούντων τής πολιτείας
ού προσήκον, είχον δ' έκαστοι τάς έπωνυμίας
άπό τών τόπων έν οις έγεώργουν.
14. Δημοτικώτατος δ' είναι δοκών ó Πεισί-
στρατος καί σφόδρ' εύδοκιμηκώς έν τφ πρός
30 Μεγαρέας πολέμψ, κατατραυματίσας έαυτόν
συνέπεισε τόν δήμον, ώς ύπό τών άντιστασιω-
τών ταύτα πεπονθώς, φυλακήν έαυτψ δούναι
τού σώματος, Άριστίωνος γράψαντος τήν
γνώμην. λαβών δέ τούς κορυνηφόρους καλου-
35 μένους, έπαναστάς μετά τούτων τφ δήμψ,
κατέσχε τήν άκρόπολιν έτει δευτέρψ καί τρια-
κοστφ μετά τήν τών νόμων θέσιν έπί Κωμέου
άρχοντος.
40
2sq. Hesych. άγροιώται cf. Plut. Thes. 2 5 , 2 Diod. I
28,5 13 sq. Schol. Aristoph. vesp. 1223 cf. Herod. 1 5 9
Plut. Sol. 13,1 29,1 20 Arist. Pol. 1305 a 23 24 cf.
Harpocr. διαψήφισις 29 Herod. I 59 Plut. Sol. 3 0 , 1 sq. cf.
Polyaen. I 21, 3 Diod. XIII 95, 6 Diog. L. I 60; 66 Schol.
Plat. Rep. VIII 566 A lust. II 8, 6sq. 35 cf. Phaedr. fab.
12,5 36 cf. Plut. Sol. 32, 3
 Politela 5 (Athen)
Λέγεται δέ Σόλωνα Πεισιστράτου τήν φυ-
λακήν αιτούντος άντιλέξαι καί ειπείν ότι τών
μέν εϊη σοφώτερος, τών δ' άνδρειό[τε]ρος·
όσοι μέν γαρ άγνοοϋσι Πεισίστρατον έπι-
τιθέμενον τυραν[νίδι], σοφώτερος είναι τού-
των, όσοι δ' είδότες κατασιωπώσιν, άνδρειό-
τερος. έπεί δέ λέγων [ούκ έ]πειθεν, έξαρά-
μενος τα όπλα πρό τών θυρών, αύτός μέν
έφη βεβοηθηκέναι τη πατρίδι, καθ' όσον ήν
δυνατός (ήδη γαρ σφόδρα πρεσβύτης ήν),
άξιοϋν δέ καί τους άλλους ταύτό τούτο ποιείν.
Σόλων μέν [ούν ο]ύδέν ήνυσεν τότε παρα-
καλών. Πεισίστρατος δέ λαβών τήν άρχήν
διφκει τα κοινά πολιτικώς μάλλον ή τυραννι-
κώς. οϋπω δέ τής άρχής έρριζωμένης, όμο-
φρονήσαντες οί περί τόν Μεγακλέα καί τόν
Λυκοϋργον, έξέβαλον αύτόν έκτψ έτει μετά
τήν πρώτην κατάστασιν έφ' Ήγησίου άρχον-
τος. έτει δέ δωδεκάτφ μετά ταύτα περι-
ελαυνόμενος ó Μεγακλής τη στάσει, πάλιν
έπκηρυκευσάμενος πρός τόν Πεισίστρατον,
έφ' φ τε τήν θυγατέρα αυτού λήψεται, κατήγα-
γεν αύτόν άρχαίως καί λίαν άπλώς. προ-
διασπείρας γάρ λόγον, ώς τής 'Αθηνάς κατ-
αγούσης Πεισίστρατον, καί γυναίκα μεγάλην
καί καλήν έξευρών, ώς μέν Ηρόδοτος φησιν,
έκ τοΰ δήμου τών Παιανιέων, ώς δ' ένιοι λέγου-
σιν έκ τού Κολλυτοϋ στεφανόπωλιν Θρςιτταν,
ή άνομα Φύη, τήν θεόν άπομιμησάμενος τφ
κόσμψ, συνεισήγαγεν μετ' αύτού - και ó μέν
Πεισίστρατος έφ' άρματος είσήλαυνε, παραι-
βατούσης τής γυναικός, οί δ' έν τφ άστει
προσκυνούντες έδέχοντο θαυμάζοντες.
15. Ή μέν ούν πρώτη κάθοδος έγένετο τοι-
αύτη. μετά δέ ταύτα [ώςΐ έξέπεσε τό δεύτερον,
έτει μάλιστα έβδόμψ μετά τήν κάθοδον, (ού γάρ
πολύν χρόνον κατέσχεν, άλλά δια τό μή βού-
λεσθαι τη τοΰ Μεγακλέους θυγατρί συγ-
1 sq. Ael. VH Vili, 16; Diog. 2,1,49,65; Plut. Sol.
30,4 sq. 6 Diod. IX 20 Plut. mor. 794 f cf. Val. Max. V 3
ext. 3 Vili 9 ext. 1 17 sq. Herod. 160 cf. Aristot. Polit. E
1315 b 32 21 Herod. 160 23 αρχαικως L, cf.
Aristot. Pol. 1330b 34 26sq. cf. Polyaen. I 21,1 Hermog
de inv. 13 p. 104,16 Rabe Val. Max. I 2 ext. 3 28 Schol.
Aristoph. equ. 449 35 ώς del. W.-K. 36 έβδ.] τρίτψ
W.-K., δευτέρψ v. Schoeffer, μ. τήν κ. del. Cich. 15 ab exilio
priore computane, μετά τό πρώτον Bl. 38 cf. Herod
I 61
587
γίγνεσθαι, φοβηθείς άμφοτέρας τάς στάσεις
ύπεξήλθεν). καί πρώτον μέν συνφκισε περί τόν
Θερμαιον κόλπον χωρίον ö καλείται 'Ραίκηλος,
έκειθεν δέ παρήλθεν εις τούς περί Πάγγαιον
5 τόπους, όθεν χρηματισάμενος καί στρατιώτας
μισθωσάμενος, έλθών εις Έρέτριαν ένδεκάτψ
πάλιν έτει τό(τε) πρώτον άνασώσασθαι βίςι τήν
άρχήν έπεχείρει, συμπροθυμουμένων αύτφ
πολλών μέν και άλλων, μάλιστα δέ Θηβαίων
ίο καί Λυγδάμιος τοΰ Ναξίου, έτι δέ τών ιππέων
τών έχόντων έν Έρετρίςι τήν πολιτείαν. νι-
κήσας δέ τήν έπΐ Παλληνίδι μάχην καί λαβών
τήν [π]όλιν καί παρελόμενος τοΰ δήμου τα
όπλα, κατείχεν ήδη τήν τυρρανίδα βεβαίως·
is καί Νάξον έλών άρχοντα κατέστησε Λύγδαμιν.
Παρεΐλε δέ τοΰ δήμου τά άπλα τόνδε τόν
τρόπον, έξοπλασίαν έν τφ Θησείψ ποιησάμε-
νος έκκλησιάζειν έπεχείρει, και [χρόνον προσ-
ηγό]ρευεν μικρόν, ού φασκόντων δέ κατα-
20 κούειν, έκέλευσεν αύτούς προσαναβήναι πρός
τό πρόπυλον τής άκροπόλεως, ϊνα γεγωνή μάλ-
λον. έν φ δ' έκεΐνος διέτριβε δημηγορών,
άνελόντες οί έπί τούτψ τεταγμένοι τ[ά δπλ]α
καί [κατα]κλείσαντες είς τά πλησίον οικήματα
25 τοΰ Θησείου, διεσήμηναν έλθόντες πρός τόν
Πεισίστρατον. ó δέ έπεί τόν άλλον λόγον έπ-
ετέλεσεν, είπε καί περί τών όπλων τό γεγονός,
ώς ού χρή θαυμάζειν ούδ' άθυμειν, άλλ'
άπελθόντας έπί τών Ιδίων είναι, τών δέ κοινών
30 αύ[τός] έπ[ι]μελήσεσθαι πάντων.
16. Ή μέν ούν Πεισιστράτου τυραννίς έξ
άρχής τε κατέστη τούτον τόν τρόπον, καί μετα-
βολάς έσχεν τοσαύτας. διφκει δ' ó Πεισί-
στρατος, ώσπερ εϊρηται, τά περί τήν πόλιν
35 μετρίως καί μάλλον πολιτικώς ή τυραννικώς.
έν τε γάρ τοις άλλοις φιλάνθρωπος ήν καί
πρφος και τοις άμαρτάνουσι συγγνωμονικός,
και δή καί τοις ά[πό]ροις προεδάνειζε χρήματα
πρός τάς έργασίας, ώστε διατρέφεσθαι γεωρ-
40 γοΰντας. τούτο δ' έποίει δυοίν χάριν, ϊνα μήτε
3 cf. Herod I 64 5 Herod. I 62 8 sq. cf. Herod.
I 61 13 Schol. Aristoph. Ach. 232 15 cf. Herod.
45
I 64 17 Polyaen. I 21. 2 19 K.4 in lacunae initio
κ(αΐ), in exitu ρευεν agnoscere sibi videtur, unde κ(αί)
χρ(όνον) προσηγόρευεν.
588 Politela 5 (Athen)
έν τφ αστει διατρίβωσιν, άλλα διεσπαρμένοι
κατά τήν χώραν, καί όπως εύποροϋντες των
μετρίων καί πρός τοις Ιδίοις οντες, μήτ'
έπιθυμώσι μήτε σχολάζω[σι]ν έπιμελεΐσθαι των
κοινών, άμα δέ συνέβαινεν αύτφ καί τάς
προσόδους γίγνεσθαι μείζους, έξεργαζομένης
της χώρας· έπράττετο γαρ άπό τών γιγνομένων
δεκάτην. διό καί τους κατά δήμους κατεσκεύ-
ασε δικαστάς, και αύτός έξήει πολλάκις εις τήν
χώραν, έπισκοπών καί διαλύων τοϋς διαφερο-
μένους, όπως μή καταβαίνοντες είς τό άστυ
παραμελώσι τών έργων.
Τοιαύτης γάρ τίνος έξόδου τφ Πεισιστράτψ
γιγνομένης, συμβήναί φασι τα περί τόν έν τφ
[Ύμ]ηττφ γεωργοϋντα τό κληθέν ύστερον
χωρίον άτελές. ίδών γάρ τινα παντελώ[ς
π]έτρας σκάπτοντα καί έργαζόμενον, δια τό
θαυμάσαι τόν παΐδα έκέλευσεν έρέσθαι, τί
γίγνεται έκ τοϋ χωρίου, ό δ' 'όσα κακά και όδύ-
ναι' έφη, 'καί τούτων τών κακών και τών όδυνών
Πεισίστρατον δει λαβείν τήν δεκάτην.' ό μέν
ούν άνθρωπος άπεκρίνατο άγνοών, ό δέ Πει-
σίστρατος ήσθείς διά τήν παρρησίαν καί τήν
φιλερ[γ]ίαν άτελή πάντων έποίησεν αύτόν. ού-
δέν δέ τό πλήθος ούδ' έν τοις άλλοις παρώχλε[ι]
κατά τήν άρχήν, άλλ' αίεί παρεσκε[ύ]αζεν
είρήνην και έτήρει τήν ήσυχίαν διό καί πολ-
λάκις έ]θρ[ύλλο]υν ώς ή Πεισιστράτου τυραν-
νίς ό έπί Kpóvfou] βίος εϊη· συνέβη γάρ
ύστερον δια[δε]ξ[α]μένων τών υΐέων πολλφ
γενέσθαι τραχυτέραν τήν άρχήν. μέγιστον δέ
πάντων ή[ν] τών εί[ρη]μένων τό δημοτικόν
είναι τφ ήθει καί φιλάνθρωπον. έν τε γάρ τοις
άλλο[ις] έβ[ούλ]ετο πάντα διοικεΐν κατά τούς
νόμους, ούδεμίαν έαυτφ πλεονεξίαν διδούς·
[κ]αί [ποτ]ε προσκληθείς φόνου δίκην είς
"Αρειον πάγον, αύτός μέν άπήντησεν ώς άπο-
[λο]γησόμενος, ό δέ προσκαλεσάμενος φο-
I cf. Plut. Sol. 31,5 Aristot. Pol. 1311 a 14 Ael. VH 1X256
Max. Tyr. 23,3 p. 282 Hob. Dio Chrys. 25,3 (II 278,24
Arn.) 8 cf. Diog. L. I 53 Paroem. Gr. I 105, 76. 406,66
Thuc. VI 54, 5 13 cf. Diod. IX 37, 2 Paroem. Gr. 1105, 76
II 756, 76 Procop. in Villois. Anecd. II 40 30 cf. [Plat.]
Hipparch. 229 Β 31 sq. Plut. Sol. 31, 3 36 Aristot.
Pol. 1315 b 21
βηθείς έλιπεν. διό καί πολύν χρόνον έμεινεν
(έν) [τη άρ]χ[ή], καί [5]τ' έκπέσοι πάλιν άν-
ελάμβανε φςιδίως. έβούλοντο γάρ και τών
γνωρίμων και τών δημοτικών οί πολλοί, τούς
s μέν γάρ ταΐς όμιλίαις, τούς δέ ταΐς είς τά
ϊδια βοηθείαις προσ[ή]γετο, καί προς άμ-
φοτέρους έπεφύκει καλώς.
Ήσαν δέ καί τοις Άθηναίοις οί περί τών
τυράννων νόμοι πρφοι κατ' έκείνους τούς
ίο καιρούς, οϊ τ' άλλοι κα'ι δή καί ó μάλιστα
καθήκων πρός τήν τής τυραννίδος (κατάστα-
σιν). νόμος γάρ αύτοίς ήν όδε. 'θέσμια τάδε
'Αθηναίων και πάτρια- έάν τίνες τυραννειν
έπανιστώνται [έπι τυραννίδι! ή συγκαθιστή τήν
is τυραννίδα, άτιμον είναι καί αύτόν καί γένος.'
17. Πεισίστρατος μέν ούν έγκατεγήρασε τή
άρχη, καί άπέθανε νοσήσας έπί Φιλόνεω άρχον-
τος, άφ' ού μέν κατέστη τό πρώτον τύραννος,
έτη τριάκοντα καί τρία βιώσας, ä δ' έν τη άρχή
20 διέμεινεν, ένός δέοντα είκοσι, έφευγε γάρ τά
λοιπά, διό και φανερώς ληροΰσιν (οί) φάσκον-
τες έρώμενον είναι Πεισίστρα[τον] Σόλωνος,
καί στρατηγείν έν τφ πρός Μεγαρέας πολέμψ
περί Σαλαμίνος- où γάρ ένδέχεται ταΐς ήλικίαις,
25 έάν τις άναλογίζηται τόν έκατέρου βίον καί
έφ' ού άπέθανεν άρχοντος.
Τελευτήσαντος δέ Πεισιστράτου κατείχον
οί υίείς τήν άρχήν, προάγοντες τά πράγματα
τόν αύτόν τρόπον, ήσαν δέ δύο μέν έκ τής
30 γαμετής 'Ιππίας και Ίππαρχος, δύο δ' έκ τής
Άργείας Ίοφών και Ήγησίστρατος, φ παρωνύ-
μων ήν Θέτταλος. (έπ)έγημεν γάρ Πεισί-
στρατος έξ'Άργους άνδρός Άργείου θυγατέρα,
φ όνομα ήν Γοργίλος, Τιμώνασσαν, ήν πρό-
35 τερον έσχεν γυναίκα Άρχίνος ό Άμπρακιώτης
τών Κυψελιδών. όθεν καί ή πρός τούς Άρ-
γείους ένέστη φιλία, καί συνεμαχέσαντο χίλιοι
τήν έπί Παλληνίδι μάχην, Ήγησιστράτου κομί-
σαντος. γήμαι δέ φασι τήν Άργείαν οί μέν
40
2 έπελαμβανε L: corr. Richards άπελάμβανε Wyse 11 τα
της H.-L., κατάστασιν add. W.-K. dub. 12 cf. Andoc.
I 97 Aristoph. Thesm. 338 14 έπί τυρ. del. Κ. τυραννειν
delere raavult G. 18 cf. Aristot. Pol. 1315 b 29 Heracl.
45
epit. 1,4 21 Plut. Sol. 1,4. Ael. VH VIII 16 30
Herod. V 94 31 Plut. Cat. mai. 24 32 εγημεν L.
tuetur K.: corr. Papageorg. ex. Plut.
 Politela 5 (Athen)
έκπεσόντα τό πρώτον, oi δέ κατέχοντα τήν
άρχήν.
18. ΤΗσαν δέ κύριοι μέν των πραγμάτων διά
τά άξιώματα και διά τάς ήλικίας "Ιππαρχος και
Ιππίας, πρεσβύτερος δέ ών ό Ιππίας καί τη
φύσει πολιτικός καί έμφρων έπεστάται της
άρχής. ó δέ "Ιππαρχος παιδιώδης καί έρωτι-
κός καί φιλόμουσος ήν, (καί τούς περί 'Ανα-
κρέοντα καί Σιμωνίδην καί τούς άλλους
ποιητάς ούτος ήν ό μεταπεμπόμενος), Θέτ-
ταλος δέ νεώτερος πολύ καί τφ βίψ θρασύς
καί ύβριστής, άφ' oü και συνέβη τήν άρχήν
αύτοίς γενέσθαι πάντων των κακών, έρασθείς
γάρ τοΰ 'Αρμοδίου καί διαμαρτάνων τής πρός
αύτόν φιλίας, ού κατείχε τήν όργήν, άλλ' έν
τε τοις άλλοις ένεσημαίνετο πικρώς, και τό
τελευταΐον μέλλουσαν αύτοΰ τήν άδελφήν
κανηφορείν Παναθηναίοις έκώλυσεν, λοι-
δορήσας τι τόν Άρμόδιον ώς μαλακόν όντα,
όθεν συνέβη παροξυνθέντα τόν Άρμόδιον καί
τόν Άριστογείτονα πράττειν τήν πράξιν μετ-
εχόντων πολλών, ήδη δέ παρατηροϋντες έν
άκροπόλει τοις Παναθηναίοις Ίππίαν (έτύγχαν-
εν γαρ ούτος μέν [δ]εχόμενος, ό δ' Ίππαρχος
άποστέλλων τήν πομπήν), ίδόντες τινά τών κοι-
νωνούντων τής πρά[ξ]εως φιλανθρώπως έντυγ-
χάνοντα τφ Ίππίςι, καί νομίσαντες μηνύειν,
βουλόμενοί τι δράσαι πρό τής συλλήψεως,
καταβάντες καί προεξαναστάντες τών [άλλω]ν,
τόν μέν "Ιππαρχον διακοσμοΰντα τήν πομπήν
παρά τό Λεωκόρειον άπέκτειναν, τήν δ' δλην
έλυμήναντο πράξιν. αύτών δ' ό μέν 'Αρμόδιος
ευθέως έτελεύτησεν ύπό τών δορ[υ]φόρων, ό
δ' 'Αριστογείτων ύστερον, συλληφθείς και
πολύν χρόνον αίκισθείς. κατηγόρησεν δ' έν
ταις άνάγκαις πολλών, οϊ καί τή φύσει τών
έπιφανών καί φίλοι τοις τυράννοις ήσαν. ού
γάρ έδύναντο παραχρήμα λαβείν ούδέν 'ίχνος
τής πράξεως, άλλ' ό λεγόμενος λόγος, ώς ó
'Ιππίας άποστήσας άπό τών όπλων τούς
5 Thuc. VI 55,1 15 Heracl. epit. 1,4 cf. [Plat.]
Hipparch. 228 C Ael. VH VIII 2 12 sq. cf. Herod. V 55
Thucyd. I 20, VI 54 sq. Max. Tyr. 18, 2 p. 217 Hob. 15 sq.
Aristot. Pol. 1311 a 36 Ael. VH XI 8 31 περί τό H.-L. ex
Thucyd. 120, sed. cf. VI 57 33 Polyaen. I 22 cf. Diod.
X 17, 2/3. Senec. de ira II 23, 1 lustin. II 9, 2 sq. 39 ô λεγ.
λόγος] respic. Thuc. VI 58, 2
589
πομπεύοντας, έφώρασε τούς τά έγχειρίδια
έχοντας, ούκ άληθής έστιν ού γάρ έπεμπον
τό(τε) μεθ' όπλων, άλλ' ύστερον τούτο κατ-
εσκεύασεν ό δήμος, κατηγόρει δέ τών τού τυ-
5 ράννου φίλων, ώς μέν οί δημοτικοί φασιν έπίτη-
δες, 'ίνα άσεβήσαιεν άμα καί γένοιντο άσθενείς,
άνελόντες τους άναιτίους καί φίλους έαυτών,
ώς δ' ένιοι λέγουσιν ούχί πλαττόμενος, άλλά
τούς συνειδότας έμήνυεν. και τέλος ώς ούκ
ίο έδύνατο πάντα ποιών άποθανειν, έπαγγειλά-
μενος ώς άλλους μηνύσων πολλούς, καί πείσας
αύτφ τόν Ίππίαν δούναι τήν δεξιάν πίστεως
χάριν, ώς έλαβεν όνειδίσας ότι τφ φονεϊ
τάδελφού τήν δεξιάν δέδωκε, ούτω παρώξυνε
is τόν Ίππίαν, ώσθ' ύπό τής όργής ού κατέσχεν
έαυτόν, άλλά σπασάμενος τήν μάχαιραν δι-
έφθειρεν αύτόν.
19. Μετά δέ ταύτα συνέβαινεν πολλφ τραχυ-
τέραν είναι τήν τυραννίδα - καί γάρ διά τό τι-
20 μωρείν τάδελφφ καί διά τό πολλούς άνηρη-
κέναι και έκβεβληκέναι, πάσιν ήν άπιστος καί
πικρός, έτει δέ τετάρτψ μάλιστα μετά τόν Ιπ-
πάρχου θάνατον, έπεί κακώς είχεν τά έν τφ
άστει, τήν Μουνιχίαν έπεχείρησε τειχίζειν, ώς
25 έκεΐ μεθιδρυσόμενος. έν τούτοις δ' ών έξ-
έπεσεν ύπό Κλεομένους τοΰ Λακεδαιμονίων
βασιλέως, χρησμών γιγνομένων άεί τοις Λά-
κωσι καταλύειν τήν τυραννίδα διά τοιάνδ' αίτίαν.
οί φυγάδες ών οί 'Αλκμεωνίδαι προειστήκεσαν,
30 αύτοί μέν δι' αύτών ούκ έδύναντο ποιήσασθαι
τήν κάθοδον, άλλ' αίεΐ προσέπταιον. έν τε γάρ
τοις άλλοις οίς έπραττον διεσφάλλοντο, καί
τειχίσαντες έν τή χώρςι Αειψύδριον τό ύπέρ
Πάρνηθος, είς ö συνεξήλθόντίνες (καί) τών έκ
35 τού άστεως, έξεπολιορκήθησαν ύπό τών τυράν-
νων, όθεν ύστερον μετά ταύτην τήν συμφοράν
ήδον έν τοις σκολιοίς [ateíj·
αίαΐ Αειψύδριον προδωσέταιρον,
οϊους άνδρας άπώλεσας, μάχεσθαι
άγαθούς τε καί εύπατρίδας,
οΐ τότ' έδειξαν οϊων πατέρων έσαν.
18 Heracl. epit. 1,4 cf. Herod. V 62 Thuc. VI 59, 2 31 cf.
Herod. V 62 Schol. Aristoph. Lys. 665/6 (Suid. Λυκόποδες),
Et. M. 361,31 (Suid. έπί Λειψυδρίψ μ.) 34 add.
G. 37 Athen. XV 695 e αίεί del. Hude, W.-K., H.-L.,
Sd.; nescio an recte G.
590 Politeia 5 (Athen)
άποτυγχάνοντες ούν έν απασι τοις άλλοις,
έμισθώσαντο τόν έν Δελφοις νεών οίκοδομεϊν,
οθεν εύπόρησαν χρημάτων προς τήν των Λα-
κώνων βοήθειαν. ή δέ Πυθία προέφερεν αίεί
τοις Λακεδαιμονίοις χρηστηριαζομένοις έλευ-
θεροϋν τάς 'Αθήνας, είς τοΰθ' εως προύτρεψε
τούς Σπαρτιάτας, καίπερ όντων ξένων αύτοις
των Πεισιστρατιδών συνεβάλλετο δέ ούκ έλάτ-
τω μοιραν της όρμής τοις Λάκωσιν ή πρός τούς
Άργείους τοις Πειοιστρατίδαις ύπάρχουσα
φιλία, το μέν ούν πρώτον Άγχίμολον άπέ-
στειλαν κατά θάλατταν έχοντα στρατιάν ήτ-
τηθέντος δ' αύτοΰ καΐ τελευτήσαντος, δια το
Κινέαν βοηθήσαι τον Θετταλόν έχοντα χιλίους
Ιππείς, προσοργισθέντες τφ γενομένψ, Κλεο-
μένην έξέπεμψαν τόν βασιλέα στόλον έχοντα
μείζω κατά γήν, 0ς έπεί τούς των Θετταλών
ιππείς ένίκησεν, κωλύοντας αύτόν είς τήν Άτ-
τικήν παριέναι, κατακλείσας τόν Ίππίαν είς τό
καλούμενον Πελαργικόν τείχος, έπολιόρκει
μετά των 'Αθηναίων, προσκαθημένου δ' αύτού,
συνέπεσεν ύπεξιόντας άλώναι τούς των Πει-
σιστρατιδών υίεΐς. ών ληφθέντων όμολογίαν
έπΐ τή των παίδων σωτηρίςι ποιησάμενοι, καί
τά έαυτών έν πένθ' ήμέραις έκκομισάμενοι,
παρέδωκαν τήν άκρόπολιν τοις 'Αθηναίος έπί
Άρπακτίδου άρχοντος, κατασχόντες τήν τυ-
ραννίδα μετά τήν τοϋ πατρός τελευτήν έτη
μάλιστα έπτακαίδεκα, τά δέ σύμπαντα σύν οίς
ό πατήρ ήρξεν ένός δει πεντήκοντα.
20. Καταλυθείσης δέ της τυραννίδος, έστα-
σίαζον πρός άλλήλους Ίσαγόρας ό Τεισάνδρου
φίλος ών τών τυράννων, και Κλεισθένης τοϋ
γένους ών τών 'Αλκμεωνιδών. ήττώμενος δέ
ταις έταιρείαις ό Κλεισθένης προσηγάγετο τόν
δήμον, άποδιδούς τφ πλήθει τήν πολιτείαν. ό
δέ Ίσαγόρας έπιλειπόμενος τή δυνάμει, πάλιν
έπικαλεσάμενος τόν Κλεομένην όντα έαυτφ
ξένον, συνέπεισεν έλαύνειν τό άγος, διά τό
τους Άλκμεωνίδας δοκείν είναι τών έναγών.
1 sq. Schol. Aristoph. Lys. 1153 Herod. V 63 sq. Dem. XXI144
Schol. Pind. Pyth. VII 9 Isocr. XV 232 16 sq. Herod V
64 sq. 29 Aristot. Pol. 1315 b 31 (όκτωκαίδεκα) 30
Schol. Aristoph. vesp. 502: τεσσαράκοντα καί ëv (1. έν-
νέα) 31 Herod. V 66 37 Herod. V 70
ύπεξελθόντος δέ τοΰ Κλεισθένους, (άφι-
κόμενος ό Κλεομένης) μετ' όλίγων, ήγηλάτει
τών 'Αθηναίων έπτακοσίας οικίας, ταϋτα δέ
διαπραξάμενος, τήν μέν βουλήν έπειράτο
5 καταλύειν, Ίσαγόραν δέ καί τριακοσίους τών
φίλων μετ' αύτοΰ κυρίους καθιστάναι της
πόλεως, τής δέ βουλής άντιστάσης καί συν-
αθροισθέντος τοϋ πλήθους, οί μέν περί τόν
Κλεομένην καί Ίσαγόραν κατέφυγον είς τήν
ίο άκρόπολιν, ό δέ δήμος δύο μέν ήμέρας προσ-
καθεζόμενος έπολιόρκει, τη δέ τρίτη Κλεο-
μένην μέν και τούς μετ' αύτοΰ πάντας άφεισαν
ύποσπόνδους, Κλεισθένην δέ καί τούς άλλους
φυγάδας μετεπέμψαντο.
is Κατασχόντος δέ τοΰ δήμου τά πράγματα,
Κλεισθένης ήγεμών ήν καί τοΰ δήμου προστά-
της. αίτιώτατοι γαρ σχεδόν έγένοντο τής έκ-
βολής τών τυράννων ol 'Αλκμεωνίδαι, καί
στασιάζοντες τά πολλά διετέλεσαν, έτι δέ
20 πρότερον τών 'Αλκμεωνιδών Κήδων έπέθετο
τοις τυράννοις, διό καί ήδον και είς τούτον έν
τοις σκολιοις.
εγχει καί Κήδωνι, διάκονε, μηδ' έπιλήθου,
εί χρή τοις άγαθοις άνδράσιν οίνοχοεϊν.
25
21. Διά μέν ούν ταύτας τάς αιτίας έπίστευεν
ό δήμος τφ Κλεισθένει. τότε δέ τοΰ πλήθους
προεστηκώς, έτει τετάρτψ μετά τήν τυράννων
κατάλυσιν έπί Ίσαγόρου άρχοντος πρώτον μέν
30 συνένειμε πάντας είς δέκα φυλάς άντι τών
τεττάρων, άναμειξαι βουλόμενος, όπως μετά-
σχωσι πλείους τής πολιτείας- όθεν έλέχθη καί
τό "μή φυλοκρινειν", πρός τούς έξετάζειν τά
γένη βουλομένους. έπειτα τήν βουλήν πεντα-
35 κοσίο[υ]ς άντί τετρακοσίων κατέστησεν, πεν-
τήκοντα έξ έκάστης φυλής, τότε δ' ήσαν
έκατόν. διά τοΰτο δέ ούκ είς δώδεκα φυλάς
συνέταξεν, οπω[ς] αύτφ μή συμβαίνη μερίζειν
πρός τάς προϋπαρχούσας τριττΰς. ήσαν γάρ
40 έκ δ' φυλών δώδεκα τριττύες, ώστ' ού [συν]έπι-
lsq. cf. Herod. V 72 13 cf. Herod. V 73 19 στασ.
(πρός τούτους) Genn., (πρός αύτούς) Kbl. 172 coll. Andoc.
II 26, Th. add. Lys. XXVI 22, sed cf. XII 52. 56 Dem. XXI
144 23 cf. Athen. XV 695 e 31 sqq. Herod. V
66. 69 cf. Aristot. Pol. 1275 b 34 1319 b 19 Poll. VIII 110
 Politela 5 (Athen)
πτεν (αν) άναμίσγεσθαι τό πλήθος, διένειμε
δέ και τήν χώραν κατά δήμους τριάκοντα μέρη,
δέκα μεν των περί τό άστυ, δέκα δέ της παρ-
αλίας, δέκα δέ της μεσογείου, καΐ ταύτας
έπονομάσας τριττϋς, έκλήρωσεν τρεις εις τήν
φυλήν έκάστην, όπως έκάστη μετέχπ πάντων
των τόπων, καΐ δημότας έποίησεν άλλήλων
τούς οίκοϋντας έν έκάστψ τών δήμων, ϊνα μή
πατρόθεν προσαγορεύοντες έξελέγχωσιν τους
νεοπολίτας, άλλα τών δήμων άναγορεύωσιν.
όθεν καΐ (νΰν) καλοϋσιν 'Αθηναίοι σφάς
αύτούς τών δήμων, κατέστησε δέ καί δη-
μάρχους, τήν αύτήν έχοντας έπιμέλειαν τοις
πρότερον ναυκράροις. καί γάρ τους δήμους
άντι τών ναυκραριών έποίησεν. προσηγόρευσε
δέ τών δήμων τους μέν άπό τών τόπων, τους
δέ άπό τών κτισάντων ού γάρ άπαντες ύπήρχον
(κτίσται) έν τοις τόποις. τα δέ γένη καί τάς
φρατρίας καί τάς ίερωσύνας εϊασεν έχειν
έκάστους κατά τά πάτρια, ταΐς δέ φυλαΐς
έποίησεν έπωνύμους έκ τών προκριθέντων
έκατόν άρχηγετών, οϋς άνειλεν ή Πυθία δέκα.
22. Τούτων δέ γενομένων δημοτικωτέρα
πολύ της Σόλωνος έγένετο ή πολιτεία, καί γάρ
συνέβη τούς μέν Σόλωνος νόμους άφανίσαι
τήν τυραννίδα δια τό μή χρήσθαι, και[ν]ούς δ'
άλλους θεΐναι τόν Κλεισθένη στοχαζόμενον
τοΰ πλήθους, έν οις έτέθη καί ó περί τού
όστρακισμοϋ νόμος, πρώτον μέν ούν έτει
πέμπτψ μετά ταύτην τήν κατάστασιν έφ' Έρμο-
κρέοντος άρχοντος, [τη βουλήΐ τοις πεντα-
κοσίοις τόν δρκον έποίησαν, öv έτι καί νϋν
όμνύουσιν. έπειτα τους στρατηγούς ήροϋντο
κατά φυλάς, έξ έκάστης φυλής ένα, τής δέ
άπάσης στρατιάς ήγεμών ήν ó πολέμαρχος,
έτει δέ μετά ταύτα δωδεκάτφ νικήσαντες τήν
έν Μαραθώνι μάχην, έπΐ Φαινίππου άρχοντος,
διαλιπόντες έτη δύο μετά τήν νίκην, θαρ-
ροϋντος ήδη του δήμου, τότε πρώτον έχρήσαν-
1 add. Hude 10 Psell. Όνόμ. δικ. 103 Boiss. 16
Schol. Aristoph. nub. 37 Harp, ναυκραρικά (cf. δήμαρχος)
Phot, ναυκραρία Hesych. ναύκλαροι et δήμαρχοι cf. Et. M.
327,32 19 add. G. 22 Poll. VIII 110 Et. M.
369, 15 lex. Patm. Dem. p. 15 cf. BA 245,17 32 del.
G. 34 cf. Xenoph. Mem. I 1, 18 Lys. 31, 1 [Dem.] 5 9 , 4
591
το τφ νόμψ τφ περί τόν όστρακισμόν, 0ς
έτέθη διά τήν ύποψίαν τών έν ταις δυνάμεσιν,
ότι Πεισίστρατος δημαγωγός καί στρατηγός ων
s τύραννος κατέστη, καί πρώτος ώστρακίσθη
τών έκείνου συγγενών "Ιππαρχος Χάρμου Κολ-
λυτεύς, δι' öv καί μάλιστα τόν νόμον έθηκεν
ó Κλεισθένης, έξελάσαι βουλόμενος αύτόν. ol
γάρ 'Αθηναίοι τούς τών τυράννων φίλους, όσοι
ίο μή συνεξαμαρτάνοιεν έν ταΐς ταραχαϊς, εϊων
οίκεϊν τήν πόλιν, χρώμενοι τή είωθυίςι τού δή-
μου πρςιότητι- ών ήγεμών καί προστάτης ήν
Ίππαρχος, εύθύς δέ τφ ύστέρφ έτει, έπί Τελε-
σίνου άρχοντος, έκυάμευσαν τούς έννέα άρ-
ΐ5 χοντας κατά φυλάς έκ τών προκριθέντων ύπό
τών δήμων πεντακοσίων, τότε μετά τήν τυραν-
νίδα πρώτον, οί δέ πρότεροι πάντες ήσαν
αίρετοί. καί ώστρακίσθη Μεγακλής 'Ιππο-
κράτους Άλωπεκήθεν. έπί μέν ούν έτη γ' τούς
20 τών τυράννων φίλους ώστράκιζον, ών χάριν ó
νόμος έτέθη, μετά δέ ταύτα τφ τετάρτψ έτει
και τών άλλων εϊ τις δοκοίη μείζων είναι
μεθίσταντο- και πρώτος ώστρακίσθη τών άπω-
θεν τής τυραννίδος Ξάνθιππος ó Άρίφρονος.
25 έτει δέ τρίτψ μετά ταύτα Νικοδήμου άρχοντος
ώς έφάνη τά μέταλλα τά έν Μαρωνείςι, καί περι-
εγένετο τη πόλει τάλαντα έκατόν έκ τών έργων,
συμβουλευόντων τινών τφ δήμψ διανείμασθαι
τό άργύριον, Θεμιστοκλής έκώλυσεν, ού λέγων
30 ö τι χρήσεται τοις χρήμασιν, άλλά δανεϊσαι
κελεύων τοις πλουσιωτάτοις 'Αθηναίων έκατόν
έκάστψ τάλαντον, είτ' έάν μέν άρέσκη τό
άνάλωμα, τής πόλεως είναι τήν δαπάνην, εί δέ
μή, κομίσασθαι τά χρήματα παρά τών δανει-
35 σαμένων. λαβών δ' έπί τούτοις έναυπηγήσατο
τριήρεις έκατόν, έκάστου ναυπηγουμένου τών
έκατόν μίαν, αίς έναυμάχησαν έν Σαλαμίνι
πρός τούς βαρβάρους, ώστρακίσθη δ' έν τού-
τοις τοις καιροίς 'Αριστείδης ó Λυσιμάχου.
40 τετάρτψ δ' έτει κατεδέξαντο πάντας τούς
ώστρακισμένους άρχοντος Ύψηχίδου, διά τήν
2 cf. Aristot. Pol. 1305 a 7 10 σ(υν)εξαμαρτανον L: corr.
Poste. 18 cf. I. G. I Suppl. N. 569; Lys. 14, 39 24 cf.
45
I. G. I Suppl. N. 571.1 BA 279,32 25 ν[ικο]δημου Β
cf. Dion. Hal. Vili 83 νικομηδους L 28 sqq. cf. Herod.
VII 144 Plut. Them. 4 3 sq. Polyaen. I 30, 6 40 cf. Andoc.
I 109 Plut. Arist. 8
592
Ξέρξου στρατείαν και τό λοιπόν ώρισαν τοις
όστρακιζομένοις, έντός Γεραιστοΰ και Σκυλ-
λαίου κατοικείν, ή άτιμους είναι καθάπαξ.
23. Τότε μέν ούν μέχρι τούτου προήλθεν ή
πόλις, άμα τη δημοκρατίςι κατά μικρόν αύξανο-
μένη· μετά δέ τά Μηδικά πάλιν ϊσχυσεν ή έν
Άρείψ πάγφ βουλή καΐ διφκει τήν πόλιν,
ούδενί δόγματι λαβοΰσα τήν ήγεμονίαν, άλλα
δια τό γενέσθαι της περί Σαλαμίνα ναυμαχίας
αίτια, των γάρ στρατηγών έξαπορησάντων
τοις πράγμασι, καΐ κηρυξάντων σφ[ζ]ειν έκαστο ν
έαυτόν, πορίσασα δραχμάς έκάστψ όκτώ διέ-
δωκε και ένεβίβασεν είς τάς ναϋς. δια ταύτην
δή τήν αίτίαν παρεχώρουν αύτής τφ άξιώματι,
καΐ έπολιτεύθησαν 'Αθηναίοι καλώς και κατά
τούτους τούς καιρούς, συνέβη γάρ αύτοίς
κατά τόν χρόνον τούτον τά τε περί τόν πόλεμον
άσκήσαι, καί παρά τοις Έλλησιν εύδοκιμήσαι,
και τήν τής θαλάττης ήγεμονίαν λαβείν, άκόν-
των Λακεδαιμονίων, ήσαν δέ προστάται τοΰ
δήμου κατά τούτους τούς καιρούς 'Αριστείδης
ò Λυσιμάχου και Θεμιστοκλής ό Νεοκλέους, ό
μέν τά πολέμια δοκών, ό δέ τά πολιτικά δεινός
είναι καί δικαιοσύνη τών καθ' έαυτόν διαφέρειν
διό και έχρώντο τφ μέν στρατηγφ, τφ δέ
συμβούλψ. τήν μέν οϋν τών τειχών άνοικο-
δόμησιν κοινή διφκησαν, καίπερ διαφερόμενοι
πρός άλλήλους, έπί δέ τήν άπόστασιν τήν τών
Ιώνων άπό τής τών Λακεδαιμονίων συμμαχίας
'Αριστείδης ήν ό προτρέψας, τηρήσας τους
Λάκωνας διαβεβλημένους δια Παυσανίαν. διό
και τούς φόρους ούτος ήν ό τάξας ταις
πόλεσιν τούς πρώτους, έτει τρίτω μετά τήν
έν Σαλαμινι ναυμαχίαν έπί Τιμοσθένους άρχον-
τος, και τούς όρκους ώμοσεν τοΤς Ίωσ[ιν], ώστε
τόν αύτόν έχθρόν είναι καί φίλον, έφ' οις και
τους μύδρους έν τφ πελάγει καθεϊσαν.
24. Μετά δέ ταύτα θαρρούσης ήδη τής
πόλεως καί χρημάτων ήθροισμένων πολλών
2 έκτός Wyse 3 (μή) κατοικ. Kbl. 177 coll. Lex. Cant,
όστρακισμοϋ, prob. Κ.5, utrique adversatur W.
stot. Pol. 1304 a 17 8 cf. Cie. de off. I 75
cf. Herod. Vili 41, 1 11 Plut. Them. 10
del. Κ. 23 δοκών Richards: ασκών L δοκών (άσκεϊν)
Κ. 23 πολεμικά L.: coir. Κ. 26 cf. Polyaen.
130, 5 35 cf. Plut. Arist. 25
Politela 5 (Athen)
συνεβούλευεν άντιλαμβάνεσθαι τής ήγεμονίας,
καί καταβάντας έκ τών άγρών οίκείν έν τφ
άστει- τροφήν γάρ έσεσθαι πάσι, τοις μέν
στρατευομένοις, τοις δέ φρουρούσι, τοις δέ τά
5 κοινά πράττουσι- είθ' οϋτω κατασχήσειν τήν
ήγεμονίαν. πεισθέντες δέ ταύτα καί λαβόντες
τήν άρχήν τοις τε συμμάχοις δεσποτικωτέρως
έχρώντο, πλήν Χίων καί Λεσβίων καί Σαμίων
(τούτους δέ φύλακας ειχον τής άρχής, έώντες
ίο τάς τε πολιτείας παρ' αύτοϊς καί άρχειν ών
ετυχον άρχοντες), κατέστησαν δέ καί τοις
πολλοίς εύπορίαν τροφής, ώσπερ 'Αριστείδης
είσηγήσατο. συνέβαινεν γάρ άπό τών φόρων
καί τών τελών καί τών συμμάχων πλείους ή
is δισμυρίους άνδρας τρέφεσθαι. δικασταΐ μέν
γάρ ήσαν έξακισχίλιοι, τοξόται δ' έξακόσιοι
κα'ι χίλιοι, καί πρός τούτοις Ιππείς χίλιοι καί δια-
κόσιοι, βουλή δέ πεντακόσιοι, κα'ι φρουροί
νεωρίων πεντακόσιοι, καί πρός τούτοις έν τη
20 πόλει φρουροί ν', άρχαι δ' ένδημοι μέν είς
έπτακοσίους άνδρας, ύπερόριοι δ' [[είς έπτα-
κοσίους! ( . . . ) πρός δέ τούτοις έπεί συνεστή-
σαντο τόν πόλεμον ύστερον, όπλιται μέν
δισχίλιοι καί πεντακόσιοι, νήες δέ φρουρίδες
25 είκοσι, άλλαι δέ νήες αϊ τούς φόρους άγουσαι
( . . . ) τους άπό τού κυάμου δισχιλίους άνδρας,
έτι δέ πρυτανειον καί όρφανοί και δεσμωτών
φύλακες· άπασι γάρ τούτοις άπό τών κοινών ή
διοίκησις ήν.
30 25. Ή μέν ούν τροφή τφ δήμψ δια τούτων
έγίγνετο. έτη δέ έπτακαίδεκα μάλιστα μετά τά
Μηδικά διέμεινεν ή πολιτεία προεστώτων τών
'Αρεοπαγιτών, καίπερ ύποφερομένη κατά μι-
κρόν. αύξανομένου δέ τοΰ πλήθους, γενό-
35 μένος τοΰ δήμου προστάτης Εφιάλτης ó
Σοφωνίδου, δοκών καί άδωροδόκητος είναι καί
δίκαιος πρός τήν πολιτείαν, έπέθετο τή βουλή,
και πρώτον μέν άνειλεν πολλούς τών 'Αρεο-
παγιτών, άγώνας έπιφέρων περί τών διψκη-
40 μένων, έπειτα τής βουλής έπί Κόνωνος άρχον-
5 Ari-
9 sq.
15 καί 14 cf. Aristoph. vesp. 656 καί τών συμμ. del. W.-K. 21
έπτακοσίους „numerus e v. 19 male repetitus" W.-K. 25
lac. post φορ. άγουσαι indie. W.-K. 35 cf. Ael. VHII 43.
XI 9 40 Plut. Perici. 9 Cim. 10 Diod. XI 77, 6
 Politela 5 (Athen)
τος άπαντα περιείλε τά έπίθετα δι' ών ήν ή
της πολιτείας φυλακή, καί τα μέν τοις πεντα-
κοσίοις, τα δέ τφ δήμψ καί τοις δικαστηρίοις
άπέδωκεν. έπρα[ξ]ε δέ ταϋτα ουναιτίου γενο-
μένου Θεμιστοκλέους, δς ήν μέν των 'Αρεο-
παγιτών, έμελλε δέ κρίνεσθαι μηδισμοϋ. βου-
λόμενος δέ καταλυθήναι τήν βουλήν ό Θε-
μιστοκλής πρός μέν τόν Έφιάλτην έλεγεν ότι
συναρπάζειν αύτόν ή βουλή μέλλει, πρός δέ
τούς Άρεοπαγίτας, ότι δείξει τινάς συνιστα-
μένους έπΐ καταλύσει της πολιτείας, άγαγών δέ
τούς αίρεθέντας τής βουλής ού διέτριβεν ό
'Εφιάλτης, ϊνα δείξη τους άθροιζομένους, διε-
λέγετο μετά σπουδής αύτοΐς. ό δ' 'Εφιάλτης
ώς είδεν καταπλαγείς, καθίζει μονοχίτων έπί
τόν βωμόν. θαυμασάντων δέ πάντων τό γε-
γον[ός], και μετά ταϋτα συναθροισθείσης τής
βουλής των πεντακοσίων, κατηγορούν των
'Αρεοπαγιτών ö τ' 'Εφιάλτης και ( ό ) Θεμιστο-
κλής, και πάλιν έν τφ δήμψ τόν αύτόν τρόπον,
έως περιείλοντο αύτών τήν δύναμιν. καί ( . . . )
άνηρέθη δέ καί ό 'Εφιάλτης δολοφονηθείς μετ'
ού πολύν χρόνον δι' Άριστοδίκου του Τανα-
γραίου.
26. Ή μέν ούν των 'Αρεοπαγιτών βουλή
τούτον τόν τρόπον άπεστερήθη τής έπιμελείας.
μετά δέ ταϋτα συνέβαινεν άνίεσθαι μάλλον τήν
πολιτείαν δια τούς προθύμως δημαγωγοϋντας.
κατά γαρ τούς καιρούς τούτους συνέπεσε μηδ'
ήγεμόνα έχειν τούς έπιεικεστέρους, άλλ' αύ-
τών προεστάναι Κίμωνα τόν Μιλτιάδου, (έ)νεώ-
τερον όντα και πρός τήν πόλιν όψέ προσελθόν-
τα,πρός δέ τούτοις έφθάρθαι τους πολλούς
κατά πόλεμον. τής γάρ στρατείας γιγνομένης
έν τοις τότε χρόνοις έκ καταλόγου, και στρατη-
γών έφισταμένων άπειρων μέν τοϋ πολεμείν,
τιμωμένων δέ δια τάς πατρικός δόξας, αίε'ι
συνέβαινεν τών έξιόντων άνά δισχιλίους ή
4 Arg. Isocr. Areop. (p. LVI ed. Bl.) cf. etiam Aristot. Pol.
1274a7 2 ò add. W.-K. 21 περειλον L, το s.v.
add. m. 1 21 lac. ind. W.-K. supplentes ό μέν
Θεμιστοκλής . . . , καί del. Jos. Mayor 22 Plut. Per. 10,
sed. cf. Antiph. V 68 Diod. XI 77,6 31 ένεώτερον Weil
coll. Plat. Cim. 4, Plat. Ale. II140 C, νωθρότερον prop. W.-K.
coll. Aristot. Rhet. 1390 b 30
593
τρισχιλίους άπόλλυσθαι, ώστε άναλίσκεσθαι
τούς έπιεικεϊς καί τοϋ δήμου καί τών εύπόρων.
τα μέν ουν άλλα πάντα διψκουν ούχ όμοίως
καί πρότερον τοις νόμοις προσέχοντες, τήν
5 δέ τών έννέα άρχόντων αϊρεσιν ούκ έκίνουν,
άλλ' έκτω έτει μετά τόν Έφιάλτου θάνατον
έγνωσαν καί έκ ζευγιτών προκρίνεσθαι τούς
κληρωσομένους τών έννέα άρχόντων, καί πρώ-
τος ήρξεν έξ αύτών Μνησιθείδης. οί δέ πρό
ίο τούτου πάντες έξ Ιππέων καί πεντακοσιομε-
δίμνων ήσαν (οί ( δ έ ) ζευγίται τάς έγκυκλίους
ήρχον), εί μή τι παρεωράτο τών έν τοις νόμοις.
έτει δέ πέμπτψ μετά ταϋτα έπί Λυσικράτους
άρχοντος οί τριάκοντα δικασται κατέστησαν
is πάλιν οί καλούμενοι κατά δήμους, και τρίτψ
μετά τοϋτον έπί 'Αντιδότου δια τό πλήθος τών
πολιτών Περικλέους είπόντος έγνωσαν μή
μετέχειν τής πόλεως, 0ς αν μή έξ άμφοίν
άστοΐν ή γεγονώς.
20 27. Μετά δέ ταύτα πρός τό δημαγωγειν
έλθόντος Περικλέους, καί πρώτον εύδοκιμή-
σαντος, ότε κατηγόρησε τάς εύθύνας Κίμωνος
στρατηγούντος νέος ών, δημοτικωτέραν έτι
συνέβη γενέσθαι τήν πολιτείαν. καί γάρ τών
25 'Αρεοπαγιτών ένια παρείλετο, καί μάλιστα
προύτρεψεν τήν πόλιν έπί τήν ναυτικήν δύνα-
μιν, έξ ής συνέβη θαρρήσαντας τούς πολλούς
άπασαν τήν πολιτείαν μάλλον άγειν εις αύτούς.
Μετά δέ τήν έν Σαλαμινι ναυμαχίαν ένός δει
30 πεντηκοστφ έτει έπί Πυθοδώρου άρχοντος, ó
πρός Πελοποννησίους ένέστη πόλεμος, έν φ
κατακλεισθείς ó δήμος έν τφ άστει, καί συνεθι-
σθε'ις έν ταΐς στρατείαις μισθοφορείν, τά μέν
έκών τά δέ άκων προηρειτο τήν πολιτείαν διοι-
35 κεϊν αύτός. έποίησε δέ καί μισθοφόρο τά δι-
καστήρια Περικλής πρώτος, άντιδημαγωγών
πρός τήν Κίμωνος εύπορίαν. ό γάρ Κίμων άτε
τυραννικήν έχων ούσίαν, πρώτον μέν τάς κοινάς
λητουργίας έλπτούργει λαμπρώς, έπειτα τών
40
17 cf. Aristot. Pol. 1278 a 29 Plut. Per. 37 Ael. VH VI 10; XIII
24; fr. 68 22 cf. Plut. Cim. 14 Per. 10 25 cf.
Arist. Pol. 1274 a 7 25 περιείλετο K.-W. coll. c. 25, 2;
4 35 cf. Plat. Gorg. 515 E 26 sq. Plut. Per. 9 Plut.
Cim. 10 Athen. XII 533 a Cie. de off. II 64
594 Politela 5 (Athen)
δημοτών ετρεφε πολλούς, έξήν γαρ τφ βου-
λομένψ Λακιαδών, καθ' έκάστην τήν ήμέραν
έλθόντι παρ' αύτόν έχειν τά μέτρια· έτι δέ τα
χωρία πάντα άφρακτα ήν, όπως έξη τφ βουλο-
μένφ της όπώρας άπολαύειν. προς δή ταύτην
τήν χορηγίαν έπιλειπόμενος ό Περικλής τή
ούσίςι, ουμβουλεύσαντος αύτφ Δαμωνίδου τοΰ
Οϊηθεν (δς έδόκει των πολλών εισηγητής είναι
τφ ΠερικλεΓ διό καί ώστράκισαν αύτόν ύστε-
ρον), έπεί τοις Ιδίοις ήττάτο, διδόναι τοις
πολλοίς τά αύτών, κατεσκεύασε μισθοφοράν
τοις δικασταϊς· άφ' ών αίτιώνταί τίνες χείρω
γενέσθαι ( . . . ) , κληρουμένων έπιμελώς άει
μάλλον τών τυχόντων ή τών έπιεικών άνθρώ-
πων. ήρξατο δέ μετά ταϋτα καί το δεκάζειν,
πρώτου καταδείξαντος Άνύτου μετά τήν έν
Πύλφ στρατηγίαν. κρινόμενος γάρ ύπό τίνων
διά το άποβαλείν Πύλον, δεκάσας το δι-
καστή ριον άπέφυγεν.
28. "Εως μέν ούν Περικλής προειστήκει τού
δήμου, βελτίω τά κατά τήν πολιτείαν ήν, τελευ-
τήσαντος δέ Περικλέους πολύ χείρω. πρώτον
γάρ τότε προστάτην έλαβεν ό δήμος ούκ εύ-
δοκιμούντα παρά τοις έπιεικέσιν έν δέ τοις
πρότερον χρόνοις άει διετέλουν οί έπιεικεΐς
δημαγωγοΰντες. έξ άρχής μέν γάρ καί πρώτος
έγένετο προστάτης τοΰ δήμου Σόλων, δεύ-
τερος δέ Πεισίστρατος, τών εύγενών καί γνωρί-
μων καταλυθείσης δέ τής τυραννίδος Κλει-
σθένης, τοΰ γένους ών τών Άλκμεωνιδών, καί
τούτψ μέν ούδείς ήν άντιστασιώτης, ώς έξέ-
πεσον οί περί τόν Ίσαγόραν. μετά δέ ταύτα τοΰ
μέν δήμου προειστήκει Ξάνθιππος, τών δέ
γνωρίμων Μιλτιάδης, επειτα Θεμιστοκλής και
'Αριστείδης· μετά δέ τούτους 'Εφιάλτης μέν
τοΰ δήμου, Κίμων δ' ó Μιλτιάδου τών εύπορων
είτα Περικλής μέν τοΰ δήμου, Θουκυδίδης δέ
τών έτέρων, κηδεστής ών Κίμωνος. Περικλέους
δέ τελευτήσαντος, τών μέν έπιφανώνπροειστή-
6 Plut. Per. 9, cf. 4 12.13 χείρους Newman, W.-K. coll.
Plat., post γενέσθαι addunt τά πράγματα vel τά κατά τήν
πολιτείαν Jos. Mayor, τήν πόλιν Rutherf. 15 Harp,
δεκάζων, ΒΑ 211, 31; 236, 6 Etym. Μ. 254, 28 Schol. Aesch.
187 cf. Plut. Coriol. 14 28.29 εύγενών (ών) Richards Cl.
R. V227, (δντες) Gomperz, sed subauditur; τών . . .
γνωρίμων del. Kbl. 184
κει Νικίας ó έν Σικελίςι τελευτήσας, τού δέ
δήμου Κλέων ό Κλεαινέτου, 0ς δοκεϊ μάλιστα
διαφθείραι τόν δήμον ταΐς όρμαϊς, και πρώτος
έπί τοΰ βήματος άνέκραγε και έλοιδορήσατο,
5 καί περιζωσάμενος έδημηγόρησε, τών άλλων
έν κόσμψ λεγόντων, είτα μετά τούτους τών
μέν έτέρων Θηραμένης ό "Αγνωνος, τού δέ
δήμου Κλεοφών ό λυροποιός, 0ς καί τήν διω-
βελίαν έπόρισε πρώτος· και χρόνον μέν τινα
ίο διεδίδου, μετά δέ ταύτα κατέλυσε Καλλι-
κράτης Παιανιεύς, πρώτος ύποσχόμενος έπι-
θήσειν πρός τοϊν δυοίν όβολοιν άλλον όβολόν.
τούτων μέν ούν άμφοτέρων θάνατον κατέγνω-
σαν ύστερον εϊωθεν γάρ καν έξαπατηθή τό
is πλήθος ύστερον μισεϊν τούς τι προαγαγόντας
ποιείν αύτούς τών μή καλώς έχόντων. άπό δέ
Κλεοφώντος ήδη διεδέχοντο συνεχώς τήν
δημαγωγίαν οί μάλιστα βουλόμενοι θρασύνε-
σθαι καί χαρίζεσθαι τοις πολλοίς προς τό
2ο παραυτίκα (ήδύ) βλέποντες.
Δοκοΰσι δέ βέλτιστοι γεγονέναι τών Άθήνη-
σι πολιτευσαμένων μετά τούς άρχαίους Νικίας
καί Θουκυδίδης καί Θηραμένης, καί περί μέν
Νικίου καί Θουκυδίδου πάντες σχεδόν όμολο-
25 γούσιν άνδρας γεγονέναι ού μόνον καλούς
κάγαθούς, άλλά καί πολιτικούς και τή πόλει
πάση πατρικώς χρωμένους, περί δέ Θηρα-
μένους, διά τό συμβήναι κατ' αύτόν ταραχώδεις
τάς πολιτείας, άμφισβήτησις τής κρίσεως έστι.
3ο δοκεϊ μέντοι μή παρέργως άποφαινομένοις ούχ
ώσπερ αύτόν διαβάλλουσι πάσας τάς πολιτείας
καταλύειν, άλλά πάσας προάγειν εως μηδέν
παρανομοΐεν, ώς δυνάμενος πολιτεύεσθαι κατά
πάσας, όπερ έστίν άγαθοΰ πολίτου έργον,
35 παρανομούσαις δέ ού συγχω[ρ]ών, άλλ'
άπεχθανόμενος.
29. "Εως μέν ούν ισόρροπα τά πράγματα
κατά τόν πόλεμον ήν, διεφύλαττον τήν δημο-
κρατίαν. έπεί δέ μετά τήν έν Σικελίςι γενομένην
συμφοράν ισχυρότατα τά τών Λακεδαιμονίων
5 Schol. Luc. Tim. 30 p. 116,7 R. schol. Aesch. I 25, Plut.
Nie. 8 8 Schol. Aristoph. vesp. 684 cf. Aristot. Pol.
1267 b 1 10.11 διεδίδοτο Wyse, quod plerisque placuit
coll. Schol. ΑΓ., κατηύξησε Whibley Paroem. Gr. I 170, 29
Phot. Suid. υπέρ τά Καλλικράτους 20 add. G. 22
Plut. Nie. 2

έγένετο δια τήν πρός βασιλέα συμμαχίαν,
ήναγκάσθησαν κι[νήσα]ντες τήν δημοκρατίαν
καταστήσαι τήν έπΐ των τετρακοσίων πολιτείαν,
είπόντος τον μέν πρό τοϋ ψηφίσματος λόγον
Μηλοβίου, τήν δέ γνώμην γράψαντος Πυθο-
δώρου το[ϋ Άναφλ]υ[σ]τίου, μάλιστα δέ συμπει-
σθέντων των πολλών δια τό νομίζειν βασιλέα
μά[λ]λον έαυτοίς συμπολεμήσειν, έάν δι' όλί-
γων ποιήσωνται τήν πολιτείαν. ήν δέ τό
ψήφισμα τό Πυθοδώρου τοιόνδε - τον δήμον
έλέσθαι μετά των προϋπαρχόντων δέκα προ-
βούλων άλλους είκοσι έκ των ύπέρ τετταρά-
κοντα έτη γεγονότων, οϊτινες όμόσαντες ή μήν
συγγράψειν ä äv ήγώνται βέλτιστα είναι τη
πόλει, συγγράψουσι περί τής σωτηρίας- έξειναι
δέ καί των άλλων τψ βουλομένψ γράφειν, ϊν' έξ
άπάντων αίρώνται τό άριστον. Κλειτοφών δέ τά
μέν άλλα καθάπερ Πυθόδωρος είπεν, προσ-
αναζητήσαι δέ τους αίρεθέντας εγραψεν και
τούς πατρίους νόμους, οϋς Κλεισθένης έθηκεν
άτε καθίστη τήν δημοκρατίαν, όπως (άν) άκού-
σαντες καί τούτων βουλεύσωνται τό άριστον,
ώς où δημοτικήν άλλά παραπλησίαν ούσαν τήν
Κλεισθένους πολιτείαν τή Σόλωνος.
Οί δ' αίρεθέντες πρώτον μέν έγραψαν
έπάναγκες είναι τους πρυτάνεις άπαντα τά
λεγόμενα περί τής σωτηρίας έπιψηφίζειν,
έπειτα τάς τών παρανόμων γραφάς καί τάς
εισαγγελίας και τάς προσκλήσεις άνεϊλον, όπως
άν οί έθέλοντες 'Αθηναίων συμβουλεύωσι περί
τών προκειμένων, έάν δέ τις τούτων χάριν ή
ζημιοϊ ή προσκαλήται ή είσάγη είς δικαστήριον,
ένδειξιν αύτού είναι καί άπαγωγήν προς τούς
στρατηγούς, τους δέ στρατηγούς παραδοϋναι
τοις ένδεκα θανάτψ ζημιώσαι. μετά δέ ταϋτα τήν
πολιτείαν διέταξαν τόνδε (τον) τρόπον, τά
μέν χρήματα (τά) προσιόντα μή έξειναι άλλοσε
δαπανήσαι ή είς τόν πόλεμον, τάς δ' άρχάς
άμισθους άρχειν άπάσας έως άν ό πόλεμος ή,
πλήν τών έννέα άρχόντων και τών πρυτάνεων
οϊ άν ώσιν τούτους δέ φέρειν τρεις άβολους
6 Άναφλυστίου rest. Β1. 7 cf. Thuc. Vili 48, 1; 53, 3
Aristot. Pol. 1304 b 12 11.12 Schol. Aristoph. Lys. 421
Suid. πρόβουλοι Phot, καταλογείς BA 190, 24; 270,17 Harp,
συγγραφείς BA 301, 13 cf. Thuc. Vili 67
XXIV 154 36 cf. Thuc. VIII 65, 3
χρήματα del. Richards coll. c. 39, 2
Politela 5 (Athen) 595
έκαστον τής ήμέρας. τήν δ' άλλην πολιτείαν
έπιτρέψαι πάσαν 'Αθηναίων τοις δυνατωτάτοις
καί τοις σώμασιν και τοις χρήμασιν λητουργεϊν,
μή έλαττον ή πεντακισχιλίοις, έως άν ó πόλε-
5 μος ή. κυρίους δ' είναι τούτους καί συνθήκας
συντίθεσθαι πρός οϋς άν έθέλωσιν. έλέσθαι
δέ καί τής φυλής έκάστης δέκα άνδρας ύπέρ
τετταράκοντα έτη γεγονότας, οϊτινες κατα-
λέξουσι τοιις πεντακισχιλίους όμόσαντες καθ'
ίο ιερών τελείων.
30. Οί μέν ούν αίρεθέντες ταϋτα συνέγρα-
ψαν. κυρωθέντων δέ τούτων, εϊλοντο σφών αύ-
τών οί πεντακισχίλιοι τούς άναγράψοντας τήν
πολιτείαν έκατόν άνδρας, οί δ' αίρεθέντες
is άνέγραψαν καί έξήνεγκαν τάδε - βουλεύειν μέν
κατ' ένιαυτόν τους ύπέρ τριάκοντα έτη γεγονό-
τος άνευ μισθοφοράς- τούτων δ' είναι τούς
στρατηγούς καί τους έννέα άρχοντας καί τόν
ίερομνήμονα καί τούς ταξιάρχους καί ίπ-
20 πάρχους καί φυλάρχους καί άρχοντας είς τά
φρούρια καί ταμίας τών ιερών χρημάτων τη
θε[φ] καί τοις άλλοις θεοΐς δέκα καί έλ-
ληνοταμίας καί τών άλλων όσίων χρημάτων
άπάντων εϊκοσιν οϊ διαχειριοΰσιν, καί ίερο-
25 ποιους και έπιμελητάς δέκα έκατέρους- αίρεϊ-
σθαι δέ πάντας τούτους έκ προκρίτων, έκ τών
άεί βουλευόντων πλείους προκρίνοντας· τάς δ'
άλλας άρχάς άπάσας κληρωτός είναι καί μή έκ
τής βουλής, τούς δέ έλληνοταμίας οϊ άν
30 διαχειρίζωσι τά χρήματα μή συμβουλεύειν.
βουλάς δέ ποιήσαι τέτταρας έκ τής ήλικίας τής
είρημένης εις τόν λοιπόν χρόνον, καί τούτων τό
λαχόν μέρος βουλεύειν, νείμαι δέ καί τους
άλλους πρός τήν λήξιν έκάστην. τους δ' έκατόν
35 άνδρας διανειμαι σφάς τε αύτούς καί τους
άλλους τέτταρα μέρη ώς ίσαίτατα καί διακληρώ-
σαι καί είς ένιαυτόν βουλεύειν. (βουλεύεσθαι)
δέ ή άν δοκή αύτοίς άριστα έξειν περί τε τών
χρημάτων, όπως άν σφα ή καί είς τό δέον
40 άναλίσκηται, καί περί τών άλλων ώς άν δύνωνται
άριστα- κάν τι θέλωσιν βουλεύσασθαι μετά
28 cf. Dem. 2 πασιν L: corr. Jos. Mayor 8 cf. Thuc. VIII 67 fin. Lys.
37 τό add. Κ., 20,13 29 Harp, έλληνοταμίαι 37 βουλεύειν δέ
L, lacunam stat. K. suppl. Sd. 41 κάν Κ: έάν L
596 Politela 5 (Athen)
πλειόνων, έπεισκαλείν έκαστο ν έπείσκλητον
öv αν έθέλη των έκ της αύτής ήλικίας. τάς δ'
έδρας ποιείν της βουλής κατά πενθήμερον,
έάν μή δέωνται πλειόνων, πληρούν δέ τήν
βουλήν τους έννέα άρχοντας, τάς δέ χειρο-
τονίας κρίνειν πέντε τούς λαχόντας έκ της
βουλής, καί έκ τούτων ένα κληροϋσθαι καθ'
έκάστην ήμέραν τόν έπιψηφιοϋντα. κληροΰν
δέ τούς λαχόντας πέντε τούς έθέλοντας
προσελθείν έναντίον τής βουλής, πρώτον μέν
ιερών δεύτερον δέ κήρυξιν, τρίτον πρεσβείαις,
τέταρτον τών άλλων τα δέ τοϋ πολέμου όταν
δέη άκληρωτί προσαγαγόντας τούς στρατη-
γούς χρηματίζεσθαι. τόν δέ μή ιόντα είς τό
βουλευτήριον τών βουλευόντων τήν ώραν τήν
προρρηθεϊσαν όφείλειν δραχμήν τής ήμέρας
έκάστης, έάν μή εύρισκόμενος άφεσιν τής
βουλής άπή.
31. Ταύτη ν μέν ούν είς τόν μέλλοντα χρόνον
άνέγραψαν τήν πολιτείαν, έν δέ τφ παρόντι
καιρφ τήνδε - βουλεύειν μέν τετρακοσίους
κατά τά πάτρια, τετταράκοντα έξ έκάστης
φυλής, έκ προκρίτων οϋς αν έλωνται οι φυλέται
τών ύπέρ τριάκοντα έτη γεγονότων, τούτους
δέ τάς τε άρχάς καταστήσαι, και περί τοϋ
όρκου όντινα χρή όμόσαι γράψαι, (και) περί
τών νόμων καί τών εύθυνών καί τών άλλων
πράττειν ή άν ήγώνται συμφέρειν. τοις δέ
νόμοις οϊ άν τεθώσιν περί τών πολιτικών
χρήσθαι, καί μή έξεϊναι μετακινειν μηδ' έτέ-
ρους θέσθαι. τών δέ στρατηγών τό νυν είναι
τήν αϊρεσιν έξ άπάντων ποιεισθαι τών πεντακι-
σχιλίων, τήν δέ βουλήν έπειδάν καταστή, ποιή-
σασαν έξέτασιν (έν) άπλοις έλέσθαι δέκα άν-
δρας καί γραμματέα τούτοις, τούς δέ αίρεθέν-
τας άρχειν τόν είσιόντα ένιαυτόν αυτοκράτο-
ρας, καί άν τι δέωνται συμβουλεύεσθαι μετά
3 Hesych. έδραι 4 κλήρουν L corraptum: πληρούν
W.-K., cf. συνάγουσι c. 43,3, κληρούν δ' έκ της βου-
λής ΒΙ. 11 πρεσβειαι L: corr. Wyse W.-K. coll.
c. 43,6 16 προρηθ. L cf. Aristot. Pol.
1294 a 38 26 καί add. Κ 34 έν add. Wyse όπλων
Rutherf.
τής βουλής, έλέσθαι δέ καί ϊππαρχον ένα καί
φυλάρχους δέκα. τό δέ λοιπόν τήν αϊρεσιν ποιει-
σθαι τούτων τήν βουλήν κατά τά γεγραμμένα.
τών δ' άλλων άρχών πλήν τής βουλής καί τών
5 δ' άλλων άρχών πλήν τής βουλής καί τών
στρατηγών μή έξεϊναι μήτε τούτοις μήτε άλλψ
μηδενΐ πλέον ή άπαξ άρξαι τήν αύτήν άρχήν.
είς δέ τόν άλλον χρόνον ϊνα νεμηθώσιν οί
τετρακόσιοι είς τάς τέτταρας λήξεις, όταν [τοΐςΐ
ίο αύτοϊς γίγνηται μετά τών άλλων βουλεύειν,
διανειμάντων αύτούς οί έκατόν άνδρες.
32. Οί μέν ούν έκατόν οί ύπό τών πεντα-
κισχιλίων αίρεθέντες ταύτην άνέγραψαν τήν
πολιτείαν. έπικυρωθέντων δέ τούτων ύπό τού
is πλήθους, έπιψηφίσαντος Άριστομάχου, ή μέν
βουλή (ή) έπί Καλλίου πριν διαβουλεϋσαι
κατελύθη μηνός Θαργηλιώνος τετράδι έπί
δέκα, οί δέ τετρακόσιοι είσήεσαν ένάτη
φθίνοντος Θαργηλιώνος· έδει δέ τήν είληχυίαν
20 τφ κυάμω βουλήν είσιέναι δ' έπί δέκα Σκιρο-
φοριώνος.
Ή μέν ούν όλιγαρχία τούτον κατέστη τόν
τρόπον, έπί Καλλίου μέν άρχοντος, έτεσιν δ'
ύστερον τής τών τυράννων έκβολής μάλιστα
25 έκατόν, αιτίων μάλιστα γενομένων Πεισάνδρου
καί 'Αντιφώντος καί Θηραμένους, άνδρών και
γεγενημένων εύ και συνέσει καί γνώμη δο-
κούντων διαφέρειν. γενομένης δέ ταύτης τής
πολιτείας, οί μέν πεντακισχίλιοι λόγψ μόνον
30 ήρέθησαν, οί δέ τετρακόσιοι μετά τών δέκα
τών αύτοκρατόρων είσελθόντες είς τό βου-
λευτήριον ήρχον τής πόλεως, καί πρός Λακε-
δαιμονίους πρεσβευσάμενοι κατελύοντο τόν
πόλεμον, έφ' οίς έκάτεροι τυγχάνουσιν έχον-
35 τες· ούχ ύπακουόντων δ' έκείνων, εί μή καί τήν
άρχήν τής θαλάττης άφήσουσιν, ούτως άπέ-
στησαν.
33. Μήνας μέν ούν ϊσως τέτταρας διέμεινεν
ή τών τετρακοσίων πολιτεία, καί ήρξεν έξ αύ-
40
1 post ένα W. II 115 add. καί ταξιάρχους δέκα 3 πλήν
Κ. πριν L 7.8 αύτοΐς Sd., dubitanter assent. Κ.4:
τοισαστοις L, quod retirant W.-K., cf. W. II 116 τοις αύτοις
Tyrell 14 ή add. Rutherf. 14 sq. cf. Thuc. VIII
69.70 17 έδει Κ.: έτι L 22.23 cf. Thuc. VIII
68,4 27 cf. Thuc. VIII 89 31 Thuc. VIII 70. 71.
86 37 Harp, τετρακόσιοι Phot. Suid. s. ν.
 Politela 5 (Athen)
των Μνησίλοχος δίμηνον έπί Θεοπόμπου άρ-
χοντος, (0ς) ήρξε τοίις έπιλοίπους δέκα μήνας,
ήττηθέντες δέ τή περί Έρέτριαν ναυμαχίςι,
και τής Εύβοιας άποστάσης όλης πλήν Ώρεοΰ,
χαλεπώς ένεγκόντες έπί τη σύμφορη μάλιστα
τών προγεγενημένων (πλείω γάρ έκ τής Εύ-
βοιας ή τής 'Αττικής έτύγχανον ωφελούμενοι),
κατέλυσαν τούς τετρακοσίους, καί τά πράγ-
ματα παρέδωκαν τοις πεντακισχιλίοις τοις έκ
τών όπλων, ψηφισάμενοι μηδεμίαν άρχήν είναι
μισθοφόρον. αίτιώτατοι δ' έγένοντο τής κατ-
αλύσεως 'Αριστοκράτης καί Θηραμένης, ού
συναρεσκόμενοι τοις ύπό τών τετρακοσίων γι-
γνομένοις. άπαντα γάρ δι' αύτών έπραττον,
ούδέν έπαναφέροντες τοις πεντακισχιλίοις.
δοκοϋσι δέ καλώς πολιτευθήναι κατά τούτους
τοιις καιρούς, πολέμου τε καθεστώτος καί έκ
τών όπλων τής πολιτείας οϋσης.
34. Τούτους μέν ούν άφείλετο τήν πολιτείαν
ό δήμος διά τάχους, έτει δ' έκτψ μετά τήν τών
τετρακοσίων κατάλυσιν, έπί Καλλίου τοϋ Άγ-
γελήθεν άρχοντος, γενομένης τής έν Άργι-
νούσσαις ναυμαχίας, πρώτον μέν τους δέκα
στρατηγούς τους τη ναυμαχίςι νικώντας συνέβη
κριθήναι μιςί χειροτονίςι πάντας, τούς μέν ούδέ
συνναυμαχήσαντας, τούς δ' έπ' άλλοτρίας
νεώς σωθέντας, έξαπατηθέντος τοϋ δήμου διά
τούς παροργίσαντας· έπειτα βουλομένων Λακε-
δαιμονίων έκ Δεκελείας άπιέναι καί έφ' οις
έχουσιν έκάτεροι είρήνην άγειν, ένιοι μέν
έσπούδαζον, τό δέ πλήθος ούχ ύπήκουσεν
έξαπατηθέντες ύπό Κλεοφώντος, 0ς έκώλυσε
γενέσθαι τήν είρήνην, έλθών είς τήν έκκλησίαν
μεθύων και θώρακα ένδεδυκώς, ού φάσκων
έπιτρέψειν έάν μή πάσας άφώσι Λακεδαιμόνιοι
τάς πόλεις, ού χρησάμενοι δέ καλώς τότε τοις
1 μνασιμαχος L, λο superscr. ead. m.: COÏT. W . - K . 2
add. Κ. 3 sq. cf. Thuc. Vili 96 8 sq. cf. Thuc.
Vili 97 11 cf. Thuc. VIII89. Aristoph. av. 125 cum schol.
Lys. 12, 66 Diod. XIII 38 15 cf. Thuc. VIII 97 [Plat.]
Axioch. 368 D Xen. Hell. I 7,32: 34. Plat. Apol. 32 Β Diod.
XIII 101. 102 20 εβδομω L.: corr. K., retinuerunt, post
scribentes κατάστασιν, W.-K.1 28 Schol. Aristoph. ran.
1532 29 ανιεναι L: corr. Jos. Mayor, cf. schol.
Ar. 33 cf. Lys. 13,8 Schol. Eur. Or. 772 Aesch. II
76 c. schol.
597
πράγμασι, μετ' ού πολύν χρόνον έγνωσαν τήν
άμαρτίαν. τφ γάρ ύστερον έτει, έπ' 'Αλεξίου
άρχοντος, ήτύχησαν τήν έν Αίγός ποταμοις
ναυμαχίαν, έξ ής συνέβη κύριον γενόμενον
s τής πόλεως Λύσανδρον καταστήσαι τούς τριά-
κοντα τρόπψ τοιφδε. τής ειρήνης γενομένης
αύτοίς έφ' φ τε πολιτεύσονται τήν πάτριον
πολιτείαν, οί μέν δημοτικοί διασφζειν έπειρών-
το τον δήμον, τών δέ γνωρίμων οί μέν έν ταΐς
ίο έταιρείαις δντες, καί τών φυγάδων οί μετά
τήν είρήνην κατελθόντες όλιγαρχίας έπεθύ-
μουν, οί δ' έν έταιρεί«? μέν ούδεμιφ συγκαθε-
στώτες, άλλως δέ δοκοϋντες ούδενός έπιλεί-
πεσθαι τών πολιτών, τήν πάτριον πολιτείαν
is έζήτουν ών ήν μέν καί Άρχίνος καί "Ανυτος
καί Κλειτοφών καί Φορμίσιος καί έτεροι πολλοί,
προειστήκει δέ μάλιστα Θηραμένης. Λυσάν-
δρου δέ προσθεμένου τοις όλιγαρχικοίς, κατα-
πλαγείς ó δήμος ήναγκάσθη χειροτονειν τήν
20 όλιγαρχίαν. έγραψε δέ τό ψήφισμα Δρακοντί-
δης Άφιδναιος.
35. Οί μέν ούν τριάκοντα τούτον τόν τρόπον
κατέστησαν έπί Πυθοδώρου άρχοντος, γενό-
μενοι δέ κύριοι τής πόλεως, τά μέν άλλα τά
25 δόξαντα περί τής πολιτείας παρεώρων, πεντα-
κόσιους δέ βουλευτάς καί τάς άλλας άρχάς
καταστήσαντες έκ προκρίτων [έκ τών! χιλίων,
καί προσελόμενοι σφίσιν αύτοίς τοϋ Πειραιέως
άρχοντας δέκα, καί τοϋ δεσμωτηρίου φύλακας
30 ένδεκα, καί μαστιγοφόρους τριακοσίους ύπηρέ-
τας κατειχον τήν πόλιν δι' έαυτών. τό μέν ούν
πρώτον μέτριοι τοις πολίταις ήσαν καί προσ-
εποιοϋντο διώκειν τήν πάτριον πολιτείαν, καί
τούς τ' Έφιάλτου καί Άρχεστράτου νόμους
35 τούς περί τών 'Αρεοπαγιτών καθείλον έξ
'Αρείου πάγου, καί τών Σόλωνος θεσμών όσοι
διαμφισβητήσεις έσχον, καί τό κύρος ö ήν έν
τοις δικασταϊς κατέλυσαν, ώς έπανορθοϋντες
καί ποιοϋντες άναμφισβήτητον τήν πολιτείαν,
40
7 (κατά) τήν Hude 11 ολιγαρχιαν L: corr. Jos.
Mayor 18 cf. Diod. XIV 3, 5 sq. 20 Schol. Aristoph.
vesp. 157 cf. Lys. XII 73 23 κατεστησε L: corr.
K. 25 cf. Xen. Hell. II 3, 11 Diod. XIV 4, 2 27 έκ
τών del. Herw., έκ τών χ. del. Rutherf., έκ προκ. πεντα-
κισχιλίων prop. W.-K. BA 235, 31 28 cf. Harp. Μόλπις
598
οίον (τόν) περί τοϋ δοϋναι τά έαυτοϋ φ αν
έθέλη κύριον ποιήσαντες καθάπαξ- τάς δέ
προσούσας δυσκολίας, 'έάν μή μανιών ή γηρών
ή γυναικ'ι πιθόμενος', άφείλον όπως μή ή τοις
συκοφάνταις έφοδος· όμοίως δέ τοϋτ' έδρων
και έπί των άλλων.
Κατ' άρχάς μεν ούν ταϋτ' έποίουν, και τούς
συκοφάντας κα'ι τούς τφ δήμω προς χάριν
όμιλοϋντας παρά τό βέλτιστον καί κακο-
πράγμονας όντας καί πονηρούς άνήρουν, έφ'
οίς εχαιρεν ή πόλις γιγνομένοις, ήγούμενοι τού
βέλτιστου χάριν ποιείν αύτούς. έπεί δέ τήν
πόλιν έγκρατέστερον έσχον, ούδενός άπείχον-
το των πολιτών, άλλ' άπέκτειναν τούς και ταΐς
ούσίαις καί τφ γένει καί τοις άξιώμασιν
προέχοντας, ύπεξαιρούμενοί τε τόν ( . . . )
φόβον και βουλόμενοι τάς ούσίας διαρπάζειν.
κα'ι χρόνου διαπεσόντος βραχέος, ούκ έλάτ-
τους άνηρήκεσαν ή χίλιους πεντακοσίους.
36. Οϋτως δέ τής πόλεως ύποφερομένης,
Θηραμένης άγανακτών έπί τοις γιγνομένοις,
τής μεν άσελγείας αύτοις παρήνει παύσασθαι,
μεταδοϋναι δέ τών πραγμάτων τοις βελτίστοις.
οι δέ πρώτον έναντιωθέντες, έπεί διεσπάρησαν
ol λόγοι προς τό πλήθος και πρός τόν Θηρα-
μένην οίκείως είχον οί πολλοί, φοβηθέντες μή
προστάτης γενόμενος τοϋ δήμου καταλύση
τήν δυναστείαν, καταλέγουσιν τών πολιτών
τρισχιλίους, ώς μεταδώσοντες τής πολιτείας.
Θηραμένης δέ πάλιν έπιτιμφ καί τούτοις, πρώ-
τον μέν ότι βουλόμενοι μεταδοϋναι τοις έπιει-
κέσι τρισχιλίοις μόνοις μεταδιδόασι, ώς έν
τούτψ τφ πλήθει τής άρετής ώρισμένης, έπειθ'
ότι δύο τά έναντιώτατα ποιοϋσιν, βίαιόν τε τήν
άρχήν και τών άρχομένων ήττω κατασκευάζον-
τες. οί δέ τούτων μέν ώλιγώρησαν, τόν δέ κατά-
λογον τών τρισχιλίων πολύν μέν χρόνον ύπερ-
εβάλλοντο κα'ι παρ' αύτοίς έφύλαττον τούς
έγνωσμένους. οτε δέ κα'ι δόξειεν αύτοις έκ-
37 schol. Aesch. I 39 1 (τόν) περί W.-K.
cf. Plut. Sol. 21 Dem. XLVI 14, 16; XLVili 56 Hyper. V 17
Isae. 6 , 9 8 cf. Xen. Hell. II 3,12 Plut. Mor. 959 e,
998 b 11 εχαιρον L: corr. Sidgwick, W.-K. 16 Lac.
susp. G. 18 cf. Isocr. 7, 67 Aesch. 3, 235 Heracl. epit.
1,6 30 sq. Xen. Hell. II 3, 19
Politela 5 (Athen)
φέρειν, τούς μέν έξήλειφον τών γεγραμμένων,
τούς δ' άντενέγραφον τών έξωθεν.
37. Ήδη δέ τοϋ χειμώνος ένεστώτος, κατα-
λαβόντος Θρασυβούλου μετά τών φυγάδων
s Φυλήν, καί κατά τήν στρατιάν ήν έξήγαγον οί
τριάκοντα κακώς άποχωρήσαντες, έγνωσαν
τών μέν άλλων τά όπλα παρελέσθαι, Θηραμένη ν
δέ διαφθειραι τόνδε (τόν) τρόπον νόμους
είσήνεγκαν εις τήν βουλήν δύο κελεύοντες
ίο έπιχειροτονείν, ών ó μέν είς αύτοκράτορας
έποίει τους τριάκοντα, τών πολιτών άποκτεΐναι
τούς μή τοϋ καταλόγου μετέχοντας τών τρισχι-
λίων, ó δ' έτερος έκώλυε κοινωνειν τής παρού-
σης πολιτείας, όσοι τυγχάνουσιν τό έν Ήετιω-
ΐ5 νείφ τείχος κατασκάψαντες, ή τοις τετρα-
κοσίοις έναντίον τι πράξαντες |[ή]| τοις κατα-
σκευάσασι τήν προτέραν όλιγαρχίαν ών έτύγ-
χανεν άμφοτέρων κεκοινωνηκώς ό Θηραμένης,
ώστε συνέβαινεν έπικυρωθέντων τών νόμων,
20 έξω τε γίγνεσθαι τής πολιτείας αύτόν, καί τούς
τρίακοντα κυρίους είναι θανατοϋντας. άναι-
ρεθέντος δέ Θηραμένους, τά τε όπλα παρεί-
λοντο πάντων πλήν τών τρισχιλίων, κα'ι έν τοις
άλλοις πολύ πρός ώμότητα καί πονηρίαν έπέ-
25 δοσαν. πρέσβεις (δέ) πέμψαντες είς Λακε-
δαίμονα τοϋ τε Θηραμένους κατηγορούν, κα'ι
βοηθειν αύτοις ήξίουν. ών άκούσαντες οί
Λακεδαιμόνιοι Καλλίβιον άπέστειλαν άρμοστήν
καί στρατιώτας ώς έπτακοσίους, οΐ τήν άκρό-
30 πολιν έλθόντες έφρούρουν.
38. Μετά δέ ταϋτα καταλαβόντων τών άπό
Φυλής τήν Μουνιχίαν, κα'ι νικησάντων μάχη
τους μετά τών τριάκοντα βοηθήσαντας, έπανα-
χωρήσαντες μετά τόν κίνδυνον οί έκ τοϋ
35 άστεως, κα'ι συναθροισθέντες είς τήν άγοράν
τή ύστεραίςι τούς μέν τριάκοντα κατέλυσαν,
αίροϋνται δέ δέκα τών πολιτών αύτοκράτορας
έπ'ι τήν τοϋ πολέμου κατάλυσιν. οί δέ παραλα-
βόντες τήν άρχήν, έφ' οις μέν ήρέθησαν ούκ
40 έπραττον, έπεμπον δ' είς Λακεδαίμονα βοήθει-
αν μεταπεμπόμενοι καί χρήματα δανειζόμενοι.
3
7 sq. Xen. Hell. II 3, 51 8 τόν add. Jos. Mayor 16
ή del. Herw. 22 Xen. Hell. II 3, 20 25 δέ add Jos.
Mayor, lacunam ante πρέσβεις stat. W.-K. 36 BA
236,1 37 cf. Lys. 12, 53 sq.

χαλεπώς δέ φερόντων έπί τούτοις των έν τή
πολιτείςι, φοβούμενοι μή καταλυθώσιν της
άρχής, και βουλόμενοι καταπλήξαι τούς άλ-
λους (όπερ έγένετο), συλλαβόντες Δημάρετον
ούδενός όντα δεύτερον των πολιτών άπέκ-
τειναν, και τά πράγματα βεβαίως είχον, συν-
αγωνιζομένου Καλλιβίου τε και των Πελοπον-
νησίων των παρόντων, καί πρός τούτοις ένίων
των έν τοις Ιππεύσι- τούτων γάρ τίνες μάλιστα
των πολιτών έσπούδαζον μή κατελθείν τούς
άπό Φυλής, ώς δ' οί τον Πειραιέα και τήν Μου-
νιχίαν έχοντες, άποστάντος άπαντος τοϋ δή-
μου προς αύτούς, έπεκράτουν τφ πολέμφ, τότε
καταλύσαντες τούς δέκα τούς πρώτους αί-
ρεθέντας άλλους εϊλοντο δέκα τούς βέλτι-
στους είναι δοκοϋντας, έφ' ων συνέβη και τάς
διαλύσεις γενέσθαι καί κατελθείν τόν δήμον,
συναγωνιζομένων καί προθυμουμένων τούτων,
προειστήκεσαν δ' αύτών μάλιστα 'Ρίνων τε ó
Παιανιεύς καί Φάυλλος ό Άχερδούσιος - ούτοι
γάρ πριν τε Παυσανίαν [τ'] άφικέσθαι δι-
επέμποντο πρός τούς έν Πειραιεϊ, καί άφικο-
μένου συνεσπούδασαν τήν κάθοδον. έπί πέρας
γάρ ήγαγε τήν είρήνην καί τάς διαλύσεις Παυ-
σανίας ó τών Λακεδαιμονίων βασιλεύς, μετά
τών δέκα διαλλακτών τών ύστερον άφικομένων
έκ Λακεδαίμονος, οϋς αύτός έσπούδασεν
έλθείν - οί δέ περί τόν 'Ρίνωνα διά τε τήν
εϋνοιαν τήν είς τόν δήμον έπηνέθησαν, καί
λαβόντες τήν έπιμέλειαν έν όλιγαρχίςι, τάς
εύθύνας έδοσαν έν δημοκρατίςι, και ούδείς έν-
εκάλεσεν αύτοίς, οϋτε τών έν άστει μεινάντων,
οΰτε τών έκ Πειραιέως κατελθόντων, άλλά διά
ταύτα καί στρατηγός εύθύς ήρέθη 'Ρίνων.
39. Έγένοντο δ' αϊ διαλύσεις έπ' Εύκλείδου
άρχοντος κατά τάς συνθήκας τάσδε. τους
βουλομένους 'Αθηναίων τών έν άστει μεινάν-
των έξοικεϊν έχεIV 'Ελευσίνα έπιτίμους όντας
καί κυρίους καί αύτοκράτορας έαυτών καί τά
αύτών καρπουμένους. τό δ' ιερόν είναι κοινόν
άμφοτέρων, έπιμελεΐσθαι δέ Κήρυκας καί
Εύμολπίδας κατά τά πάτρια, μή έξείναι δέ μήτε
τοις Έλευσινόθεν είς τό άστυ μήτε τοις έκ
21 πρινηπαυσανιανταφ. L.: corr. Richards
καί)δεκα prop. W.-K. ex Xen. Hell. II 4, 38
Politeia 5 (Athen) 599
τού άστεως Έλευσϊνάδε ίέναι, πλήν μυστηρίοις
έκατέρους. συντελειν δέ άπό τών προσιόντων
είς τό συμμαχικόν καθάπερ τούς άλλους 'Αθη-
ναίους. έάν δέ τίνες τών άπιόντων οίκίαν
5 λαμβάνωσιν Έλευσίνι, συμπείθειν τόν κεκτη-
μένον. έάν δέ μή συμβαίνωσιν άλλήλοις, τιμη-
τάς έλέσθαι τρεις έκάτερον, καί ήντιν' άν ούτοι
τάξωσιν τιμήν λαμβάνειν. 'Ελευσίνιων δέ συνοι-
κειν οϋς άν ούτοι βούλωνται. τήν δ' άπογραφήν
ίο είναι τοις βουλομένοις έξοικεϊν, τοις μέν έπι-
δημοΰσιν άφ' ής άν όμόσωσιν τούς όρκους
δέκα ήμερών, τήν δ' έξοίκησιν είκοσι, τοις δ'
άποδημούσιν έπειδάν έπιδημήσωσιν κατά ταύ-
τά. μή έξείναι δέ άρχειν μηδεμίαν άρχήν τών
is έν τφ άστει τόν Έλευσίνι κατοικοϋντα, πριν άν
άπογράψηται πάλιν έν τφ άστει κατοικεΐν. τάς
δέ δίκας τοϋ φόνου είναι κατά τά πάτρια, εϊ
τίς τινα αύτοχειρίςι έκτεινεν ή έτρωσεν. τών δέ
παρεληλυθότων μηδενί προς μηδένα μνησικα-
20 κείν έξείναι, πλήν πρός τούς τριάκοντα καί
τους δέκα και τους ένδεκα καί τους τοϋ
Πειραιέως άρξαντας, μηδέ πρός τούτους, έάν
διδώσιν εύθύνας. εύθύνας δέ δούναι τούς μέν
έν Πειραιεϊ άρξαντας έν τοις έν Πειραιεϊ,
25 τούς δ' έν τφ άστει έν τοις τά τιμήματα παρεχο-
μένοις. είθ' ούτως έξοικεϊν τούς έθέλοντας.
τά δέ χρήματα ά έδανείσαντο είς τόν πόλεμον
έκατέρους άποδοϋναι χωρίς.
40. Γενομένων δέ τοιούτων τών διαλύσεων,
30 καί φοβουμένων, άσοι μετά τών τριάκοντα
συνεπολέμησαν, και πολλών μέν έπινοούντων
έξοικεϊν, άναβαλλομένων δέ τήν άπογραφήν είς
τάς έσχάτας ήμέρας, όπερ είώθασιν ποιεϊν
άπαντες, Άρχΐνος συνιδών τό πλήθος καί βου-
35 λόμενος κατασχεϊν αύτούς, ύφεΐλε τάς ύπολοί-
πους ήμέρας τής άπογραφής, ώστε συναναγ-
κασθήναι μένειν πολλούς άκοντας, έως έθάρ-
ρησαν. καί δοκεϊ τοϋτό τε πολιτεύσασθαι
καλώς Άρχΐνος, και μετά ταϋτα γραψάμενος τό
40 ψήφισμα τό Θρασυβούλου παρανόμων, έν φ
μετεδίδου τής πολιτείας πάσι τοις έκ Πει-
ραιέως συγκατελθοϋσι, ων ένιοι φανερώς ήσαν
45
7 εκατερων L: corr. Bury 18 αυτοχιραεκτισιοτρωσας
26 (πεντε- L: corr. W.-K. coll. [Dem.] LIX 10 20 cf. Andoc. I
90. 24 BA 235, 31 37 αναγραφην L: corr. Wyse
600
δούλοι, και τρίτον, έπεί τις ήρξατο των
κατεληλυθότων μνησικακειν, άπαγαγών τού-
τον έπί τήν βουλήν καί πείσας άκριτον άποκτει-
ναι, λέγων ότι νϋν δείξουσιν, ει βούλονται τήν
δημοκρατίαν σφζειν και τοις όρκοις έμμένειν
άφέντας μέν γαρ τούτον προτρέψειν καί τούς
άλλους, έάν δ' άνέλωσιν, παράδειγμα ποιήσειν
άπασιν. όπερ καί συνέπεσεν άποθανόντος γάρ
ούδείς πώποτε ύστερον έμνησικάκηοεν, άλλά
δοκοϋσιν κάλλιστα δή καί πολιτικώτατα άπάν-
των καί Ιδίςι και κοινή χρήσασθαι ταις προγε-
γενημέναις συμφοραϊς- ού γάρ μόνον τάς περί
των προτέρων αιτίας έξήλειψαν, άλλά καί τα
χρήματα Λακεδαιμονίοις, ä oí τριάκοντα πρός
τόν πόλεμον ελαβον, άπέδοσαν κοινή, κε-
λευουσών των συνθηκών έκατέρους άποδι-
δόναι χωρίς, τούς τ' έκ τοΰ άστεως καί τους
έκ του Πειραιέως, ήγούμενοι τούτο πρώτον
άρχειν δείν τής όμονοίας· έν δέ ταΐς άλλαις
πόλεσιν ούχ οίον έτι προστιθέασιν τών οικείων
οί δήμοι κρατήσαντες, άλλά καί τήν χώραν άνά-
δαστον ποιοϋσιν. διελύθησαν δέ και προς τους
έν Έλευσίνι κατοικήσαντας, έτει τρίτφ μετά
τήν έξοίκησιν έπί Ξεναινέτου άρχοντος.
41. Ταύτα μέν ούν έν τοις ύστερον συνέβη
γένεσθαι καιροϊς, τότε δέ κύριος ό δήμος
γενόμενος τών πραγμάτων, ένεστήσατο τήν
νϋν ούσαν πολιτείαν, έπί Πυθοδώρου μέν άρ-
χοντος ( . . . ) δοκοΰντος δέ δικαίως τοΰ δήμου
λαβείν τήν πολιτείαν, δια τό ποιήσασθαι τήν
κάθοδον δι' αύτού τον δήμον. ή ν δέ τών
μεταβολών ένδεκάτη τον άριθμόν αϋτη. πρώ-
τη μέν γάρ έγένετο μετάστασις τών έξ άρχής
Ίωνος και τών μετ' αύτοΰ συνοικησάντων
τότε γάρ πρώτον είς τάς τέτταρας συνενεμήθη-
σαν φυλάς, καί τούς φυλοβασιλέας κατέστη-
σαν. δευτέρα δέ καί πρώτη μετά ταύτην
έχουσά τι πολιτείας τάξις ή έπί Θησέως γενο-
μένη, μικρόν παρεγκλίνουσα τής βασιλικής,
μετά δέ ταύτην ή έπί Δράκοντος, έν ή και
νόμους άνέγραψαν πρώτον, τρίτη δ' ή μετά τήν
στάσιν ή έπί Σόλωνος, άφ' ής άρχή δημοκρατίας
έγένετο. τετάρτη δ' ή έπ'ι Πεισιστράτου τυραν-
21 δημοκρατησαντες L: corr. v. Leeuwen, W.-K.
ind. W.-K., (καταλυθέντες), δοκοϋντες δέ δικ. τότε άναλα-
βείν τήν coni. Th. 32 sq. Cie. de re pubi. II 1, 2
Politela 5 (Athen)
νίς. πέμπτη δ' ή μετά (τήν) τών τυράννων
κατάλυσιν ή Κλεισθένους, δημοτικωτέρα τής
Σόλωνος, έκτη δ' ή μετά τά Μηδικά, τής έξ
'Αρείου πάγου βουλής έπιστατούσης. έβδομη
5 δέ ή μετά ταύτην, ήν 'Αριστείδης μέν ύπέδει-
ξεν, 'Εφιάλτης δ' έπετέλεσεν, καταλύσας τήν
Άρεοπαγίτιν βουλήν έν ή πλείστα συνέβη τήν
πόλιν δια τούς δημαγωγούς άμαρτάνειν διά
τήν τής θαλάττης άρχήν. όγδόη δ' ή τών
ίο τετρακοσίων κατάστασις, καί (ή) μετά ταύτην,
ένάτη δέ ή δημοκρατία πάλιν, δεκάτη δ' ή
τών τριάκοντα και ή τών δέκα τυραννίς. ένδε-
κάτη δ' ή μετά τήν άπό Φυλής καί έκ Πειραιέως
κάθοδον, άφ' ής διαγεγένηται μέχρι τής vüv,
is άεΐ προσεπιλαμβάνουσα τφ πλήθει τήν έξου-
σίαν. άπάντων γάρ αύτός αύτόν πεποίηκεν ό
δήμος κύριον, καί πάντα διοικείται ψηφίσμασιν
καί δικαστηρίοις, έν οις ó δήμός έστιν ó κρα-
τών. καί γάρ αί τής βουλής κρίσεις είς τόν
20 δήμον έληλύθασιν. καί τούτο δοκούσι ποιειν
όρθώς· εύδιαφθορώτεροι γάρ όλίγοι τών πολ-
λών είσιν καί κέρδει και χάρισιν. μισθοφόρον
δ' έκκλησίαν τό μέν πρώτον άπέγνωσαν ποιειν
ού συλλεγομένων δ' είς τήν έκκλησίαν, άλλά
25 πολλά σοφιζομένων τών πρυτάνεων, όπως
προσιστήται τό πλήθος πρός τήν έπικύρωσιν
τής χειροτονίας, πρώτον μέν Άγύρριος όβολόν
έπόρισεν, μετά δέ τούτον Ηρακλείδης ó
Κλαζομένιος ó βασιλεύς έπικαλούμενος διώβο-
30 λον, πάλιν δ' Άγύρριος τριώβολον.
42. "Εχει δ' ή νΰν κατάστασις τής πολιτείας
τόνδε τόν τρόπον, μετέχουσιν μέν τής πολι-
τείας οί έξ άμφοτέρων γεγονότες άστών, έγ-
35 γράφονται δ' είς τούς δημότας όκτωκαίδεκα
έτη γεγονότες. όταν δ' έγγράφωνται διαψηφί-
ζονται περί αύτών όμόσαντες οί δημόται, πρώ-
τον μέν εί δοκού σι γεγονέναι τήν ήλικίαν τήν
έκ του νόμου, καν μή δόξωσι, άπέρχονται
40
1 τήν add. Κ. 10 ταύτην (ή τών πεντακισχιλίων) Wn.
δέ ή del. W.-K., δέ deleverat iam Jos. Mayor 15 προσ-
επαυξάνουσα coni. Th., προσεπιβάλλουσα Papageorg., cf.
Aristot. Pol. 1292 a 34 19 cf. Aristot. Pol. 1300 a l ;
1317 b 30 20 άνεληλύθασι Hude 27 cf. schol.
45
29 lac. Aristoph. eccl. 102 28 Hesych. Κλαζομένιος 33
cf. Aristot. Pol. 1275 b 21 Schol. Aristoph. vesp. 578 35
δεγραφονται L, corr. Wyse
 Politela 5 (Athen)
πάλιν εις παΐδας, δεύτερον δ' εΐ έλεύθερός
έστι καί γέγονε κατά τούς νόμους, έπειτ' άν
μέν άποψηφίσωνται μή είναι έλεύθερον, ó μέν
έφίησιν είς τό δικαστήριον, οί δέ δημόται κατη-
γόρους αίροϋνται πέντε άνδρας έξ αύτών, κάν
μέν μή δόξπ δικαίως έγγράφεσθαι, πωλεί τού-
τον ή πόλις· έάν δέ νικήοη, τοις δημόταις
έπάναγκες έγγράφειν. μετά δέ ταύτα δοκιμάζει
τους έγγραφέντας ή βουλή, κάν τις δόξπ
νεώτερος όκτωκαίδεκ' έτών είναι, ζημιοί τούς
δημότας τούς έγγράψαντας. έπάν δέ δοκι-
μασθώσιν οί έφηβοι, ουλλεγέντες οί πατέρες
αύτών κατά φυλάς, όμόσαντες αίροϋνται τρεις
έκ τών φυλετών τών ύπέρ τετταράκοντα έτη
γεγονότων, οϋς άν ήγώνται βέλτιστους είναι
καί έπιτηδειοτάτους έπιμελεϊσθαι τών έφήβων,
έκ δέ τούτων ό δήμος ένα τής φυλής έκάστης
χειροτονεί σωφρονιστήν, καί κοσμητήν έκ τών
άλλων 'Αθηναίων έπί πάντας. συλλαβόντες δ'
ούτοι τούς έφήβους, πρώτον μέν τά Ιερά
περιήλθον, είτ' είς Πειραιέα πορεύονται, καί
φρουροϋσιν οί μέν τήν Μουνιχίαν, οί δέ τήν
Άκτήν. χειροτονεί δέ καί παιδοτρίβας αύτοις
δύο καί διδασκάλους, οϊτινες όπλομαχείν καί
τοξεύειν καί άκουντίζειν καί καταπάλτην άφιέ-
ναι διδάσκουσιν. δίδωσι δέ καί είς τροφήν τοις
μέν σωφρονισταΐς δραχμήν α' έκάστψ, τοις δ'
έφήβοις τέτταρας όβολούς έκάστψ- τά δέ τών
φυλετών τών αύτοΰ λαμβάνων ό σωφρονιστής
έκαστος άγοράζει τά έπιτήδεια πάσιν είς τό
κοινόν (συσσιτοϋσι γάρ κατά φυλάς), καί τών
άλλων έπιμελειται πάντων, καί τόν μέν πρώτον
ένιαυτόν οϋτως διάγουσι- τόν δ' ύστερον έκ-
κλησίας έν τφ θεάτρω γενομένης, άποδειξά-
μενοι τφ δήμιρ τά περί τάς τάξεις, καί λαβόντες
άσπίδα καί δόρυ παρά τής πόλεως, περιπολούσι
τήν χώραν καί διατρίβουσιν έν τοις φυλακτη-
1 Phot, έφεσις. ΒΑ 244, 8. Etym. Μ. 401, 50 3 επιψηφ.
L: corr. Wyse coll. Photio 18 Phot, σωφρονισταί BA
301,7 Etym. M. 742,38 Erotian. κόσμον p. 41,11
Ν. 28 παρά δέ τών Ko. 35.36 τά om. Harp, παρά
τοϋ δήμου Harp. 36 Harp, περίπολος: τόν . . ρ. 57, 2
φυλακτηρίοις cf. Schol. Aesch. II 167. Phot. Suid. περί-
πολος
601
ρίοις. φρουρούσι δέ τά δύο έτη χλαμύδας
έχοντες, καί άτελεις είσι πάντων καί δίκην
ούτε διδόασιν ούτε λαμβάνουσιν, ϊνα μή
πρόφασις ή του άπιέναι, πλήν περί κλήρου
5 και έπικλήρου, κάν τινι κατά τό γένος ίερωσύνη
γένηται. διεξελθόντων δέ τών δυειν έτών, ήδη
μετά τών άλλων είσίν.
43. Τά μέν ούν περί τήν τών πολιτών έγ-
γραφήν και τούς έφήβους τούτον έχει τόν
ίο τρόπον, τάς δ' άρχάς τάς περί τήν έγκύκλιον
διοίκησιν άπάσας ποιούσι κληρωτός, πλήν
ταμίου στρατιωτικών καί τών έπί τό θεωρικόν
και τού τών κρηνών έπιμελητού. ταύτας δέ
χειροτονοϋσιν, καί οί χειροτονηθέντες άρχου-
is σιν έκ Παναθηναίων είς Παναθήναια, χειρο-
τονοϋσι δέ καί τάς πρός τόν πόλεμον άπάσας.
Β ο υ λ ή δέ κληροϋται φ', ν' άπό φυλής έκά-
στης. πρυτανεύει δ' έν μέρει τών φυλών έκάστη
καθ' ö τι άν λάχωσιν, αί μέν πρώται τέτταρες
20 ς' καί λ' ήμέρας έκάστη, αί δέ ς' αί ύστεραι
πέντε καί λ' ήμέρας έκάστη- κατά σελήνη ν γάρ
άγουσιν τόν ένιαυτόν. οί δέ πρυτανεύοντες αύ-
τών πρώτον μέν συσσιτοϋσιν έν τή θόλψ,
λαμβάνοντες άργύριον παρά τής πόλεως,
25 έπειτα συνάγουσιν καί τήν βουλήν καί τόν
δήμον- τήν μέν ούν βουλήν δσαι ήμέραι, πλήν
έάν τις άφέσιμος ή, τόν δέ δήμον τετράκις τής
πρυτανείας έκάστης. καί όσα δει χρηματίζειν
τήν βουλήν, καί ö τι έν έκάστη τη ήμέρςι και
30 όπου καθίζειν, ούτοι προγράφουσι.
Προγράφουσι δέ καίτάς έκκλησίας ούτοι-
μίαν μέν κυρίαν, έν ή δει τάς άρχάς έπι-
χειροτονείν εί δοκούσι καλώς άρχειν, καί περί
σίτου και περί φυλακής τής χώρας χρηματίζειν,
35 καί τάς εισαγγελίας έν ταύτη τη ήμέρςχ τούς
βουλομένους ποιεϊσθαι, καί τάς άπογραφάς τών
δημευομένων άναγιγνώσκειν, καί τάς λήξεις
τών κλήρων καί τών έπικλήρων [[άναγινώσκειν]],
1 Poll. Χ 164 Athen. 240 b 18 Harp, πρυτανείας Phot,
s.v. BA 291, 11. Etym. M. 693,42 cf. Schol. Leg. XII 953C,
Phot. Suid. πρυτανεία, Schol. Hermog. V 509 W. 25
Poll. VIII 95 32 Harp, κυρία έκκλησία: τήν β ο υ λ ή ν . . .
ρ. 58, 2 έκάστης Phot. Suid. s.v. 35 ποιεϊσθαι, Phot.
Suid. lex. Cant, κυρία έκκλησία 3 6 - 3 8 'lex. Cant. ib.
καί τάς άπογρ κλήρων 38 άναγινώσκειν del.
Genn., W.-K.
602 Politela 5 (Athen)
όπως μηδένα λάθη μηδέν ερημον γενόμενον.
έπΐ δέ της έκτης πρυτανείας πρός τοις είρη-
μένοις καΐ περί της όστρακοφορίας έπιχειρο-
τονίαν διδόασιν, εί δοκεϊ ποιείν ή μή, καΐ
συκοφαντών προβολάς των Άθημαίων και των
μετοίκων μέχρι τριών έκατέρων, κάν τις
ύποσχόμενός τι μή ποιήση τφ δήμφ. έτέραν
δέ ταις ίκετηρίαις, έν ή θείς ό βουλόμενος
ίκετηρίαν, ύπέρ ών αν βούληται καΐ ιδίων κα'ι
δημοσίων, διαλέξεται πρός τόν δήμον. αϊ δέ
δύο περί τών άλλων είσίν, έν αίς κελεύουσιν
οί νόμοι τρία μέν ιερών χρηματίζειν, τρία δέ
κήρυξιν και πρεσβείαις, τρία δέ όσίων. χρηματί-
ζουσιν δ' ένίοτε καΐ άνευ προχειροτονίας.
προσέρχονται δέ καί οί κήρυκες καί οί πρέσβεις
τοις πρυτάνεσιν πρώτον, καί οί τάς έπιστολάς
φέροντες τούτοις άποδιδόασι.
44. Έστι δ' έ π ι σ τ ά τ η ς τών π ρ υ τ ά ν ε ω ν
εις ò λαχών. ούτος δ' έπιστατεϊ νύκτα καί
ήμέραν, καί ούκ έστιν οϋτε πλείω χρόνον οϋτε
δις τόν αύτόν γενέσθαι, τηρεί δ' ούτος τάς τε
κλεις τάς τών ιερών, έν οίς τά χρήματ' έστίν κα'ι
(τά) γράμματα τη πάλει, καί τήν δημοσίαν
σφραγίδα, καί μένειν άναγκαΐον έν τή θόλψ
τοϋτόν έστιν καί τριττΰν τών πρυτάνεων ήν άν
ούτος κελεύη. καί έπειδάν συναγάγωσιν οί
πρυτάνεις τήν βουλήν ή τόν δήμον, ούτος
κλήροι π ρ ο έ δ ρ ο υ ς έννέα, ένα έκ της φυλής
έκάστης πλήν τής πρυτανευούσης, καί πάλιν
έκ τούτων έπιστάτην ένα, καί παραδίδωσι τό
πρόγραμμα αύτοίς- οί δέ παραλαβόντες τής τ'
εύκοσμίας έπιμελούνται, κα'ι ύπέρ ών δει χρη-
ματίζειν προτιθέασιν, καί τάς χειροτονίας κρί-
νουσιν, καί τά άλλα πάντα διοικοϋσιν, καί τοΰ
[τ'1 άφειναι κύριοι είσιν. καί έπιστατήσαι μέν
2 - 4 lex. Cant. ib. èra δέ . . . ή μή 7sq. Poll. Vili
96 10 διαδεξεται L διαλέγεται H.-L. 10.11 η δε
δυω L, αι et ο superscr. m. 2, έτεραι δέ δύο malit Fou-
cart 12 cf. Aeschin. 123 χρηματίζειν] προχειροτονεΐν
coni. Th. Aeschin I. 1. (προχειροτονίςι) τρία μέν
Papageorg. 18 sq. Telephus ap. Eustath. ad ρ 455
p. 1827,49 Harp, έπιστάτης Suid. Et. Μ. έπιστάται BA
244, 31 lex Patm. 13 Sakk. Poll. VIII 96 23 τά ex gramm.
add. W.-K. τή πόλει del. Rutherf. 28 sq. Harp,
πρόεδροι, Phot. Suid. s.v. BA 290, 8 lex. Patm. 12 Sakk. Schol.
Aeschin III 4 35 τ' (post του) del. Richards, in δ' mut.
Hude, in γ' Piccolomini τοϋ τήν έκκλησίαν άφ. Rutherf.
ούκ έξεστιν πλέον ή άπαξ έν τφ ένιαυτφ,
προεδρεύειν δ' έξεστιν άπαξ έπ'ι τής πρυ-
τανείας έκάστης.
Ποιοΰσι δέ κα'ι άρχαιρεσίας στρατηγών κα'ι
s ιππάρχων κα'ι τών άλλων τών πρός τόν πόλεμον
άρχών έν τή έκκλησίφ, καθ' ö τι αν τφ δήμφ
δοκή· ποιούσι δ' οί μετά τήν ς' πρυτανεύοντες,
έφ' ών άν εύσημία γένηται. δει δέ προβού-
λευμα γενέσθαι καί περί τούτων,
ίο 45. Ή δέ βουλή πρότερον μέν ήν κυρία καί
χρήμασιν ζημιώσαι κα'ι δήσαι καί άποκτειναι.
και Λυσίμαχον αύτής άγαγούσης ώς τόν δή-
μιον, καθήμενον ήδη μέλλοντα άποθνήσκειν,
Εύμηλίδης ό 'Αλωπεκήθεν άφείλετο, ού φά-
ΐ5 σκων δείν άνευ δικαστηρίου γνώσεως ούδένα
τών πολιτών άποθνήσκειν κα'ι κρίσεως έν δι-
καστηρίψ γενομένης, ό μέν Λυσίμαχος άπέφυ-
γεν, καί έπωνυμίαν έσχεν ό άπό τοϋ τυπάνου,
ό δέ δήμος άφείλετο τής βουλής τό θανατοϋν
20 καί δειν και χρήμασι ζημιοϋν, κα'ι νόμον έθετο,
άν τίνος άδικείν ή βουλή καταγνφ ή ζημιώση,
τάς καταγνώσεις κα'ι τάς έπιζημιώσεις είσάγειν
τους θεσμοθέτας είς τό δικαστήριον, κα'ι ö τι
άν οί δικασταί ψηφίσωνται, τούτο κύριον είναι.
25 Κρίνει δέ τάς άρχάς ή βουλή τάς πλείστας,
καί μάλισθ' οσαι χρήματα διαχειρίζουσιν ού
κυρία δ' ή κρίσις, άλλ' έφέσιμος είς τό δικαστή-
ριον. έξεστι δέ κα'ι τοις ίδιώταις είσαγγέλλειν
ήν άν βούλωνται τών άρχών μή χρήσθαι τοις
30 νόμοις- έφεσις δέ κα'ι τούτοις έστ'ιν είς τό δι-
καστήριον, έάν αύτών ή βουλή καταγνφ.
Δοκιμάζει δέ κα'ι τούς βουλευτάς τούς τόν
ύστερον ένιαυτόν βουλεύσοντας κα'ι τους
έννέα άρχοντας, καί πρότερον μέν ήν άπο-
35 δοκιμάσαι κυρία, νΰν δέ (κα'ι) τούτοις έφεσίς
έστιν είς τό δικαστήριον.
Τούτων μέν ούν άκυρος έστιν ή βουλή·
προβουλεύει δ' είς τόν δήμον, καί ούκ έξεστιν
ούδέν άπροβούλευτον ούδ' ö τι άν μή προ-
40 γράψωσιν οί πρυτάνεις ψηφίσασθαι τφ δήμφ.
κατ' αύτά γάρ ταύτα ένοχός έστιν ό νικήσας
γραφή παρανόμων.
11 post άποκτ. lac. ind. W.-K. Λυσίμ. (δ') (del. καί)
Papageorg. 13 καθημ.] καί αύθήμερον Sd.1 coll. Arist.
Hist. an. 603 a 15, adde Aeschin. IUI 252 ήδη (καί) Jos.
Mayor 21 έπιζημιώση Papageorg. 35 add. G.
 Politela 5 (Athen)
46. 'Επιμελείται δέ καί των πεποιημένων τρι-
ήρων καί των σκευών καί των νεωσοίκων, καί
ποιείται καινός [δέ] τριήρεις ή τετρήρεις, όπο-
τέρας αν ó δήμος χειροτονήσπ, και σκεύη ταύ-
ταις καί νεωσοίκους· χειροτονεί δ' άρχιτέκ-
τονας ό δήμος έπΐ τάς ναϋς. αν δέ μή παρα-
δώσιν έξειργασμένα ταύτα τη véq βουλή, τήν
δωρεάν ούκ έστιν αύτοις λαβείν έπί γαρ τής
ύστερον βουλής λαμβάνουσιν. ποιείται δέ τάς
τριήρεις, δέκα άνδρας έξ αύ[τής] έλομένη
τριηροποιούς. έξετάζει δέ καί τά οικοδομή-
ματα τα δημόσια πάντα, καν τις άδικείν αύτή
δόξη, τφ τε δήμφ τοϋτον [άπ]οφαίνει, καί κατα-
γνούσα παραδίδωσι δικαστηρίψ.
47. ΣυνδιοικεΙ δέ καί ταΐς άλλαις άρχαις τα
πλείστα, πρώτον μέν γάρ ol ταμίαι τ ή ς
'Αθηνάς είσί μέν δέκα, κλη[ροϋτα]ι δ' είς
έκ τής φυλής, έκ πεντακοσιομεδίμνων κατά
τόν Σόλωνος νόμ[ον (έτι γάρ ό] νόμος κύριός
έστιν), άρχει δ' ό λαχών καν πάνυ πένης ή.
παραλαμβάνου[σι] δέ τό τε άγαλμα τής 'Αθη-
νάς καί τάς Νίκας και τον άλλον κόσμον καί τά
χρ[ήμ]ατα έναντίον τής βουλής.
Έπειθ' οί πωληταί ι' μέν είσι, κληροΰται δ'
είς έκ τής φ[υ]λής. [μ]ισθοϋσι δέ τά μισθώματα
πάντα, και τά μέταλλα πωλοϋσι καί τά τέλη
μετά τοϋ ταμίου τών στρατιωτικών καί τών
έπί τό θεωρικόν ήρημένων έναντίον τής [βου-
λής], καί κυροϋσιν δτψ άν ή βουλή χειρο-
τονήση, καί τά πραθέντα μέταλλα, τά τ' έργά-
σιμα τά είς τρία έτη πεπραμένα, καί τά
συγκεχωρημένα τά είς[.] έ[τη] πεπραμένα. καί
τάς ούσίας τών έξ 'Αρείου πάγου φευγόντων
καί τών άλλ[ων] έναντ[ίον τής β]ουλής πωλοϋ-
σιν, κατακυροϋσι δ' οί θ' άρχοντες, καί τά
τέλη τά είς ένιαυτ[ό]ν πεπραμένα, άναγράψαν-
τες είς λελευκωμένα γραμματεία τόν τε πριά-
μενον καί [άσου] άν πρίηται, τή βουλή παραδι-
δόασιν. άναγράφουσιν δέ χωρίς μέν ους δει
3 δέ del. Κ., δέκα coni Th. 13.14 καταγνόντος W.-K.,
Κ.4, sed. cf. Aesch. 1111 17 κληροΰται Gertz 21-
23 Harp, ταμίαι: παραλ βουλής ΒΑ 306, 7 Phot. Suid.
Etym. Μ. ταμίαι Poll. Vili 97 24 sq. Poll. VIII99 Harp,
πωληταί BA 291,17 Phot. Suid. Etym. M. s.v. lex. Patm.
14 Sakk. 32 „numerus γ aut ι esse vid." Κ., γ leg. Wn., [ι'] Κ.5,
M.-H., δέκα Sd.2 38 όσου W.-K., όπόσου Tyrell
603
κατά π[ρυ]τανείαν έκάστην καταβάλλειν, είς
δέκα γραμματεία, χωρίς δέ οϋς τρις τού
[έ]νιαυτοϋ, γραμματείον κατά τήν καταβολήν
έκάστην ποιήσαντες, χωρίς δ' οϋς [έπ]ί τής
s ένάτης πρυτανείας, άναγράφουσι δέ καί τά
χωρία καί τάς οικίας τά[πο]γρα[φ]έντα καί
πραθέντα έν τφ δικαστηρίψ· καί γάρ ταϋθ'
ούτοι πωλ[οϋσιν. έστι] δέ τών μέν οικιών έν
ε'ετεσιν άνάγκη τήν τιμήν άποδοϋναι, τών δέ
ίο χωρίων έν δέκα- καταβάλλουσιν δέ ταϋτα έπί
τής ένάτης πρυτανείας, είσφέρει δέ καί ό
βασιλεύς τάς μισθώσεις τών (τε)μενών. άνα-
γράψας έν γραμματεί[οις λελ]ε[υ]κωμένοις.
εστι δέ καί τούτων ή μέν μίσθωσις είς έτη
is δέκα, καταβάλλεται δ' έπί τής [θ'] πρυτανείας,
διό καί πλείστα χρήματα έπί ταύτης συλλέγεται
τής πρυτανείας, εισφέρεται μέν ούν είς τήν
βουλήν τά γραμματεία κατά τάς καταβολάς
άναγεγραμμένα, τηρεί δ' δημόσιος - οταν δ' ή
20 χρημάτων [κατα]βολή, παραδίδωσι τοις άπο-
δέκταις αύτά ταύτα καθελ[ών] άπ[ό τών] έπι-
στυλίων, ών έν ταύτη τή ήμέρςι δει τά χρήματα
καταβληθ[ήν]αι καί άπαλειφθήναι- τά δ' άλλα
άπόκειται χωρίς, ϊνα μή προεξαλει[φθή].
25 48. [Είσι] δ' ά π ο δ έ κ τ α ι δέκα κεκληρω-
μένοι κατά φυλάς· ούτοι δέ παραλαβόντες τά
[γρα]μματε!α, άπαλείφουσι τά καταβαλλόμενα
χρήματα έναντίον τ[ής βουλής] έν τφ βουλευ-
τηρίψ, καί πάλιν άποδιδόασιν τά γραμματεία
30 τ[φ δη]μοσίψ. κάν τις έλλίπη καταβολήν,
ένταΰθ' έγγέγραπται, καί διπλά[σιον ά]νάγκη
τό [έλλ]ειφθέν καταβάλλειν ή δεδεσθαι, καί
ταύτα είσπράτ[τειν ή βο]υλή καί δήσαι [κυ]ρία
κατά τούς νόμους έστίν. τή μέν ούν προτεραίςι
35 δέχονται τάς [πάσα]ς και μερίζουσι ταΐς άρχαΐς,
τή δ' ύστεραΰμ τόν τε μερισμόν είσ[φέρου]σι
γράψαντες έν σανίδι καί καταλέγουσιν έν τφ
βουλευτηρίψ, καί προ[τιθ]έασιν έν τή βουλή,
εϊ τίς τινα οίδεν άδικούντα περί τόν μερισμ[όν
40
12 τ(ων) μ(εν)ων L: corr. Wyse coll. [Dem.] XLIII 58 13
γραμμ. λελ. suppl. Jackson 15 θ' suppl. Κ. 25 sq.
Harp, άποδέκται 26 παραλ 30 δημοσίψ Suid.
s.v. BA 198, 1; 427, 13 Etym. M. 124,41 31 εντευθεν-
γεγρ. L: corr. Herw. 35 πάσας Kbl. apud. W.-K.3 36
είσφέρουσι v. Leeuwen 38 προτιθέασιν Sd.
604 Politela 5 (Athen)
ή άρ]χοντα ή ίδιώτην, καί γνώμας έπιψηφί-
ζουσιν, έάν τίς τι δοκή άδικ[ε!ν.]
[Κ]ληροϋσι δέ καί λ ο γ ι σ τ ά ς έξ αύτών οί
βουλευταί δέκα, τους λογιουμένους τ[αις
ά]ρχαϊς κατά τήν πρυτανείαν έκάστην. κληρού-
σι δέ καί ε ύ θ ύ ν ο υ ς ένα τής φυλής έκάστης,
καί παρέδρους β' έκάστψ των εύθύνων οίς
άναγκαιόν έστι ταΐς ά[γορ]αϊς κατά τόν έπώνυ-
μον τόν τής φυλής έκάστης καθήσθαι, κάν
τις βούλ[ηταί] τινι των τάς εύθύνας έν τφ δι-
καστηρίφ δεδωκότων έντός γ' ή[μερών άφ'] ής
έδωκε τάς εύθύνας εϋθυναν άν τ' ιδίαν αν τε
δ[η]μο[σί]α[ν] έμβαλέσθαι, γράψας εις πινάκιον
λελευκωμένον τοϋνομα τό [θ' αύ]τ[ο]ϋ καί τό
τοϋ φεύγοντος, καί τό άδίκημ' ö τι άν έγκαλή,
καί τίμημα έ[πιγραψ]άμενος ö τι αν αύτφ δοκή,
δίδωσιν τφ εύθύνψ- ó δέ λαβών τούτο και άν[α-
κρίνα]ς, έάν μέν καταγνφ, παραδίδωσιν τα
μέν ίδια τοις δικασταίς τοις κατά δήμ[ους τοις]
τήν φυλήν ταύτην δικάζουσιν, τά δέ δημόσια
τοις θεσμοθέτα[ις συνα]ναγράφει. οί δέ
θεσμοθέται, έάν παραλάβωσιν, πάλιν είσά-
γουσιν [ταύτην τήν] εϋθυναν εις τό δικαστή-
ριον, καί ö τι αν γνώσιν οί δικαστα[ί, τούτο
κύ]ριόν έστιν.
49. Δοκιμάζει δέ καί τους ϊππους ή βουλή,
κάν μέν τις καλ[όν ϊππον έχ]ων κακώς δοκή τρέ-
φειν, ζημιοί τφ σίτψ· τοις δέ μή δυναμ[ένοις
άκολ]ουθεϊν, ή μή θέλουσι μένειν άλλ' άνάγου-
σι, τροχόν έπΐ τήν γνάθ[ο]ν [έπιβ]άλλει, και ό
τούτο παθών άδόκιμός έστι. δοκιμάζει δέ καί
τούς προ[δ]ρ[όμους, ο'ί]τινες άν αύτή δοκώσιν
έπιτήδειοι προδρομεύειν είναι, καν τιν' άπο-
4
2 δόξη Β1. coli. e. 46, 2 3 Poll. Vili 99 Harp, λογισταί
Phot. Suid. s. v. BA 276,17 Etym. M. s. ν. Lex. Patm. 141 Sakk.
Lex. Cant. s. ν. cf. Lys. XXX 5 6 Harp, εϋθυναι Phot,
εϋθυνος Etym. M. Suid. s.v. 8 άγοραΐς Κ. (sc. phylarum
cf. IG II 1,555) 11 γ'] „potest etiam λ legi" Κ4, quod
praefert Lipsius, τ leg. Wn. 13 δημοσίαν Gertz 14
θ' αύτοϋ Bl.2 16 έπιγραψάμενος Herw. 17
άνακρίνας Lipsius άναγνούς Bl. 20 δικάζουσιν]
είσαγουσιν L: corr. Richards coll. c. 53, 2 et 58, 2 24.25
τούτο κύριον v. Leeuwen 26 Xenoph. Oec. 9,
15 28 sq. Hesych. Phot, τρυσίππιον cf. Hesych. Phot, 'ίπ-
που τροχός Ael. Dion. apud. Eustath. ad δ 562 (1517, 8)
Zenob. Paroem. IV 41 άκολ. Wyse coll. Xen. Mem. III 3,4,
Hipparch. 1, 13
χειροτονήση, καταβέβηκεν ούτος, δοκιμάζει
δέ καί τούς άμίππους, κάν τιν' άποχειροτονή-
ση, πέπαυται μισθοφορών ούτος, τούς δ' ίπ-
πέας καταλέγουσι μέν οί κ α τ α λ ο γ ε ί ς , οϋς
s άν ό δήμος χειροτονήση δέκα άνδρας- οϋς
δ' άν καταλέξωσι, παραδιδόασι τοις ίππάρχοις
καί φυλάρχοις, ούτοι δέ παραλαβόντες είσφέ-
ρουσι τόν κατάλογον είς τήν βουλήν, και τόν
πίνακ' άνοίξαντες, έν φ κατασεσημασμένα τά
ίο όνόματα τών Ιππέων έστί, τούς μέν έξομνυ-
μένους τών πρότερον έγγεγραμμένων μή δυ-
νατούς είναι τοις σώμασιν ίππεύειν έξαλεί-
φουσι, τούς δέ κατειλεγμένους καλούσι, κάν
μέν τις έξομόσηται μή δύνασθαι τφ σώματι ίπ-
ΐ5 πεύειν ή τη ούσίςι, τούτον άφιάσιν. τόν δέ μή
έξομνύμενον διαχειροτονούσιν οί βουλευταί,
πότερον έπιτήδειός έστιν ίππεύειν ή οϋ. κάν
μέν χειροτονήσωσιν, έγγράφουσιν είς τόν πί-
νακα, εί δέ μή, καί τούτον άφιάσιν.
20 "Εκρινεν δέ ποτε καί τά παραδείγματα καί
τόν πέπλον ή βουλή, νύν δέ τό δικαστήριον τό
λαχόν έδόκουν γάρ ούτοι καταχαρίζεσθαι τήν
κρίσιν, καί τής ποιήσεως τών Νικών καί τών
άθλων τών είς τά Παναθήναια συνεπιμελεΐται
25 μετά τού ταμίου τών στρατιωτικών.
Δοκιμάζει δέ καί τούς άδυνάτους ή βουλή-
νόμος γάρ έστιν, δς κελεύει τούς έντός τριών
μνών κεκτημένους καί τό σώμα πεπηρω-
μένους, ώστε μή δύνασθαι μηδέν έργον έρ-
30 γάζεσθαι, δοκιμάζειν μέν τήν βουλήν, διδόναι
δέ δημοσίςι τροφήν δύο όβολούς έκάστψ τής
ήμέρας. καί ταμίας έστίν αύτοίς κληρωτός.
Συνδιοικει δέ καί ταΐς άλλαις άρχαις τά
πλεισθ' ώς έπος ειπείν.
35 50. Τά μέν ούν ύπό τής βουλής διοικούμενα
ταϋτ' έστίν. κληροϋνται δέ καί ιερών έπι-
σ κ ε υ α σ τ α ί δέκα άνδρες, οΐ λαμβάνοντες
τριάκοντα μνάς παρά τών άποδεκτών έπισκευ-
άζουσιν τά μάλιστα δεόμενα τών ιερών- καί
40 άστυ ν ό μ ο ι δέκα. τούτων δέ ε' μέν άρχουσιν
έν ΠειραιεΙ, πέντε δ' έν άστει, καί τάς τε
2 ανιππους L: corr. Wyse, cf. Harp, άμιπποι BA
205,5 12 σώμασιν (ή ταΐς ούσίαις) Papageorg. 26
Harp, άδυνατοι Suid. Hesych. s. ν. BA 345, 15; 200, 3 40
Harp, άστυνόμος BA 455, 24 Suid. s. ν. cf. Aristot. Pol. Ζ
1321b 18
 Politela 5 (Athen)
αύλητρίδας καί τάς ψαλτρίας και τάς κιθαρί-
στριας ούτοι σκοποϋσιν, όπως μή πλείονος ή
δυειν δραχμαιν μισθωθήσονται, καν πλείους
τήν αύτήν σπουδάζωσι λαβείν, ούτοι δια-
κληροϋσι καί τφ λαχόντι μισθοΰσιν. καί όπως
των κοπρολόγων μηδείς έντός ι' σταδίων τοϋ
τείχους καταβαλεϊ κόπρον έπιμελοϋνται. καί
τάς όδοϋς κωλύουσι κατοικοδομείν, καί δρυ-
φάκτους ύπέρ των όδών ύπερτείνειν, και
όχετούς μετεώρους είς τήν όδόν έκρουν έχον-
τας ποιεϊν, καί τάς θυρίδας είς τήν όδόν άνοί-
γειν. καί τούς έν ταις όδοίς άπογιγνομένους
άναιροΰσιν, έχοντες δημοσίους ύπηρέτας.
51. Κληροϋνται δέ και ά γ ο ρ α ν ό μ ο ι (ι'),
πέντε μέν είς Πειραιέα, ε' δ' είς άστυ. τού-
τοις δέ ύπό των νόμων προστέτακται των
ώνίων έπιμελεϊσθαι πάντων, όπως καθαρά καί
άκίβδηλα πωλήσεται.
Κληροϋνται δέ καί μ ε τ ρ ο ν ό μ ο ι (ι'), πέντε
μέν είς άστυ, ε' δέ είς Πειραιέα. καί ούτοι
των μέτρων καί των σταθμών έπιμελοϋνται
πάντων, όπως οί πωλούντες χρήσονται δικαίοις.
ΊΗσαν δέ καί σ ι τ ο φ ύ λ α κ ε ς κληρωτοί (ι'),
πέντε μέν εις Πειραιέα, πέντε δ' εις άστυ,
νϋν δ' είκοσι μέν εις άστυ, πεντεκαίδεκα δ'
είς Πειραιέα. ούτοι δ' έπιμελοϋνται, πρώτον
μέν όπως ό έν άγορφ σίτος άργός ώνιος έσται
δικαίως, έπειθ' όπως οϊ τε μυλωθροί πρός τάς
τιμάς τών κριθών τά άλφιτα πωλήσουσιν, καί
οί άρτοπώλαι πρός τάς τιμάς τών πυρών τους
άρτους, καί τόν σταθμόν άγοντας όσον άν
ούτοι τάξωσιν. ό γάρ νόμος τούτους κελεύει
τάττειν.
'Εμπορίου δ' έ π ι μ ε λ η τ ά ς δέκα κληροϋ-
σιν- τούτοις δέ προστέτακται τών τ' έμπορίων
έπιμελεϊσθαι, καί τοϋ σίτου τοϋ καταπλέοντος
είς τό σιτικόν έμπόριον τά δύο μέρη τούς έμπό-
ρους άναγκάζειν είς τό άστυ κομίζειν.
3 cf. Suid. διάγραμμα Hyper. III col. 19,15 (Kbl. 220)
δραχμαις L, quod tuetur Κ.4 7 Heracl. epit. 1,8 14
Harp, άγορανόμοι BA 199, 24; 330, 13 Suid. Etym. M. s. ν.
cf. Lys. 22, 16 14 <i') add. Papageorg. 19 (ι') add.
Papageorg, coll. Harp. cf. Harp. Phot. Suid. μετρονόμοι BA
278, 25 23 Harp. Phot. Suid. σιτοφ. BA 300, 19 ι' post
κληρ. add. W.-K. coll. Harp. 34 sq. Harp, έπιμελητής
έμπορίου: 34 έ μ π ο ρ ί ο υ . . . 38 κομίζειν Suid.
Etym. M. s. ν. BA 255, 22
605
52. Καθ[ισ]τάσι δέ καί τούς έ ν δ ε κ α κλήρψ,
τους έπιμελησομένους τών έν τφ δεσμω-
τηρ[ί]ψ, καί τούς άπαγομένους κλέπτας καί
τούς άνδραποδιστάς καί τούς λωποδύτας, άν
5 μέν [όμολογώ]σι, θανάτψ ζημιώσοντας, άν δ'
άμφισβητώσιν, είσάξοντας είς τό δικαστήριον,
κάν μέν άποφύγωσιν, άφήσοντας, εί δέ μή,
τότε θανατώσοντας, καί τά άπογραφόμενα
χωρία και οικίας είσάξοντας είς τό δικαστή-
ιο ριον, και τά δόξαντα δ[ημ]όσια είναι παραδώ-
σοντας τοις πωληταϊς, καί τάς ένδείξεις είσ-
άξοντας· καί γάρ ταύτας είσάγουσιν οί ένδεκα,
είσάγουσι δέ τών ένδείξεών τινας καί οί
θεσμοθέται.
ΐ5 Κληροϋσι δέ καί ε ι σ α γ ω γ έ α ς ε' άνδρας, οϊ
τάς έμμήνους είσάγουσι δίκας, δυοϊν φυλαΐν
έκαστος, είσι δ' έμμηνοι προικός, έάν τις όφεί-
λων μή άποδφ, κάν τις έπί δραχμή δανει-
σάμενος άποστερη, κάν τις έν άγορςί βουλό-
20 μένος έργάζεσθαι δανείσηται παρά τίνος άφορ-
μήν έτι δ' αίκείας καί έρανικάς καί κοινωνικός
καί άνδραπόδων καί ύποζυγίων και τριηραρχι-
κάς καί τραπεζιτικός, ούτοι μέν ούν ταύτας δι-
κάζουσιν έμμήνους είσάγ[ον]τες, οί δ' άπο-
25 δέκται τοις τελώναις καί κατά τών τελωνών,
τά μέν μέχρι δέκα δραχμών δντες κύρι[οι], τά
δ' αλλ' είς τό δικαστήριον είσάγοντες έμμηνα.
53. Κληροϋσι δέ καί (τούς) τ ε τ τ α ρ ά κ ο ν -
τα, τέτταρας έκ τής φυλής έκάστης, πρός οϋς
30 τάς άλλας δίκας λαγχάνουσιν. οΐ πρότερον μέν
ήσαν τριάκοντα καί κατά δήμους περιιόντες
έδίκαζον, μετά δέ τήν έπι τών τρίακοντα όλι-
γαρχίαν τετταράκοντα γεγόνασιν. και τά μέν
μέχρι δέκα δραχμών αύτοτελεις είσι δ[ικά]ζε[ι]ν,
35 τα δ' ύπέρ τοϋτο τό τίμημα τοις διαιτηταϊς
παραδιδόασιν οί δέ παραλαβόντες, [έ]άν μή
1 sq. Heracl. epit. 1,8 Poll. Vili 102 Plat. Phaedon
40
59 E BA 310, 15 Phot. Suid. ήγεμονία δι-
καστηρίου Et. Μ. ένδεκα BA 250, 4 . 1 1 Lex. Patm. p. 13 Sakk.
Lex. Sabb. 19,12 Lex. Vind. 88 N. Suid. ένδεκα Schol.
Aristoph. vesp. 1108 Schol. Lucian. IV 170 Jac. 5 cf.
Aesch. I 113 11 Lex. Patm. p. 16 Sakk. 15 Poll.
VIII 101 Hesych. είσαγωγείς 16 Poll. VIII 97 28
45
τούς add. W.-K. 30 Harp, κατά δήμους δι-
καστάς: πρότερον . . . 32 έδίκαζον Phot. Suid. s. ν. BA
306, 15; 310, 21 Phot, τετταράκοντα Poll. VIII 100
606 Politela 5 (Athen)
δύνωνται διαλϋσαι, γιγνώσκουσι, καν μέν άμφο-
τέροις άρέσκη τα γνωσθέντα καί έμμένωσιν,
έχει τέλος ή δίκη. αν δ' ό έτερος έφή των άντι-
δίκων είς τό δικαστή ριον, έμβαλόντες τάς μαρ-
τυρίας καί τάς προκλήσεις καί τούς νόμους
είς έχίνους, χωρίς μέν τάς τοϋ διώκοντος,
χωρίς δέ τάς τοϋ φεύγοντος, καί τούτους κατα-
σημηνάμενοι, καί την γνώσιν τοϋ διαιτητού
γεγραμμένην έν γραμματείψ προσαρτήσαντες,
παραδιδόασι το[Ι]ς δ' τοις τήν φυλήν τοϋ φεύ-
γοντος δικάζουσιν. οί δέ παραλαβόντες είσά-
γουσιν είς τό δικαστήριον, τα μέν έντος χιλίων
είς ένα και διακοσίους, τα δ' ύπέρ χιλίας είς
ένα καί τετρακοσίους. ούκ έξεστι δ' οΰτε
νόμοις οΰτε προκλήσεσι οϋτε μαρτυρίαις άλλ'
ή ταις παρά τοϋ διαιτητού χρήσθαι ταις είς
τούς έχίνους έμβεβλημέναις. διαιτηταί δ' είσιν
οις äv έξηκοστόν έτος ή. τούτο δέ δήλον έκ
των άρχόντων καί των έπωνύμων. είσί γαρ
έπώνυμοι δέκα μέν οί των φυλών, δύο δέ καί
τετταράκοντα οί τών ήλικιών οί δέ έφηβοι έγ-
γραφόμενοι πρότερον μέν είς λελευκωμένα
γραμματεία ένεγράφοντο, καί έπεγράφοντο
αύτοις ö τ' άρχων έφ' ού ένεγράφησαν, καί ό
έπώνυμος ό τφ προτέρψ έ[τ]ει δεδιαιτηκώς.
νύν δ' είς στήλην χαλκήν άναγράφονται, καί
ΐσταται ή στήλη πρό τού βουλευτηρίου παρά
τούς έπωνύμους. τον δέ τελευταϊον τών έπω-
νύμων λαβόντες οί τετταράκοντα διανέμουσιν
αύτοίς τάς διαίτας και έπικληρούσιν άς έκαστος
διαιτήσει- καί άναγκαιον άς αν έκαστος λάχπ
διαίτας έκδιαιτάν. ό γάρ νόμος, äv τις μή
γένηται διαιτητής τής ήλικίας αύτφ καθηκού-
σης, άτιμον είναι κελεύει, πλήν έάν τύχη άρχήν
άρχων τι[ν]ά έν έκείνψ τφ ένιαυτφ ή άποδη-
μών- ούτοι δ" άτελείς είσί μόνοι, έστιν δέ καί
3 sq. Harp, διαιτηταί Suid. s. v. Harp. Suid. είσαγγελία 6 Mayor
Poll. VIII 127 Harp, έχίνος Phot. Etym. M. Suid. s. v. 17
BA 235, 23 Schol. Plat. Leg. 920 D Hesych. Etym. Μ. διαιτη-
ταί Lex. Patm. p. 13 Sakk. 19 sq. Harp, στρατεία έν
τοις έπ.: ε ί σ ί . . . 26 άναγράφονται Suid. Phot. s.v. Harp.
Phot. Suid. έπώνυμοι BA 245, 17 Et. M. 369, 15 Rhet. Gr.
VII 1284, 17 W. 26 είς τήν βουλήν άν. Harp. 27
παρά Κ.: π(ερί) L
είσαγγέλλειν είς τούς διαιτητάς, έάν τις άδι-
κηθη ύπό τοϋ διαιτητού, κάν τίνος καταγνώσιν,
άτιμούσθαι κελεύουσιν οί νόμοι, έφεσις δ' έστι
καί τούτοις, χρώνται δέ τοις έπωνύμοις καί
s πρός τάς στρατείας, καί όταν ήλικίαν έκπέμπω-
σι, προγράφουσιν, άπό τίνος άρχοντας καί έπω-
νύμ[ου] μέχρι τίνων δει στρατεύεσθαι.
54. Κληρούσι δέ καί τάσδε τάς άρχάς· ó δ ο-
ποίο ύ ς πέντε, οίς προστέτακται δημοσίους
ίο έργάτας έχουσι τάς όδούς έπισκευάζειν καί
λ ο γ ι σ τ ά ς δέκα και σ υ ν η γ ό ρ ο υ ς τούτοις
δέκα, πρός ους άπαντας άνάγκη τους τάς άρχάς
άρξ[αντ]ας λόγον άπενεγκεΐν. ούτοι γάρ είσι
μόνοι (οί) τοις ύπευθύνοις λογιζόμενοι καί τάς
is εύθύνας είς τό δικαστήριον είσάγοντες. κάν
μέν τινα κλέπτοντ' έξελέγξωσι, κλοπήν οί δι-
κασταί καταγιγνώσκουσι, καί τό γνωσθέν άπο-
τίνεται δεκαπλούν. έάν δέ τινα δώρα λαβόντα
έπιδείξωσιν καί καταγνώσιν οί δικασταί, δώρων
20 τιμώσιν, άποτίνεται δέ καί τούτο δεκαπλούν.
άν δ' άδικείν καταγνώσιν, άδικίου τιμώσιν, άπο-
τίνεται δέ τούθ' άπλούν, έάν πρό τής θ' πρυ-
τανείας έκτείση τις, εί δέ μή, διπλούται. τό
(δέ) δεκαπλούν ού διπλούται.
25 Κληρούσι δέ καί γ ρ α μ μ α τ έ α τον κατά
πρυτανείαν καλούμενον, δς τών γραμμάτων
έστί κύριος, καί τα ψηφίσματα τα γιγνόμενα
φυλάττει, καί τάλλα πάντα άντιγράφεται καί
παρακάθηται τη βουλή, πρότερον μέν ούν ού-
30 τος ήν χειροτονητός, καί τούς ένδοξοτάτους
καί πιστοτάτους έχειροτόνουν. καί γάρ έν ταΐς
στήλαις πρός ταΐς συμμαχίαις καί προξενίαις
καί πολιτείαις ούτος άναγράφεται. νύν δέ
γέγονε κληρωτός, κληρούσι δέ καί έπΐ τούς
35
1 Harp, είσαγγελία ΒΑ 235,23; 245,17 Lex. Patm. p. 13
Sakk. 4 Harp, στρατεία έν τοις έπ. : χ ρ ώ ν τ α ι . . . 6
προσγρ. 11 Lex. Cant, λογισταί ΒΑ 276,17 Schol.
40
Aristoph. vesp. 691 BA 301,4 14 ol add. Jos.
16 BA 310, 6 Phot. Suid. ήγεμ. δικ. BA 245, 6;
187, 3; 257,15 Phot. Suid. εΰθυνα Et. M. 391, 56 Lex. Patm.
p. 142 Lex. Cant, εΰθυνα et λογισταί (cf. Kbl. 226) Schol.
Plat. Leg. 945 BD 21 Harp. Phot. Suid. άδικίου BA
341, 29 25 sq. Poll. VIII 98 26 Harp, γραμματεύς:
45
γραμμάτων . . . 29 βουλή 34 Harp, άντιγραφεύς Suid.
s.v. BA 410,6; 185,15 επι τούτοις ν[ο]μον L: ex Poll.
COÏT. Κ .

νόμους έτερον, 0ς παρακάθηται τη βουλή, και
άντιγράφεται καί ούτος πάντας. χειροτονεί δέ
καί ó δήμος γραμματέα, τόν άναγνωσόμενον
αύτφ καί τη βουλή, καί ούτος ούδενός έστι
κύριος άλλ' ή τού άναγνώναι.
ΚληροΙ δέ και ί ε ρ ο π ο ι ο ύ ς δέκα, τούς έπί
τα έκθύματα καλουμένους, [οϊ] τά τε μ[αν]τευτά
ιερά θύουσιν, καν τι καλλιερήσαι δέη, καλ-
λιεροϋοι μετά των μάντε[ων]. κλήροι δέ καί
έτέρους δέκα, τ ο ύ ς κατ' έ ν ι α υ τ ό ν καλου-
μένους, οϊ θυσίας τέ τινας θύουσι, [καί τ]άς
πεντετηρίδας άπάσας διοικοϋσιν πλήν Παν-
αθηναίων. ε[ίο1] δέ πεντετηρίδες μία μ[έν ή εί]ς
Δήλον (έστι δέ καί έπ[τ]ετηρίς ένταΰθα), δευ-
τέρα δέ Βραυρώνια, τρίτη [δ' Ήράκλε]ια, τε-
τάρτη [δ']Έλευσ[ίν]ια· ε' δέ Πα[ν]αθήναια, και
τούτων ούδεμία έν τφ αύτφ έγγίγνε[ται. νϋν]
δέ πρόσκειται [καί Ή]<ραίσ[τια], έπί Κηφισοφών-
τος άρχοντος.
Κληροϋσι δέ καί ε ί ς Σαλαμίνα ά ρ χ ο ν τ α ,
και ε ί ς Πει[ραι]έα δ ή μ α ρ [ χ ] ο ν , οϊ τά τε
Διονύσια ποιοϋσιν έκατέρωθι καί χορηγούς
καθιστάσιν. έν Σαλαμ[Ινι] δέ καί τοΰ[ν]ομα τοΰ
άρχοντος άναγράφεται.
55. Αύται μέν ούν αί άρχαί κληρωτοί τε καί
κύριαι των εί[ρη]μένων [πράξε]ων είσίν. οι δέ
καλούμενοι έ ν ν έ α ά ρ χ ο ν τ ε ς τό μέν έξ
άρχής öv τρόπον καθίσταντο, [εϊρ]ηται· [νύν]
δέ κληροϋσιν θεσμοθέτας μέν έξ και γραμ-
ματέα τούτοις, έτι δ' άρχοντα και βασιλ[έ]α καί
πολέμαρχον, κατά μέρος έξ έκάστης φυλής,
δοκιμάζονται δ" ούτοι πρώτον μέν έν τή β[ουλ]ή
τοις φ', πλήν τού γραμματέως, ούτος δ' έν δι-
καστηρίψ μόνον ώσπερ οί άλλοι άρχοντ[ες]
(πάντες γαρ καί οί κληρωτοί καί οί χειροτονητοί
δοκιμασθέντες άρχουσιν), οί δ' έννέα ά[ρ]-
χοντες έν τε τή βουλή καί πάλιν έν δικαστηρίψ.
3 ΒΑ 226,30; 185,14 Suid. γραμματεύς
265,23 8 Et Μ. Ιεροποιοί: κάν τ ι . . . μάντεων et
καί τάς . . . 12 Παναθ. Phot. Ιεροπ. Lex. Patm. p. 11
Sakk. 12 Poll. VIII 107 15 δ' 'Hp. ex Poll, suppl.
K. 17 έν τφ αύτφ έν[ιαυτφ] γίγνεται Β1.3
Poll. Vili 85. 86 26 πράξεων Kbl. 229 πραγμάτων Κ.
άπάντων Papageorg, πάντων Κ.4 28 νΰν Κ.
Harp, δοκιμασθείς 35 cf. Poll. VIH 44
Politeia 5 (Athen) 607
καί πρότερον μέν ούκ ήρχεν δντ[ιν'] άπο-
δοκιμάσειεν ή βουλή, νϋν δ' έφεσίς έστιν είς
τό δικαστή ριον, και τούτο κύριόν έστι τής
δοκιμ[α]σίας. έπερωτώσιν δ', όταν δοκιμάζωσιν,
s πρώτον μέν «τίς σοι πατήρ καί πόθεν τών
δήμων, καί τίς πατρός πατήρ, καί τίς μήτηρ,
καί τίς μητρός πατήρ καί πόθεν τών δήμων;»
μετά δέ ταύτα εί έστιν αύτφ 'Απόλλων
Πατρφος καί Ζεύς Έρκειος, καί ποϋ ταύτα τά
ίο ίερά έστιν, είτα ήρία εί έστιν καί πού ταύτα,
έπειτα γονέας εί εύ ποιεί, καί τα τέλη (εί)
τελεί, καί τάς στρατείας εί έστράτευται. ταύτα
δ' άνερωτήσας, «κάλει» φησίν «τούτων τούς
μάρτυρας», έπειδάν δέ παράσχηται τούς μάρ-
ΐ5 τυράς, έπερωτφ «τούτου βούλεταί τις κατη-
γορείν;» κάν μέν ή τις κατήγορος, δούς κατη-
γορίαν καί άπολογίαν, οϋτω δίδωσιν έν μέν
τή βουλή τήν έπιχειροτονίαν, έν δέ τφ δι-
καστηρίψ τήν ψήφον έάν δέ μηδε'ις βούληται
20 κατηγορείν, εύθύς δίδωσι τήν ψήφον καί πρό-
τερον μέν είς ένέβαλλε τήν ψήφον, νύν δ'
άνάγκη πάντας έστί διαψηφίζεσθαι περί αύτών,
ϊνα άν τις πονηρός ών άπαλλάξη τούς κατηγό-
ρους, έπί τοις δικασταϊς γένηται τούτον άπο-
25 δοκιμάσαι. δοκιμασθέν(τες) δέ τούτον τόν
τρόπον, βαδίζουσι πρός τόν λίθον έφ' ο[ύ] τά
τόμι' έστίν, έφ' ού καί οί διαιτηταί όμόσαντες
άποφαίνονται τάς διαίτας, καί οί μάρτυρες
έξόμνυνται τάς μαρτυρίας· άναβάντες δ' έπί
30 τούτον όμνύουσιν δικαίως άρξειν καί κατά τούς
νόμους, καί δώρα μή λήψεσθαι τής άρχής ένε-
κα, κάν τι λάβωσι άνδριάντα άναθήσειν χρυ-
σοϋν. έντεύθεν δ' όμόσαντες είς άκρόπολιν
βαδίζουσιν καί πάλιν έκεΐ ταύτα όμνύουσι, καί
35 μετά ταΰτ' εις τήν άρχήν εισέρχονται.
56. Λαμβάνουσι δέ καί π α ρ έ δ ρ ο υ ς ö τ'
άρχων καί ó βασιλεύς καί ó πολέμαρχος δύο
έκαστος, οϋς άν βούληται, καί ούτοι δοκιμάζον-
7 ΒΑ
11 2 sq. Poll. Vili 85 cf. Dinarch. II 17 Xenoph. Mem. II
2,13 11 τέλη ( εί) W.-K. e Lex. Cant, et Dinarch. 25
δοκιμασθέντες Rutherf. 26 Harp, λίθος Poll. Vili
25 sq. 86 31 cf. c. 7,1 Plat. Phaedr. 235 D c. schol. Plut. Sol.
45
25, 3 36 Poll. VIII 92 Harp, πάρεδρος: λαμβάνουσι...
32 cf. 606a2 παρεδρεύσωσιν Phot. Suid. s.v. 37 καί ó
βασ. om. Harp. έκάτερος idem
608
ται έν τφ δικαστήρια) πριν παρεδρεύειν, καί
εύθύνας διδόασιν έπάν παρεδρεύσωσιν.
Καί ó μέν άρχων εύθύς είσελθών πρώτον
μέν κηρύττει, όσα τις ειχεν πριν αύτόν είσελ-
θειν είς τήν άρχήν, ταϋτ' έχειν καί κρατειν
μέχρι άρχής τέλους, έπειτα χορηγούς τραγψ-
δοις καθίστησι τρεις, έξ άπάντων 'Αθηναίων
τούς πλουσιωτάτους· πρότερον δέ και κωμψ-
δοις καθίστη πέντε, νυν δέ τούτους αί φυλαί
φέρουσιν. έπειτα παραλαβών τους χορηγούς,
τούς ένηνεγμένους ύπό τών φυλών είς Διονύ-
σια άνδράσιν και παισιν καί κωμψδοίς, καί είς
Θαργήλια άνδράσιν καί παισίν (είσί δ' οί μέν
είς Διονύσια κατά φυλάς, είς Θαργήλια ( δ έ )
δυειν φυλαιν εις - παρέχει δ' έν μ[έρ]ει έκατέρα
τών φυλών), τούτοις τάς άντιδόσεις ποιεί καί
τάς σκήψεις ε1σ[άγει, έά]ν τις ή λελπτουργη-
[κέ]ν[αι] φή πρότερον ταύτην τήν λητουργ[ίαν,
ή ά]τελής είναι λελητ[ου]ρ[γηκώς έ]τέραν
λητουργίαν καί τών χρόνων αύτφ [τής άτε]λείας
μή έξεληλυθό[των, ή τά] έτη μή γεγονέναι - δει
γάρ τόν τοις παι[σίν χορη]γοϋντα ύπέρ τετ-
ταρά[κον]τα έτη γεγονέναι. καθίστησι δέ και
είς Δήλον χορηγούς καί άρχ[ι]θέω[ρον τ]φ
τριακοντορίφ τφ τους ήθέους άγοντι. πομπών
δ' έπιμελε!τ[αι τής τ]ε τφ Άσκληπιφ γιγνο-
μένης, όταν οίκου ρώσι μύσται, και τής Διονυ-
σίων τών μ[εγά]λων μετά τών έπιμελητών, οϋς
πρότερον μέν ό δήμος έχειροτόνει δέκα όντας,
κ[αί τά] είς τήν πομπήν άναλώματα παρ' αύτώ[ν]
άνήλι[σ]κον, vüv δ' ένα τής φυλή[ς έκ]άστης
κλήροι, καί δίδωσιν είς τήν κατασκευήν έκατόν
μνάς. έπιμελ[ε!τα]ι δέ καί τής είς Θαργήλια και
τής τφ Διί τφ Σωτήρι. διοικεί δέ καί τον άγώνα
τώ[ω Διο]νυσίων ούτος και τών Θαργηλίων,
έορτών μέν ούν έπιμελειται τούτων, γραφαί δ[έ
και δ]ίκαι λαγχάνονται πρός αύτόν, άς άνακρί-
νας είς τό δικαστήριον είσάγει, [γο]νέων κα-
κώσεως (αύται δ' είσίν άζήμιοι τφ βουλομένφ
δ[ι]ώκειν), όρφανών κ[ακώ]σεως (αύται δ' είσί
κατά τών έπιτρόπων), έπικλήρου κακώσε[ως
14 Schol. Dem. X X 28 22 Harp, ότι νόμος έστίν
άρχιθέωρον Lipsius 36 sq. Poll. Vili 89 Harp. Phot.
Suid. ήγεμονία δικαστηρίου BA 3 1 0 , 1 ; 2 6 9 , 1
Politela 5 (Athen)
(αύτ]αι δ' είσί κατά [τών] έπιτρόπων καί τών
συνοικούντων), οϊκου όρφανικού κακώσεως
(είσί δέ καί [αύται κατά τών] έπιτρόπων),
παρανοίας, έάν τις αιτιάται τινα παρανοούντα
5 τά [ύπάρχοντα ά]πολλύν[αι], είς δατητών αϊ-
ρεσιν, έάν τις μή θέλη κοινά [τά όντα νέμεσθ]αι,
εις έπι[τρ]οπής κατάστασιν, είς έπιτροπής δια-
δικασίαν, είς [έμφανών κατάστασ]ιν, έπίτρ[ο-
π]ον αύτόν έγγράψαι, κλήρων καί έπικλήρων
ίο έπι[δικασίαι. έπιμελεϊτ]αι δέ καί τών [όρφ]ανών
καί τών έπικλήρων, καί τών γυναικών δσαι άν
τελευτή[σαντος τοΰ άνδρ]ός σκή[πτω]νται
κύειν. καί κύριος έστι τοις άδικοΰσιν έπι-
βάλ[λειν ή είσάγειν εις] τό δικα[στή]ριον.
is μισθοί δέ καί τούς οίκους τών όρφανών καί
τών έπικλ[ήρων, έως άν τις τετταρ]ακαιδε[κέ]-
τις γένηται, καί τά άποτιμήματα λαμβάν[ει, καί
τους έπιτρόπους], έάν μή [δι]δώσι τοις παισΐ
τόν σιτον, ούτος εισπράττει.
20 57. Καί ó [μέν άρχων έπιμελε!τ]αι τούτ[ων.
ό] δέ β α σ ι λ ε ύ ς πρώτον μέν μυστηρίων έπι-
μελειται μετά τών έπιμελητών ώ]ν ό δήμ[ος
χ]ειροτονεΐ, δύο μέν έξ 'Αθηναίων άπάντων,
ένα δ' [έξ Εύμολπιδών, ένα] δ' έκ Κηρ[ύκω]ν.
25 έπειτα Διονυσίων τών έπί Ληναίψ" ταύτα δέ έστι
[πομπή τε καί άγών. τ]ήν μέν ούν πομπήν κοινή
πέμπουσιν ö τε βασιλεύς καί οί έπιμεληταί, τόν
δέ άγώνα διατίθησιν ó βασιλεύς, τίθησι δέ και
τούς τών λαμπάδων άγώνας άπαντας· ώς δ"
30 έπος ειπείν καί τάς πατρίους θυσίας διοικεί
ούτος πάσας, γραφαί δέ λαγχάνονται πρός
αύτόν άσεβείας, κάν τις ίερωσύνης άμφισβητή
πρός τινα. διαδικάζει δέ καί τοις γένεσι καί
35
5 ύπαρχ. suppl. Β1., πατρφα Wyse, οίκεΐα Kbl. 234, έαυτοϋ
Papageorg. 5 διαιτητ(ων) L, Poll.: corr. Κ. ex Lex Cant,
et Harp. Lex Cant, είς δατητών α'ίρ. : είς δ α τ . . . . 6
νέμεσθαι Harp. Suid. δατεΐσθαι Et. Μ. δατητής 8 Harp.
40 είς έμφ. κατάστ. Suid. έπιβολή ΒΑ 254, 24 Et. Μ. 357, 50
Schol. Aristoph. vesp. 769 9 lex ap. [Dem.] XLIII
75 14 suppl. Lipsius 16 suppl. Bl. 17.18
suppl. Brooks 20 Schol. Plat. Phaedr. 235 D Harp,
έπιμελητής τών μυστ.: ό δέ . . . 22 suppl. Bl. 24 Κηρύ-
κων Suid. s.v. Et. M. 362, 9 Poll. Vili 90 Schol. Plat. Euthyphr.
24 45 2 A BA 219, 14 25 ληναιων L: corr. Bywater, cf. Hesych.
Suid. s. έπί ληναίφ; Έπιληναίων W.-K. 3 , Foucart 26
suppl. Papageorg. 31 BA 219, 16: γ ρ α φ α ί . . .
 Politela 5 (Athen)
τοις ίερεϋσι τάς άμφισβητήσεις τάς ύπέρ των
ιερών άπάσας ούτος, λαγχάνονται δέ και αί τοϋ
φόνου δίκαι πάσαι πρός τούτον, καί ó προ-
αγορεύων εϊργεσθαι των νομίμων ούτός έστιν.
είοί δέ φόν[ου] δίκαι καί τραύματος, αν μέν έκ
προνοίας άποκτείνη ή τρώση, έν Άρείψ πάγψ,
καί φαρμάκων, έάν άποκτείνη δούς, καί πυρ-
καϊάς· ταύτα γάρ ή βουλή μόνα δικάζει, τών
δ' άκουσίων και βουλεύσεως, κάν οίκέτην άπο-
κτείνη τις ή μέτοικον ή ξένον, οι έπι Παλλαδίφ.
έάν δ' άποκτεΐναι μέν τις όμολογη, φή δέ κατά
τους νόμους, οίον μοιχόν λαβών, ή έν πολέμψ
άγνοήσας, ή έν άθλφ άγωνιζόμενος, τούτ[φ]
έπι Δελφινίφ δικάζουσιν έάν δέ φεύγων φυγήν
ών αϊδεσίς έστιν, αίτίαν έχη άποκτειναι ή τρώ-
σαί τινα, τούτψ δ' έν Φρεάτου δικάζουσιν, ό
δ' άπολογείται προσορμισάμενος έν πλοίω. δι-
κάζουσι δ' οί λαχόντες τα πλήν τών
έν Άρείψ πάγψ γιγνομένων, εΙσάγει δ' ό βα-
σιλεύς, καί δικάζο[υ]σιν έν ίερ[φ] καί ύπαίθριοι,
καί ό βασιλεύς όταν δικάζη περιαιρειται τόν
στέφανον. ό δέ τήν αίτίαν έχων τόν μέν άλλον
χρόνον εϊργεται τών Ιερών, και ούδ' είς τήν
άγοράν ν[όμος] έμβαλείν αύτφ. τότε δ' είς τό
Ιερόν είσελθών άπολογείται. όταν δέ μή είδή
τόν ποιήσαντα, τφ δράσαντι λαγχάνει ( . . . ) .
δικάζει δ' ó βασιλεύς καί οί φυλοβασιλεϊς, καί
τάς τών άψύχων καί τών άλλων ζφων.
58. Ό δέ π ο λ έ μ α ρ χ ο ς θύει μέν θυσίας τη
τε Άρτέμιδι τη άγροτέρα καί τφ Ένυαλίφ, δια-
3 τούτον Poll. VIII 90 4 Poll. Vili 117 5 sq. Phot,
bibl. 535 a 22 sq. 8 μόνη H.-L. 9 Harp, βουλεύ-
σεως Suid. s.v. schol. Aesch. II 87 10 Harp. Suid. έπί
Παλλ. Poll. VIII 118 BA 311, 3 Et. M. 362, 43 cf. Paus. I 28, 8
Dem. XXIII71 14 Harp, έπί Δελφ. Suid. s.v. Et. M.
358,56 lex ap. Dem. XXIII 53 16 Harp. Phot. Suid.
έφέται cf. Dem. XXIII 78 16 Φρεάτου] cf. Harp, έν
ΦρεατοΙ, apud Dem. φρεαιτου pr. Σ 18 ταϋτα πάντα
Lipsius, τάς δίκας vel κρίσεις Β1.2, ταϋτ' έφέται Κ.4 ex Harp.,
ταϋτ' άνδρες Kbl. ap. W.-K.3 ταϋτα δικασταί Patón 25
είδη (τις) coli. Dem. XXIII 76 Papageorg. 25 cf. Poll.
Vili 120 Harp. Suid. έπί Πρυτανεΐψ Et. M. 362, 54 BA 311,15
Lex. Patm. 138 Sakk. 26 post λαγχάνει W.-K.1 suppl. ό
προσήκων έπί Πρυτανείψ ante τφ δρ. inserere έπί Πρ. prop.
Th. 29 sq. Poll. VIH 91
609
τίθησι δ' άγώνα τόν έπιτάφιον, καί τοις τετε-
λευτηκόσιν έν τφ πολέμψ καί Άρμοδίψ και
Άριστογείτονι έναγίσματα ποιεί, δίκαι δέ
λαγχάνονται πρός αύτόν ϊδιαι μέν αϊ τε τοις
5 μετοίκοις καί τοις ίσοτελέσι και τοις προξένοις
γιγνόμεναι· καί δει τούτον λαβόντα καί διανεί-
μαντα δέκα μέρη, τό λαχόν έκάστη τη φυλή
μέρος προσθεϊναι, τούς δέ τήν φυλήν δι-
κάζοντας τοις διαιτηταις άποδούναι. αύτός δ'
ίο εΙσάγει δίκας τάς τε τού άπο[σ]τασίου καί
άπροστασ[ί]ου και κλήρων και έπικλήρων τοις
μετοίκοις, καί τάλλ' όσα τοις πολίταις ó άρχων,
ταύτα τοις μετοίκοις ó πολέμαρχος.
59. Ο ί δ έ θ ε σ μ ο θ έ τ α ι πρώτον μέν του προ-
is γράψαι τά δικαστήριά είσι κύριοι, τίσιν ήμέραις
δει δικάζειν, έπειτα τοϋ δούναι ταΐς άρχαϊς·
καθότι γάρ άν ούτοι δώσιν, κατά τούτο χρώνται.
ετι δέ τάς είσαγγελίας είσαγγέλλουσιν είς
τόν δήμον, καί τάς καταχειροτονίας καί τάς
20 προβολάς άπάσας είσάγουσιν ού[τ]οι, καί γρα-
φάς παρανόμων, καί νόμον μή έπιτήδειον θει-
ναι, και προεδρικήν καί έπιστατικήν και στρατη-
γοίς εύθύνας. είσι δέ καί γραφαί πρός αύτούς
ών παράστασις τίθεται, ξενίας καί δωροξενίας,
25 άν τις δώρα δούς άποφύγη τήν ξενίαν, καί
συκοφαντίας και δώρων καί ψευδεγγραφής
καί ψευδοκλητείας καί βουλεύσεως καί άγρα-
φίου καί μοιχείας, είσάγουσιν δέ καί τάς δοκι-
μασίας ταΐς άρχαΐς άπάσαις, καί τούς άπεψη-
30 φισμένους ύπό τών δημοτών, καί τάς καταγνώ-
σεις τάς έκ τής βουλής, είσάγουσι δέ και δίκας
Ιδίας, έμπορικάς καί μεταλλικός, και δούλων,
άν τις τόν έλεύθερον κακώς λέγη. καί έπικλη-
4 μέν] μόνον W. Κ. 9 Harp, πολέμαρχος: πρός ταΰτα
αύτός τε . . . 11 έπικλήρων ΒΑ 310,10 Harp. Phot.
Suid. ήγεμ. δικ. Schol. Aristoph. vesp. 1042 Phot. Hesych.
ΛυκαμβΙς άρχή 13 πολέμαρχος Phot. Suid. s.v. Lex.
Patm. 147 Sakk. Harp, άποστασίου: ούτος δ έ . . . 14
Harp. Phot, θεσμοθέται Poll. Vili 87 Schol. Plat. Phaedr.
235 D Schol. Aesch. I 16 18.19 είσαγγ. είς τόν δ. del.
W.-K., (άς äv τίνες) είσαγγείλωσιν Bl.3, (άς) είσαγγέλ-
λουσιν Β1.4 23 Poll. Vili 87 Harp, παράστασις: είσΐ
25 τήν ξενίαν Meier Att. Proz. 73 26 καί συκ.
καί δώρων om. Harp, παράστ. 26.27 ψευδεγγρ. καί
ύβρεως καί μοιχ. καί βουλ. Harp. ήγ. δικ. cf. ΒΑ
Phot. 28 μοιχείας Phot. Suid. s. v. Lex. Cant ξενίας Harp,
δωροξενία et ήγεμον. δικ. Σθιδ. δωροξενία Phot. Suid. ήγεμ.
δικ. ΒΑ 310, 12 Poll. VIII 44 28 sq. Poll. Vili 88
610 Politela 5 (Athen)
ροϋσι ταΐς άρχαΐς ούτοι τα δικαστήρια τα (τ')
ϊδια καΐ τα δημόσια, καί τα σύμβολα τά πρός
τάς πόλεις ούτοι κυροϋσι, καί τάς δίκας τάς
άπό των συμβόλων είσάγουσι, και τα ψευδο-
μαρτύρια έξ 'Αρείου πάγου.
Τους δέ δικαστάς κληροϋσι πάντες οί έννέα
άρχοντες, δέκατος δ' ό γραμματεύς ό των
θεσμοθετών, τούς τής αύτοϋ φυλής έκαστος.
60. Τά μεν ούν περί τούς θ' άρχοντας τοϋτον
έχει τον τρόπον, κληροϋσι δέ και ά θ λ ο θ έ τ α ς
δέκα άνδρας, ένα τής φυλής έκάστης. ούτοι δέ
δοκιμασθέντες άρχουσι τέτταρα έτη, και διοι-
κοϋσι τήν τε πομπήν των Παναθηναίων καί τόν
άγώνα τής μουσικής καί τον γυμνικόν άγώνα
καί τήν ίπποδρομίαν, καί τόν πέπλον ποιούνται,
και τούς άμφορείς ποιούνται μετά τής βουλής,
καί τό έλαιον τοις άθληταις άποδιδόασι. συλ-
λέγεται δέ τό έλαιον άπό των μορίων εισπράτ-
τει δέ τούς τά χωρία κεκτημένους έν οίς ai
μορίαι είσίν ό άρχων, τρι" ήμικοτύλια άπό
τοΰ στελέχους έκάστου. πρότερον δ' έπώλει
τόν καρπόν ή πόλις· καί εϊ τις έξορύξειεν
έλαίαν μορίαν ή κατάξειεν, έκρινεν ή έξ 'Αρείου
πάγου βουλή, καί εϊ [τ]ου καταγνοίη, θανάτφ
τούτον έζημίουν. έξ ού δέ τό έλαιον ό τό
χωρίον κεκτημένος άποτίνει, ó μέν νόμος έστιν,
ή δέ κρίσις καταλέλυται. τό δέ έλα[ιον] έκ τοΰ
κτήματος, ούκ άπό των στελεχών έστι τή πόλει.
συλλέξας ούν ό άρχων τό έφ' έαυ[τοϋ] γι-
γνόμενον, τοις ταμίαις παρ[αδί]δωσιν είς άκρό-
πολιν, καί ούκ έστιν άναβήναι πρότερον είς
[Άρε]ιον πάγον, πρίν άν άπαν παραδφ τοις
ταμίαις. οί δέ ταμίαι τόν μέν άλλον χρόνον τη-
ροϋσιν έν άκροπόλει, τοις δέ Παναθηναίοις
άπομετροΰσι τοις άθλοθέταις, οί δ' άθλοθέται
τοις νικώσι τών άγωνιστών. έστι γάρ άθλα τοις
μέν τήν μουσικήν νικώσιν άργύριον καί χρυσά,
τοις δέ τήν εύανδρίαν άσπίδες, τοις δέ τόν
3 ΒΑ 436,1 6 Schol. Aristoph. vesp. 775 Poll. Vili
87 6 πάντας L: corr. Κ. 10 Poll. Vili 93.
87 15 (καί τήν εύανδρίαν) κα'ι τήν coll. ν. 38 Papa-
georg. κα'ι τής εύανδρίας post μουσικής inser. Saltel-
lar. 18 sq. Schol. Soph. O. C. 701 cf. Schol.
Aristoph. nub. 1005 23 έλαίαν del. Rutherford., sed. cf.
Lys. VII 7. 29 μορίαν del. Herw. 37 αργύρια L: corr.
W.-K., cf. Dittenb. Syll.3 1055
γυμνικόν άγώνα καί τήν ίπποδρομίαν έλαιον
(...).
61. Χειροτονούσι δέ καί τάς πρός τόν
πόλεμον άρχάς άπάσας, σ τ ρ α τ η γ ο ύ ς δέκα,
s πρότερον μέν άφ' (έκάστης) φυλής ένα, νυν δ'
έξ άπάντων- καί τούτους διατάττουσι τή
χειροτονίςι, ένα μέν έπί τούς όπλίτας, 0ς ήγεΐ-
ται τών όπλιτών, άν έξίωσι, ένα δ' έπί τήν
χώραν, δς φυλάττει (κάν πόλεμος έν τη χώρςι
ίο γίγνηται, πόλεμε! ούτος) δύο δ' έπί τόν
Πειραιέα, τόν μέν είς τήν Μουνιχίαν, τόν δ' είς
τήν Άκτήν, οϊ τής φυλ(ακ)ής έπιμελοΰνται
[καί] τών έν ΠειραιεΓ ένα δ' έπί τάς συμμορίας,
άς τούς τε τριηράρχους καταλέγει, καί τάς
is άντιδόσεις αύτοις ποιεί, καί τάς διαδικασίας
αύτοίς εισάγει- τούς δ' άλλους πρός τά παρόντα
πράγματα έκπέμπουσιν. έπιχειροτονία δ' αύτών
έστι κατά τήν πρυτανείαν έκάστην, εί δοκούσιν
καλώς άρχειν- κάν τινα άποχειροτονήσωσιν,
20 κρίνουσιν έν τφ δικαστηρίφ, κάν μέν άλφ,
τιμώσιν ö τι χρή παθειν ή άποτεισαι, άν δ' άπο-
φύγρ, πάλι[ν] άρχει, κύριοι δέ είσιν οταν
ήγώνται καί δήσαι τόν άτακτοϋντα καί (έκ)-
κ[η]ρύξαι καί έπιβολήν έπιβάλλειν ούκ είώθασι
25 δέ έπιβάλλειν.
Χειροτονούσι δέ καί τ α ξ [ ι ] ά ρ χ ο υ ς δέκα,
ένα τής φυλής έκάστης· ούτος δ' ήγειται τών
φυλετών καί λοχαγούς καθίστησιν.
Χειροτονούσι δέ καί ι π π ά ρ χ ο υ ς δύο έξ
30 άπάντων- ούτοι δ' ήγούνται τών ιππέων, δι-
ελόμ[ενοι] τάς φυλάς ε ' έκάτερος - κύριοι δέ
τών αύτών είσιν ώνπερ οί στρατηγοί κατά τών
όπλιτών. έπιχειροτονία δέ γίγνεται (καί) τού-
των.
35 Χειροτονούσι δέ καί φ υ λ ά ρ χ ο υ ς (ι'), ένα
τής φυλής, τόν ήγησόμενον (τών ιππέων)
ώσπερ οί ταξίαρχοι τών όπλιτών.
2 lac. post έλαιον stat. Weil coll. c. 4 3 , 1 5 έκάστης add.
Κ. Harp, στρατηγοί Phot. Suid. s.v. 7sq. Poll. Vili
87 10 πολεμεί] ήγείται W.-K. πολεμαρχεί Ko. 12.
13 φυλής L: corr. Κ., καί del. W.-K. 23.24 κ[η]ρυξαι L:
corr. Bl. 26 BA 306,12 29 Harp, 'ίππαρχος Phot.
Suid. 'ίππαρχος BA 266, 26 Lex. Patm. p. 16 Sakk. Poll. VIII
94 33 ad. G. 35 Harp, φύλαρχος Suid. s. ν. Et. M.
8 0 2 , 1 9 Poll. Vili 94 35 (ι') Richards 36 τών ίππ.
ex Poll. VIH 94 add. Κ.
 Politela 5 (Athen)
Χειροτονοϋσι δέ καί ε ι ς Λήμνον 'ίπ-
π α ρ χ ο ν, 0ς έπιμελεΐται των ιππέων των έν
Λήμνφ.
Χειροτονοϋσι δέ καΐταμίαν τ η ς Παράλου
καί ν[ϋν] της το[ϋ] "Αμμωνος.
62. ΑΙ δέ κληρωτοί άρχαί πρότερον μέν ήσαν
αί μέν μετ' έννέα άρχόντων έ[κ] τής φυλής
όλης κληρούμεναι, αϊ δ" έν Θησείψ κληρού-
μεναι διηροϋντο είς τούς δήμ[ο]υς· έπειδή δ'
έπώλουν οί δήμοι, καί ταύτας έκ τής φυλής
όλης κληροϋσι, πλήν βουλευτών καί φρουρών
τούτους δ' είς τους δήμους άποδιδόασι.
Μισθοφοροϋσι δέ πρώτον ό δήμος ταις μέν
άλλαις έκκλησίαις δραχμήν, τή δέ κυρίςι έννέα
(όβολούς)· έπειτα τά δικαστήρια τρεις όβο-
λούς· είθ' ή βουλή πέντε όβολούς· τοις δέ
πρυτανεύουσιν είς σίτησιν όβολός προστίθεται
[δέκα προστίθενται! έπειτ' είς σίτησιν λαμβά-
νουσιν έννέ' άρχοντες τέτταρας όβολούς έκα-
στος, καί παρατρέφουσι κήρυκα καί αύλητήν
έπειτ' άρχων είς Σαλαμίνα δραχμήν τής ήμέρας.
άθλοθέται δ' έν πρυτανείφ δειπνοϋσι τόν
Έκ[ατ]ομβαιώνα μήνα, ο[τ]αν ή τά Παναθήναια,
άρξάμενοι άπό τής τετράδος ισταμένου, άμφι-
κτύονες είς Δήλον δραχμήν τής ήμέρας έκά-
στης έκ Δήλου (λαμβάνουσι). λαμβάνουσι δέ
καί άσαι άποστέλλονται άρχαί είς Σάμον ή Σκϋ-
ρον ή Λήμνον ή Ίμβρον είς σίτησιν άργύριον.
"Αρχειν δέ τάς μέν κατά πόλεμον άρχάς
έξεστι πλεονάκις, των δ' άλλων ούδεμίαν, πλήν
βουλεϋσαι δίς.
63.Τάδέ|[τά] δικαστήρια[κ]ληρ[οϋ]σ[ιν] οί
θ' άρχοντες κατά φυλάς, ό δέ γραμματεύς τών
θεσμο[θετών τής] δεκάτης φυλής, είσοδοι δέ
είσιν είς [τα] δικαστ[ή]ρια δέκα, μία τή φυλή
έκάστη, καί κλη[ρωτήρι]α είκοσι, δ[ύο τ]ή φυλή
έκάστη, καί κιβώτια έκατόν, δέκα τή φυλή
έκάστη, καί έτερα κιβώτι[α, είς ά] έμβάλλεται
τών λαχόντων δικαστών τά πινάκια, καί ύδρίαι
4 Harp. Phot. Suid. ταμίαι Et. M. 7 4 5 , 1 8 Poll. Vili 116 Lex.
Cant. Πάραλος 6 cf. Aesch. III 13 13 cf. Aristot.
Pol. 1317 b 35 15 όβολούς add. W.-K. 18 δέκα
προστ. del. Bl. 26 λαμβ. add. Κ. cf. Aristot. Pol.
Ζ 1317 b 23 32 Schol. Aristoph. vesp. 775 Plut. 277
(p. 340 a Duebner) 38 είς ä suppl. Papageorg.
611
δύο. καί βακτηρίαι παρατίθενται κατά τήν έ[ξο-
δον] έκάστην, οσοιπερ οί δικασταί, καί βάλανοι
είς τήν ύδρίαν έμβάλλονται ϊσαι ταΐς βακτη-
ρίαις, έγ[γ]έγραπται δ' έν ταις βαλάνοις τών
5 στοιχείων άπό τοϋ ένδεκάτου τού λ [τριακο-
σ τ ο ύ ! άσαπερ άν μέλλη [τ]ά δικαστήρια
πληρωθήσεσθαι. δικάζειν δ' έξεστιν τοις ύπέρ
λ' έτη γεγονόσιν, όσοι αύτών [μ]ή όφείλουσιν
τφ δημοσίψ ή άτιμοι είσιν. έάν δέ τι[ς] δικάζη
ίο οις μή εξεστιν, ένδείκνυται καί είς τό δικαστή-
ριον είσάγετ[αι]· έάν δ' άλφ, προστιμώσιν αύτφ
οί δικασταί, ö τι άν δοκή άξιος είναι παθείν ή
άποτεΐσαι. έάν δέ άργυρίου τιμηθη, δει αύτόν
δεδέσ[θαι], έως άν έκτείση τό τε πρότερον
is οφλημα έφ' φ ένεδείχθη, καί ö τι άν αύτφ
προστιμήση τ[ό δικ]αστήριον. έχει δ' έκαστος
δικαστής τό πινάκιον πύξινον, έπιγεγραμμένον
τό άνομα τό έαυτοϋ πατρόθεν καί τοϋ δήμου,
καί γράμμα έν τών στοιχείων μέχρι τοϋ κ· νενέ-
20 μηνται γάρ κατά φυλάς δέκα μέρη οί δικασταί,
παραπλησίως ϊσοι έν έκάστω τφ γράμ[μα]τι.
Έπειδάν δέ ό θεσμοθέτης έπικληρώση τά
γράμματα, ά δει προσπαρατίθεσθαι τοις δι-
καστηρίοις, έπέθηκε φέρων ό ύπηρέτης έφ'
25 έκαστ[ον] τό δικ[α]στήριον τό γράμμα τό λαχόν.
Die Kap. 6 4 - 6 9 sind wesentlich schlechter er-
halten als der vorhergehende Text, so daß es sich
empfiehlt, die Zeilenordnung des Papyrus beizube-
.30 halten.
64. Τά δέ [κιβώ]τια τά δέ[κ]α κ[εϊται έ]ν τ[φ
έμ]προσθεν [τ]ής είσόδου [κ]αθ' έκάστην τήν
φυλήν. έπιγέ[γρ]απται δ' έπ' αύτών τά στο[ι]-
35 χεία μέχρι [τοϋ] κ. έ[π]ειδάν δ' έμβάλωσιν
οί δικασταί τ[ά] πινάκια είς τό κιβώτι[ον],
έφ' ού άν ή έπι[γεγρα]μμένον τό γράμ[μα]
τό αύτό δπ[ε]ρ έπ[ί τφ π]ινακίψ έστίν α[ύτ]φ
τών στοιχείω[ν, δια]σείσαντος τοϋ ύ[πη]-
40 ρέτου έλκει ό [θεσμο]θέτης έξ έκάσ[τ]ου
1 έ[ξοδ. Ho. ε[ϊοοδ. Κ. cett. 5 ενδεκατουτου-
τριακοοτου L, του τρ. del., τουλτριακοστου superscr. m. 1
45 εαν L 7 cf. Poll. Vili 122 16 Schol. Aristoph. Plut.
277 Hesych. Phot, χαλκοϋν πινάκιον 18 (καί) παχρ.
Papageorg. 39 διασείσαντος Hauss. [τότε] σεισ. Κ 4
612 Politeia 5 (Athen)
τοΰ κιβωτίο[υ πιν]άκιον έν. ούτος δέ
καλεΙ[τ]αι έμ[πήκτ]ης, και έμπήγνυσι
τά πι[ν]άκια [τα έκ το]ϋ κιβωτίου είς τήν
κανονίδα, [έφ' ής το α]ύτό γράμμα επεστιν
όπερ έπί τοϋ [κιβωτίο]υ. κ[ληροϋται δ'] ούτος, s ε]ίσελθειν είς ö εϊληχε [δικασ]τήριον· έάν γαρ
ϊνα μή άεί
ó αύτός έμπ[ηγνύων] κακουργή. είσΐ δέ
κανονίδες [πέντε έ]ν έκάστφ τών κλη-
ρωτηρίων. 0[ταν δέ] έμβάλπ τους κύβους, ό
άρχων τήν ιο
φυλήν κληρ[ο! κατά κ]ληρωτήριον. είσί
δέ κύβοι χα[λκοΙ, μέ]λανες καί λευκοί,
όσους δ' αν δέ[ρ λαχειν] δικαστάς, τοσού-
τοι έμβάλλον[ται λε]υκοί, κατά πέντε
πινάκια εις, οί δέ [μέλ]ανες τόν αύτόν τρό- ΐ5
πον. έπειδάν δ' έ[ξαιρη] τούς κύβους, καλεί
τούς είληχότας ó κ[ήρυξ], ύπάρχει δέ καί ό έμ-
πήκτης είς τόν ά[ριθμό]ν. ό δέ κληθείς καί
ύπακ[ού]σας έλ[κ]ει [βάλανο]ν έκ της ύδρίας,
καί όρέξας αύτή[ν, άνέχ]ων τό γράμμα, δ[εί]- 20
κνυσιν πρώ[τον μέν] τφ αρχοντι τφ έφεσ-
τηκότι. ό δέ άρχω[ν έπειδ]άν ϊδη, έμβάλλει τό
πινάκιον α[ύ]το[ύ είς τό κ]ιβώτιον, όπου
αν ή έπιγεγραμ[μέν]ον τό αύτό στοιχεί-
ον όπερ έν τή βαλ[άνφ, ϊ]ν' είς οίον αν λάχη 25
είσίη καί μή είς [οιο]ν άν βούληται, μηδέ
ή συναγαγείν [είς] δικαστήριον οϋς αν
βούληταί τις. πα[ράκει]ται δέ τφ άρχοντι κι-
βώτια, δσαπερ [αν μ]έλλη τά δικαστήρια
πληρωθήσεσθαι, [εχο]ντα στοιχείον ε- 30
καστον, όπερ άν [ή τό] τοΰ δικαστηρίου έκάσ-
του] είληχός.
65. Αύτ[ός δέ δείξα]ς πςλιν τ[φ
ύ]πηρέτη είτ' έ[ντός είσέρχετ]αι της κ[ι]γκλ[ί-
35
40
2 Hesych. έμπήκτης. ΒΑ 258, 21 3 τά έκ τοϋ
suppl. Hauss. 5 κιβωτίου suppl. Papabas, κληροϋται δ
suppl. W.-K. 8 πέντε Bl.3 propter bina κληρωτήρια
p. 84,15, δέκα Hauss. 12 suppl. Κ. 15 Schol.
Aristoph. Plut. 277 cf. Aristoph. Plut. 972 16 έξαιρή
Bl. 17 κήρυξ Bl.2 25 βαλάνψΚ.ïv'Hauss. 26
45
οίον W.-K. 28 suppl. W.-K. 34 suppl. Κ.4, είσέ[ρχε-
ται έντός Ιώ]ν Diels ap. Κ.4, cetera dubitanter suppl.
Κ.4 κιγκλίδος Diels ib.
δ]ος. ό δέ ύπηρέτης [δίδωσιν αύτ]φ βακτηρίαν
ό]μόχρων τφ δικαστ[ηρίφ, ού τό] αύτό [γρ]άμμα
έ[στίν
0]περ έν τη βαλάνφ, ϊν[α άναγ]καιον ή αύτφ
ε]ίς έτερον είσ[ίη], έξε[λέγχετα]ι ύπό τοϋ χρώμα-
τ ο ς [τ]ής βακτηρίας. τοΙ[ς γαρ δι]καστηρίοις
χρώ-
μ α τ α ! έπιγέγραπται [έκάσ]τω έπί τφ σφη-
κ]ίσκψ τής είσ[όδο]υ. ό δ[έ λαβώ]ν τήν βακτηρί-
α]ν βαδίζει εί[ς τ]ό δικασ[τήριον] τό όμόχρων
μέν τή βακτ[ηρί]ςι, έχ[ον δέ τ]ό αύτό γράμμα
όπερ έν [τ]ή βαλάν[ψ], έπε[ιδάν δ' είσ]έλθπ,
παραλαμ-
βάνει σύμβολον δη[μοσίςι] παρά τοϋ είλη-
χό]τος ταύτη[ν] τήν ά[ρχήν. ε]Ιτα τήν τε
[β]άλαν[ον
και τήν βακτηρίαν (άποτιθέασιν) [έν τφ
δ]ικαστηρίψ
τοϋτο[ν] (τόν) τρόπον ε[ί]σελ[ηλυθό]τες. τοις
δ' άπο-
λαγχάνουσ[ιν] άποδιδ[όασιν] οί έμπήκται
τά πινάκια, οί δέ ύπη[ρέται] οί δημόσιοι άπ[ό
τής φυλής έκάστης π[αραδι]δόασιν τά κ[ι-
βώτια, ëv έπί τό δικα[στήρ]ιον έκαστον, έ[ν] φ
ένεστιν τά όνόματ[α τής] φυλής τα όντα
έν έκάστφ τών δικασ[τηρί]ων. παραδιδόασι
δέ τοις είληχό[σι] ταύ[τ]α [άπο]διδόναι τοις
δικασ-
ταΐς έν έκάστφ τφ δικα[στηρί]φ άριθμφ (πέντε)
τά
πινάκια, [0π]ως έκ τούτων [κ]αλούντες άπο[δι-
δώσι τόν μισθόν.
66. Έπειδάν δέ πάντα πλή[ρ]η
ή τα δικαστήρια, τίθεται έν τφ πρώτψ [τ]ών
δικαστηρ[ί]ω[ν] β' κληρωτήρια και κύβοι χαλκοί,
1 suppl. W.-K. 1.2 Dem. XVIII 210 BA 220,17; 185, 4
Suid. βακτηρία Kai σύμβολον Lex. Patm. p. 144 Sakk. Schol.
Aristoph. vesp. 1110 2 μοχρεν L, ω superscr. m.
2 oü τό Κ.4 4 suppl. W.-K. 6 είσ[ίη]
Bl. 7 Schol. Aristoph. Plut. 278: τοις γαρ . . . 8 sq.
suppl. Κ. e schol. Ar. 8.9 χρώματα L: corr. edd. e schol.
Ar. έφ' έκάστφ schol. Ar. 16 άρχήν cf. Aristoph. Plut.
Schol. ad. v. 277 p. 340 a 41 Duebn. 16 Dem. XVIII
210 18 (άποτιθέασιν) suppl. Th. 30/32 τά πιν.
del., πέντε inserendum censet Κ.4 coll. XXXIII 16, prob.
Ho. 32 καλούντες Κ.4, σκοποϋντες Wn.
 Politela 5 (Athen) 613

έν οίς έπιγέγραττται τά χ[ρ]ώματα των [δι-]
κ[ασ]τηρίων,
και έτεροι κύ[βο]ι, έν οίς έσ[τι]ν των άρ[χώ]ν τά
[ό]νό[μ]α-
τα έπιγε[γ]ραμμένα. λαχόντες [δέ] των θεσ[μ]ο-
θετών δύο χωρίς έκατέρων τούς κύ[β]ο[υς έμ-
βάλλουσιν, ό μέν τά χρώματα ε[ί]ς τ[ό] έν
κλ[ηρ]ω-
τήριον, ό δέ των άρχων τά όν[ό]ματα [εις τό]
έτ[ερ]ον.
ή δ' äv π[ρ]ώτη λάχπ των άρχων, αϋτ[η
Αναγορεύ-
εται ύπό του κήρυκος [0]τι χρήσε[τα]ι [τ]φ
π[ρ]ώτφ
λ]αχόντι [δ]ικα[στηρίψ, ή δέ δευτέ]ρ[α τφ
δευτέρφ, καΐ ώ[σαύτως τοις άλλοις, ϊ]να [μη-
δεμία προειδ[η τίνι αύτών χρήσεται], άλλ' οί-
ον άνλά[χ]η έκάσ[τη, τούτφχρήοηται. έπε]ιδά[ν
δ' έλ-
θωσιν και ν[ενεμημένοι έφ' έκαστο ν ώ]οιν [ol
δικα-
σταί, ή άρχή ή [έφεστηκυϊα έν τ]φ δ[ικασ-
τηρίφ έκάστφ [έλκει έξ έκάστου του] κιβω-
τίου πινάκιον [έν, ϊνα γένωνται δέκα], είς [έξ έ-
κάοτης τής φυ[λής, καί ταύτα τά πινάκ]ια είς
έτερον κενόν κ[ιβώτιον έμβάλλει- καί] τού[των
ε'
τούς πρώτους δ[ιακληροϊ, ένα μέν] έπ[ί τό ύ-
δωρ, τέτταρας δέ [άλλους έπΐ τάς ψή]φους, [ίνα
μηδείς παρασκε[υάζη]ι [μήτε] τόν έπ[ί τό
ύδωρ μήτε τού[ς έπί τ)άς ψή[φου]ς, μηδ[έ γί-
γνηται περί ταύτ[α κα]κούρ[γημ]α μηδ[έ]ν.
οί δέ άπολαχόντ[ες π]έντε π[αρ]ά τούτ[ω]ν
άπολαμβάνουσ[ι τό π]ρόγ[ραμμ]α, καθ' ότι
τόν μισθόν λ[ήψο]ντ[αι] καί όπου έκ[α]σ-
67. Ταύτα δέ ποιήσ[αντες εί]σκαλούσι τούς
άγώνας, όταν μέν τά ϊδια [δι]κάζωσι τούς ιδίους,
τφ άριθμφ δ', [ένα έ]ξ [έκά]στων [τ]ών δικών
τ[ώ]ν
s έκ τού νόμο[υ], κ[α]1 δ[ιο]μνύ[ουσι]ν οί άντίδικοι
είς αύτό τό πράγμ[α] έρεϊν [όταν] δέ τά δ[η]μό-
σια, τούς δημοοίο[υ]ς, καί έν[α μόνον έ]κ-
δικάζου-
σι. είσΐ δέ κλεψύδ[ραι] αύλ[ίσκους] έχουσαι è-
ίο κρους, είς άς τό ϋδ[ω]ρ ίγχέ[ουσι, πρό]ς ö δει
[λ]έγειν
[περ]ί τάς δίκας. δίδ[οτ]αι (δέ) δεκάχους [τ]αις
ύπέρ
πεντακισχιλίας καί τρίχ[ο]υς τφ δ[ευτέρφ]
is λό[γφ], έπτάχους δέ
ταΐς μέχρι πεν[τα]κ[ι]σχιλί]ων και δίχους,
πεν]τάχους δέ τα[Τς] έν[τό]ς [β'] καί δίχους,
έξάχους
δεταΐς διαδικ[ασ]ι[α]ις, (αϊς) [ΰστ]ερον λόγος
20 ούκ έσ-
[τιν ού]δεί[ς. ό] δ' έ[φ' ϋδ]ωρ [εί]λη[χ]ώς
έπιλαμβάνει
τόν α[ύλίσκον, έπειδάν μέλλη τινά ή] νόμον
ή μαρ[τυρίαν ή τοιούτον τι ό γραμμ]ατεύς
25 άναγι[γνώσκειν. έπειδάν δέ] ή [πρός] διαμε-
μετρη[μένην τήν ήμέρα]ν ό [άγων, τότ]ε δέ ούκ έ-
έ-
πιλαμβ[άνει αύτόν, άλλά δίδοτα]ι τό [ίσο]ν ύδωρ
τφ τε κα[τηγορούντι καί τφ άπο]λογ[ουμ]ένψ,
30 διαμετ[ρε!ται δέ προς τάς ήμέ]ρας [το]ύ Ποσι-
δεώνος [ ] αρο . . . νται
χρώντ[αι ]ια [.. .]τενταις
35

ται al φυλαί έν α[ύτφ] τφ δικ[α]στηρίψ, έ[π]ει-

δάν δικάσωσι[ν, όπως], διαστά/τες έκα[στο]ι,
κατ' όλίγους [λάβ]ωσι κα[ί] μή πολλο[1] είς
ταύτό συνκλε[ισθέντες άλ]λήλοις ένοχλώσιν.
1.2 suppl. Bl.2 3 suppl. Ho. 5 διομνύουσιν
Wn. 9 - 2 1 fere totos leg. et suppl. Wn. 23 suppl.
Bl.5, αύλόν Sd. 24 suppl. Bl.3 25 sq. Harp, διαμε-
μετρημένη ήμέρα Suid. s. ν. Lex. Sabb. 10,18; 23 cf. Aeschin.
1 5 - 2 0 post Β1. suppl. Κ.4 22 ή έφ. W.-K.3 23-26 II 126 cum schol. Hesych. διαμεμετρ. 25 sensum dabant
suppl. Β1.2 26.27 καί τούτων ε' Κ.4 28 δ[ιακληροϊ Bl. et W.-K., verba sic rest. Κ.4 28 έπιλ. τόν αύλίσκον
W.-K.3, μέν τόν έπί W.-K.3 29 suppl. Bl. 2 30 W.-K.3 άλλά δ(δ. Κ.4 δίδοται δέ Wn. 29 suppl.
παρασκ. Wn. 32 post Bl. suppl. Κ.4
2
35 λήψονται Bl.2 30 διαμετρείται Bl.2 7. 8 Ποσειδώνος L, ε
Κ.4 39 τούτο L: corr. Bl.2 συγκλ. άλλ. Β1.3 superscr. m. 2
614 Politela 5 (Athen)

τα κλι[ ]π°"π . . ασιν ol τρυ[πημέναι, αί δέ ήμίσειαι πλ]ήρει[ς· οί] δέ λα-

δι[κ]ασ[ταί ]ολ[ ] ισον έ- χόντες [έπΐ τάς φήφους, έπειδάν εί]ρ[η]μένοι
καστοι λ.[ ] τε[...] γαρ έσ- ώσιν [οί λόγοι, παραδιδόασιν έ]κάστφ των
πευδο[ν ]πετ[. .]ρος έξω- δικαστ[ών δύο ψήφους, τετρυπ]ημέν[η]ν και
θειν τούς [ ]λει.. ν ϋδωρ πλήρη, [φανερός όράν τοΤς άντιδί]κο[ις, 'ί]να μή-
λαμβα[ν ] εΙ[σιν ό] μεν έτε- τε πλή[ρεις μήτε τετρυπημένας] άμφ[ο]τέρας
ρος τοις δ[ιώκουσιν, ό δ' έτερος] το[ϊς] λαμβάν[ωσιν. ό δέ ταύτην τήν άρχήν] εΛηχώς
φεύγου[σ]ιν. άπολα[μβάνειτά σύμβολα, άνθ' [ώ]ν είς έκαστος
έν δέ τοις [ ]ατο[...] έξείλε ψηφιζ[όμενος λαμβάνει σύμβολο]ν [χ]αλκοϋν
τφ διαψη[φισμφ ]φ, δι[αιρ]ειται δ' [ή μετά] τοΰ γ (άποδιδούς [γ]άρ γ' λαμβάνει), ϊ[να]
ήμ]έ[ρ]α ψηφί-
έπΐ τοις [ άγώ]νω[ν 0]σοις πρόθ- ζωντ]αι πάντες - ού [γά]ρ έστι λαβείν σ[ύ]μβολον
εση δεσμ[ός ή θάνατος ή φυγή ή άτ]ιμία ή ούδεν]ί, έάν μή ψηφίζηται. είσΐ δέ άμφ[ο]ρε!ς
δήμευσις δύο κείμενοι έν τφ δικαστηρίφ, ό μέν χ[α]λκούς,
χρημάτ[ων, ή τιμήσαι δ]ε[Τ Ö] τι χρή παθεϊν ό δέ ξύ]λινος, διαιρετοί [ό]πως μή λ[άθ]π ύπο-
ή άποτεΙ[σαι. [β]άλλων
68. Τα δέ δημόσι]α των [δικ]αστηρίων τις ψή]φους, είς οϋς ψηφίζονται οί δικαστα[ί],
έστί φ[α' ]σο ..[. .]ασιν· όταν ό μέν
δέ δέ]η τάς γραφ]άς ε[1ς α εί]σαγαγεΙν, χαλκοϋ]ς κύριος, ό δέ ξύλινος άκυρ[ος], έχω[ν]
συν[έρχεται β' δικαστή]ρια εί[ς] τήν ήλιαίαν ό χαλ-
τα .[ ]κνα .. εις φ' καί α κούς έ]πίθημα διερρινημένο[ν], ώστ' αύ[τ]ήν
τρία [δικαστήρια, ψήφοι δέ] είσιν [χ]αλκαΙ, αύλίσ- μόνη]ν χωρείν τήν ψήφον, ϊνα μή δύο [ό] αύτός
κον [έχουσαι έν τφ μέσφ, αί μ]έ[ν] ήμίσειαι τε- έμβάλλ]η. έπειδάν δέ διαψηφίζεσ[θ]αι μέλ-
[λ]ωσιν
οί δικα]σταί, ό κήρυξ άγορεύει πρώτον, αν
έ[π]ισκή-
πτων]ται οί άντίδικοι ταις μαρτυρίαις- [ο]ύ γαρ
έστιν] έπισκήψασθαι, όταν άρξωνται διαψη-
φίζεο]θαι. έπειτα πάλιν άνακηρύττει «ή τε-
30 τρυπη]μένη τοΰ πρότερον λ[έγο]ν[τ]ος, ή δ[έ]
πλή-
ρης το]ύ ύστερον λέγοντος», ό δέ δικαστής λα-
βόμενος] έκ τοΰ λυχνείου τάς ψήφους, πιέ[ζ]ων
τόν

40

8
7 suppl. Bl. 2 13 ή θάν. suppl. Bl.3, ή φυγή W.-K.3, utrum- ω ισοαστ 0 Κ.4 μ. igogp Wn. suppl. Th. coll. XXXII 14 sq.
que Κ.4 15 suppl. Bl.3 άπολαμβάνει τάς βακτηρίας, άνθ' ών είς έκαστος suppl.
17 sq. Harp. Suid. Phot. Et. Μ. ήλιαία BA 262,10 Lex. Patm. Κ.4 9 suppl. Bl.3 10 μετά Bl.2, γ' sc. όβολούς ϊνα
137 Sakk. Poll. VIII 123 Schol. Dem. XXIV 9 τά δέ ψηφίζωνται Phot. 13 sq. Schol. Aristoph. equ. 1150 vesp.
δημόσια Photiades, Ho. 22 sq. ex Harp. s. v. τετρυπημένη 987 Poll. VIII 123 1 9 - 2 3 rest. Κ. ex schol. Ar.
rest. Κ. cf. Phot. Suid. s.v. τετρυπημένη Poll. Vili 123 equ. 2 8 - 3 2 suppl. Bl. 2 et K.
 Politela 5 (Athen)
αύλίσκον] της ψήφου καί ού δεικνύων [τ]οϊς ά-
γωνιζο]μένοις οΰτε τό τετρυπημέ[ν]ον
οϋτε τ]ό πλήρες, έμβάλλει τήν μέν κυ[ρία]ν είς
τόν χαλ]κοϋν άμφορέα, τήν δέ άκυρο[ν] εις
τόν ξύλ]ινον.
69. Πάντες δ' έπειδάν ώσι διε-
ψηφισ]μένοι, λαβόντες οί ύπηρέται
τόν ά]μφορέα τόν κύριον, έ[ξ]ερώσι έπί άβα-
κα τρ]υπήματα έχοντα δ[σ]αιπερ είσίν αϊ ψή-
φοι, ϊν'] αύται [φανερ]αί προκείμενοι [καίΐ
εύαρίθμη-
τοι ώσι]ν, καί τά [τρ]υπητά και τα πλήρη δήλα
τοις άν]τιδ[ί]κοις. οί δ[έ] έπί τάς φήφους [ε]1λη-
χότες] δια[ριθμοϋσιν] αύτάς [έ]π! τοϋ άβακος,
χωρι]ς μέ[ν τάς] πλήρεις, χω[ρ]ίς δέ τάς τε-
τρυπ]ημένας. καί άναγορεύει ó κήρυξ τόν
άριθ]μόν των ψήφων, του μέν διώ-
κον]τος τάς τετρυπημένας, του δέ φ[εύ]γον-
τος τ]άς πλήρεις· όποτέρφ δ' αν πλείω[ν γ]ένη-
ται, ού]τος νικςι, äv δέ ΐσαι, ó φ[εύ]γων. έ[π]ειτα
πά-
λιν τιμώσι, äv δέη τιμήσαι, τόν αύτόν
τρόπον ψηφιζόμενοι, τό μέν σύμβολον
άποδιδόντες, βακτηρίαν δέ πάλιν παραλαμ-
βάνοντες. ή δέ τίμησίς έστιν πρός ήμίχουν
ϋδατος έκατέρψ. έπειδάν δέ αύτοίς ή δε-
δικασμένα τά έκ των νόμων, άπολαμ-
βάνουσιν τόν μισθόν έν τφ μέρει ou ë-
λαχον έκαστοι.
Fragmenta partis primae deperditae
1. Herakleides, ep. 1,1: 'Αθηναίοι τό μέν έξ
ά ρ χ ή ς έ χ ρ ώ ν τ ο βασιλείςι· σ υ ν ο ι κ ή σ α ν -
τ ο ς δ έ ' Ί ω ν ο ς α ύ τ ο ι ς , τ ό τ ε π ρ ώ τ ο ν "Ιωνες
έκλήθησαν.
1 αύλίσκον Papageorg. 2.3 initia suppl. Bl. 2 7
ψηφισμ. suppl. Wn. λαβόντες leg. Bl. 2 ol Wn. ύπηρ. W.-
K.1 17 sq. Lex. Cant, ϊσαι al ψήφοι
615
Harpokration s.v. 'Απόλλων πατρφος· τόν δέ
'Απόλλωνα κοινώς πατρφον τιμώσιν 'Αθηναίοι
άπό Ίωνος- τούτου γαρ οίκήσαντος τήν Άτ-
τικήν, ώς Ά ρ ι σ τ ο τ έ λ η ς φησί, τους 'Αθηναίους
s Ίωνας κληθήναι και Άπόλλω πατρφον αύτοίς
όνομασθήναι. Schol. Aristoph. av. 1537 πατρφον
τιμώσιν 'Απόλλωνα 'Αθηναίοι, έπεί "Ιων ó
πολέμαρχος 'Αθηναίων έξ 'Απόλλωνος και
Κρεούσης τής Ξούθου (γυναικός) έγένετο.
ίο Cf. Herod. VIII44, Paus. VII 1,2, Strab. VIII7,1
2. Her. ep. 1,1: Πανδίων δέ β α σ ι λ ε ύ σ α ς
μετά Έ ρ ε χ θ έ α δ ι έ ν ε ι μ ε τ ή ν ά ρ χ ή ν τ ο ι ς
υίοίς, και δ ι ε τ έ λ ο υ ν ο ύ τ ο ι σ τ α σ ι ά ζ ο ν τ ε ς .
is cf. Schol. Aristoph. vesp. 1223; Lysistr. 58; Strabo
IX 1,6.
3. Her. ep. 1,1: Θησείις δ έ έ κ ή ρ υ ξ ε καί
σ υ ν ε β ί β α σ ε τ ο ύ τ ο υ ς έ π ' ϊση καί όμοίςι
20 μοίρςι cf. Plut. Thes. 25.
4. Plut. Thes. c. 25 (de Theseo) : οτι δέ π ρ ώ τ ο ς
ά π έ κ λ ι ν ε π ρ ό ς τ ό ν ο χ λ ο ν , ώς 'Αρι-
σ τ ο τ έ λ η ς φησίν, καί άφήκε τό μοναρχείν,
25 έοικε μαρτυρειν καί Όμηρος έν νεών καταλόγψ
(2,547), μόνους 'Αθηναίους δήμον προσαγο-
ρεύσας cf. Ar. Αθ. π. c. 41.·
5. Lexicon Patm. p. 152 Sakkel. s.v. γεννήται -
30 πάλαι τό τών 'Αθηναίων πλήθος, πριν ή Κλει-
σθένη διοικήσασθαι τά περί τάς φυλάς, διρρη-
το είς γεωργούς και δημιουργούς, καί φυλα'ι
τούτων ήσαν δ', τών δέ φυλών έκάστη μοίρας
είχε γ', άς φατρίας καί τριττύας έκάλουν.
35 τούτων δέ έκάστη συνειστήκει έκ τριάκοντα
γενών, καί γένος έκαστον άνδρας είχε τριά-
κοντα τούς είς τά γένη τεταγμένους, οϊτινες
γεννήται έκαλούντο, (έξ) ων αί ίερωσύναι (αί)
έκάστοις προσήκουσαι έκληρούντο, οίον Εύ-
40 μολπίδαι καί Κήρυκες και Έτεοβουτάδαι, ώς
ιστορεί έν τη 'Αθηναίων π ο λ ι τ ε ί φ 'Αριστο-
τ έ λ η ς λέγων οϋτως· φ υ λ ά ς δ έ α ύ τ ώ ν συν-
9 γυναικός add. Rose 31 διηρείτο cod. είς (εύπατρίδας
καί) γεωργ. W.-K. ex Plut. Thes. 25 cf. Ar. Άθ. π. c. 13, 2, sed
eosdem ap. schol. Plat, et Moer, omissos, cum de plebe serrno sit,
Bl. monet
616 Politela 5 (Athen),6
ν ε ν ε μ ή σ θ α ι δ ' , ά π ο μ ι μ η σ α μ έ ν ω ν τ ά ς έν
τ ο ι ς έ ν ι α υ τ ο ϊ ς ώ ρ α ς , έ κ ά σ τ η ν δέ δ ι η ρ ή -
σθαι ε ί ς τρία μ έ ρ η των φ υ λ ώ ν , ό π ω ς
γ έ ν η τ α ι τά π ά ν τ α δ ώ δ ε κ α μ έ ρ η , κ α θ ά π ε ρ
οί μ ή ν ε ς ε ί ς τ ό ν έ ν ι α υ τ ό ν , κ α λ ε ΐ σ θ α ι δέ
α ύ τ ά τ ρ ι τ τ ύ ς καί φ α τ ρ ί α ς , ε ί ς δ έ τήν
φρατρίαν τριάκοντα γένη διακεκοσμή-
σθαι, κ α θ ά π ε ρ αί ή μ έ ρ α ι ε ί ς τ ό ν μήνα,
το δέ γ έ ν ο ς είναι τ ρ ι ά κ ο ν τ α ά ν δ ρ ώ ν .
Schol.Plat. Axioch. 371D: ' Α ρ ι σ τ ο τ έ λ η ς φησί
τοϋ όλου πλήθους διηρημένου Άθήνησιν εϊς
τε τούς γεωργούς καί δημιουργούς φυλάς
αύτών είναι τέσσαρας, των δέ φυλών έκάστης
μοίρας είναι τρεις, άς τριττύας τε καλοϋοι και
φρατρίας· έκάστης δέ τούτων τριάκοντα είναι
γένη, τό δέ γένος έκ τριάκοντα έκαστον άνδρών
συνεστάναι- τούτους δή τούς είς τά γένη τεταγ-
μένους γεννήτας καλούσι. Harp. s.v. τριττύς·
τριττύς έστι τό τρίτον μέρος τής φυλής· αϋτη
γάρ διήρηται είς τρία μέρη, τριττϋς καί έθνη καί
φρατρίας, ώς φησιν ' Α ρ ι σ τ ο τ έ λ η ς έν τή
'Αθηναίων πολιτείςι. Similia Suid. Phot. Et. M.
s.v. τριττύς. Cf. Moeris Harp. Suid. s.v. γεννηταί;
Plut.Thes. 25 cf. Ar. Αθ.π.ο. 13.
6. Her. ep. 1,1: ο ύ τ ο ς (Theseus) έ λ θ ώ ν ε ί ς
Σ κ ΰ ρ ο ν έ τ ε λ ε ύ τ η σ ε ν ώ σ θ ε ί ς κατά π ε τ -
ρών ύπό Λ υ κ ο μ ή δ ο υ ς , φ ο β η θ έ ν τ ο ς μή
σ φ ε τ ε ρ ί σ η τ α ι τήν ν ή σ ο ν . 'Αθηναίοι δέ
ϋ σ τ ε ρ ο ν π ε ρ ί τά Μηδικά μ ε τ ε κ ό μ ι σ α ν
α ύ τ ο ΰ τά όστά. Schol. Vatic, ad Eurip. Hipp.
11: ' Α ρ ι σ τ ο τ έ λ η ς Ιστορεί, ότι έλθών Θησεύς
είς Σκϋρον έπί κατασκοπήν είκότως δια τήν
Αίγέως συγγένειαν, έτελεύτησεν ώσθείς κατά
πετρών, φοβηθέντος τού Λυκομήδους τοϋ
βασιλεύοντος. ( . . . ) 'Αθηναίοι δέ μετά τά
1 άπό των μισθωσαμένων: corr. Rose ex Suid. γεννή-
ται 20 καί έθνη] idem error ap. Poll. VIII 111 33
κατασκοπήν] Plut. Thes. 35: είς Σκϋρον έξέπλευσεν ούσης
αύτφ πρός τούς έκεΐ φιλίας, ώς φετο, καί χωρίων έν τη
νήσψ πατρφων . . . έζήτει τούς άγρούς άπολαβείν, ώς αυ-
τόθι κατοικήσων 34 συγγένειαν] ApoUod. bibl. III 206
ένιοι δέ ΑΙγέα Σκυρίου είναι λέγουσιν, ύποβληθήναι δέ
ύπό Πανδίονος 34 ώσθείς Schwartz: ώς Θη-
σεύς 36 post βασιλεύοντος addunt ex Her. μή σφετερί-
σηται τήν νήσον W.-K.
Μηδικά κατά μαντείαν άνελόντες αύτοΰ τά
όστά έθαψαν.
7. Her. ep. 1,1: άπό δ έ Κοδριδών ο ύ κ έ τ ι
5 β α σ ι λ ε ί ς ή ρ ο ϋ ν τ ο , διά τό δ ο κ ε ί ν τ ρ υ φ ά ν
καί μ α λ α κ ο ύ ς γ ε γ ο ν έ ν α ι . Ί π π ο μ έ ν η ς δ έ
ε ι ς τών Κοδριδών β ο υ λ ό μ ε ν ο ς άπώ-
σασθαι τ ή ν δ ι α β ο λ ή ν , λ α β ώ ν έπί τη
θ υ γ α τ ρ ί Λειμώνρ μ ο ι χ ό ν , έ κ ε ι ν ο ν μέν
ίο ά ν ε ί λ ε ν ύ π ο ζ ε ύ ξ α ς μετά τ ή ς θ υ γ α τ ρ ό ς
τ φ άρματι, τήν δ έ ϊππψ σ υ ν έ κ λ ε ι σ ε ν έ ω ς
ά π ό λ η τ α ι cf. Aeschin. 1182 c. schol., Diod.
VIII22, Nicol. Damasc. FGr.Hist. 90F49, Dio-
genian. Ill 1, schol. Τ ad Ψ 683.
15
8. Her. ep. 1,2: τ ο ύ ς μ ε τ ά Κύλωνος διά
τήν τ υ ρ α ν ν ί δ α έπι τόν βωμόν τ ή ς θ ε ο ύ
π ε φ ε υ γ ό τ α ς οί π ε ρ ί Μεγακλέα ά π έ κ τ ε ι -
ναν. καί τ ο ύ ς δ ρ ά σ α ν τ α ς ώς έ ν α γ ε ι ς
20 ή λ α υ ν ο ν cf. Ar. Αθ. π. c. 1.
6. Αίγινα
Das doppelt bezeugte Zitat läßt nicht erkennen, auf welche Zeit
sich Aristoteles bezieht, wohl aber, daß Polemik dahinter steht.
25 Auf unsere Politie gestützt sind die Notizen Pol. 1291 b 17—25,
1305 b 39-1306 a 6, Rhet. 1396 a 16-21, 1411 a 15-16.
Allgemein heranzuziehen ist Strabo 8,14-17 (vgl. Steph. Byz.
s. v.), zur Ur- und Frühgeschichte vor allem Pindar Ol. 8 (Schol.
zu 8,39; zu Frg. 475,2 beigeschr.), Nem. 3,4,5,6,7,8, Isthm. 5,6,8,
Apollodor 3,12,6, Isokr. 9,5, Diodor 4,61; kulturgeschichtliche
30 Einzelheiten bei Theophrast, De odor. 27, De signis temp. 24,
Athen. 689D, Plin. n. h. 34,75. Kennzeichnend für die spätere
Geschichte bis zur Zeit des Aristoteles ist, daß die handels-
politisch ungewöhnlich günstig gelegene Insel der dorischen
Peloponnes gegenüber stets offen war, Einflüsse erfuhr und
Rückhalt bekam, dagegen zu Athen in einem Verhältnis er-
35 bitterter Rivalität stand. Hinzuweisen ist hier auf Herodot 8,46
und besd. 5,82ff. und 6,87ff„ dann Thuk. 1,108; 2,27; 4,57,
endlich einige Notizen bei Plut. Per. 8 und Demosth. 1, Nikias 6,
Dion 5.
475,1
40 Athen, ed. Kaibel 272 CD
Νικίας δ' ό Νικηράτου, ώς ό καλός έφη
Ξενοφών έν τφ Περί πόρων χίλιους έχων οί-
5 post ήροϋντο lacunam stat. Bl. in hunc. fere modum
explendam: ϋστερον δέ ούδέ άρχοντας έτι ήθελον 10
μετά τής θ. del. Koeler nescio an recte 11 έως (äv)
άπόληται Κ.

κέτας έμίσθωσεν αυτούς είς τά άργυρεΐα Σωσίςι
τφ θρςικι έφ' φ όβολόν έκάστου τελείν της
ήμέρας. 'Αριστοτέλης δ' έν ΑΙγινητών πολιτείςι
καΐ παρά τούτοις φησί γενέσθαι έπτα καί τεσ-
σαράκοντα μυριάδας δούλων. Άγαθαρχίδης δ'
ό Κνίδιος έν τη όγδόη και τριακοστή των
Εύρωπιακών Δαρδανεις φησι δούλους κεκτή-
σθαι τόν μέν χιλίους ( . . . ) τόν δέ καί πλείους·
τούτων δ' έκαστον έν μέν ειρήνη γεωργείν, έν
πολέμφ δέ λοχίζεσθαι ήγεμόνα νέμοντας τόν
ϊδιον δεσπότη ν.'
475,2
Scholia Vetera in Pindarum ed. Drachmann: in Ol. 8,30 et 8,39
30 έ ξ ο χ ' ά ν θ ρ ώ π ω ν : όπου γαρ äv ή πολύ
και πολλαχοϋ φέπειν δυνάμενον, δυσχερές
έστι κατά τρόπον προνοήσαι. τούτο δέ φησιν,
ότι φιλόξενοι άντες μετά κρίσεως παρα-
δέχονται τούς άφικνουμένους.
άλλως· γνωμικόν έστι τό λεγόμενον, τείνει
δέ είς τόν περί φιλοξενίας των Αιγινητών λόγον.
σημαίνει δέ τούτο - έάν γάρ ή πολλά καί πολ-
λαχη φέπειν δυνάμενον, περί τοΰ τοιούτου
προνοήσαι κατά τρόπον καί οίκονομήσαι καί 25
κατορθώσαι δυσχερές τοις πολλοίς, οϋκ είσιν
ούν άξενοι ol Αίγινήται, ούδέ μήν άνδρα
άκρίτως παραδέχονται, ώς ή Πηνελόπη
έκπλήγδην έτερόν γε τίει μερόπων άνθρώ-
πων
χείρονα, τόν δέ τ' άρείον' άτιμήσασ' άπο-
πέμπει.
δύναται τό πολύ και πολλςί φέπον κατά του
όχλου τίθεσθαι- έν ή πόλει έστίν όχλος, έν 35
ταύτη τόν κατοικούντα των συμφερόντων τι
νοήσαι χαλεπόν έστιν [άπό] άκριβούς γάρ
διανοίας έργον [έστι] τουτέστι [τοϋτο], οϋτως
έπλήθυναν οί Αίγινήται ώς μζ' μυριάδας οίκε-
τών κτήσασθαι, ώς φησιν 'Αριστοτέλης, έπαινε! 4ο
δέ τους Αίγινήτας ότι πάντας δεχόμενοι έξαι-
ρέτως τους άγαθούς έχουσιν.
ö, τι γ ά ρ : πολλούς ξένους παραγίνεσθαί
φησιν είς Αϊγιναν καί δυσχερές όμού πολλών
όντων διαγινώσκειν τους ΑΙγινήτας, χρηστός 45
37.38 secl. G.
Politela 6 617
τίς ή τίς φαύλος· καί όμως τοσούτους ύποδεχό-
μενοι περί τούς άγαθούς μάλλον έσπουδάκα-
σιν. τό δέ πολύ και πολλςι φέπον, τό γένος
τών άνθρώπων. τό δέ δ υ σ π α λ έ ς άπό τών
s δοράτων έχει τήν μεταφοράν, καί τό φ έ π ε ι ν
άπό τών ίστάντων έπΐ ζυγού, όταν γάρ τό έν
τφ ζυγφ έλαφρόν ή, εύχερές τήν Ισότητα γνώ-
ναι- έάν δέ βαρύ, δυσχερές, ö δέ λέγει, τοιού-
τον έστιν, άτι είς ύπερβολήν είσι διακρίνειν τό
ίο καλόν καί τό δυσχερές, όπερ καί παρά τοις
άλλοις χαλεπόν νομίζεται.
ο,τι γ ά ρ π ο λ ύ καί πολλςί φέποι: γνωμι-
κόν έστι τό λεγόμενον, συντείνει δέ είς τό
περί φιλοξενίας τών Αιγινητών, σημαίνει δέ
τούτο - άπου γάρ άν ή τι πολύ καί πολλαχού
15
φέπειν δυνάμενον, περί τοΰ τοιούτου προνοή-
σαι καί κατά τρόπον οίκονομήσαι καί κατορθώ-
σαι δυσχερές τοις πολλοίς γίνεται, ούκ είναι
ούν φησιν άξένους τούς Αίγινήτας καθάπαξ,
ούδέ μήν άκρίτως ύποδέχονται τούς παραγινο-
2ο
μένους ούτοι πάντας, ώς ó Τηλέμαχός φησιν
έπΐ τής Πηνελόπης-
τοιαύτη γάρ έμή μήτηρ, πινυτή περ έούσα -
έμπλήγδην έτερον γε τιμφ.
δύναται [ούν] τό πολύ έπί τού όχλου τίθεσθαι
τοΰ έν τη πόλει, οίον άπου έστίν όχλος, έν-
ταύθα τόν κατοικούντα όχλον τών συμφερόν-
των τι νοήσαι χαλεπόν έστιν. άκριβούς γάρ
30 διανοίας καί ήρεμούσης καί όλίγων άνδρών τό
έπ'ι τοιαύτην ένεχθήναι κρίσιν, πλήθειν γάρ
άνδρών οϋτω φασι τήν Αϊγιναν ώς είναι έν
αύτη μζ' μυριάδας οίκετών.
39 Δω ρ ι ει λ α φ : τοις Αίγινήταις. οίγάρ άπό
Δώρου Άργεϊοι φκισαν Αϊγιναν, ήγουμένου
αύτών τοΰ στόλου Τριάκοντος.
39 Δωριεϊ λ α φ : άτι [οί] μετά τήν Αιακού
βασιλείαν Δωριείς τής Αίγίνης έκράτησαν.
Αιακού γάρ και Ψαμάθης Νηρηίδος Φώκος
έγένετο. τούτον ώς νόθον άδελφόν άπέκτει-
ναν Πηλεύς καί Τελαμών, καί φεύγει ó μέν είς
τήν Θεσσαλίαν τήν καλουμένην Φθίαν, Τε-
λαμών δέ είς τήν Σαλαμίνα, καί τελευτήσαντος
ούν τοΰ Αιακού έρημος ή νήσος περιελείπετο
βασιλέως- έν τούτω Τριάκων τις Άργεϊος συλ-
λέξας πλήθος 'Αργείων (οί δέ Άργεϊοι τοΰ
Δωρικού γένους) είς τήν Αϊγιναν ήλθον καί
618 Politela 6,7,8,9,10,11
κατφκησαν. καί οϋτως εδοξε μετά τόν ΑΙακόν
άποταμιεύεσθαι τοις Δωριεϋσιν ή τής Αίγίνης
άρχή.
7. Αιγυπτίων πολιτεία
Von den Notizen über Ägypten entfallen zwar ein erheblicher
Teil auf rein naturwissenschaftliche (zoologische, botanische)
Data, von der Fruchtbarkeit der Frauen ist die Rede, ebenso
wie von astronomischen-mathematischen Leistungen der Aegyp-
ten Einiges immerhin kann auf eine Politie hinweisen: Pol. 1286a
9-14,1313 b 16-25,1329 a 4 0 - b 5, b 22-25, b 31-33, Metaph.
981b 20-25, EE 1215 b 35-1216 a 2, Meteor. 351 b 2 2 -
352 a 5, 352 b 13-353 a l .
Auch wenn Benutzung von Herodot, Eudoxos u.a. zu ver-
muten sind, schließt dies die Existenz einer besonderen Mono-
graphie über „das älteste bekannte Volk" nicht aus. Zu ver-
weisen ist auch auf FGrHist Nr. 608 a, 665.
8. Αίθιοπών πολιτεία
Die wenigen Notizen geben überwiegend biologische Einzelhei-
ten: ich nenne Hist. An. 573 b 2 7 - 2 9 über die Langlebig-
keit der Schafe und Ziegen oder Hist. An. 523 a 17—18 und
Gen. An. 736 a 10—13 mit Kritik an Herodot. Von näherem
Interesse sind lediglich Meteor. 350 b 6 - 1 4 über die Flüsse
des Landes und Pol. 1290 b 4 - 7 über die nach Körpergröße
gewählten Magistrate.
Herodot ist sicher benutzt und aus anderer Quelle korrigiert,
dazu Anderes, vgl. FGrHist. 666-668 und 673.
9. Αϊνος
Aus Pol. 1311 b 20—23 ist zwar nicht zwingend, aber doch mit
einiger Wahrscheinlichkeit zu folgern, daß eine Politie des
thrakischen Arnos existierte, in der u. a. von den Kämpfen zwi-
schen der Stadt und den thrakischen Fürsten des Hinterlandes
die Rede war. Dazu weiterhin Skyl. 67, Ps.-Skymn. 696, Strabo
7,1,6 und 7 Frg. 51 ed. H. L. Jones, Steph. Byz. s. v.
Weitere für Aristoteles relevante Erwähnungen bei Horn. II.
4,520, Her. 4,90; 7,58; Thuk. 7,57, Apollodor 2,5,9.
Mehrere homonyme Orte verzeichnet Steph. Byz. s. v. Ainos
und Aineia, wozu Dion. Hai. 1,49, Verg. Aen. 3,16—18 mit
Servius zu 3,16, Plut. Aitia Hell. 293F-294C, 297BC.
10. Tò κοινόν των Αίολέων
Die in Frg. 20 berichtete Homerlegende erwähnt einen Krieg
zwischen Lydern und Aiolern, in welchem der Druck der Aioler
die Lyder gezwungen hätte, die Stadt Smyrna aufzugeben. Ein
Stratagem des aiolischen Feldherrn Charidemos im Kampf
gegen den Satrapen Artabazos erzählt Ps.-Arist. Oikon. 2,30.
Mit der Möglichkeit der Darstellung einer Gesamtpolitie der
Aioler muß gerechnet werden. Dann war wohl von Kolonisation
des Landes durch Thessaler und Boioter die Rede (vgl. Thuk.
3,2; 7,57; 7,100) ebenso von der Organisation der aiolischen
Städte. Am wichtigsten sind die Notizen Strabos 13,1,3-4 (vgl.
9,2,5); 13,1,40, 13,3,2-6, dazu Plin. 5,121-123 (der auf seine
Weise mehr noch als Strabo alte und neue Data vermischt),
endlich vor allem Her. 1,149. Hier haben wir eine Liste von
5 ursprünglich 12 Städten, die ein κοινόν konstituiert haben
werden: Kyme-Phrikonis, Larisa, Neon-Teichos, Temnos, Killa,
Notion, Aigiroessa, Pitane, Aigai(ai), Myrina, Gryneia (Gry-
neion), Smyrna. Smyrna wurde den Aiolern früh von den
Ioniern entrissen, die Insel Lesbos hat als weitaus bedeutendste
aiolische Siedelung immer ihre eigene Stellung und Geschichte
gehabt.
Daß es eine zweite Gruppe gab, deutet Her. 1,151 an. Eine
verstümmelte Liste bietet Skylax 96 (ergänzt): Städte am Meere
waren Assos (vgl. Xenokrates Frg. 16 Isn. Par.), Gargara,
Antandros; im Landesinnern Kebren, Skepsis, Neandria, Pityeia.
Die ganze Aiolis wurde von Kroisos für Lydien erobert und
fiel später an das Perserreich, mit gelegentlichen Versuchen,
die Unabhängigkeit zurückzugewinnen.
11. Αίτωλών πολιτεία
Die Politie ist in dem Sammelzitat Strabos 7,7,2 bezeugt, auch
2o
wenn in den erhaltenen Pragmatien die Aitoler nirgends er-
wähnt werden. Wir werden unbedenklich folgern, daß die kultur-
geschichtliche Notiz in Περί ποιητών Frg. 16 auch in der
Politie vorkam. Neben sie ist Plin. nat. hist. 7,201 und Schol.
Pind. Py. 4,133 (vgl. noch Schol. Pind. Py. 5,10) zu stellen. Beide
werden im Zusammenhang stehen mit der mehrfach belegten
2s
Angabe, die Aitoler hätten von Land- und Seeraub gelebt und
die ληστεία als einen ehrenvollen Beruf betrachtet (Thuk. 1,5;
3,94; Cie. Rep. 3,15; Athen. 253 EF); mag sein, daß sich Pol.
1256 a 36 geradezu auf sie bezieht.
Allgemein zur Beschreibung des Landes und seiner Urgeschichte:
Strabo 9,4,8; 10,2,1-6; 10,2,20-23; 10,3,1-6; Apollodor
30
1,7,7; Paus. 5,1,3-8; Skylax 35; Ps.-Skymn. 473-479; Steph.
Byz. s.v.; Diod. 14,17; Schol. Pind. Ol. 3,21,22. Zur Geschichte
in der klassischen Zeit Thuk. 3,96; 100; 111. Wie weit der
im Hellenismus stark hervorgetretene Aitolische Bund organi-
satorisch schon in früherer Zeit vorbereitet war, wissen wir nicht.
Ausdrücklich erwähnt wird der Bund zuerst von Diod. 19,6,6 für
35
das Jahr 314 v.Chr.
476
Strabo Geogr. ed. Jones 7,7,2
40 Περί μέν ούν Πελασγών εϊρηται, τους δε
Λέλεγάς τίνες μέν τούς αύτούς Καρσίν είκάζου-
σιν, οί δέ συνοίκους μόνον καί συστρατιώτας·
διόπερ έν τη Μιλησίρ Λελέγων κατοικίας λέ-
γεσθαί τινας, πολλαχοΰ δέ τής Καρίας τάφους
45 Λελέγων καί έρύματα έρημα, Λελέγια καλού-
μενα. ή τε Ιωνία νϋν λεγομένη πάσα ύπό
Καρών φκείτο καί Λελέγων έκβαλόντες δέ
 Politela 11,12,13
τούτους oi Ίωνες αύτοί τήν χώραν κατέσχον,
έτι δέ πρότερον οί τήν Τροίαν έλόντες έξήλα-
σαν τους Λέλεγας έκ των περί τήν Ίδην τόπων
των κατά Πήδασον και τόν Σατνιόεντα πο-
ταμόν. ότι μέν ούν βάρβαροι ήσαν ούτοι, καΐ
αύτό τό κοινωνήσαι τοις Καρσί νομίζοιτ' αν
ση μείον ότι δέ πλάνητες καί μετ' έκείνων και
χωρίς καί έκ παλαιού, καί αϊ Αριστοτέλους
πολιτειαι δηλούσιν. έν μέν γάρ τη Άκαρνάνων
φησι τό μέν έχειν αύτής Κουρήτας, τό δέ
προσεσπέριον Λέλεγας, είτα Τηλεβόας· έν δέ
τή Αιτωλών τούς νΰν Λοκροϋς Λέλεγας καλεί,
κατασχειν δέ και τήν Βοιωτίαν αύτούς φησιν
όμοίως δέ καί έν τη Όπουντίων καί Μεγαρέων
έν δέ τή Λευκαδίων και αύτόχθονά τινα Λέ-
λεγα όνομάζει κτλ.
12. Άκαρνανών πολιτεία
Die Politie ist in dem Sammelzitat Strabo 7,7,2 bezeugt; man
wird auch Schol. Pind. Nem. 3,27 hierher rücken.
Wenn hier wie bei den Aitolem von der Urgeschichte be-
deutend häufiger die Rede ist als von der Geschichte der klassi-
schen Zeit, so Iäßt dies wohl Rückschlüsse auf Aristoteles zu.
Wo über Verfassungsgeschichte und politische Geschichte wenig
zu sagen war, konzentrierte sich das Interesse auf κτίσις und
Urzeit, dann auf Kulturgeschichtliches.
Zur Urgeschichte: Thuk. 2,102; Apollodor 3,7,5-7; Strabo
10,2,8; 10,2,25-26; Skylax 34; Ps.-Skymn. 458-463; Schol.
Pind. Ol. 1,127.
Zur späteren Geschichte; Her. 1,68; 2,10; Thuk. 1,111; 2,9;
2,80ff.; 3,7; 3,91; 4,49 und paraUel Diod. 11,35 und 88;
12,47; 12,60 (wozu Polyain. 3,1); 14,89; 15,31.
Seit wann und wie weit ein organisierter Bund bestand, ist
unklar, s. Xen. Hell. 4,6,4 (Thuk. 3,107; 109; 111) sowie Strabo
7,7,6; 10,2,1-2.
477
Strabo Geogr. ed. Jones 7,7,2
Περί μέν ούν Πελασγών εϊρηται, τους δέ
Λέλεγάς τίνες μέν τους αύτούς Καρσιν είκάζου-
σιν, ol δέ συνοίκους μόνον και συστρατιώτας·
διόπερ έν τή Μιλησίςι Λελέγων κατοικίας
λέγεσθαί τινας, πολλαχοϋ δέ τής Καρίας
τάφους Λελέγων καί έρύματα έρημα, Λελέγια
καλούμενα, ή τε Ιωνία νυν λεγομένη πάσα ύπό
Καρών φκειτο καί Λελέγων έκβαλόντες δέ
τούτους οί Ίωνες αύτοι τήν χώραν κατέσχον,
έτι δέ πρότερον οί τήν Τροίαν έλόντες
619
έξήλασαν τούς Λέλεγας έκ τών περί τήν Ίδην
τόπων τών κατά Πήδασον καί τόν Σατνιόεντα
ποταμόν. ότι μέν ούν βάρβαροι ήσαν ούτοι, καί
αύτό τό κοινωνήσαι τοις Καρσί νομίζοιτ' αν
s σημείον ότι δέ πλάνητες καί μετ' έκείνων καί
χωρίς καί έκ παλαιού, καί αί 'Αριστοτέλους
πολιτειαι δηλούσιν. έν μέν γαρ τή Άκαρνάνων
φησί τό μέν έχειν αύτής Κουρήτας, τό δέ
προσεσπέριον Λέλεγας, είτα Τηλεβόας- έν δέ
ίο τή Αιτωλών τούς νΰν Λοκρούς Λέλεγας καλεί,
κατασχειν δέ καί τήν Βοιωτίαν αύτούς φησιν
όμοίως δέ και έν τή Όπουντίων καί Μεγαρέων
έν δέ τή Λευκαδίων και αύτόχθονά τινα Λέλεγα
όνομάζει κτλ.
15
478
Scholia vetera in Pindarum ed. Drachmann Nem. 3,27
π α γ κ ρ α τ ί ο υ στόλψ: στόλψ μέν τή στάλ-
20 σει. είσί δέ οΐ τό παγκράτιον άπαρχαΐζον-
τες καί τόν Θησέα φασί τφ Μινωταύρψ παγ-
κρατιαστικώς άγωνίσασθαι. 'Αριστοτέλης δέ
Λεύκαρόν φησι τόν Άκαρνάνα πρώτον εντεχνον
τό παγκράτιον ποιήσαι. ό δέ νούς- τή τοϋ
25 παγκρατίου όρμή, τούτο γαρ λέγει στόλψ, καί
όρμή τή περισθενεΐ καί πανταχόθεν συνεχο-
μένη μαλαχθείς καί γυμνασθείς ίκανώς. τών δέ
έπιπόνων πληγών καί τών έκ τού παγκρατίου
τραυμάτων τών κατά τήν μεγάλην Νεμέαν
30 βοήθημα καί ϊαμα ύγιεινόν φέρει τήν νίκην.
13. "Ακραγας
Gesichert ist die Politie doppelt. Zuerst durch ein Sammel-
zitat des Pollux, das zweimal erscheint. Wie weit in der Um-
gebung von 9,79-82 und 9,83-84 aristotelisches Gut steckt,
ist nicht auszumachen (zu 83 vgl. Herakleides Nr. 11). 9,87 gibt
ein Zitat aus Aristoteles über das Σικελικόν τάλαντον, auf
das Schol. Β Horn. II. 5,576 und Hesych. Lex. Λ 1151 anzu-
spielen scheinen. Prinzipiell sind als Quelle mehrere Politien
möglich, zum mindesten neben derjenigen von Akragas auch
diejenigen von Himera, Syrakus, Tarent. Unter Vorbehalt habe
ich sowohl Pollux 9,87 wie auch Schol. B. Horn. II. 5,576 hier
eingereiht.
Es kommt dazu der Auszug des Herakleides Nr. 69. Er kon-
zentriert sich allerdings vollständig auf diejenigen Züge, die das
Bild des Tyrannen Phalaris schließlich bestimmt haben. Daß
diese Züge bei Aristoteles nicht fehlten, bestätigt Nik.Eth..
1148 b 24, 1149 a 12-15.
620
Immerhin zeigt die knappe Notiz Pol. 1310 b 2 8 - 2 9 , daß auch
von den politischen Voraussetzungen der Tyrannis die Rede
war. Dazu gehört Rhet. 1393 b 8 - 2 2 und aus der sonstigen
Überlieferung möglicherweise Polyain. 5,1; ferner Plut. mor.
821 E , Cie. Div. 1,23 (vgl. Herakleides Pont. Frg. 65 W.), Schol.
Pind. Ol. 2,82 und 3,68, endlich Diod. 9,30. Wieviel von den
sonstigen Schauergeschichten Aristoteles, wieviel etwa Timaios
gehört, ist nicht mehr zu erkennen (ganz abgesehen vom
Problem des gegenseitigen Verhältnisses Aristoteles—Timaios).
Desgleichen ist es eine offene Frage, woher der hellenistische
Verfasser der Phalaris-Briefe sein Material genommen hat.
Zur Gründung von Akragas Thuk. 6,40, dann Strabo 6,2,5,
Ps.-Skymn. 292-3, Steph. Byz. s.v., Schol. Pind. Ol. 2,15;
2 , 1 6 6 und 168. Von der Bevölkerungszahl sprechen Diog.Laert.
8,63 und Diod. 13,84 und 90. An Notizen über die kulturel-
len und wirtschaftlichen Verhältnisse können angeführt werden
Diod. 11,25; 13,81; Plin.n.h. 11,241 (vgl. Pind. Py. 12,1 ff.)
Verg. Aen. 3 , 7 0 4 mit Serv.. Vielfach erwähnt sind die großen
Tempel der Stadt, so von Polyain. 5,1 und 6,51, Polyb. 9,27,
Diod. 13,82, Solinus 5,23.
Historisch ist außer an Phalaris auch an Theron von Akragas
zu erinnern und an die Kämpfe mit Karthago, die in der E r -
oberung und Verwüstung der Stadt durch die Karthager 4 0 5
v.Chr. kumulierten: bsd. Diod. 1 3 , 8 0 - 9 1 , Polyain. 5,10.
479,1
Pollux Onomast. ed. Bethe 4 , 1 7 3 - 1 7 5
Τήν μεν γαρ λίτραν είρήκασιν ol Σικελικοί
κωμφδοί, δίκελλαν δέ πενταστάτηρον Σωσι-
κράτης έν Παρακαταθήκη τήν πεντάλιτρον. ό
δέ χρυσούς στατήρ δύο ήγε δραχμάς Άττικάς,
το δέ τάλαντον τρεις χρυσούς, και μήν οϊ γε
Δωριείς ποιηταί τήν λίτραν ποτέ μέν νόμισμά τι
λεπτόν λέγουσιν, οίον όταν Σώφρων έν τοις
Γυναικείοις μίμοις λέγρ 'ό μισθός δεκάλιτρον'
και πάλιν έν τοις Άνδρείοις 'σώσαι δ' ούδέ τάς
δύο λίτρας δύναμαι', ποτέ δέ σταθμόν ώς Δει-
νόλοχος έν Μηδείςι 'τετρωκονταλίτρους τινί
νεανίσκφ πέδας.' 'Αριστοτέλης δ' έν μέν Άκρα-
γαντίνων πολιτείςι προειπών ώς 'έζημιοΰντο
πεντήκοντα λίτρας', έπάγει 'ή δέ λίτρα δύναται
όβολόν Αίγιναΐον', έν δ' Ίμεραίων πολιτείςι
φησίν ώς ol Σικελιώται τούς μέν δύο χαλκούς
διζάντα καλούσι, τον δ' ένα ούγκίαν, τους δέ
τρεις τριάντα, τούς δ' έξ ήμίλιτρον, τον δ' όβο-
λόν λίτραν, τόν δέ Κορίνθιον στατήρα δεκάλι-
τρον, όπερ δέκα όβολούς δύναται, ένιοι δέ κα'ι
των Άθήνησι κωμψδούντων των νέων, οίον
Φιλήμων έν Σικελικφ καΐ Ποσείδιππος έν
Politela 13
Γαλάτη λίτρας μνημονεύουσιν και έβδομον δ'
ήμιτάλαντον κα'ι τά τοιαύτα στατική αν προσή-
κοι, ώσπερ και ή κρεωστάθμη.
5
479,2
Pollux Onomast. ed. Bethe 9 , 7 9 - 8 2
Ο δέ νούμμος, δοκει μέν είναι 'Ρωμαίων
τοϋνομα τού νομίσματος, έστι δέ και Έλληνι-
10
κόν των έν Ίταλίςι κα'ι Σικελίςι Δωριέων Επί-
χαρμος τε γάρ έν ταϊς Χύτραις φησίν
άλλ' όμως δκαιαι κα'ι ποιάρνες, εύρήσουσι
δέ μοι
15
κα'ι νούμμους - παλατιάς γαρ ένή τάς ματρός·
και πάλιν
κήρυξ Ιών
εύθύς πρίω μοι δέκα νούμμων μόσχον καλή ν
20 καΐ 'Αριστοτέλης έν τη Ταραντίνων πολιτείςι
φησί καλεΐσθαι νόμισμα παρ' αύτοίς νούμμον,
έφ' ού έντετυπώσθαι Τάραντα τόν Ποσειδώνος
δελφίνι έποχούμενον. καΐ μήν έν Άκραγαν-
τίνων πολιτείςι φησιν 'Αριστοτέλης ζημιοϋσθαί
τινας τριάκοντα λίτρας, δύνασθαι δέ τήν λί-
25
τραν όβολόν Αίγιναΐον. άλλα μέντοι παρ' αύτφ
τις αν έν τη Ίμεραίων πολιτείςι κα'ι άλλα εύροι
Σικελικών νομισμάτων όνόματα, οίον ούγκίαν,
όπερ δύναται χαλκοΰν ένα, και διζάντα, όπερ
έστ'ι δύο χαλκοί, και τριάντα, όπερ τρεις, κα'ι
3ο
ήμίλιτρον, όπερ έξ, κα'ι λίτραν, ήν είναι όβολόν
τό μέντοι δεκάλιτρον δύνασθαι μέν δέκα
όβολούς, είναι δέ στατήρα Κορίνθιον. ότι δέ
και τών κωμψδών τινές τής λίτρας μνημονεύου-
σιν, έν τοις περί στατικής προείρηται- ού γάρ
35
ol Δωριείς μόνον άλλά κα'ι Αττικών τινές, ώς
Δίφιλος έν Σικελικφ
οίον άγοράζειν πάντα, μηδέ έν δ' έχε ιν
εΐ μή κικίννους άξιους λίτραιν δυοίν.
4ο
σύν δέ τή λίτρςι κα'ι άλλα ώνόμασε νομισμάτων
όνόματα 'Επίχαρμος έν ΆρπαγαΤς
ώσπερ αϊ πονηραί μάντιες,
αϊθ' ύπονέμονται γυναίκας μωράς άμ πεν-
45 τόγκιον
άργύριον, άλλαι δέ λίτραν, αϊ δ' άν' ήμιλί-
τριον
 Politela 13,14,15
δεχόμενοι, καί πάντα γιγνώσκοντι τφ λόγφ
καί πάλιν
έγώ γάρ τό γε βαλάντιον λίτρου
κεδεκάλιτρος στατήρ, έξάντιόν τε καί πεν-
τόγκιον.
480.1
Pollux Onomast. ed. Bethe 9,83-84 et 86-87
Τάχα δ' άν τις φιλότιμον είναι νομίζοι καί
τόν έπΐ τφ νομίσματι λόγον έπιζητείν, είτε Φεί-
δων πρώτος ό Άργεΐος έκοψε νόμισμα, είτε
Δημοδίκη ή Κυμαία συνοικήσασα Μίδςι τφ
ΦρυγΙ - παις δ' ήν 'Αγαμέμνονος Κυμαίων
βασιλέως - εϊτε Άθηναίοις Έριχθόνιος και
Λύκος, είτε Λυδοί, καθά φησι Ξενοφάνης, εϊτε
Νάξιοι κατά τήν Άγλωσθένους δ ό ξ α ν ού γάρ
άξιώσει τις ήμάς έν τφ παρόντι πολυπραγμο-
νεϊν, εΐ Μιτυληναΐοι μέν Σαπφώ τφ νομίσματι
ένεχαράξαντο, ΧΙοι δέ Όμηρον, Ίασείς δέ παϊ-
δα δελφίνι έποχούμενον, Δαρδανεις δέ άλεκ-
τρυόνων μάχην, Άσπένδιοι δέ παλαιστάς, καί
'Ρηγΐνοι μέν λαγών, Κεφαλλήνες δέ ϊππον,
Θάσιοι δέ Πέρσην, Άργείοι δέ μ ϋ ν ούτε γάρ
κατά τήν ύπόθεσιν τών βιβλίων ή πολυπραγ-
μοσύνη, καί άλλοις ήδη τά τοιαύτα έστί συνει-
λεγμένα.
Ή μνά δέ ώς παρ' Άθηναίοις έκατόν είχε
δραχμάς Άττικάς, οΰτω καί παρά τοις άλλοις
τάς έπιχωρίους, δυναμένας πρός λόγον του
παρ' έκάστοις ταλάντου κατά τε προσθήκη ν
καί ύφαίρεσιν. τό μέντοι Σικελικόν τάλαντον
έλάχιστον ΐσχυεν, τό μέν άρχαϊον, ώς 'Αριστο-
τέλης λέγει, τέτταρας καί είκοσι τούς νούμ-
μους, τό δέ ύστερον δυοκαίδεκα δύνασθαι δέ
τόν νοϋμμον τρία ήμιωβόλια.
480.2
Schol. Β in II. 5,576 ed. Dindorf
ά τ ά λ α ν τ ο ν ] τό τάλαντον ό μέν 'Αριστοτέ-
λης άλλως έξηγεϊται, καί εύρήσεις τούτο έμ-
προσθεν έν τφ Ν είς τόν ούτως έχοντα στίχον
"ώς φάτο, Μηριόνης δέ θοφ άτάλαντος "Αρηϊ"
(II. 13,263). ó δέ Διόδωρος ώς φησιν έν τφ Περί
σταθμών, τάλαντόν έστι μνών ξ', ή δέ μνά
621
δραχμών ρ', ή δέ δραχμή όβολών ς', ό δέ
όβολός χαλκών η', ό δέ χαλκούς λεπτών ζ', τό
τάλαντον δέ τό νύν λεγόμενον Άττικόν παρά
δέ Σικελιώταις τό μέν άρχαϊον ήν μνών κδ',
s νύν δέ ιβ'. δύναται δέ είναι τρία ήμιωβόλια, ώς
έν τοις Περί Σώφρονος 'Απολλόδωρος έκ τών
Διογενιανού τής έπιτομής Ελληνικών όνο-
μάτων.
10 480,3
Hesych. Lexicon ed. Latte Λ 1151
λ ί τ ρ α - όβολός. οί δέ νόμισμα παρά Σι-
κελοϊς. οί δέ έπί σταθμού, οί δέ "Ρωμαίοι δια
is τού Ρ λ ί β ρ α .
14. 'Αλικαρνασός
Obschon von Aristoteles, soweit wir sehen, nirgends erwähnt,
2ο ist es angesichts der politischen und kulturellen Bedeutung der
Stadt höchst wahrscheinlich, daß es auch eine Politie von Hali-
karnass gab. Gegründet wurde die Stadt durch Troizenier und
Argiver (Her. 7,99; Strabo 14,2,16f.; Steph. Byz. s. v.), war
dann mit Knidos, Ialysos, Kameiros, Lindos und Kos Mitglied
eines dorischen Sechs-Städte-Bundes (Her. 1,144), kam dann
25 unter Kroisos in Abhängigkeit von Lydien, dann Persien (Her.
l,174f.), im späteren 5. Jhd. zeitweilig Mitglied des attischen
Seebundes. Regenten in halber Unabhängigkeit waren lange
Zeit hindurch karische Fürsten mit den Namen Lygdamis,
Hekatomnos, Maussolos, aus Her. 7,99 bsd. bekannt Artemisia,
Witwe des Maussolos, die auf persischer Seite bei Salamis 480
3ο mitkämpfte. 377-351 regierte Maussolos II. als persischer
Satrap, bemüht um Verschönerung und Vergrößerung der Stadt,
ihm folgte seine Schwester Artemisia, Erbauerin des Maus-
soleion (Gellius n. A. 10,18), dann Idrieus, auf dessen miß-
glückten Aufstand gegen den Perserkönig um 345 Aristoteles
Rhet. 1406 b 27-29 anzuspielen scheint. Über die innere
35 Organisation der Politie im 5./4. Jhd. erfahren wir einiges durch
Inschriften (πρυτάνεις, μνήμονες, ταμίαι, έξετασταί, πωλη-
τής, άγορανόμοι); daß Aristoteles ähnliche Informationen
gab, ist zu vermuten, aber nicht zu beweisen. Von Herodot
und Panyassis als den berühmtesten Bürgern der Stadt wird er
auch gesprochen haben. Vgl. noch Strabo 8,6,14; 13,1,58;
40
14,2,6;
15. 'Αμβρακία
Die Politie ist gesichert durch das Zitat bei Steph. Byz. s. v.
45 Δεξαμεναί, wozu man dann auch Steph. Byz. s.v. 'Αμβρακία
wird ziehen dürfen. Die Politie als Hintergrund setzen voraus
Pol. 1303 a 20-25, 1304 a 31-33, 1311 a 3 9 - b l .
622 Politela 15,16,17,18,19
Zur Gründung weiterhin Strabo 10,2,8, Allgemeines Skylax 33,
Dionys. Perieg. 492—3 mit Komm, des Eustath. Antonin. Lib.
4, Lucan 5,651—2. Geschichtlich von Interesse ist außer ihrer
von Aristoteles hervorgehobenen Verbindung mit Korinth und
der Tyrannis der Kypseliden ihre Rolle im Peloponnesischen
Krieg Thuk. 3,105,108.
481.1
Steph. Byz. ed. Meineke
Δ ε ξ α μ ε ν α ί , μέρος της 'Αμβρακίας, ànò
Δεξαμενοϋ τοϋ Μεσόλου παιδός και 'Αμβρακίας
της θυγατρός Φόρβαντος τοϋ 'Ηλίου, το έθνι-
κόν Δεξαμεναιος, ώς 'Αριστοτέλης φησίν έν τη
Άμβρακιωτών πολιτείςι.
481.2
Steph. Byz. ed. Meineke
'Αμβρακία, πόλις Θεσπρωτίας, άπό "Αμ- 2ο
βρακος του παιδός Θεσπρωτοΰ τοϋ Λυκάονος,
ή άπό 'Αμβρακίας της Αύγέου θυγατρός, περί
ής Φιλέας. τό έθνικόν Άμβρακιεύς και Άμβρα-
κιώτης. Φίλιστος δέ Άμβρακινος φησί Σικελικφ
τύπψ. εϋρηται καΐ δια τοϋ π, άντι τοϋ β, όθεν 25
και τό Άμπρακιώτης άπό της "Αμπρακος γενι-
κής καί Άμπρακία. τά γαρ εις Τα θηλυκά καί
είς Τον ούδέτερα δια τοΰ ωτης ποιεί τα έθνικά,
Σικελιώτης Πηλιώτης. λέγεται και Άμβράκιος
καί 'Αμβρακία ή γυνή. τό δ' 'Αμβρακία άπό τής 3d
"Αμβρακος γενικής, ούκ άπό τοϋ Άμβράκιος·
ήν γαρ Άμβρακιακός.
"Αμβρακος, πολίχνιον τής 'Ηπείρου, παρά
τήν Άμβρακίαν Ιδιάζον, ó οΐκήτωρ Άμβράκιος.
16. 'Αμοργός
Daß eine Politie vorhanden war, werden wir der Notiz des
Herakleides Nr. 19 glauben müssen, obschon sich keinerlei
Mitteilungen über die Besiedlung der Insel, die Gründung der
Politie und ihre politische Geschichte erhalten haben, wenn
man von den Andeutungen bei Steph. Byz. s. v. (hier beigege-
ben, weil möglicherweise auf Aristoteles zurückzuführen) und
von dem wirren Artikel des Suidas s.v. Σιμμίας (Σ 431) absieht.
Erwähnt werden auf der einen Seite der Dichter Semonides als
die einzige bedeutende Gestalt, die die Insel hervorgebracht hat,
auf der andern Seite bestimmte feine Stoffe als Landesprodukt
(Strabo 10,5,12, Steph. Byz. a.a.O., Suidas s.v. Άμόργεια,
Άμόργη, Άμόργινον, Άμοργίς (A 1623, 1624, 1625, 1626).
482
Steph. Byz. ed. Meineke
'Αμοργός, νήσος μία των Κυκλάδων,
5 έχουσα πόλεις τρεις, Άρκεσίνην Μίνωαν ΑΙ-
γιάλην. έκαλεΤτο δέ καί Παγκάλη καί Ψυχία.
άπό τής Μινώας ή ν Σημωνίδης ó ίαμβοποιός,
'Αμοργίνος λεγόμενος, ώς Έρυκΐνος. λέγεται
καί Άμόργιος, ώς φησι Χάραξ. Νικόλαος δ'
10 Άμοργίτην αύτόν καλεί, ήν τινα Καρκήσιος
άνήρ Νάξιος φκισε καί Καρκησίαν ώνόμασε. τό
δ' "Αμοργίνος χιτών' χρώματος ίδιον.
15 17. Άμφίπολις
Pol. 1303 b 2-3,1306 a 2 - 4 und Nik. Eth. 1134 b 2 3 - 2 4 setzen
die Existenz einer Politie fast zwingend voraus. Die Geschichte
der Stadt wird faßbar erst zu Beginn des 5. Jhd. (Her. 5,124;
7,114; Thuk. 1,100; 4,102-103; dann Aischin. or. 2,31 mit
Schol.; Schol. Lykophr. 495; Steph. Byz. s.v.) und ist durch das
ganze 5. Jhd. hindurch von Kämpfen erfüllt: Thuk. 4,103ff.;
5,10f. u.a.; Polyain. 1,38, 3,10,8; 4,2,17; 6,53.
Gerühmt wird die vorzügliche Lage und die Fruchtbarkeit der
Umgebimg, in der auch Gold und Silber abgebaut wurden: Her.
5,23; Thuk. 1,108; Diod. 12,68; 18,4; Plut. Kimon 7; Theo-
pomp FGrHist 115 F 51 und 237.
18. "Ανδρος
Ob sich die korrupte Stelle Pol. 1270 b 6 - 1 3 auf Andros be-
zieht, ist nicht zu erkennen. Daß es zu der nicht unbedeuten-
den Insel eine Politie gab, ist wahrscheinlich.
Vom Namen und der Besiedlung der Insel handeln Steph. Byz.
s.v., Plin. n. h. 4,65, dann Konon FGrHist 26 F 1 § 41; Diodor
5,79; Pomp. Mela 1,92; Ovid. Metam. 13,647ff.; Serv. Aen.
3,80.
35 Kolonien von Andros verzeichnet Thuk. 4,84; 88 (Stageiros,
wozu die Schol. ausdrücklich hervorheben, es handle sich um
die Heimatstadt des Aristoteles); 103; 109.
Zur Beteiligung an den Perserkriegen s. Her. 8,66; 111; 121,
zu derjenigen am Peloponnesischen Kriege Xen. Hell. 1,4,21 —
22.
40 Kulturelles bei Plin. n. h. 2,231; 31,16; Paus. 6,26,5; Suidas
s.v. Ταυροπόλον (Τ 165).
19. "Αντανδρος
45
Die Existenz der Politie wird nahegelegt durch das Zitat bei
Steph. Byz. s.v. (übereinstimmend Plin. n. h. 5,123), wozu man
vielleicht Hist. anim. 519 a 16—17 ziehen darf.
 Politela 19,20,21,22,23,24
Von Interesse sind Strabo 10,3,14; 13,1,51; 62; Skylax 96;
Pomp. Mela 1,18; Vergil Aen. 3,6 mit Servius, Ael. Hist. an. 8,21.
Zur Geschichte: Her. 5,26; 7,42; Thuk.4,52; 75; 8,108, Xen.
Hell. 1,1,25.
483.1
Steph. Byz. ed. Meineke
" Α ν τ α ν δ ρ ο ς , πόλις ύπό τήν Ίδην πρός τή
Μυσίςι της Αίολίδος, άπό Άντάνδρου τοϋ
στρατηγού ΑΙολέων. το έθνικόν Άντάνδριος.
'Αριστοτέλης φησί ταύτην ώνομάσθαι Ήδωνίδα
δια τό Θρφκας Ήδωνούς όντας οΐκήσαι, ή Κιμ-
μερίδα Κιμμερίων ένοικούντων έκατόν έτη. τα
έθνικά της μέν Ήδωνίδος Ήδωνοί, τής δέ
Κιμμερίδος Κιμμέριοι.
483.2
Plinius nat. hist. ed. Jan.-Mayhoff 5,122-123
In hoc tractu Ide mons et in ora, quae sinum
cognominavit et conventum, Adramytteos, olim
Pedasus dicta, ilumina Astron, Cormalos, Críanos,
Alabastros, Hieros ex Ida; intus mons Gargara
eodemque nomine oppidum, rursus in litore An-
tandros, Edonis prius vocata, dein Cimmerie.
20. "Αντισσα
Die Existenz einer Politie wird durch Pol. 1303 a 3 4 - 3 5 nahe-
gelegt. Die sonstigen Nachrichten sind spärlich: Steph. Byz.
s.v., Skylax 97, Strabo 1,3,19 und 13,2,4; Plin n. h. 2.204;
Ovid. Metam. 15,287. Historisches bei Thuk. 3,28 und 8,23,
Diod. 14„94. Man könnte erwarten, daß Aristoteles auf Grund
seines mehrjährigen Aufenthaltes auf Lesbos, zu dessen Poleis
Antissa gehörte, und seiner Beziehungen zu Theophrast von
Eressos über besonders reichhaltige Informationen verfügt hat.
21. 'Απολλωνία ή έν τφ Ίονίψ
Steph. Byz. s. ν. verzeichnet nicht weniger als 25 Städte mit dem
Namen Apollonia. Streng genommen wissen wir nicht, wieviele
dieser Städte Aristoteles in den Politien berücksichtigt hat.
Greifbare Probabilität haben nur diejenigen zwei, von denen
ausdrücklich auch in Pol. die Rede ist. Das ist zunächst 'Απολ-
λωνία ή èv τφ Ί ο ν ί ψ in 1290 b 8 - 1 4 mit einer Information,
die auf eine ausführlichere Behandlung in der entsprechenden
Politie schließen läßt. Dazu zu nehmen sind Skylax 26; Ps.-
Skymnos 4 3 9 - 4 4 0 , ferner Strabo 7,5,8; 7,7,4; 8,3,32; 9,3,16;
Aelian Var.hist. 13,15 und Plut. mor. 552 E. Zum Geschicht-
lichen in voraristotelischer Zeit: Her. 9,82; 93 und Thuk. 1,26.
623
22. 'Απολλωνία ή έν τφ (Εύξείνψ) πόντψ
Zwei Stellen: Pol. 1303 a 3 6 - 3 8 und 1306 a 6 - 9 spielen auf
politische Vorgänge in 'Απολλωνία ή έν τφ (Εύξείνψ) πόντψ
in einer Weise an, daß man mit hoher Wahrscheinlichkeit eine
Politie ansetzen muß. Weitere Zeugnisse sind Steph. Byz. s.v.,
5
dann Strabo 7,6,1; Skylax 67; Ps.-Skymnos 7 2 8 - 7 3 7 ; Anon.
Peripl. Pont. Eux. 8 5 - 8 6 ; Aelian Var. hist. 3,17; Pomp. Mela
2,22; Plin. nat. hist. 4,35 und 34,38. Dazu Her. 4,90.
10 23. "Αργιλος
Der Auszug des Herakleides Nr. 43 sichert eine Politie dieser
wenig bedeutenden Stadt Thrakiens (Steph. Byz. s.v.), einer
Gründung von Andros (Thuk. 4,103; soll man aus Thuk. 4,88
folgern, daß es gleichzeitig mit Stageiros gegründet wurde?);
vgl. noch Strabo 7 Frg. 33 ed. H. L. Jones. Außer wechselvollen
15
Schicksalen im Peloponnesischen Krieg scheint nichts näheres
bekannt.
24. "Αργός
20
Gesichert ist die Politie durch das Zitat bei Poll. 10,179, das
eine ausführliche Darstellung der Herrschaft des Tyrannos
Pheidon nach sich zieht. Auch die Anspielungen in Pol. 1269 a
40—b 5; 1270 a 13; 1302 b 1 5 - 2 1 ; 1303 a 6 - 8 ; 1304 a 2 5 - 2 7 ;
1310 b 1 6 - 2 8 setzen nahezu zwingend als Hintergrund eine
25 kontinuierliche Übersicht über die wechselvolle Geschichte von
Argos voraus.
Schwierig zu sagen ist, ob die Politie sich auf die Stadt Argos
konzentrierte oder auch die Poleis berücksichtigte, die im
weitern Umkreis zu Argos sei es in einem Verhältnis einer
(mehr oder minder dauerhaften) Abhängigkeit, sei es in einem
30
solchen von verbündeten Poleis oder Teil-Poleis standen. Dies
gilt bsd. von der alten Rivalin Mykene (vgl. II. 2,559—580 und
Strabo 8,6,1-19), dann Tiryns, Mideia, Orneai, Hysiai (Paus.
8,27,1), endlich Naupüa (Paus. 4,24,3; 4,25,3) und Asine (Paus.
4,8,3; 14,3); zu Nauplia und Orneai auch Strabo a.a.O. und
Her. 8,73. Dies sind Orte, die mit Argos in einem politischen
35
Verband standen, freilich nicht konstant, sondern der Geschichte
von Argos entsprechend bald sich von der herrschenden Polis
lösend, bald von ihr wieder unterworfen bzw. sich an sie an-
lehnend. Daß Aristoteles vor allem Mykene, Nauplia und Tiryns
monographisch behandelte, ist nicht unmöglich, aber unbeweis-
bar und unwahrscheinlich.
40
Eingesetzt wurde wohl mit der Eroberung und Besiedelung
von Argos durch die einwandernden Dorer: Pind. Py. 4,48—49,
Polyain. 2,12, dazu Her. 5,68, Steph. Byz. s. ν. Ύ λ λ ε ί ς und
Δυμανες, dann Diod. 7,14 a. Die nichtdorische Bevölkerung
wurde zu unfreien Perioikoi gemacht: neben Arist. Pol. 1303 a
6 - 8 Paus. 8,27,1; Herod. 6,83; 8,73; Steph. Byz. s. ν. Χίος;
45
Pollux 3,83.
Von Pheidon als der überragenden Figur der Frühgeschichte
von Argos (Paus. 2.19,2; 6,22,2; Strabo 8,3,33; 8,6,16; Her.
624 Politela 24,25
6,127; Plut, amator. 2; Lyk. 7; Pollux 9,83; Orion, Etym. s.v.
όβολος; Plat. Legg. 690D; Ps.-Plat. Ep. VIII 354 AB; Plin.nat.
hist. 8,56; Isidor. Orig. 16,24) wird Aristoteles sicherlich gespro-
chen haben (bsd. ausführlich wohl von seinen Festsetzungen von
Massen, Gewichten und Münzeinheiten; unter diesem Gesichts-
punkt wurde Frg. 485 eingerückt), ebenso von den Verhältnissen
nach Pheidons Tod (Her. 7,149; Paus. 2,19,2; Plut. Alex. virt.
II, 8; Pyth. or. 5). Die von Argos ausgesandten und gegründeten
Kolonien werden erwähnt worden sein (Polyb. 16,12,2 und 21,
24,11, sowie Diod. 5,59 und 5,80). Bestimmt ist sodann die
Geschichte von Argos durch die endlosen Kriege gegen Sparta,
über die Her., Thuk., Xen. und Paus, berichten. Man wird an-
nehmen, daß die Politie vor allem auf die durch die Kriege aus-
gelösten Veränderungen der inneren Struktur geachtet hat, vgl.
Thuk. 5,81; Diod. 12,80; Plut. Alk. 15, dann Diod. 15,57,8,
Aineias Tact. 11; Isokr. 5,52; Plut, praec. ger. reip. 17. Auch
vom Volkscharakter (Athen. 442 D, Suid. A 3771 Άργείοι
φ ώ ρ ε ς Pind. Isthm. 6,87 mit Schol.), von staatlichen Einrich-
tungen und kulturellen Dingen wird die Rede gewesen sein
(Thuk. 5,31; 44; 59; 60; 72; 7,41; Her. 3,131; Plut., De mus.
8 f., Theokrit 24,111 und Anth. Pal. 9,391 sowie Etym. Magn.
β.ν.δημιουργός).
484
Pollux, Onomast. ed. Bethe 10,179
Εΐη δ' äv και φ ε ί δ ω ν τι άγγείον έλαιηρόν,
από των Φειδωνείων μέτρων ώνομασμένον,
imèp ών έν Άργείων πολιτείςι 'Αριστοτέλης
λέγει.
485,1
Pollux, Onomast. ed. Bethe 9 , 7 7 - 7 8
Tò μέντοι των ό β ο λ ώ ν όνομα ol μεν ότι
πάλαι βουπόροις όβελοις έχρώντο πρός τάς
άμοιβάς, ών το ύπό τη δρακί πλήθος έδόκει
καλεΐσθαι δραχμή, τα δ' όνόματα καί του νο-
μίσματος μεταπεσόντος είς τήν νϋν χρείαν
ένέμεινεν έκ της μνήμης τής παλαιάς· 'Αριστο-
τέλης δε ταύτόν λέγων έν Σικυωνίων πολιτείςι
σμικρόν τι καινοτομεί, όφελοίις αύτούς τέως
ώνομάσθαι λέγων, τοϋ μέν όφέλλειν δηλούν-
τος τό αΰξειν, αύτών δε δια τό είς μήκος
ηύξήσθαι ώδε κληθέντων. όθεν καί τό όφείλειν
ώνομάσθαι φησίν ούκ οίδ' όπως- έπί μέντοι των
όβελών ύπηλλάχθαι τό φ είς τό β κατά συγ-
γένειαν.
485,2
Orion Lexicon ed. Sturz s.v. όβολός
Ό β ο λ ό ς . τροπή τοϋ έ είς ό. προ τούτου
5 γάρ όβελίσκοις τραχέσιν ένομίστευον τα πρός
σταθμόν. οί μέν ούν Ίωνες όβελός, ήμεϊς δέ
όβολός. πρώτος δέ πάντων Φείδων Άργείος
νόμισμα έκοψεν έν ΑΙγίνη, καί διδοιις τό νό-
μισμα, καί άναλαβών τούς όβελίσκους, άνέθη-
ιο κε τή έν "Αργεί "Hp*?, έπειδή τότε ol όβελίσκοι
τήν χείρα έπλήρουν, τουτέστι, τήν δράκα,
ήμεϊς, καίπερ μή πληροϋντες τήν χείρα τοις
έξ όβολοίς, δραχμήν αυτήν λέγομεν, παρά τό
δράξασθαι. όθεν έτι και vüv όβολοστάτην κα-
ΐ5 λοϋμεν τόν τοκιστήν, έπειδή σταθμοϊς τούς
όβελίσκους παρεδίδουν οί άρχαΐοι. οϋτως
'Ηρακλείδης ό Ποντικός.
Plutarch vitae ed. Ziegler, Lysandros 17,3—5
Kai Θεόπομπος μέν φησι Σκιραφίδαν, "Εφο-
ρος δέ Φλογίδαν είναι τόν άποφηνάμενον, ώς
ού χρή προσδέχεσθαι νόμισμα χρυσούν καί
25
άργυροϋν είς τήν πόλιν, άλλά χρήσθαι τφ
πατρίψ. τούτο δ' ήν σιδηρούν, πρώτον μέν οξει
καταβαπτόμενον έκ πυρός, όπως μή καταχαλ-
κεύοιτο, άλλά δια τήν βαφήν αστομον καί
άδρανές γίνοιτο, έπειτα βαρύσταθμον καί δυσ-
30
παρακόμιστον καί άπό πολλού τίνος πλήθους
και όγκου μικράν τιν' άξίαν δυνάμενον. κιν-
δυνεύει δέ και τό πάμπαν άρχαΐον οϋτως έχειν,
όβελίσκοις χρωμένων νομίσμασι σιδηροις,
ένίων δέ χαλκοϊς· άφ' ών παραμένει πλήθος έτι
35
καί νϋν των κερμάτων όβολοιις καλεϊσθαι,
δραχμήν δέ τούς έξ όβολούς· τοσούτων γάρ
ή χειρ περιεδράττετο.
40 25. Κοινή Άρκάδων πολιτεία
Die Politie ist gesichert durch das Zitat bei Harp., wo die Titel-
form sofort verrät, daß neben der „allgemeinen" Staatsordnung
der Arkader auch die einzelnen Poleis gesondert behandelt
waren. Für Tegea ist dies bezeugt (Schol. Apoll. Rh. 4,263), für
Mantineia wird man dasselbe mit hoher Wahrscheinlichkeit an-
45
nehmen. Dazu verrät Pol. 1261 a 2 2 - 2 9 , daß von der eigentüm-
lichen politischen Organisation der Arkader die Rede war (vgl.
noch 1269 b 3 9 - 1 2 7 0 a 3; ob sich 1 2 6 9 a 4 0 - b 5 auch oder
 Politela 25,26
vorzugsweise auf die Arkader bezieht, ist nicht zu erkennen).
Hierher ziehen wird man auch das Zitat bei Strabo 8,6,13,
das die Urgeschichte Arkadiens angeht. Von der Autochthonie
oder doch dem hohen Alter der Besiedelung Arkadiens hat
Aristoteles sicher nicht nur in der Politie von Tegea gespro-
chen; dazu Hes. Frg. 160-162 ed. Merk.-West, Hippys FGr
Hist 554 F 7, Plut. mor. 282 A u. a. Die Aufgliederung in ver-
schiedene Stämme (s. Steph. Byz. s. ν. Άζαν(α, 'Αρκαδία,
Εύταία, Εϋτρησις, Κυνόσουρα, Μαίναλος, Παρρασία; dazu
Stellen vor allem bei Her. und Paus.), dann die langsame
und spät vollendete Entwicklung zu Stadtgemeinden (II. 2,
603 ff., Paus. 8,1—5) muß skizziert worden sein. Kolonisato-
lische Tätigkeit scheint vor allem von Tegea ausgegangen zu
sein und wird auch in der einschlägigen Politie behandelt
worden sein. Nach Herakleides Nr. 8 war in der Politie von
Paros von arkadischen Einwanderern die Rede. Im 7. Jhd.
setzt dann der Druck Spartas gegen Norden hin ein und damit
die Reihe der wechselvollen Kriege mit Sparta, in denen in
der Regel Tegea die führende Rolle einnahm (etwa Her. 9,26
und Hes. Frg. 176 Merk.-W.). Orchomenos tritt hervor Strab.
8,4,10, Polyb. 4,33; Plut. ser. num. vind. 2. Vgl. weiterhin
Steph. Byz. s.v. Σκίρος, Phot. s.v. Καρυάτεια, Paus. 8,35,4 und
bsd. die merkwürdige Erzählung II. 7,133ff. mit Strab. 8,3,12
und 8,3,28/29. Im 6. Jhd. entsteht das erste Κοινόν der
Arkader (Schol. Dion. Perieg. 415). Die Kriege mit Sparta führ-
ten zu einer immer weiter gehenden Unterwerfung der Arkader;
dazu kam die Rivalität zwischen Tegea und Mantineia, das wohl
in der Mitte des 5. Jhd. seinen συνοικισμός vollzog (Strabo
8,3,2) und sich eine Verfassung gab, die berühmt blieb und
zweifellos von Aristoteles in der Politie von Mantinea gewürdigt
wurde. Eine radikale Wendung der Dinge brachte die Schlacht
bei Leuktra, deren wichtigste Folge für Arkadien die Gründung
einer gemeinsamen Bundesstadt Megalopolis wurde. Es entsteht
die κοινή Άρκάδων πολιτεία, deren Beschreibung den Schwer-
punkt der Politie ausgemacht haben dürfte, wie das erhaltene
Zitat noch ahnen läßt. Dazu Steph. Byz. s.v. Έπαρϊται, Hesych
s.v. Έπάριτοι (E 4231), Diod. 15,67, Xen. Hell. 7,4,33ff.
An Kulturellem wird Aristoteles die für Arkadien besonders
wichtigen alten Kulte erwähnt haben: Zeus auf dem Lykaion
(Thuk. 5,16; Plat. Rep. 565 D, Legg. 782 C; Paus. 8,38) Apollon
Epikurios bei Phigaleia (Paus. 8,30), Artemis Hymnia bei
Orchomenos (Paus. 8,5; Diod. 19,63), Athena Alea von Tegea
(Paus. 8,23; 45; 47), u.a. Manche der Kulte hat zuerst Tegea,
dann Megalopolis an sich zu ziehen versucht.
Daß die Arkader bis in späte historische Zeit zur Hauptsache
Hirten und Krieger gewesen sind, also in ihrer Geschichte archai-
sche Lebensformen sich mit Experimenten moderner Staats-
organisation kreuzten, dürfte schließlich auch hervorgehoben
worden sein.
487,1
Harpokration Lexicon ed. Bekker p. 129,17-20
μύριοι έν Μεγάλη πόλει - Δημοσθένης
έν τφ κατ' ΑΙσχίνου. συνέδριόν έστι κοινόν Άρ-
625
κάδων άπάντων, ού πολλάκις μνημονεύουσιν
ol Ιστορικοί, διείλεκται δέ περί αύτών καί 'Αρι-
στοτέλης έν τη Κοινή Άρκάδων πολιτείςι,
άρχόμενος τοϋ βιβλίου.
5
487.2
Photios Lexicon ed. Naber
μ υ ρ ί ω ν συνέδριόν ήν μυρίων έν Μεγάλη
io
πόλει της Αρκαδίας.
487.3
Hesych. Lexicon ed. Schmidt
15
Μύριοι (έν Μεγάλη πόλει): οϋς Θηβαί-
οι συνφκισαν πάλαι διψκισμένους δια τήν πρός
Λακεδαιμονίους έχθραν.
20
488
Strabo Geogr. ed. Η. L. Jones 8,6,13
Δρυόπων δ' οίκητήριόν φασι καί τήν Άσί-
νην, εϊτ' έκ τών περί Σπερχειόν τόπων όντας
25 αύτούς Δρύοπος τοϋ Αρκάδος κατοικίσαντος
ένταϋθα, ώς 'Αριστοτέλης φησίν, εϊθ' Ηρα-
κλέους έκ της περί τόν Παρνασσόν Δωρίδος
έξελάσαντος αύτούς. το δέ Σκύλλαιον τό έν
'Ερμιόνη ώνομάσθαι φασίν άπό Σκύλλης της
30 Νίσου θυγατρός, ήν έξ έρωτος προδοΰσαν
Μίνψ τήν Νισαίαν καταποντωθήναί φασιν ύπ'
αύτοϋ, δεϋρο δ' έκκυμανθεΐσαν ταφής τυχείν.
Ήιόνες δέ κώμη τις ήν, ήν έρημώσαντες Μυκη-
ναίοι ναύσταθμον έποίησαν, άφανισθεισα δ'
35 ύστερον ούδέ ναύσταθμόν έστιν.
26. Αστυπάλαια
Daß es eine Politie gab, ist mindestens möglich. Wenn in der
40 Politie von Samos von einem Ankaios, Sohn Poseidons und
der Astypalaia die Rede war (Herakleides Nr. 10 und Schol.
Od. 22,9, p. 706 Dind.), so kann diese Astypalaia nur die
Eponyme der gleichnamigen Insel gewesen sein, war also
wohl in der einschlägigen Politie erwähnt vg. Steph. Byz. s. v.
'Αστυπάλαια. Nach Ps.-Skymn. 551 war die Insel Kolonie von
Megara. Politisch war sie im 5. Jhd. Mitglied des delisch-attischen
45 Seebundes, darüber hinaus ist nichts faßbar.
Einen eigentümlichen Kult des Achilleus führt Cie., ND 3,45 an.
Weiterhin wird der Reichtum an Wild und Delikatessen her-
626 Politela 26,27,28,29,30,31,32
vorgehoben (Athen. 400 D, Plin. nat. hist. 8,140 und 30,45)
dann aber auch von Aristoteles selber, daß es keine Schlangen
auf der Insel gab (s. Frg. 270, Nr. 11.).
Von einer Koloniegründung der Astypalaier in der Troas
spricht Strabo 13,1,42.
27. Άταρνεύς
Weder aus Pol. 1267 a 2 9 - 3 7 noch aus den aus der Biographie
wohlbekannten engen Beziehungen des Arist. zu Hermeias von
Atarneus läßt sich folgern, daß eine Politie existiert hat. Gänz-
lich bestreiten läßt es sich auch nicht, und dann ebenso wenig,
daß Aristoteles dabei seine besondere Informiertheit unauffällig
zur Geltung gebracht haben mag. Anderweitig wird die Zuge-
hörigkeit von Atarneus zur aiolischen Städtegruppe erwähnt
(Her. 4,26; Xen. Hell. 3,2,11), dazu die ungewöhnlich starken
Befestigungen (Diod. 13,65, vgl. Her. 1,160; 8,42; 8,106). Über
das Schicksal des Tyrannos Hermeias berichten über die aristo-
telischen Zeugnisse hinaus Strabo 13,1,57; Polyain. 5,21.
28. Αΰσονες
Das Exzerpt aus einem nicht sicher identifizierbaren Historiker
bei Arist. Pol. 1329 b 5 - 2 3 (= FGrHist 577 F 13) nennt in
1329 b 19/20 die Ausoner. Da nach der Epitome des Heraklei-
des Nr. 20 die Leukaner sicher eine Politie hatten, wird man
eine solche für die Ausoner nicht völlig ausschließen, um so
eher als schon Hekataios FGrHist 1 F 6 1 - 6 3 , Hellanikos
FGrHist 4 F 79 und Antiochos von Syrakus FGrHist 555 F 3 von
ihnen sprechen. Dazu treten Strabo 5,4,3, Ps.-Skymn. 2 2 8 - 2 3 0 ,
Ael. Var. hist. 9,16, Diod. 5,7. Was dann die Hellenisten Lyko-
phron und Apoll. Rhod. veranlaßt, sich des altertümlichen
Namens zu bemächtigen, sehen wir nicht.
29. "Αφυτις
Die Existenz einer Politie wird durch Pol. 1319 a 6 - 1 9 nahe-
gelegt und durch Herakleides Nr. 40 gesichert. Die sonstigen
Nachrichten sind spärlich: Steph. Byz. s. ν. Άφύτη, Strabo 7,
Frg. 27 ed. H. L. Jones; Skylax 66; Her. 7,123. Eine Orakel-
stätte des Zeus-Ammon erwähnen außer Steph. Byz. auch
Paus. 3,18,3; Plut. Lys. 20, einen Dionysostempel Xen. Hell.
5,3,19. Die Frage, was Aristoteles überhaupt veranlaßt haben
kann, eine Politie des ganz unbedeutenden Ortes zu verfassen,
drängt sich hier wie bei den Politien Nr. 9, 16, 36, 55, 57, 89,
138 u. a. auf und ist mit unseren Mitteln kaum zu beantworten.
30. 'Αχαία
Die Existenz der Politie ist durch Photios cod. 161 (Sopatros)
gesichert; dazunehmen wird man Pol. 1269 a 5 - 7 und 1303 a
25—31. Zur Ur- und Frühgeschichte s. Strabo 8,7,1/2 und
8,7,4, weiterhin Her. 1,145 mit der Liste der zwölf Städte des
Bundes der Achaier: Bundesheiligtum war der Tempel des
Zeus Helikonios bei Helike, das zusammen mit Bura 373 in
einer Erdbebenkatastrophe unterging (vgl. Steph. Byz. s. v.
'Ελίκη, Βοϋρα). Vgl. noch Polyb. 2,38 und 2,41, Her. 8,73,
Paus. 2,18,5; 38,1; Apollod. 2,8,2ff. Von der Mitte des 5. Jhd.
5 an standen die Achaier unter dem Einfluß und Druck der
Spartaner (Thuk. 2,9; 5,82; Xen. Hell. 6,2,3; 7,1,41 ff.; Diod.
15,31), ohne doch politisch hervorzutreten.
10 31. Βαβυλωνία
Für Aristoteles ist in den Pragmatien Babylon/Babylonia vor
allem eine Stadt und ein Land von ungeheurem Umfang (Pol.
1265 a 1 2 - 1 7 ; 1276 a 2 4 - 3 0 mit bemerkenswerter historischer
Information). Uber die Unterwerfung Babyloniens durch die
Perser spricht kurz Pol. 1284 a 41—b 3. Wie weit die zahl-
15
reichen Hinweise auf die Vegetation des Landes bei Theo-
phrast dem Alexanderzug und den Alexanderhistorikern ver-
dankt werden, ist nicht sicher auszumachen. Auch sonst steht
den reichlichen Informationen über die Landschaft, den Städte-
bau, die Landwirtschaft und die Handwerksprodukte eine ver-
hältnismäßige Dürftigkeit der Angaben über νόμιμα und Staats-
20
Ordnung gegenüber.
Schon Hekataios muß sich über Babylonien/Babylon geäußert
haben (vgl. Alkaios Frg. 48 und 350 ed. Vogt), doch hat sich
auffallenderweise kein einziges Zitat erhalten (s. Jacoby zu
FGrHist 1 F 271-280). Wichtig ist dagegen Her. 1,178-200
(nur ζ. T. auf Hekataios zurückgehend), dann Ktesias FGrHist
25
688 F l , während Strabos Bericht 16,1,1-10,14-16 und noch
mehr alle spätem Berichte durch die Expedition Alexanders
d. Gr. stark beeinflußt sind. Daß Aristoteles von den Reichs-
gründern Ninos und Semiramis gesprochen hat, ist wahrschein-
lich; daß er er sich ausführlich über Sardanapal geäußert hat,
darf nach den Zeugnissen NE 1095 b 22, E E 1216 a 16, bsd.
30
Pol. 1312 a 1 sowie Frg. 4.5 mit Sicherheit angenommen werden.
Vgl. schließlich FGrHist 696 F 14.
32. Tò KOIVÒV των Βοιωτών
Wie bei Nr. 25 ist davon auszugehen, daß es neben der Dar-
stellung des boiotischen Bundes bzw. Einheitsstaates auch Mono-
graphien über eine Reihe von einzelnen Poleis gab: Orcho-
menos, Plataiai, Tanagra, Theben u.a. Umgekehrt kann eine
Darstellung des Koivòv kaum gefehlt haben, nicht zuletzt darum,
weil die Geschichte dieses Κοινόν zwischen dem 6. und 4. Jhd.
eine außerordentlich wechselvolle gewesen ist.
Die Überlieferung nennt zahlreiche Namen von Stämmen, die in
der Frühzeit Boiotien bewohnt haben sollen: Aones (Strabo
7,7,1; 9,1,20; 9,2,3; Lykophr. 1289; Steph. Byz. s.v. "Αονες),
Temmiker (Strabo 7,7,1; 9,2,3; Lykophr. 644; Steph. Byz. s.v.
Τέμμιξ), Hyantes (Strabo 7,7,1; 9,2,3; Apoll. Rh. 3,1242 mit
Schol.; Steph. Byz. s.v.'Ύαντες, Plin nat. hist. 4,26), Graier
(Lykophr. 645; Steph. Byz. s.v. Ώρωπίς), Hektener (Lykophr.
433, 1212, Et. Magn. s.v. Έγκτηνες), Kabeirioi (Steph. Byz.
 Politela 32
s.v. Καβείριοι), Kadmeier (Her. 2,49; 5,75; Steph. Byz. s.v.
Καδμεία), Koloiphryger (Steph. Byz. s.v. Άντικολυνδείς)
Minyer (Her. 1,146; Strabo 9,2,3; 9,2,40) Phlegyer (Paus. 9,2,6;
9,35,7) Pronastai (Steph. Byz. s. ν. Προνάσται) Leleger (Ari-
stot. bei Strab. 7,7,2 = Frg. 552; Strabo 9,2,3), Thraker
(Strabo 9,2,3; 9,2,25), Pelasger (Strabo 9,2,3; 9,2,25). Davon
gelten mehrere der Stämme sicher, die übrigen wahrscheinlich
als Barbaren.
Sehr früh erweisen sich Orchomenos und Theben als die beiden
um die Vorherrschaft kämpfenden Zentren des Landes (Horn. II.
2,494-510, Thuk. 4,76; Polyain. 1,3,3; Paus. 9,4,1; 9,9,1;
17,1 f.; 25,4; 37,1 ff. dazu Isokr. 14,298). Anderseits wird von
einer frühen einheitlichen Ordnung des ganzen Landes berichtet
(Steph. Byz. s. ν. Βοιωτία und 'ΩγυγΙα; Et. Magn. s. v.
Βοιωτία). Sie soll vor der Einwanderung der Boioter aus Thes-
salien bestanden haben (Thuk. 1,12,2; Strabo 9,2,29; 9,2,4/5;
Polyain. 1,12; 19; 7,43; 8,44).
Die Einwanderung der Boioter ist der Ausgangspunkt von
Dauerkämpfen vor allem der kleineren Poleis (Koroneia, Pla-
taiai, Tanagra, Thespiai, Oropos, Orchomenos) gegen das über-
mächtige Theben (Her. 5,57,61,79; Thuk. 3,61,2 u.a.). Es ent-
steht der erste historisch faßbare boiotische Bund, bestehend
zunächst aus Theben, Akraiphion, Koroneia, Haliartos, My-
kalessos, Plataiai, Tanagra. Im einzelnen bekannt sind nur die
zwei Orte, die als sakraler Mittelpunkt gelten, der Poseidon-
tempel zu Onchestos (Strab. 9,2,33, Paus. 9,26,5) sowie der
Tempel der Athena Itonia nahe bei Koroneia (Strabo 9,2,29);
da wurden die Παμβοιώτια gefeiert.
Wenn man Hes. Erga 200-271 trauen und Aristot. Pol. 1278 a
25/6, 1321 a 26—29, wo von Theben die Rede ist, auf ganz
Boiotien ausdehnen darf, so müssen die sozialen Unterschiede
zwischen der Bevölkerung der Bauern, Handwerker und Kauf-
leute und dem Kriegeradel sehr groß gewesen sein. Bemerkens-
wert ist, daß Boioter und Megarer zusammen Herakleia am
Pontos gegründet haben, eine Stadt, die zweifellos auch in den
Politien des Aristoteles ihren Platz hatte.
Vor den Perserkriegen dominierten die Kämpfe mit Athen, in
den Perserkriegen unterwarf sich Boiotien außer Plataiai und
Thespiai den Persern (doch s. Her. 9,222; Paus. 10,20,3). Ein
teilweiser Zerfall des Bundes war nach 479 die Folge (lust.
3,6,10). Auf die inneren Kämpfe in Boiotien spielt Aristot.
Rhet. 1407 a 4 - 6 an, auf den Zerfall der thebanischen Macht-
stellung und damit auch die Zerstörung der demokratischen
Staatsordnung Pol. 1302 b 29/30. Wechselvoll waren in der
Mitte des 5. Jhd. vor allem die Beziehungen zu Athen. Auf Ver-
anlassung der Athener nahmen die Boioter an der Gründung von
Thurioi teil (Plut. Per. 17 und Diod. 12,11,3). Umgekehrt wurde
es ein Stück athenischer Kulturpropaganda, den Boiotern ihre
bäurische Unbildung und Schwerfälligkeit vorzuhalten.
Aristoteles dürfte ausführlich über die innere Organisation des
Κοινόν gesprochen haben. An der Spitze scheinen sieben Boiot-
archen gestanden zu haben, Repräsentanten der (urspr.) sieben
Mitgliedstaaten. Die Relation des ebenfalls bezeugten Archon
zu ihnen ist unklar. Ihre Amtsführung ist streng geregelt (Paus.
10,14,5.7). Die Beschlüsse werden indessen von den vier ΒουλαΙ
627
gefaßt, über die wir nur sehr wenig wissen (Thuk. 5,36—38).
Im Pelop. Kriege suchten immer wieder die Oligarchen mit Hilfe
Spartas, die Demokraten mit Hilfe Athens die Macht zu ge-
winnen. Gegen Kriegsende wurde die Bindung an Sparta so eng,
daß schließlich Boiotien den Vorschlag machte, Athen völlig
5 zu zerstören (Xen. Hell. 6,5,35 Isokr. 14,302; Plut. Lys. 14).
394 kam es zum Bruch zwischen Boiotien und Sparta; der
Antalkidas-Frieden 387 erzwang die Auflösung des boiotischen
Κοινόν. Jeder Einzelstaat erhielt seine volle Autonomie (Xen.
Hell. 5,1,32; 33; 36). Der Übergriff Spartas 382 auf die
Kadmeia und die Befreiung Thebens 379 leitet die Zeit der
10 Vormacht Boiotiens ein. Theben erhielt eine demokratische
Verfassung (Plut. Pelop. 12), auch das Κοινόν mit den sieben
Boiotarchen an der Spitze wurde wieder hergestellt (Diodor.
15,81,3, Plut. Pelop. 13, Paus. 9,1,6). Es wurde 378 in einen
demokratischen Einheitsstaat verwandelt (Diod. 15,28,1), doch
wiederum mit den sieben Boiotarchen an der Spitze (Diod.
15 15,52,2). Die großen Erfolge verführten dazu, die Macht in zahl-
lose Einzelaktionen zu zersplittern, sie zu verbrauchen und sich
überall Feinde zu verschaffen. Im Heiligen Kriege (dazu Aristot.
NE 1116b 15—23) wandten sich die Boioter an Philipp von
Makedonien um Hilfe (346). Er blieb auch nachher ihr Bundes-
genosse gegen Athen.
20 Von späteren Ereignissen ist die Wiederherstellung des boioti-
schen Κοινόν 316 darum wichtig, weil von da an die In-
schriften reichliche Informationen liefern; die Frage ist offen,
ob die berichteten Zustände und Institutionen schon z.T. aus
älterer Zeit übernommen sind, also auch schon durch Aristoteles
haben registriert werden können.
25
489,1
30 Paroemiographi Graeci ed. Leutsch-Schneidewin: Apostolios
7,96
Έ ς κ ό ρ α κ α ς : Βοιωτοίς ό θεός έχρησεν,
όπου αν λευκοί κόρακες φανώσιν, έκεΐ κατοι-
κείνπερί δέ τόν Παγασητικόν κόλπον ύπό παί-
35 δων άκάκων γυψωθέντας κόρακας ( )
ύστερον δέ ΑΙολεϊς, έκβαλόντες αύτούς, τους
φυγαδευομένους είς αύτό έπεμπον. ol δέ, ώς
του ζφου άναιδοϋς και δυσοιωνιστικοϋ όντος.
'Αριστοτέλης δέ φησί, λοιμού κατασχόντος καί
40 κοράκων πολλών γενομένων τους άνθρώπους
θηρεύοντας αύτούς καί παρακαθαίροντας έάν
ζώντας, καί έπιλέγειν τφ λοιμφ, φ ε ϋ γ ' έ ς κό-
ρακας. ó δέ Αίσωπος μυθικώς κολοιόν μέγαν,
νομίσαντα τοις κόραξιν όμοιον είναι, πρός αύ-
45 τους πορευθήναι· ήττηθέντα δέ πάλιν είς τούς
κολοιούς ύποστρέψαι- τούς δέ άγανακτήσαν-
τας παίειν αύτόν λέγοντας, φ ε ϋ γ ' έ ς κόρα-
628
κ α ς. 'Αριστείδης δέ άποδίδωσι, διά το έν τρα-
χέσι τόποις και κρημνώδεσι νεοσσοποιεισθαι,
λέγειν ήμάς, φ ε ϋ γ ' έ ς κ ό ρ α κ α ς , ήγουν είς
σκότος, είς όλεθρον.
489,2
Photius Lexicon ed. Naber
Έ ς κ ό ρ α κ α ς · είς τό σκότος, είς όλεθρον.
Έ ς κ ό ρ α κ α ς - Βοιωτοίς ό θεός έχρησεν,
όπου αν λευκοί κόρακες όφθώσιν, έκεΐ κατοι-
κείν περί δέ τόν Παγασιτικόν κόλπον ύπό παί-
δων άκάκων γυψωθέντας κόρακας ίδόντες
περιπετομένους, ( . . . .)τοϋ 'Απόλλωνος φκη-
σαν (έκεϊ καλέσαντες τό) χωρίον Κόρακας·
ύστερον δέ Αίολεϊς έκβαλόντες αύτούς, τούς
φυγαδευομένους ές αύτό έπεμπον. οί δέ, ώς
του ζφου άναιδούς καί δυσ(οιωνισ)τικοϋ των
άνθρώπων όντος. 'Αριστοτέλης δέ φησι, λοιμοϋ
κατασχόντος καί κοράκων πολλών γενομένων,
τούς άνθρώπους θηρεύοντας αύτούς καί περι-
καθαίροντας, έάν ζώντας· καί έπιλέγειν τφ
λοιμφ" φ ε ϋ γ ' έ ς κ ό ρ α κ α ς . Ό δέ Αίσωπος
μυθικώς - κολοιόν μέγαν νομίσαντα τοις κόραξιν
ϊσον είναι, πρός αύτούς πορευθήναι - ήττηθέντα
δέ πάλιν είς τούς κολοιούς ύποστρέψαι - τούς
δέ άγανακτήσαντας παίειν αύτόν λέγοντας·
φ ε ϋ γ ' έ ς κ ό ρ α κ α ς . 'Αριστείδης δέ άποδίδωσι
δια τό έν τραχέσι τόποις και κρημνώδεσι νεοσ-
σοποιεισθαι, λέγειν ήμάς· φ ε ϋ γ ' έ ς κ ό ρ α κ α ς
(Ö έστιν είς άποκρήμνους τόπους κα\ είς
φθοράν).
489,3
Eustathius Comm. in Odysseam ed. 1825 zu 13, 408
Ό τ ι τόπους περί τήν Ίθάκην Ιστορεί, Κό-
ρακος πέτραν καί κρήνην Άρέθουσαν, ένθα
τά βασιλικά συβόσια. φησί γαρ ότι αί δέ σύες
'νέμονται πάρ Κόρακος πέτρη έπί τε κρήνη
Άρεθούση, έσθουσαι βάλανον μενοεικέα καί
μέλαν ϋδωρ πίνουσαι, τά θ' ϋεσσι τρέφει τεθα-
λυίαν άλοιφήν' (13,407-410) ύφέν δέ τίθεται
έν τφ, 'Κόρακος πέτρη' ώς κύριον γάρ που ε'ί-
Politela 32
ρηται, καθά και τό, 'Μεγάλη πόλις ή έν Άρκα-
δίςι'· Κόραξ δέ ούτος ήν έγχώριος άνήρ, υίός
Άρεθούσης γυναικός έκ των έκεΓ 0ς διώκων
λαγωόν έν 'Ιθάκη κατά κρημνού ήνέχθη και
s τέθνηκεν. ή δέ μήτηρ διά λύπην έλθοΰσα έπί
τινα κρήνην άπήγξατο. έντεύθεν άπό μέν τής
μητρός 'Αρέθουσα κρήνη έκει, άπό δέ τοΰ
υίοΰ Κόρακος πέτρα, ής ó έντόπιος Κορακο-
πετρίτης, ώς τής φηθείσης Μεγάλης πόλεως
ίο Μεγαλοπολίτης. έστι δέ, φασιν, 'Αρέθουσα κα'ι
έν Σμύρνη καί έν Χαλκίδι τη κατά Εΰβοιαν καί
έν Συρακούσαις, ή καί μάλιστα έν ίστορίαις
τεθρύληται, ής λέγεται καί τόν 'Αλφειόν έράν
καί τό έκ Πελοποννήσου τέμνοντα έως καί είς
is Σικελίαν πέλαγος παρ' έκείνην φοιτάν, γλυκύ ν
έραστήν άλμυρφ θαλασσής ϋδατι άμιγές τό
φειθρον φυλάσσοντα' ( . . . ) Ιστορεί δέ μιας τού-
των άποτυφλωθήναι σεισμφ τάς πηγάς ó γεω-
γράφος, αΐ συχναΐς, φησίν, ήμέραις ύστερον
20 κατ' άλλο στόμιον άνέβλυσαν. Ίστέον δέ ώς
Ό μ η ρ ο ς μέν τοιαύτην οίδε Κορακος πέτραν.
'ίσως δέ έκ τοιούτου τινός και τό έν Κιλικίςι ών-
όμασται Κορακήσιον. έξ αύτού δέ τό, ε ί ς κό-
ρ α κ α ς , καθά φασιν ol παλαιοί,ώς άπό τών ol-
25 κούντων τό τοιούτον Κιλίκιον Κορακήσιον
πονηρών ώς εικός όντων, τινές μέντοι τό έ ς
κ ό ρ α κ α ς , άντίτού ε ί ς κακά ό ρ ν ε α , δμοιόν
φασι τφ ε ί ς α ί γ α ς ά γ ρ ι α ς . Παυσανίας δέ
φησιν ότι Βοιωτοίς έχρησεν ó θεός, ένθα λευ-
30 κοί κόρακες αύτοϊς όφθώσιν, έκεΐ κατοικεΐν.
ίδόντες ούν, φησί, κόρακας πετομένους περί
τόν Παγασιτικόν κόλπον, οϋς άκακοι παίδες
έγύψωσαν, φκησαν έκεϊ, καλέσαντες τό χωρίον
Κόρακας, ύστερον δέ Αίολείς έκβαλόντες αύ-
35 τούς έπεμπον έκεϊ τους φυγαδευομένους. ó
δ' αύτός λέγει και ότι 'Αριστοτέλης Ιστορεί
λοιμού κατασχόντος κα'ι κοράκων πολλών
γενομένων τούς άνθρώπους θηρεύοντας αύ-
τούς καί περικαθαίροντας έπαοιδαις άφιέναι
40 ζώντας, καί έπιλέγειν τφ λοιμφ, φ ε ύ γ ' έ ς κό-
ρακας. ó δέ Αίσωπος πλάττει μυθικώς κολοιόν
μέγαν, νομίσαντα τοις κόραξιν έξισούσθαι,
προσμίξαι αύτοίς, ήττηθέντα δέ ύποστρέψαι
πάλιν είς τούς κολοιούς. τούς δέ άγανακτή-
45 σαντας παίειν αύτόν καί βοάν, φ ε ύ γ ' έ ς κό-
ρακας. 'Αριστείδης δέ άποδίδωσι διά τό έν
τραχέσι τόποις καί κρημνώδεσι τούς κόρακας
 Politela 32,33,34
νεοσσοποιείσθαι λέγειν ήμάς φεϋγ' έ ς κό-
ρακας, ö έστιν είς άποκρήμνους τόπους καί
είς φθοράν.
33. Βοττιαίων πολιτεία
Die Politie ist gesichert durch das Zitat bei Plut. Thes. 16, das
von der Urgeschichte der Bottiaier handelt (parallel Plut. ait.
Hell. 35). Damit stimmt überein Strabo 6,3,2 und 6,3,6, weiter-
hin mit Lokalisierung in Makedonien Strabo 7 Frg. 11 und
I I a ed. H. L. Jones. Sonstiges über Herkunft und Siedlungsort
Ps.-Skymn. 623,Steph. Byz. s.v. "ΑζωροςundEtym.Magn. s.v.
Βόττια, Βόττεια, Βοττεάται, dazu Her. 7,123 und 127, sowie
8,127, Polyb. 5,97,4, Diod. 7,16, lustin 7,1,3. Zur Geschichte
in klassischer Zeit gehören die Kämpfe bsd. während des Pelo-
ponnes. Krieges sowohl gegen Athen wie auch gegen die thra-
kischen Nachbarn (Thuk. 1,57/8; 65; 2,79; 101; 4,7. Weiterhin
Thuk. 2,99 und Plin. nat. hist. 4,40).
490,1
Plutarch, vitae ed. Ziegler: Theseus 16,1
Φιλόχορος δέ φησιν ού ταύτα συγχωρειν
Κρήτας, άλλα λέγειν ότι φρουρά μέν ήν ό
Λαβύρινθος ούθέν έχων κακόν άλλ' ή τό μή
διαφυγεϊν τους φυλαττομένους, άγώνα δ" ό
Μίνως έπ' Άνδρόγεψ γυμνικόν έποίει καί τοίις
παϊδας άθλα τοις νικώσιν έδίδου, τέως έν τφ
Λαβυρίνθφ φυλαττομένους· ένίκα δέ τούς προ-
τέρους άγώνας ό μέγιοτον παρ' αύτφ δυνά-
μενος τότε καί στρατηγών όνομα Ταύρος, άνήρ
ούκ έπιεικής καί ήμερος τόν τρόπον, άλλα καί
τοις παισί των 'Αθηναίων ύπερηφάνως και
χαλεπώς προσφερόμενος. 'Αριστοτέλης δέ καί
αύτός έν τη Βοττιαίων πολιτείςι δήλός έστιν ού
νομίζων άναιρεΐσθαι τούς παΐδας ύπό τού Μίνω,
άλλά θητεύοντας έν τή Κρήτη καταγηράσκειν
καί ποτε Κρήτας εύχήν παλαιάν άποδιδόντας
άνθρώπων άπαρχήν είς Δελφούς άποστέλλειν,
τοις δέ πεμπομένοις άναμειχθέντας έκγόνους
έκείνων συνεξελθείν ώς δ' ούκ ήσαν Ικανοί
τρέφειν έαυτούς αύτόθι, πρώτον μέν είς
Ίταλίαν διαπεράσαι κάκεΐ κατοικεϊν περί τήν
Ίαπυγίαν, έκειθεν δ' αύθις είς Θρφκην κομι-
σθήναι καί κληθήναι Βοττιαίους· διό τάς κόρας
τών Βοττιαίων θυσίαν τινά τελούσας έπφδειν
"ίωμεν είς 'Αθήνας', έοικε γαρ όντως χαλεπόν
είναι 'φωνήν έχούση πόλει και μούσαν' άπ-
εχθάνεσθαι.
629
490,2
Plutarch. Aitia Graeca ed. Patón-Wegehaupt-Pohlenz Nr. 35
'Tí δήποτε ταϊς κόραις τών Βοττιαίων έθος
s ήν λέγειν χορευούσαις "ίωμεν είς 'Αθήνας';
Κρήτάς φασιν εύξαμένους άνθρώπων άπαρχήν
είς Δελφούς άποστείλαι, τούς δέ πεμφθέντας,
ώς έώρων ο ύ δε μίαν ούσαν εύπορίαν, αύτόθεν
είς άποικίαν όρμήσαι- καί πρώτον μέν έν Ίαπυ-
10 γίςχ κατοικεϊν, έπειτα τής Θρφκης τούτον τόν
τόπον κατασχειν, άναμεμιγμένων αύτοίς 'Αθη-
ναίων. έοικε γαρ μή διαφθείρειν ό Μίνως οϋς
έπεμπον 'Αθηναίοι κατά τόν δασμόν ήιθέους,
άλλα κατέχειν παρ' έαυτφ λατρεύοντας, έξ
15 έκείνων οΰν τίνες γεγονότες καί νομιζόμενοι
Κρήτες είς Δελφούς συναπεστάλησαν. όθεν αϊ
θυγατέρες τών Βοττιαίων άπομνημονεύουσαι
τού γένους ήδον έν ταις έορταϊς "ίωμεν είς
'Αθήνας'.
20
34. Βυζάντιον
Pol. 1291 b 23 und 1303 a 33 unterstützen die ohnehin sehr
große Wahrscheinlichkeit, daß es eine Politie von Byzantion gab.
Die Uberlieferung freilich ist im ganzen belastet durch die Er-
2s
hebung von Byzantion zur Reichshauptstadt 330 n. Chr. Sie
veranlaßt eine künstliche Aufblähung der Ur- und Vorgeschich-
te durch frühbyzantinische Lokalhistoriker. Wieviel an ihren
Berichten wirklich alt ist und durch Aristoteles hindurchge-
gangen sein kann, läßt sich kaum mehr feststellen.
3ο
Die Gründung fällt in die 1. Hälfte des 7. Jhd., nach Her. 4,144
siebzehn Jahre nach derjenigen von Chalkedon. Mutterstadt
scheint Megara gewesen zu sein, wie schon zuvor für Chalkedon
und Selymbria (Ps.-Skymn. 7 1 5 - 7 1 7 Steph. Byz. s.v. Ael. Hist,
an. 1,48). Daß zu den Gründern später Zuwanderer dazukamen,
ergibt sich aus Aristot. Pol. 1303 a 33 (Kämpfe zwischen
Byzantion und Chalkedon: Polyain. 6,25). Die Zugehörigkeit
3s
zum Perserreich unter Dareios I. und die Herrschaft eines Ty-
rannen Aristón setzt Her. 4,138 voraus. Die Beteiligung am
Ionischen Aufstand endet mit der Zerstörung von Byzantion
durch die Perser; die Einwohner flüchteten und gründeten zu-
sammen mit den Chalkedoniern die Stadt Mesambria (Her. 6,33,
4ο
Ps.-Skymnos 738-742). Bald wieder aufgebaut stand die Stadt
abwechselnd im persischen und im athenischen Machtbereich
(Polyain. 1,34,2; 47,2) und wurde bedeutendes Mitglied im del.-
att. Seebund; im Pelop. Krieg Bundesgenosse Athens bis 411
(Thuk. 8,80,3), fiel zu Sparta ab, wurde aber 409 von den
Athenern zurückerobert; nach Aigospotamoi 405 ergab sie sich
den Spartanern und wurde nun zuerst von einem άρμοστής
4s
(Xen. Hell. 2,2,2), dann von einem spartanischen στρατηγός
regiert (Diod. 14,12; Polyain. 2,2,6/7), dann wiederum einem
άρμοστής (Xen. Anab. 6,4,18 u.a.; 7,2,5/6); 390 wurde die
630 Politela 34,35,36
durch Sparta eingerichtete Oligarchie durch eine von Athen
geschützte Demokratie verdrängt (Demosth. or. 20,60-63);
doch um 363 trat die Stadt auf die Seite Thebens gegen Athen,
und 357 beteiligte sie sich am Aufstand mehrerer Mitglieder
des Seebundes gegen Athen. Das Ergebnis wurde die völlige
Loslösung von Athen, die Eroberung Selymbrias und Chalke-
dons, dem Byzantion eine demokratische Verfassung aufzwang
(Demosth. or. 15,26).
Über die Verfassung von Byzantion erfahren wir (abgesehen von
den wiederholten Wechseln zwischen Oligarchie und Demokratie
und den entsprechenden Parteikämpfen) einiges wenige durch
Demosth. or. 18,90 (Volksversammlung άλία, daneben die
βουλή, deren Beschlüsse βάτρα heißen, weiterhin zwei στρατη-
γοί nach Polyaen. 2,7,7, sowie ein Ιερομνάμων, vgl. Plut. mor.
730D).
Berühmt waren die ungewöhnlich starken Stadtmauern (Paus.
4,31,5), faßbar auch eine sehr große Anzahl von Tempeln und
Kulten. Wie weit Aristoteles sie bei der Darstellung der Insti-
tutionen berücksichtigt hat, muß offenbleiben.
Vgl. noch Hist. an. 571 a 17, 598 b 10, 599 a 3, 612 b 8.
35. Γέλα
Die Politie ist gesichert durch das Zitat Schol. Pind. Py. 1,89, das
freilich nur den Schluß erlaubt, daß von Gelon, dem älteren
Bruder Hierons ausführlich die Rede gewesen sein wird. So
wird man auch Plut. mor. 403 Β C unbedenklich Aristoteles
zuweisen dürfen.
Uber die Gründung der Stadt um 690 durch Kolonisten aus
Lindos (Rhodos), Kreta und Telos berichten Her. 7,153—156,
Thuk. 6,4,3 mit Schol., Steph. Byz. s. ν. Γέλας und Λίνδος;
wegleitend war ein delphisches Orakel. Sehr früh setzen Partei-
kämpfe ein. Um 582 wird von Gela aus Akragas gegründet. Kurz
vor 500 regiert der erste Tyrannos Kleandros (Pol. 1316 a 37;
Polyain. 5,6). Ihm folgt sein Bruder Hippokrates und nach
seinem Tode Gelon aus der Familie der Oikisten der Stadt
(Rhet. 1373 a 22). 485 erobert er Syrakus und macht es zu
seiner Residenz, während er Gela seinem Bruder Hieron über-
läßt. Die brutale Zurücksetzung Gelas nimmt mit dem Sturz
der Tyrannis 466 ein Ende. Gela gewinnt ζ. T. seine Stellung
zurück und baut seine Kolonie Kamarina aus (Thuk. 6,5,3 u.a.).
Politisch wird es eine Aristokratie, dazu aber auch enger Bundes-
genösse von Syrakus. Der Versuch, den Widerstand gegen das
seit 409 andringende Karthago zu organisieren, führt zu einem
demokratischen Umsturz, der indessen die Katastrophe 405
nicht verhindern kann. Die Stadt wird verlassen und den Kartha-
gern preisgegeben (Diod. 13,108-113). Die Karthager gestat-
ten zwar bald die Wiederbesiedlung (Diod. 13,114), doch Gela
bleibt eine unbedeutende Kleinstadt bis zur Reorganisation des
griechischen Sizilien durch Timoleon.
Politisch scheint eine aristokratische Struktur überwogen zu
haben, wozu die besondere Pflege der Reiterei und des Reiter-
sportes paßt (vgl. Thuk. 7,33; Her. 7,154; Polyain. 5,6; Val.
Max. 4,8, ext. 2). An Kulten sind faßbar derjenige Apollons,
der die Gründung gelenkt hatte, des Flußgottes Gelas, einer
Göttin Sosipolis.
491
Scholia in Pindarum vetera ed. Drachmann; in Py. 1,89
Καμάτων έπίλασιν: καμάτων φησι των
συνεχόντων τόν Ιέρωνα έκ τοϋ νοσήματος της
5
λιθουρίας. φησι γάρ που και ó 'Αριστοτέλης έν
τή των Γελφων πολιτείςι τον Γέλωνα ύδέρψ
νοσήματι τον βίον τελευτήσαι τόν τοϋ Ιέρωνος
άδελφόν, αύτόν δε τόν 'Ιέρωνα, έν τη των
Συρακουσίων πολιτείςι δυσουρίαν δυστυχήσαι.
io
της νόσου: τού 'Ιέρωνος νοσήσαντος. ότι
δια λιθουρίαν φορείψ φερόμενος ένίκα τάς
μάχας ό Ίέρων. παραβάλλων δε αύτόν τφ
Ποίαντος Φιλοκτήτη παρείκασεν.
15
492
Plutarch. De Pyth. or. 19 ed. Paton-Pohlenz-Sieveking (403
BC)
Δεινομένους δέ τοϋ Σικελιώτου μαντευ-
20
ομένου περί των υίέων άνεΐλεν ώς οί τρεις
τυραννήσοιεν- ύποτυχόντος δέ του Δεινο-
μένους 'οίμωξόμενοί γ' ώ δέσποτ' "Απολλον",
καί τοϋτο [σοι] έφη διδόναι καί προσαναιρείν.
ϊστε τοίνυν, ότι Γέλων μεν ύδρωπιών Ίέρων δέ
25
λιθιών έτυράννησεν ό δέ τρίτος Θρασύβουλος
έν στάσεσι και πολέμοις γενόμενος (μετά)
χρόνον ού πολύν έξέπεσε της άρχής.
36. Γραικοί (Γραία)
30 Auszugehen ist von zwei erstaunlichen Stellen des Aristoteles:
Meteor. 352 a 17—b 9 erwähnt weitreichende Veränderungen
der Erdoberfläche, so den έπί Δευκαλίωνος κατακλυσμός,
der vor allem die 'Ελλάς άρχαια betroffen habe; unter ihr
sei zu verstehen die Gegend um Dodona und den Acheloos,
wo damals teils die Σελλοί wohnten, teils diejenigen, die damals
35 Γραικοί hießen, heute "Ελληνες. Man wird die Notiz, die
dem Namen der Γραικοί ein erstaunliches Gewicht verleiht, von
Hes. Frg. 5 ed. Merkelbach-West nicht abtrennen dürfen;
Aristoteles mag selbst die Passage bei Hesiod zitiert haben. Es
tritt dazu Steph. Byz. s. ν. Τάναγρα, wo mitgeteilt wird, die
Landschaft Γραία sei von Kallimachos (Frg. 711 Pf.) mit der
40 Ταναγραία identifiziert worden (vgl. Strabo 9,2,10), von Ari-
stoteles mit dem gegenwärtigen Ωρωπός. Ob und wie weit die
beiden Bemerkungen des Aristoteles mit einander kombinier-
bar sind, muß offen bleiben. Vgl. noch Steph. Byz. s. ν. Γραι-
κός, Apollodor 1,7,7, endlich Horn. II. 2,498 mit Schol.
Einiges könnte darauf hindeuten, daß Meteor. 352 a 17—b 9 mit
45 einem Dialog (Περί φιλοσοφίας?) in Beziehung steht. Dazu
mag eine Politie getreten sein, die allerdings auch diejenige von
Dodona (oder von Oropos?) gewesen sein könnte.
 Politela 36,37
493
Steph. Byz. ed. Meineke
Τάναγρα, πόλις Βοιωτίας, ήν Όμηρος
Γραιαν καλεί δια το πλησίον είναι, έκαλείτο
δέ πρότερον Ποιμανδρία. Λυκόφρων ,,ήν ές
βαθείαν λαιμίσας Ποιμανδρίαν". τήν δε Γραίαν
ένιοι λέγεσθαι τό νϋν της Θηβαϊκής καλού-
μενον ("Ρέας) έδος, τινές δέ τήν Ταναγραίαν,
ών είς έστι καί Καλλίμαχος, 'Αριστοτέλης δέ
Γραίαν τήν νυν Ώρωπόν. έστι δέ τόπος τής
των Ώρωπίων πόλεως πρός τη θαλάττη. ό πο-
λίτης Ταναγραίος, καί Ταναγρίς άπό τοϋ Τάνα-
γρα, καί τό Ταναγραιον. καί Ταναγρική. Ηρό-
δοτος πέμπτη „Ταναγρική μοίρα", και Μέναν-
δρος „Ταναγρική γυνή".
37. Δελφοί
Die Politie ist gesichert durch das Zitat bei Zenobius, höchst
wahrscheinlich gemacht durch Pol. 1303 b 37-1304 a 4, wo es
lediglich auf die dramatische Struktur eines Ereignisses an-
kommt, dessen Tragweite nur im Kontext bestimmter allge-
meiner politischer und sozialer Verhältnisse, die als bekannt
vorausgesetzt werden, sichtbar werden konnte (dazu Plut. mor.
825 AB), nahegelegt auch durch die Erwähnung der Δελφική
μάχαιρα in 1252 b 1—5, die in einer bestimmten Erzählung
ihre Funktion gehabt haben muß. Querverbindungen zu den
Titeln Nr. 131, 133, 134 werden nicht gefehlt haben.
Die Überlieferung ist charakterisiert durch ein starkes Über-
gewicht der um das Orakel konzentrierten Ιεροί λόγοι, die,
wie das Zitat zeigt, auch von Aristoteles berücksichtigt wurden,
dann durch die Berichte über die vielfachen außenpolitischen
Verflechtungen und Unternehmungen, in denen Delphi bald
Subjekt, bald Objekt war. Unklar ist die Abgrenzung der Kom-
petenzen der delphischen Magistrate von denjenigen der Vor-
steher der Delphischen Amphiktyonie, von der Aristoteles
zweifellos auch gesprochen hat. Die Zeugnisse der Zeit zwi-
schen Her. und Demosth. zeigen, daß die Amphiktyonen den
Tempel und den Tempelschatz zu verwalten, die Pythischen
Spiele zu organisieren hatten und nicht nur die sakrale Gerichts-
barkeit ausübten, sondern auch allgemein die für die der
Amphiktyonie angegliederten Poleis geltende Rechtsordnung
überwachten. Vertreten wurden diese Poleis im Amphiktyonen-
rat durch Πυλογόραι (Harp. s. ν. Πύλαι, Πυλαία, Πυλαγόρας)
und Ιερομνήμονες (Schol. Demosth. 18,149). Listen der Poleis
in Aisch. or. 2,116 und Paus. 9,8; es scheinen wie in ähnlichen
Gruppierungen 12 Poleis bzw. Stämme gewesen zu sein. Im
übrigen sind Hauptstellen, die mit aristotelischem Material ge-
arbeitet haben können, Dion. Hal. Ant. Rom. 4,25 und Strabo
9,3,2-10.
9 'Ρέας tempt. Meineke, coll. Polyaen. 2,1,12
631
Für die Geschichte der delphischen Politie sind einmal die
wechselnden Beziehungen zu den anderen griechischen Poleis
wichtig gewesen: Phokis, Boiotien, Sparta, Argos, Korinth u.a.
Athen. 173 EF zitiert aus 'Αριστοτέλης ή Θεόφραστος έν
τοις ύπομνήμασι (also aus anonymen frühperipatetischen
s Materialsammlungen?), daß die Bewohner von Magnesia am
Mäander Δελφών άποικοι seien (dazu Strabo 14,1,40). In die
Frühzeit fällt sodann der Krieg gegen Kirrha, der anfangs des
6. Jhd. mit der Zerstörung der Stadt endete; was darüber
Aisch. or. 3,107—127 mitteilt, muß ζ. T. auch bei Aristoteles er-
wähnt worden sein. Ebenso wird er im weitern Kontext ausge-
ίο führt haben, was er in Ath. Pol. 19,4 kurz berichtet. Dazu
kommen die Beziehungen zu kleinasiatischen Herrschern (Mi-
das, Alyattes, Kroisos), später zu den Tyrannoi Siziliens, dann
(gewichtiger) die politischen Stellungnahmen Delphis zu den
Perserkriegen und zum Peloponnesischen Kriege und seinen
Folgekriegen. Über die innere politische Organisation Delphis
ι5 erfahren wir aus literarischen Zeugnissen sehr wenig, mehr aus
Inschriften, deren Relation zur aristotelischen Politie völlig
offenbleiben muß.
494.1
20 Miller, Mélanges de littérature grecque, Proverbiorum collectio
II Nr. 87
Τό Αίσωπε ίο ν αίμα. αϋτη λέγεται κατά
των δυσαποτρίπτοις όνείδεσι περίπεπτωκότων
τοις γαρ Δελφοις άνελοϋσι τόν Αϊσωπον
25
συνέβη τό δαιμόνιον χαλεπηναι, ώς μέμνηται
καί Αριστοτέλης έν τη Δελφών Πολιτείςι.
494.2
30
Paroemiographi Graeci ed. Leutsch-Schneidewin: Zenobios 9,47
ΑΙσώπειον αιμα: έπί των δυσαπονίπτοις
όνείδεσι και κακοίς συνεχομένων έπειδή τοις
(Δελφοίς) άδίκως τον Αϊσωπον άνελοϋσιν
35 ώργίσθη τό δαιμόνιον καί δια τούτο τήν Πυ-
θίαν φασίν άνηρηκέναι αύτοΐς, Ιλάσκεσθαι
τό έπί Αίσώπψ μύσος. οϋτω γαρ θεοφιλής
έγένετο ó Αϊσωπος, ώς μυθεύεται αύτόν άνα-
βιώναι ώς Τυνδάρεων και Ήρακλήν και Γλαϋ-
40 κον.
494.3
Paroemiographi Graeci ed. Leutsch-Schneidewin: Diogenian.
1,46
45 ΑΙσώπειον αιμα: έπί των δυσαπονίπτοις
όνείδεσιν ένεχομένων έπειδή τοις Δελφοϊς
άδίκως άνελοϋσι τον Αϊσωπον ώργίσθη ó θεός.
632 Politela 37,38
494,4
Plutarch De ser. num. vind. 12 ed. Patón—Pohlenz-Sieveking
(556 F—557 Β)
Οίον ένταϋθα δήπουθεν λέγεται έλθείν 5
Αϊσωπον, έχοντα παρά Κροίσου χρυσίον όπως
τε τφ θεφ θύση μεγαλοπρεπούς καί Δελφών
έκάστψ διανείμπ μνάς τέσσαρας- όργής δέ
τίνος, ώς έοικεν, αύτφ και διαφοράς γενομέ-
νης προς τούς αύτόθι την μέν θυσίαν έποιή- ίο
σατο, τα δέ χρήματ' άνέπεμψεν εις Σάρδεις, ώς
ούκ άξίων όντων ώφεληθήναι τών άνθρώπων
ol δέ συνθέντες αίτίαν έπ' αύτόν Ιεροσυλίας
άπέκτειναν, ώσαντες άπό τής πέτρας έκείνης
ήν Ύάμπειαν καλοΰσιν. έκ δέ τούτου λέγεται is
μηνϊσαν τό θείον αύτοϊς άφορίαν τε γης έπαγα-
γείν καί νόσων άτοπων ίδέαν πασαν, ώστε
περιιόντας έν ταις Έλληνικαις πανηγύρεσι
κηρύσσειν καί καλειν άεί τόν βουλόμενον ύπέρ
Αίσωπου δίκην λαβείν παρ' αύτών. τρίτη δέ 2ο
γενεφ Σάμιος Ίδμων άφίκετο, γένει μέν ούδέν
ΑΙσώπψ προσήκων άπόγονος δέ τών πριαμένων
αύτόν έν Σάμψ γεγονώς- καί τούτφ τινός δίκας
δόντες οί Δελφοί τών κακών άπηλλάγησαν. έξ
έκείνου δέ φασι καί τήν τιμωρίαν τών ίεροσύ- 25
λων έπ! τήν Αύλίαν άπό τής Ύαμπείας μετα-
τεθήναι.
38. Δήλος
30
Die Politie ist gesichert durch die Zitate bei Diog. Laert. 8,13
und Athen. 296 C (dazu Verg. Aen. 3,74 mit Servius), beide, wie
zu erwarten, Einzelheiten des Kultes betreffend. Die Gesamt-
überlieferung ist beherrscht für die Frühzeit durch Notizen, die
den Ursprung der Insel, den Kult und die Verwaltung des Kultes
betreffen, für die Spätzeit vom 4. Jhd. an durch ein erdrückendes
35
Übergewicht des inschriftlichen Materials; da wissen wir nicht,
wieweit die politischen Strukturen, die sie voraussetzen, noch
in voraristotelische Zeit zurückreichen und von Aristoteles be-
handelt worden sind. Von aktiver Politik des Staates von Delos
wissen wir sehr wenig. Wesentlich war die geographische Lage,
die Delos zum kultischen Zentrum, dann auch zum wirtschaft-
40
lichen Umschlagsplatz der Kykladen machte, weshalb denn auch
andere Poleis, allen voran Athen, versuchten, Delos in ihre
Hand zu bekommen. So wurde Delos 478/7 der Sitz der neuen
von Athen geschaffenen Amphiktyonie, die alle ionischen Inseln
und Städte umfassen sollte (vgl. Arist. Ath. Pol. 23,5; 62,2).
Was Aristoteles in der Ath. Pol. von den Kultbeziehungen
45
zwischen Athen und Delos mitteilt (54,7; 56,3), wird er auch
hier, vielleicht mit etwas veränderter Optik, erwähnt haben.
Brutale Eingriffe Athens in die delische Politie fehlten nicht
(Thuk. 5,1 und 32; Diod. 12,73 und 77 aus den Jahren 421/
420). Über die athenische Verwaltung von Delos, an der ge-
legentlich Naxos und vor allem Andros beteiligt waren, erfahren
wir viel durch Inschriften von 364/3 an, doch bleibt es methodisch
bedenklich, diesen Überlieferungszweig für die aristotelische
Monographie auszuwerten, obschon auch er von der Auf-
gliederung des Volkes in φϋλαι, φρατρίαι, τριττύες, von der
έκκλησία, der βουλή, den πρυτάνες, dem άρχων, den Ιερο-
ποιοί und den ταμίαι gesprochen haben dürfte. Wie weit die
wenigen Notizen über die Landesprodukte von Delos, meist
bei Plin. nat. hist.: 10,139 (wozu Cie. Luc. 86); 13,4; 32,144;
34,9 f., dann Cie. pro Sex. Rose. 133; in Verrem 2,83 und 176,
mit Aristoteles zu tun haben, wissen wir nicht.
495.1
Plinius nat. hist. ed. Jan-Mayhoff 4,65-67
Ab eadem Andro passus mille et a Delo XV
Tenos cum oppido in XV porrecta, quam propter
aquarum abundantiam Aristoteles Hydrusam ap-
pellatam ait, aliqui Ophiusam. ceterae Myconus
cum monte Dimasto a Delo XV, Siphnus ante
Meropia et Acis appellata circuitu XXVIII, Seri-
phus XV, Prepesinthus, Cythnus, ipsaque longe
clarissima et Cycladum media ac templo Apollinis
et mercatu celebrata Delus, quae diu fluetuata,
ut proditur, sola motum terrae non sensit ad M.
Varronis aetatem. Mucianus prodidit bis concus-
sam. hanc Aristoteles ita appellatam tradidit,
quoniam repente apparuerit enata, Aglaosthenes
Cynthiam, alii Ortygiam, Asteriam, Lagiam, Ge-
raniam, Chlamydiam, Cynethum, Pyrpilen igne
ibi primum reperto, cingitur V passuum, adsurgit
Cynthio monte, próxima ei Rhene quam Anticlides
Celadusam vocat, item Artemiten, Celadinen.
495.2
Scholia in Apollon. Rhod. ed. Wendel zu 1,308
Δήλος μία τών Κυκλάδων νήσων, ίερά
'Απόλλωνος, ή πριν μέν άδηλος, ύστερον δέ
'Αστερία δια τό σχήμα, πάλιν δέ 'Ορτυγία άπό
τής άδελφής τής Λητούς.
495.3
Etymologicum Magnum ed. Gaisford p. 264,23-32
Δήλος: Ή(νήσος) ιερά του 'Απόλλωνος
εϊρηται ότι κρυπτομένην αύτήν έν τή θαλάσση
 Politela 38,39,40,41
ό Ζείις δήλην έποίησε, καί άνέδωκεν, ϊνα τέκπ
ή Λητώ. Ζεύς γαρ έρασθείς Λητούς της Κοίου
θυγατρός ένός τών Τιτάνων καί Φοίβης, έγ-
κυον αύτήν έποίησεν ήτις, δεκαμηνιαίου
χρόνου διαγενομένου, παρεγένετο δια θαλάσ-
σης είς Άστερίαν τήν νήσον, μίαν ούσαν τών
Κυκλάδων έκει τε έλθοΰσα καί άψαμένη δύο
φυτών έλαίας και φοίνικος, διδύμους άπεκύη-
σε παϊδας, "Αρτεμιν και 'Απόλλωνα· και τήν
νήσον έκάλεσε Δήλον, ότι έξ άδήλου βάσεως
έρριζώθη.
496
Athen, ed. Kaibel 296 C
Εύάνθης δ' ό έποποιός έν τψ είς τόν Γλαϋ-
κον ϋμνφ Ποσειδώνος αύτόν (seil, τόν Γλαϋκον)
ulòv είναι καί Ναΐδος νύμφης μιγήναί τε
Άρεάδνπ έν Δίςι τη νήσφ έρασθέντα, ότε ύπό
Θησέως κατελείφθη- 'Αριστοτέλης δ' έν τη
Δηλίων πολιτείςι έν Δήλφ κατοικήσαντα μετά
τών Νηρηίδων τοις θέλουσι μαντεύεσθαι.
497,1
Diog. Laert. ed. Long 8,13
Άμέλει καί βωμόν προσκυνήσαι (seil, τόν
Πυθαγόραν) μόνον έν Δήλφ τόν 'Απόλλωνος
τοϋ Γενέτορος, 0ς έστιν όπισθεν του Κεράτι-
νου, (τόν άναίμακτον λεγόμενον) διά τό
πυρούς και κριθάς καί πόπανα μόνα τίθεσθαι
έπ' αύτοΰ άνευ πυρός, ΙερεΤον δέ μηδέν, ώς
φησιν Αριστοτέλης έν Δηλίων πολιτείςι.
497,2
Iamblich. De vita Pythag. ed. Deubner § 25
Λέγεται δέ περί τόν αύτόν χρόνον θαυ-
μασθήναι αύτόν περί τήν Δήλον, προσελθόντα
[αύτόν] πρός τόν άναίμακτον λεγόμενον καί
του Γενέτορος 'Απόλλωνος βωμόν και τούτον
(μόνον) θεραπεύσαντα. όθεν είς άπαντα τά
μαντεία παρέβαλε.
633
497,3
Iamblich. De vita Pythag. ed. Deubner § 35
El δέ δει καί τά καθ' έκαστον άπομνημονεϋ-
5 σαι ών έπραξε καί είπε, φητέον ώς παρεγένετο
μέν είς Ίταλίαν κατά τήν όλυμπιάδα τήν δευ-
τέραν έπΐ ταΐς έξήκοντα, καθ' ήν Έρυξίας ó
Χαλκιδεύς στάδιον ένίκησεν. εύθύς δέ περί-
βλεπτος καί περίστατος έγένετο, καθάπερ καί
ίο πρότερον, ότε εις Δήλον κατέπλευσεν έκει τε
γαρ πρός μόνον τόν βωμόν τόν τοϋ Γενέτορος
'Απόλλωνος προσευξάμενος, ός μόνος άναί-
μακτός έστιν, έθαυμάσθη παρά τοις έν τή νήσφ.
15
39. Δωδώνη
Daß es zur Kultstätte hinzu auch eine organisierte Polis gab,
möchte man nach der Analogie von Delphi und Delos vermuten.
Der Kultort als solcher ist uralt (Horn. II. 16,233; Od. 14,327ff.
mit Schol.). Über den Namen und die Geschichte Steph. Byz.
20
s.v., Strabo 7,7,11 und 7, Frg. 1 - 3 ed. H. L. Jones, weiter-
hin Her. 2,55, Soph. Trach. 1165 ff. mit Schol. Die zahlreichen,
nicht leicht zu koordinierenden Einzelinformationen über die
Ausstattung des Kultes und Kultortes, sowie über die Formen
der Orakelbefragung sind hier nicht aufzuführen. Daß Aristo-
teles, wenn er überhaupt von Dodona sprach, die schwierigen
25
Verse II. 16,233—235 zu interpretieren suchte, ist anzunehmen.
Möglich ist allerdings auch, daß Dodona, seine sakrale wie seine
politische Stellung lediglich im Zusammenhang einer Darstel-
lung der Politie der Epeiroten überhaupt zur Sprache kam.
30
40. Δωρίς
Ein politisch bedeutungsloses Bergland, doch ausgestattet mit
dem einzigartigen Prestige, die älteste Siedlung der Dorer auf
ihrer Wanderung nach dem Süden gewesen und gebheben zu
sein (Her. 1,56; 8,31; 43; Ps.-Skymn. 595. Strabo 8,6,13; 9,3,1;
35
9,4,10; 9,5,10; 9,5,17). Sie war gegliedert in eine Tripolis, dann
Tetrapolis der Orte Kytinion, Erineos, Boion, Akyphas. Die
peloponnesischen Dorer werden dauernd in Verbindung mit ihr
gestanden haben (vgl. Thuk. 1,107; 3,92). Im Perserkrieg unter-
warf sich Doris den Persern, sonst hören wir bis zur Makedonen-
zeit nichts mehr. Einzelheiten: Schol. Pind. Py. 1,121; Skylax 62,
40
Plin. nat. hist. 4,28, Hesych s. ν. Λιμοδωριείς. Ob Doris bei
Aristoteles eine eigene Politie hatte oder nur in einem weiteren
Zusammenhang berücksichtigt wurde, wissen wir nicht.
45 41. Έλεύσις
Eleusis war zweifellos in archaischer Zeit eine selbständige Polis,
um das Heiligtum der Demeter und die Mysterien herum organi-
634
siert, vergleichbar also mit Delphi, Délos (und Dodona?). Im
späten 8. Jhd. muß es durch einen Synoikismos (von dem der
homerische Demeterhymnos noch nichts weiß) in die Verwal-
tung Athens übergegangen sein, doch spielte es nach dem
Ende des Pelop. Krieges noch einmal für kurze Zeit eine eigen-
ständige politische Rolle, wie Aristoteles Ath. Pol. 39/40 aus-
drücklich hervorhebt. Die Wahrscheinlichkeit, daß ihm eine
eigene Politie gewidmet war, ist nicht groß, aber nicht auszu-
schließen. Fürsten von Eleusis nennt der Demeterhymnos 96 f.,
149ff., eine Liste von 12 Priestertümern und Kultbeamten gibt
Pollux 1,35, wobei anzumerken ist, daß die zwei höchsten Char-
gen in historischer Zeit den zwei vornehmsten Familien von
Eleusis vorbehalten blieben: die Hierophantai den Eumolpiden,
die Daduchoi den Keryken (die Familiennamen als solche sehen
nicht sehr alt aus). Die Aufteilung der politisch-rechtlichen
Kompetenzen zwischen Eleusis und Athen dürfte kompliziert
gewesen sein, und daß Eleusis zuweilen gegenüber Athen etwas
mehr Autonomie anzustreben versuchte, ist anzunehmen. In-
formatives Material dürfte Aristoteles in Athen ausreichend zur
Verfügung gehabt haben. Wie weit er es zum Aufbau einer
Monographie auswertete, wissen wir nicht.
42. 'Ελίκη
Die Polis wird von Aristoteles nur erwähnt im Zusammenhang
des Erdbebens von 373/2, das als die größte Naturkatastrophe
des 4. Jhd. allgemein einen tiefen Eindruck machte und in
den verschiedensten Richtungen interpretiert wurde (Meteor.
343 b 1 - 4 , 368 a 34—b 12). Damals ist Helike vollständig im
Meere versunken, gleichzeitig mit dem viel unbedeutenderen
Bura. Erwähnt wird der Ort schon bei Homer II. 2,575 (als zum
Reich Agamemnons gehörig), 8,203 und 20,404, das auf den
für das gesamte Achaia bedeutenden Kult des Poseidon Heli-
konios hinweist (vgl. Schol.). Zur Urgeschichte vgl. Paus. 5,4,3/
4; 7,1,4 und 8; 6,1., zur späteren Geschichte Strabo 8 , 7 2
und 8,7,4 (Helike soll der letzte Stützpunkt der Ionier beim
Vordringen der Achaier in der NW-Peloponnes gewesen sein
und auch später noch eine besondere Beziehung zu den Ioniern
gehabt haben); nach Strabo 6,1,13 stammte der Oikistes von
Sybaris aus Helike. Andererseits berichtet Strabo 8,7,5, daß im
Gebiet von Helike Amarion, ein heiliger Hain des Zeus lag, in
welchem sich die Vertreter des Κοινόν των 'Αχαιών zu ihren
Beratungen zu versammeln pflegten. Nach der Katastrophe,
über die eine reiche Überlieferung vorliegt, ist die Stadt ver-
schwunden.
Daß sie bei Aristoteles mit einer Monographie vertreten war,
ist nicht völlig auszuschließen.
43. Έπίδαμνος
Pol. 1267 b 1 3 - 1 9 , 1287 a 4 - 8 , 1 3 0 1 b 1 7 - 2 6 und 1304 a 1 3 -
17 bieten detaillierte Informationen über die politischen Ver-
hältnisse in Epidamnos, und zwar jedesmal, ohne Einordnung
in ein historisches Kontinuum, auf ein bestimmtes isolierbares
Politela 4 1 , 4 2 , 4 3 , 4 4
Phänomen konzentriert; da ist die Annahme, daß eine ausführ-
liche Politie von Epidamnos, deren Kenntnis beim Leser voraus-
gesetzt wird, im Hintergrund steht, beinahe zwingend.
Eine zureichende Erklärung dafür, daß im 2. Jhd. v.Chr. der
Name Epidamnos durch denjenigen von Dyrrhachion ver-
5
drängt wurde, haben weder die Antike (vgl. Steph. Byz. s. v.
Έ π ί δ α μ ν ο ς und Δυρράχιον; Etym. Magn. s. ν. Δυρράχιο ν;
Plin. nat. hist. 3,145; Pomp. Mela 2,56; Appian bell. civ. 2,39;
Paus. 6,10,8) noch spätere Gelehrsamkeit beibringen können;
generell wird man politische und soziale Gründe für rele-
vanter halten als geographische oder gar etymologische Kom-
10
binationen.
Gegründet wurde die Stadt von Kerkyra und Korinth aus, nach
traditioneller Berechnung um 627 v.Chr. (Zusammenhang mit
der Tyrannis des Kypselos und Periandros in Korinth?), wurde
rasch eine bedeutende Stadt, freilich mit labilen politischen
Strukturen, (dazu als Ergänzung der genannten Stellen bei Ari-
15
stoteles: Plut. ait. Hell. 29; Ael. Var. hist. 13,16), woraus sich
dann letzten Endes der unmittelbare Anlaß zum Ausbruch des
Pelop. Krieges ergab (Thuk. 1,24-26). Alle weiteren Nach-
richten gehen erst die hellenistische, dann die römische Zeit
an.
44. 'Επίδαυρος
Daß eine Politie existierte, darf man wohl aus dem Zitat bei
Strabo 8,6,15 folgern. Allerdings haben wir darüber hinaus keine
Überlieferung weder über die innere politische Entwicklung
noch über eine mögliche Position im außenpolitischen Spiel des
6. bis 4. Jhd. Die Bedeutung von Epidauros scheint ausschließ-
lich auf seiner verkehrspolitisch günstigen Lage (guter Hafen
und Ausgangspunkt einer bequemen Verbindung zur inneren
Peloponnes) und auf seinem hochangesehenen Asklepioskult
und Asklepieion beruht zu haben. Politische Institutionen, die
für den Kultbetrieb den organisatorischen Rahmen herstellten,
können nicht gefehlt haben (vgl. Plut. Aitia Graeca Nr. 1). In
Namenlisten kommt Epidauros schon bei Homer (II. 2,261) und
im hesiodeischen Katalogos vor (Frg. 204,45 Merk.-West).
Politische Ansprüche historischer Zeit können sich sowohl in
der aristotelischen Notiz Strabo 8,6,15 wie auch in der An-
gabe der Großen Ehoien (Frg. 247 Merk.-West), der Vater des
eponymen Heros Oikistes Epidauros sei Argos, Sohn des Zeus
gewesen, verbergen (vgl. Apollodor 2,1,2).
498,1
Strabo Geogr. ed. Jones 8,6,15
Ή 'Επίδαυρος δ' έκαλείτο 'Επίκαρος· φησί
γάρ 'Αριστοτέλης κατασχείν αύτήν Κάρας,
ώσπερ καί Έρμιόνα - των δε Ηρακλείδων κατ-
42 Έπίκαρος] Έ π ί τ α υ ρ ο ς codd. nonnulli
 Politela 4 4 , 4 5 , 4 6 , 4 7 635

ελθόντων, Ίωνας αύτοϊς συνοικήσαι τούς έκ 46. 'Ερμιόνη

της 'Αττικής Τετραπόλεως συνεπομένους εις
"Αργός.
498,2
Steph. Byz. ed. Meineke
'Επίδαυρος, πόλις προς τφ "Αργεί, θηλυ-
κώς λεγομένη, το γαρ ,,άμπελόεντ' Έπίδαυ-
10
ρον" μετά άρσενικοϋ επιθέτου θηλυκόν εστίν,
ώς το ,,ψολόεντος έχίδνης" παρά Νικάνδρψ.
τινές δέ Λειμήρην αύτήν φασι, τήν λειμώνας
εχουσαν. έκαλείτο και Μειλισσία καί Αίμηρά
δια το συνεχώς αίμάσσεσθαι τον βωμόν τοϋ
15
'Ασκληπιού ύπό τών θυσιών, είτα Έπίταυρος
καί 'Επίδαυρος, τινές δέ Λιμηράν Λακωνικήν
λέγουσι, μίαν τών έκατόν, δια το πολλούς εχειν
λιμένας, ό πολίτης Έπιδαύριος, το θηλυκόν
Έπιδαυρία καί Έπιδαυρίς. καί Έπιδαυριώτης
20
φασιν.
Daß es eine Politie gab, wird weniger durch die Nennung der
Stadt schon in II. 2,560 als durch das ausdrückliche Zitat Strabo
8,6,15 über die Urbevölkerung von Epidauros und Hermione
( = Frg. 498,1) nahe gelegt. Eine Eponyme wird ebenfalls
schon von Od. 4,4 ff. an genannt, ohne daß eine präzise Be-
ziehung zur gleichnamigen Polis hergestellt würde. Zu den
sieben Städten, die die anscheinend sehr alte Amphiktyonie
um den Poseidon-Tempel bei Kalauria ausmachten, gehörte
auch Hermione (Strabo 8,6,14). In historischer Zeit sind die
Bewohner (dorisierte) Dryoper mit sehr altertümlichen Sitten
(Her. 8,43; 73; Strabo 8,6,12/13), vor allem archaischen Kulten
(Theophrast b. Porph. Abst. 2,15; Ael. Nat. an. 11,4; Paus.
2,35,9/10; Schol. Theocr. 15,16).
Um 525 überläßt Hermione Hydrea den Flüchtlingen aus Samos
(Her. 3,59), um 465 ein anderes Gebiet den Flüchtlingen aus
Tiryns (Her. 6,77 u. 83); dann Teilnahme am Perserkrieg (Her.
8,43 u. 9,28) und am Peloponnes. Krieg als Verbündete Spartas
(Thuk. 2,56,5 u. 8,8,2, weiterhin Xen. Hell. 4,2,16; 6,2,3;
7,2,2).
Über die innere Struktur der Polis und ihr System der Magistra-
turen sind wir nur inschriftlich orientiert. Was Aristoteles
darüber mitgeteilt hat, können wir nicht wissen.

45. 'Ερέτρια
Eine Potie der Rivalin von Chalkis (s. u. Nr. 147) ist aus der 47. Έρυθραί
(allerdings dürftigen) Notiz des Herakleides Nr. 12 zu folgern.
Aus Pol. 1305 b 1 8 - 2 2 ergibt sich mit erheblicher Wahrschein-
Erwähnt schon bei Homer (II. 2,537), Gründungs- und Urge-
lichkeit, daß eine Politie von Erythrai vorhanden war. Nach
schichte bei Strabo 10,1,8-11, Ps.-Skymn. 5 7 1 - 5 7 5 , Steph.
Her. 1,142 war Erythrai eine der zwölf Poleis des Ionischen
Byz. s. v. Die Frühzeit war angefüllt mit Kämpfen gegen Chalkis
Städtebundes; doch scheint Herakles der Stadtherr gewesen zu
um die Lelantische Ebene. Beteiligt waren auf beiden Seiten
sein (Paus. 7,5). Die erste Gründung soll von Kreta ausge-
zahlreiche griechische Staaten. Gesiegt hat schließlich Chalkis.
gangen sein (Paus. 7,3,4; Diod. 5,79), die zweite von Athen
Das Eingreifen Eretrias in den ionischen Aufstand hatte die
(Strabo 14,1,3; Steph. Byz. s.v.; Polyain. 8,43; Ael. Var. hist.
Zerstörung durch die Perser 490 und die Deportation der
8,6). Dann wird berichtet von einem Krieg zwischen Erythrai
Einwohner nach Asien zur Folge. Allerdings muß die Stadt er-
und Milet (Plut. mul. virt. 17; Parth. Erot. 18), dann von einem
staunlich rasch wieder besiedelt worden sein; sie nahm 480/79
zwischen Chios und Erythrai (Plut. mul. virt. 3; Polyain. 8,66);
an den Schlachten bei Artemision, Salamis und Platää teil (Her.
dazu wohl die Notiz, in Erythrai seien die ersten Zweiruderer
6,99ff. 119; 8,1,46; 9,2,8). Der Frühzeit gehört an die Teil-
gebaut worden (Plin. n. h. 7,207). In frühe Zeit werden auch die
nahme an der Kolonisierung des italischen Kyme (Dion. Hal.
nicht zahlreichen Koloniegründungen gehören, meist unbedeu-
7,4) und der Nordküste des ägäischen Meeres (Strabo a.O.),
tende Orte (Parion: Strabo 13,1,14; Embaton: Steph. Byz. s.v.;
vielleicht auch sogar an derjenigen von Kerkyra (Plut. Quaest.
Sidous: Steph. Byz. s.v., u.a.). Erythrai beteiligte sich am Ioni-
Gr. 11); daß Eretria überdies zahlreiche Inseln der Kykladen
schen Aufstand (Her. 6.8), Schloß sich 477 nach Ausweis der
beherrschte, bemerkt Strabo a.O. Das spätere 5. Jhd. ist ge-
Inschriften dem Attischen Seebund an, wandte sich aber von
kennzeichnet durch Kämpfe gegen Athen, doch an den Seebund
413 an den Spartanern zu (Thuk. 8,14,2). 394 war Erythrai
des 4. Jhd. hat sich Eretria angeschlossen und mit Athen gegen
wieder auf athenischer Seite (Diod. 14,84); Inschriften doku-
Philipp von Makedonien gekämpft.
mentieren Beziehungen sowohl zu den karischen Fürsten in
Von schlechter Qualität war in Eretria das Wasser (Athen.
Halikarnass wie auch zu Hermias von Atameus, Freund des
46 CD), doch berichtet Athen, aus verschiedensten Quellen über
Aristoteles.
die Leistungen der Fischerei und Landwirtschaft (160A, 295 D,
327 D, 369 F). Schon Aristoteles mag hervorgehoben haben, Ein besonderes, nicht völlig aufklärbares Problem stellt die
daß Eretria seine Bedeutung ζ. T. seiner wirtschaftlich günstigen Sibylle von Erythrai dar, mit Namen Herophyle. Von Hera-
Lage verdankte. Geschätzt waren schließlich die eretrischen kleides Pontikos Frg. 130 Wehrli zuerst erwähnt, in der Liste
Hunde (Pollux 5,37; 40; Ael. Nat. an. 7,40; 17,8). Varros bei Lact. Div. Inst. 1,8,5 ff. die fünfte.
636 Politela 48,49,50
48. Έστιαία (Ώρεός)
Sowohl der Bericht Pol. 1303 b 3 1 - 3 7 wie auch derjenige über
Oreos 1303 a 16—20 legen die Vermutung nahe, es sei in einer
Politie über den historischen Zusammenhang der nur in den all-
gemeinsten Zügen erwähnten Ereignisse gesprochen worden.
Uber die Besiedlung des Ortes und der Landschaft Hestiaiotis
berichtet einiges wenige Strabo 9,5,17 und 10,13-5: Besiedlung
durch Perrhaiber, dann durch Ellopier. 480 wurde das Gebiet
von den Persern verwüstet (Her. 8,23; 66). 446 beteiligte sich
Hestiaia am Aufstand gegen Athen. Nach dem Mißlingen wur-
den sämtliche Bewohner vertrieben. Im Gebiet des Demos
Oreos wurden 2000 Athener als Kleruchen angesiedelt (Thuk.
1,114; 7,57; Diod. 12,7; Plut. Perikles 23), und für die Stadt
im Ganzen trat der Name Oreos an die Stelle des alten Namens
Hestiaia. Korrekt verwendet Aristoteles für Ereignisse vor
446/5 den alten, für spätere Ereignisse den neuen Namen. Die
Politie muß (was in Pol. nicht geschieht) sowohl festgestellt
haben, daß die beiden Namen denselben Ort meinen, wie auch
über den politischen Hintergrund des Namenswechsels sich ver-
breitet haben. Oreos blieb anscheinend bis zum Ende des
Peloponnesischen Krieges auf der Seite der Athener (Thuk.
8,95, Aristot. Ath. Pol. 33). Nachher scheinen die alten Ein-
wohner von Hestiaia teilweise wieder in ihre Stadt zurückge-
kehrt zu sein. Von politischen Unruhen zu Beginn des 4. Jhd.
spricht Aristoteles Pol. 1303 a 16—20; nach 380 war Neogenes
Tyrann von Hestiaia/Oreos. Er wurde durch die Spartaner ge-
stürzt, die Aristodemos als Harmosten einsetzten (Plut. mor.
773 Β - 7 7 4 D). Ein späterer Harmost Alketas (Xen. Hell. 5,4,56;
Polyain. 2,7) wurde um 377 durch die Thebaner vertrieben und
Hestiaia trat in den Attischen Seebund ein. Aus der Zeit um
360 ist von einem Dynasten Charigenes die Rede (Aisch. or.
3,103). Die Stadt beherrschte damals ein Viertel von Euböa
(Demosth. 23,213). Neue Unruhe brachte seit 342 das Ein-
greifen Philipps von Makedonien.
Vom inneren Aufbau der Polis erfahren wir wenig: mehrfache
Wechsel von Oligarchie zu Demokratie und umgekehrt und
gelegentliche Tyrannenherrschaften. Inschriftlich sind einige
Magistrate bezeugt (άρχοντες, Ιεροθύτης der Stadtherrin
Artemis, άστυνόμοι). Berühmt waren die Weine der Hestiaiotis
(Horn. II. 2,537, Plin. nat. hist. 14,76). Vgl. noch Steph. Byz.
49. Έφεσος
Daß das politisch wie kultisch gleich bedeutende Ephesos eine
Politie besaß, ist aus dem Auszug des Herakleides Nr. 35 zu
folgern; dazu Arist. Meteor. 371 a 17—32. Zweifellos war die
politische Organisation von Ephesos nicht in dem Maße als
Rahmen für den Artemis-Kult aufgebaut wie dies in Delphi
und Delos für Apollon der Fall gewesen sein dürfte. Immerhin
hatte das Heiligtum bis in die Kaiserzeit eine einzigartige Position
(Tac. Ann. 3,61; Apoll. Tyan. ep. 67). Als Gründer des Tempels
wie der Stadt galten die Amazonen (so Aristoteles nach Hera-
kleides; Strabo 11,5,4; 12,3,21; Paus. 7,2,7; Steph. Byz. s. v.
Έ φ ε σ ο ς , Etym. Magn. s. ν. Έ φ ε σ ο ς ) . Nach anderer Version,
die Aristoteles auch andeutet, hatte der Tempel schon zuvor be-
standen und den Amazonen ein Asyl geboten; der Tempel soll
auch in historischer Zeit ein dauerndes Asylrecht gehabt haben.
Über die Kultorganisation: Priesterinnen (Plut. mor. 795 E) und
einer oder mehrere Priester, die den persischen Titel Megabyzos
5 trugen (Xen. An. 5,3,6ff.; Diog. Laert. 2,51/52 u.a.). Ein kulti-
sches und politisches Amt war dasjenige der έ σ σ η ν ε ς bzw. des
έσσήν, bei Etym. Magn. s.v. als βασιλεύς erklärt. Jedenfalls
hat das Amt des (Kult-)Königs dauernd bestanden (Diog. Laert.
9,6; Strabo 14,1,3). Auf welche Zeit sich die Schilderung bei
Achill. Tat. 7,12—8,14 bezieht und wie weit sie für Aristoteles
io in Anspruch genommen werden darf, wissen wir nicht. Ur-
sprüngliche Bewohner sollen Karer und Leleger gewesen sein
(Strabo 14,1,3; 14,1,21), die griechische Stadt eine Gründung
des Atheners Androklos (Strabo a.O.; Paus. 7,2,6-9); ihr
Machtbereich scheint rasch angewachsen zu sein (Strabo 13,3,2).
Siegreiche Kämpfe gegen Samos (Plut. Aitia Hell. 55, Paus.
15 7,2,8; 4,2), eine Erhebung gegen die Söhne des Androklos:
Steph. Byz. s. ν. Βέννα, dann wechselvolle Kämpfe gegen
Magnesia am Maiandros (Strabo 14,1,40; Ael. Var. hist. 14,46;
Athen. 525 C). Im 7. Jhd. beginnt eine Reihe von Tyrannen-
herrschaften, über die Baton von Sinope (spätes 3. Jhd.) eine
Monographie geschrieben hat (FGrHist 268 F 2/3). An Namen
20 treten hervor Pythagoras, Mêlas und bsd. Pindaros (Her. 1,26;
Polyain. 6,50; Ael. Var. hist. 3,26). Mitte des 6. Jhd. wird aus
Athen als Gesetzgeber (vermutlich in der Richtung der solo-
nischen Demokratie) Aristarchos geholt (Suidas s.v. Άρί-
σταρχος). Ephesus unterwirft sich den Persern (Her. 1,162),
die ihrerseits eine neue Reihe von Tyrannoi protegieren. Von
25 Persien frei wird Ephesos erst nach Platää (Diod. 11,60) und
tritt dem Attischen Seebund bei, bleibt auch Athen treu bis
etwa 415; dann wechselt es auf die spartanische Seite (Thuk.
8,14ff.; Plut. Lys. 3; Xen. Hell. 1,5,10). Damit waren natürlich
auch Veränderungen der innenpolitischen Struktur verbunden
(Plut. Alk. 35; Xen. Hell. 3,4,2). Nach 400 wird Ephesos Basis
30 für die spartanischen Unternehmungen gegen Persien, politisch
eine Oligarchie unter einem spartanischen Harmosten. Durch
den Antalkidasfrieden (387) kommt es wieder unter persische
Herrschaft, was abermals die Begünstigung der Tyrannis be-
deutet (Arrian. Anab. 1,17,12). 356 wurde durch Herostratos
der Artemis-Tempel in Brand gesteckt; das Ereignis erwähnt
35 kurz, auf dem Hintergrund einer ausführlicheren Darstellung
Aristoteles Meteor. 371 a 1 7 - 3 2 ; über den Wiederaufbau Ps.-
Arist. Oik. 1349 a 9 - 1 3 ; Strabo 14,1,22/23. Zwischen 356 und
334 schließlich steht Ephesos bald unter persischer, bald unter
makedonischer Herrschaft. Das System der Magistraturen
kennen wir aus Inschriften seit dem 4. Jhd. einigermaßen. Sie
40 erlauben die Vermutung, daß bei Aristoteles Pol. 1322 b 29 die
Bezeichnung der obersten Kultbeamten als πρυτάνεις auf
Ephesos zielt.
50. Ζάγκλη/Μεσσήνη (Μεσσάνα)
Daß Zankle/Messene eine Politie besaß, ist wahrscheinlich,
zumal da die Geschichte, wie die Doppelnamigkeit anzeigt,
einen ungewöhnlichen Verlauf nahm und die Stadt wie ihr
 Politela 50,51,52
Gegenstück Rhegion verkehrstechnisch und politisch eine
Schlüsselstellung einnahm; dazu außerdem Pol. 1303 a 35/36.
Über die Gründung zunächst von Zankle berichten Thuk.
6,4,5 ff. Paus. 4,23,5 ff., zusätzlich Strabo 6,2,3 und Steph. Byz.
s. ν. Ζάγκλη. Der Ortsname gilt in der Regel als nichtgriechisch-
sikulisch; der Anteil der Sikuler an der Bevölkerung mag dem-
nach erheblich gewesen sein. Die Gründung als solche soll in der
Mitte des 8. Jhd. durch Chalkidier aus dem italischen Kyme,
dann durch solche aus Chalkis erfolgt sein. Später werden sie
durch Samier und andere Ionier verdrängt (Aristoteles Pol.
1303 a 35/6, Her. 6,22/23, Ps.-Skymnos 293). Wiederum spä-
ter zu Beginn des 5. Jhd. haben Messenier, die dem Druck
Spartas entgehen wollten, unter der Führung eines Anaxilas sich
nach Westen gewandt, ihrerseits die ionische Bevölkerung aus
Zankle vertrieben und der Stadt, jedenfalls im Sinne eines
politischen Programms, den neuen Namen Messene gegeben
(neben dem freilich der alte Name nie ganz unterging). Anaxilas
wird Tyrannos etwa 494—476, von Aristoteles allerdings nur
als Tyrannos von Rhegion erwähnt (Pol. 1316 a 34—39). Über
seine Herrschaft, die beide Städte an der Meerenge umfaßte,
Her. 7,164/165; Dion. Hal. 19,4, Thuk. 6,4,5. Die Tyrannis
endet 461 (Diod. 11,76; lustin 4,3). Die Stadt schließt sich an
Syrakus an, während Rhegion sich mit Athen verbündet; von
da an beginnt eine dauerhafte Rivalität zwischen dem (über-
wiegend dorischen) Messene und dem (überwiegend ionischen)
Rhegion. Doch hatte 426 ein Angriff Athens auf das Gebiet
von Messene die Folge, daß die Stadt zu den Athenern über-
ging (Thuk. 3,90). Von da an gerät die Stadt, die über keine
bedeutenden eigenen Kräfte verfügte, abwechselnd in den
Machtbereich von Syrakus oder Athen. Von 406 an interveniert
Karthago. 396 zerstören die Karthager Messene vollständig
(Diod. 14,54 ff.). Schon kurz danach gelingt es Syrakus, die
Stadt neu zu besiedeln (Diod. 14,77/78), und der Friede mit
Karthago 392 beläßt Messene im Hoheitsgebiet von Syrakus.
In der Mitte des 4. Jhd. ist Hippon Tyrannos von Messene,
wird aber 346 von Timoleon besiegt und hingerichtet (Plut.
Tim. 37/38). Über die politischen Strukturen von Zankle/
Messene erfahren wir kaum etwas. Daß Tyrannis, Oligarchie
und eine an Athen orientierte Demokratie mit einander ab-
wechselten, ist anzunehmen.
51. Ζάκυνθος
Da Politien von Ithaka, Kerkyra und Leukas bezeugt sind, liegt
die Annahme einer Politie von Zakynthos nahe. Schon bei
Homer mehrfach erwähnt (II. 2,634; Od. 1,246; 16,123;
19,131); Besiedelungsgeschichte in mehreren Varianten ( Achaia:
Thuk. 2,66; Arkadien: Paus. 8,24,3; Anknüpfung an Aineias
auf Grund eines mit einem Agon ausgestatteten Aphrodite-
kultes: Dion. Hal. 1,50,3). Spätere Geschichte erst vom 5. Jhd.
an greifbar. Mit Athen verbündet ist Zakynthos von 456 an
(Diod. 11,84,7) bis zum Ende des Pelopon. Krieges. Dann
kommt es unter spartanischen Einfluß und wird eine Oligarchie
bis 375 (Xen. Hell. 6,2,2ff. und Diod. 15,45/46). Darnach ist es
Mitglied des zweiten Attischen Seebundes. Dion hat seine
Expedition gegen Dionysos II. von Syrakus in Zakynthos be-
637
gonnen (357) ist dann allerdings auch von Leuten aus Zakynthos
ermordet worden (354), vgl. Plut. Dion 22,8 und 57,2; dies
setzt einen bestimmten politischen Hintergrund voraus, den wir
nicht mehr rekonstruieren können. Daß Aristoteles seinerseits
von der Geschichte Dions gesprochen hat, darf man aus dem
5 Dialog Eudemos folgern (Frg. 56).
52. Ήλις
Die Politie ist durch Harpokration s.v. Έλλανοδίκαι aus-
drücklich bezeugt, durch das Zitat bei Strabo 3,17 zusätzlich
io
wahrscheinlich gemacht, dazu durch Pol. 1306 a 12-19, 1319 a
10-14. Als geschichtlich auffallend hat Aristoteles zweifellos
vermerkt (1) den lockeren Zusammenhang des Kerngebietes
(ή κοίλη Ήλις) mit den zwei Randgebieten Pisatis und Tri-
phylien, (2) die Bedeutung der Schirmherrschaft über die Olymp.
Spiele für die politische Geschichte von Elis, (3), daß das
15
zunächst κατά κώμας besiedelte Land (Strabo 8,3,2) erst er-
staunlich spät 471 v.Chr. den Synoikismos zu einer zentralen
Polis vollzog. Bei Homer ist das Land weitgehend besiedelt von
Epeiem (II. 13,686; 15,514ff. u.a.) und gehört zum Reiche
von Pylos (II. 5,541 ff.; vgl. Strabo 8,3,26); über Kämpfe zwi-
schen Pyliern und Arkadern berichtet IL 7,133 ff. Urbewohner
20
sind Aioler, den Arkadern verwandt; faßbar sind (zu unbe-
stimmter Zeit konstruierte) Listen von Königen (Paus. 5,1,3ff.;
3,4ff.; Schol. Pind. Ol. 3,21/22.). Der Name Elis scheint erst
nach dem Eindringen von Aitolern unter dem halb mythischen
Oxylos aufgekommen zu sein (dazu Strabo 8,3,33, ebenso
Ps.-Skymn. 470ff.). Stark durch spätere politische Interessen
25
und Ansprüche beeinflußt sind die Berichte sowohl über die
Ur- und Gründungszeit, wie auch diejenigen über die Gründung
der olymp. Spiele; der Bericht des Aristoteles bei Plut. Lyk. 1
(dazu Herakleides 2) scheint allerdings der Politie der Lake-
daimonier anzugehören.
30 Die Geschichte des 8.-5. Jhd. ist zur Hauptsache ein Kampf um
die Verwaltung von Olympia und der Spiele. Von 580 an
behauptet Elis das Recht, die oberste Spielbehörde, die Hellano-
diken zu ernennen; ihre Zahl hat stark geschwankt.
Über die Teilnahme von Elis am Perserkrieg hören wir wenig.
Wechselvoll waren die Beziehungen zu Sparta, wobei nahezu
automatisch eine Annäherung an Sparta eine Stärkung der olig-
35
archischen, die Abwendung von Sparta und damit Annäherung
an Athen eine solche der demokratischen Tendenzen nach sich
zog. Der Krieg von 400 macht Sparta zum Herrn von Elis, die
Loslösung folgt erst 371. Nach ursprünglich zwei Hellanodiken
ernennt Elis 368 ein Maximum von 12 (Paus. 5,9,5), 365-363
folgt ein wechselvoller Krieg zwischen Elis und Arkadien, für
40
kurze Zeit wird der uralte Staat von Pisa wiederhergestellt (Xen.
Hell. 7,4,28; Diod. 15,78). Um 352 fällt das oligarchische Re-
gime, doch wird 343 die Demokratie wiederum durch die Olig-
archen beseitigt (Diod. 16,63).
Wichtiges über die innere Struktur der Politie gibt Pol. 1306 a
12-19 und 1319 a 10-14, dazu etwa noch Thuk. 2,25. Von
45 einer Staatsreform durch Phormion, Schüler Piatons berichtet
Plut, praec. rei p. ger. 10 und Adv. Col. 32. Uber die einzelnen
Magistraturen informieren zur Hauptsache Inschriften.
638
499,1
Harpokration, Lexicon ed. Bekker p. 70,23-71,3.
Έ λ λ α ν ο δ ί κ α ι · Ύπερίδης έν τφ ύπέρ Καλ-
λίππου προς Ηλείους. 'Αριστοτέλης (έν τή)
Ηλείων πολιτείςι τό μέν πρώτον φησιν ένα
καταστήσαι τους Ηλείους Έλλανοδίκην, χρό-
νου δε διελθόντος β', τό δέ τελευταιον θ'.
'Αριστόδημος δ' ό ΉλεΙός φησι τους τελευ-
ταίους τιθέντας τόν άγώνα Έλλανοδίκας είναι
ι', άφ' έκάστης φυλής ëva.
499,2
Scholia in Pindarum Vetera ed. Drachmann: in Ol. 3,21/22
21a. Έλλανοδίκαι καλούνται οί προτεταγ-
μένοι τοϋ άγώνος, έπεί μόνοις "Ελλησιν άγωνί-
ζονται.
21b. 22a. ά τ ρ ε κ ή ς : άτρεκής (Έλλανο-
δίκας Αιτωλός άνήρ- τοίις) Έλλανο-
δίκας, μάλλον δέ καί πάντας τους 'Ηλείους Αι-
τωλούς είπεν οϋτως γάρ ώνομάσθησαν άνω-
θεν άπό ΑΙτωλοϋ τοϋ Ένδυμίωνος, (ή) δια τήν
Όξύλου είς ΤΗλιν άφιξιν, ώσπερ Άσκληπιάδης
άξιοι, περί δέ τοϋ των Ελλανοδικών άριθμοϋ
Έλλάνικός φησι και 'Αριστόδημος, ότι τό μέν
πρώτον (β', τό δέ . . . . ) ιβ', τό δέ τελευταιον
ι'· τοσαϋται γάρ αί των 'Ηλείων φυλαι, καί έφ'
έκάστης εις ήν Ελλανοδίκης.
22b. Αίτωλός ά ν ή ρ ύ ψ ό θ ε ν : ΑΙτωλός άντί
τού 'Ηλείος. Όξυλος γάρ τις, εις τών Αίτωλών,
ήνίκα έπί τήν Πελοπόννησον οί Ήρακλεΐδαι
ήπείγοντο, καθηγήσατο αύτοϊς τής όδοϋ, άντι-
δόσεως δέ τρόπψ τιν'ι τήν Ηλείων ήγεμονίαν
παρ' αύτών λαμβάνει- παρ' ού λοιπόν οί Ήλεϊοι
ΑΙτωλοΙ ώνομάσθησαν. δια τούτο ούν Αίτωλός
άνήρ ó 'Ηλείος, c. άλλως- Αίτωλός άνήρ ó
Ηλείος, ήτοι άπό Αίτωλοϋ τοϋ Ένδυμίωνος, 0ς
ήν Ηλείος, άποκτείνας δέ "Απιν έν τοις έπ'
Άζάνι άθλοις έφυγεν είς τήν πρότερον Κου-
ρήτιν, Αίτωλίαν δέ ύστερον άπ' αύτού κληθεΐ-
σαν. ή άπό Όξύλου, 0ς ήν Αίτωλός τού Άνδραί-
17.18 άγωνίζονται corruptum: δικάζουσι? (έδίκαζον Bekk.
anecd., EM) 19 suppl. Dr. 27 suppl. Dr.
Politela 52,53
μονος, διεϊλε δέ τοϊς Ήρακλείδαις τήν Πελο-
πόννησον, και δια τούτο έδωρήσαντο αύτφ
έξαίρετον τήν ΤΗλιν. d. άλλως· Αίτωλοι πρώτοι
έγένοντο Έλλανοδίκαι έν Όλυμπίςι. και ότι ó
s κτίστης τής "Ηλιδος Όξυλος Αίτωλός ήν.
500
Strabo Geogr. ed. Jones 8,3,17
io Nuvl δέ περί τών έν τή Τριφυλίςι Καυκώνων
έτι καί ταύτα προσιστορητέον. οί μέν γάρ καί
δλην τήν νύν Ήλείαν, άπό τής Μεσσηνίας μέχρι
Δύμης, Καυκωνίαν λεχθήναί φασιν 'Αντίμαχος
γούν καί Έπειούς και Καύκωνας άπαντας προ-
is σαγορεύει. τινές δέ δλην μέν μή κατασχεϊν
αύτούς, δίχα δέ μεμερισμένους οίκειν, τούς
μέν προς τή Μεσσηνίςι κατά τήν Τριφυλίαν,
τούς δέ προς τή Δύμη κατά τήν Βουπρασίδα
και τήν Κοίλην Ήλιν 'Αριστοτέλης δ' ένταύθα
20 μάλιστα οίδεν Ιδρυμένους αύτούς. και δή τοις
ύφ' 'Ομήρου λεγομένοις όμολογεί μάλλον ή
ύστάτη άπόφασις, τό τε ζητούμενον πρότερον
λαμβάνει λύσιν.
25 53. 'Ηπειρωτών κοινή πολιτεία
Daß das Κοινόν der epeirotischen Stämme, die allesamt κατά
κώμας siedelten (Skylax 28.30.31.32), bei Aristoteles eine ei-
gene Darstellung gefunden hat, zeigt das Zitat bei Steph. Byz.
Nach Strabo 7,7,5 hat Theopomp nicht weniger als 14 Völker-
schaften der Epeiroten aufgezählt (FGrHist 115 F 382), von
30
denen 13 identifizierbar zu sein scheinen und drei die über-
ragend bedeutendsten waren: zuerst die Chaones, dann die
Thesproten und vom Beginn des 4. Jhd. an die Molosser. Der
älteste bekannte König der Molosser ist Tharypas (Plut. Pyrrh.
1; lust. 17,3), ihm folgt Alketas (Xen. Hell. 6,1,7; Diod. 15,36);
mit dem Untergang des Pyrrhos endet dieses Königtum. Auf
35
eine Begrenzung der Königsmacht deutet die Magistratur des
προστάτης neben dem König hin (Thuk. 2,80,5). Hauptorte
waren Dodona und Ambrakia. Ihre Besitzer dürften mehr-
fach gewechselt haben. Xen. Hell. 6,1,7 und Nepos Timoth. 2
scheinen zu implizieren, daß ein organisiertes Κοινόν minde-
stens mehrerer epeirotischer Stämme schon zur Zeit des Alketas
40
bestanden hat.
501
Steph. Byz. ed. Meineke
45 Ά μ ύ ν τ α ι , έθνος Θεσπρωτικό ν „μένος
πνείοντες Άμύνται". και 'Αριστοτέλης έν τή
τών 'Ηπειρωτών πολιτείςι.
 Politela 54,55,56,57,58
54. Ηραία
Pol. 1303 a 1 3 - 1 6 läßt vielleicht auf eine Politie von Heraia
schließen, also zunächst des Κοινόν der 9 Bezirke (δάμοι) der
Heraiis, die erst um 420 durch einen Synoikismos die Polis
Heraia schufen: als Leiter des Synoikismos nennt Strabo 8,3,2
einen nicht näher identifizierbaren (Spartaner?) Kleombrotos
bzw. Kleonymos. Politische Motive werden die Erfindung eines
Oikistes Heraieus (Paus. 8,3,4) veranlaßt haben. Heraia war
Mitglied des arkadischen Bundes, der um 425 unter dem Druck
Spartas aufgelöst, um 365 erneuert wurde. Durch Inschriften
wissen wir, daß Heraia 5 δαμιουργοί als Delegierte zur Bundes-
versammlung der Arkader entsandte.
55. Ήρακλεία Μινφα
Die Politie ist gesichert durch Herakleides Nr. 30 und mag für
Aristoteles ein begrenztes Interesse gehabt haben insofern als
die Stadt 357 Dion bei seinem Angriff auf Dionysios II. von
Syrakus als Ausgangs- und Stützpunkt diente (Diod. 16,19 und
Plut. Dion 25). Darüber hinaus hat sie eine ungewöhnliche Vor-
geschichte. Zunächst ist Herakleia an der N-Küste Siziliens beim
Eryx um 500 als griechischer Vorposten durch Dorieus gemäß
der Anweisung eines Orakels des Laios gegründet worden (Her.
5,43; 46; Diod. 4,23). Diese Gründung wurde nach wenigen
Jahren von den Karthagern zerstört. Die vertriebenen griechi-
schen Einwohner suchten nun eine neue Heimat und fanden
sie in dem etwa in der Mitte des 6. Jhd. von Selinus aus ge-
gründeten Minoa westl. von Akragas an der Südküste; den
Namen hatte der Ort von einer mythischen Verbindung mit
dem kretischen König Minos (Diod. 4,79; 16,9). Anfangs des
5. Jhd. eroberten die Herakleoten den Ort und gaben ihm den
Namen Herakleia, das von da an gelegentlich Herakleia Minoa
genannt wurde (Suidas s.v.; Polyb. 1,25; Liv. 24,35).
Geschichtlich faßbar ist für uns sonst nichts.
56. Ήρακλεία ή έν Πόντψ
Daß dieser politisch wie kulturell bedeutenden Stadt, Heimat
der Platoniker Herakleides, Amyntas (Amyklos) und Chion (der
erhaltene späthellenistische Briefroman arbeitet wie die meisten
dieser Sammlungen mit gutem historischem Material), Aristo-
teles eine Politie gewidmet hat, wird man, auch abgesehen von
Pol. 1305 b 1 0 - 1 2 und 1327 b 7 - 1 5 , annehmen. Als Gründer
geben Strabo 12,3,4 die Milesier, dagegen Ps.-Skymnos 9 7 2 - 5
die Boioter und Megarer an; dieser fügt bei, die Gründung seit
zur Zeit des Kyros, also in der Mitte des 6. Jhd. erfolgt.
Mit ihm stimmen überein Xen. Anab. 6,2,1, Diod. 14,31,3,
Schol. Apoll. Rhod. 2,844-847 und Schol. Apoll. Rhod. 2,
743-749.
Uber die Geschichte der Stadt berichtet am ausführlichsten lust.
16,3,4-5,18, vor allem über Klearchos, der in Athen Schüler
des Isokrates und Piaton war, dann sich von der Philosophie ab-
wandte (Suidas s. ν. Klearchos) und um 364/3 Tyrannos von
Herakleia wurde (Diod. 15,81,3; Polyain. 2,30,1-2; Plut. mor.
7 8 I D , 838D). 352 wurde er gestürzt und ermordet durch eine
639
Verschwörergruppe, an deren Spitze der Platoniker Chion stand
(Diod. 16,36,3). Doch gelang es Satyros, dem Bruder des
Klearchos, die Tyrannis zu behaupten; ihm folgte 345 sein
Neffe Timotheos, dann 337/6 Dionysios, Bruder des Timotheos,
der nicht weniger als 32 Jahre lang regierte (Diod. 16,88,5;
5
20,77,1). Wie weit Aristoteles diese z.T. atypische Tyrannis,
die lange nach seinem Tode noch gedauert hat, analysiert hat,
wissen wir nicht. Über die ältere Geschichte von Herakleia,
vor allem eine mißglückte Expedition der Athener unter Lama-
chos gegen Herakleia um 424 informiert lustin a.a.O. (dazu
Thuk. 4,75); dazu treten die Reste einer breit angelegten
io Spezialgeschichte von Herakleia durch Memnon, die mit der
Tyrannis des Klearchos einsetzen (FGrHist 434).
57. Ήρακλεία ή έν Τραχίδι
Die Polis kann die Aufmerksamkeit des Aristoteles auf sich
15
gezogen haben, sofern sie einer der nicht zahlreichen Fälle ist,
in denen anerkanntermaßen ein Gemeinwesen als politischer
und bsd. militärischer Stützpunkt gegründet wurde. Der den
Durchgang durch die Thermopylen beherrschende Ort (Strabo
9,4,13; Ps.-Skymn. 5 8 7 - 5 8 9 ) wurde 426 durch die Spartaner
mit 10000 Kolonisten besetzt, sowohl aus strategischen Grün-
20
den wie auch um die von den Oitaiern bedrängten Bewohner
von Malis und Doris zu unterstützen. Unter den Kolonisten
befanden sich 4000 Peloponnesier, durften aber im übrigen
keine Ionier oder Achaier sein (Thuk. 3,92f.; Diod. 12,59).
Diesem ungewöhnlichen Ausgangspunkt entspricht ein ebenso
auffallendes Klientelverhältnis zu Sparta, zu dessen ständigen
25
Verbündeten Herakleia gehörte, mit Ausnahme der verhältnis-
mäßig kurzen Perioden, in denen die Stadt von den Gegnern
Spartas besetzt war (Diod. 14,82,6-7; später Xen. Hell. 6,4,27
und Diod. 15,57,2). In der Delphischen Amphiktyonie hatte es,
wohl von Anfang an, einen Vertreter.
30
58. Θάσος
Eine aristotelische Politie darf angenommen werden. Die Be-
richte über die Gründung und Frühzeit gehen fast alle auf
Archilochos zurück, der selber an der Kolonisierung von Thasos
durch Paros teilnahm (um 680); die Beziehungen zwischen
35
Paros und Thasos sind dauernd sehr eng geblieben (Paus.
10,28; Eus. Praep. Ev. 6,7; Steph. Byz. s.v.). Erste Bewohner
waren die thrakischen Saier, dann Phönikier. Schon früh dehnte
Thasos sein Herrschaftsgebiet auf dem Festlande aus (Strabo
7, Frg. 43 (44) ed. Jones) und gewann die reichen Goldberg-
werke (Her. 6,46).
40
Im 6. Jhd. herrscht ein schließlich von den Spartanern vertriebe-
ner Tyrann Symmachos (Plut., Her. malign. 21); vor den
Persern hat Thasos kapituliert (Her. 6,44; 46; 7,118). Auf
den Anschluß an Athen nach 479 folgte ein Abfall, dann eine
Unterwerfung durch die Athener (Thuk. 1,100/101; Polyain.
2,33). Im Peloponnesischen Krieg Wechsel zwischen Athen und
45
Sparta, 411 eine paradoxe Restitution der Oligarchie durch
Athen (Thuk. 8,64), 410 Demokratie, dann abermals Oligar-
chie (Xen. Hell. 1,3,17), 408 wieder Demokratie (Xen. Hell.
640
1,4,9), 404 Oligarchie unter der Aufsicht eines spartanischen
Harmosten und 10 Archontes (Xen. Hell. 2,2,5; Polyain. 1,45,4;
Nepos Lys. 2,3; Plut. Lys. 13). 394 beschließt Thasos für Agesi-
laos göttliche Ehren (Plut. Apophth. Lac. Ages. 25), 389/8 ge-
winnt Athen Thasos zurück, doch mit dem Frieden 386 wird
die Oligarchie restituiert. 375 setzt sich ein weiteres Mal die
Demokratie und eine lockere Bindung an den zweiten Att.
Seebund durch. 340 kommt es zum Konflikt mit Philipp von
Makedonien; die mit Athen sympathisierenden Thasier wandern
in ihre Mutterstadt Paros aus.
Über die innere Organisation wissen wir nichts außer der Insti-
tution der alljährlich wechselnden Theoroi.
59. Θέσπιαι
Daß es von der alten und angesehenen Stadt Boiotiens eine
Politie gab, ergibt sich aus Herakleides Nr. 44. Uber den
Gründer und die erste Besiedelung Steph. Byz. s.v., Plut.
Camill. 19, Paus 9,14. Früh mit Theben verbunden (Her. 5,79),
im Perserkrieg von Xerxes zerstört (Her. 7,202; 222; 8,50; 75;
9,31; Diod. 11, 14,5).
Von 447 an im boiotischen Bund eines der 10 Mitglieder ersten
Ranges mit 2 Boiotarchen (Thuk. 4,93,4), dann 423 von Theben
unterworfen. 386 wird der boiotische Bund aufgelöst, an die
Stelle der Herrschaft Thebens tritt bis 374 die Herrschaft
Spartas. Nach 371 wird die gesamte, mit Sparta sympathisieren-
de Einwohnerschaft vertrieben (Paus. 9,14,2; Polyain. 2,3,3;
5,2).
Über die innere Organisation gibt Hes. Erga 38; 263 schwer
deutbare Mitteilungen. Später finden wir 10 Damouchoi als
Regenten (Diod. 4,29); von 3 Polemarchoi spricht Xen. Hell.
5,4,47. Andere Magistraturen sind nur inschriftlich bekannt.
Berühmt waren die Kulte des Eros (Paus. 9,27; Konon 24;
Strabo 9,2,25 u. a.) mit den Festspielen der Erotideia (Athen.
5 6 I E , Plut. Amat. 1,2; Schol. Pind. Ol. 7,153/154) und der
Musen (Paus. 9,27; Plut. Amat. 1; Athen. 629 A).
60. Κοινή Θετταλών πολιτεία
Die Politie ist vielfach bezeugt: in der Liste des Sopatros, bei
Harpokr., Athen., in den Schol. zu Euripides und zu Vergil.
Thessalien spielt in Religion und Mythos der Griechen eine
bedeutende Rolle (der Götterberg Olympos, Achilleus wie Iason
sind in Thessalien zuhause, auch die Kentauren und Lapithen).
Eine Aufgliederung der Landschaft vor der Besitznahme durch
die Thessaler setzt II. 2 , 6 8 1 - 5 einerseits, 2 , 6 7 6 - 6 8 0 anderer-
seits voraus. Als Durchgangsgebiet zwischen dem Balkan und
Mittelgriechenland ist Thessalien immer wieder von anderen
Stämmen besetzt worden, Ioniern und Aiolern, dann Achäern
(zu denen die Perrhaiboi, Magnetes, Dolopes, Ainianes ge-
hören), dann die Malieis, Hellenes, Myrmidones; schließlich
brechen die Thessaler ein und machen sich die ansäßige Be-
völkerung zu Untertanen (Penestai, dazu Aristoteles Pol. 1269
a 36—b 7). Organisiert haben sich die Thessaler zu einem
lockeren Bund mit einem Hegemon und vielen einzelnen Für-
sten; von Aisch. Pers. 23 an ist der besondere Name τ α γ ό ς be-
Politela 58,59,60
zeugt (vgl. Xen. Hell. 6,1,8; 4,28; 33 u.a.) Einzelne Poleis und
die sie beherrschenden Dynastien treten hervor: Larisa unter
den Aleuaden, Krannon unter den Skopaden, dann Pharsalos
und Pherai.
Die äußere Geschichte besteht wesentlich in Vorstößen nach
5 Mittelgriechenland, wobei es oft unklar bleibt, wie weit das Κοι-
ν ό ν τ ω ν Θ ε σ σ α λ ώ ν sich engagierte oder nur einzelne Dyna-
sten. Im 6. Jhd. Vorstoß gegen Phokis und Delphi unter dem
Aleuaden Eurylochos (Her. 7,176; Aisch. or. 2,116), dann E n -
gagement im Lelantischen Krieg an der Seite von Chalkis gegen
Eretria. Von einer Niederlage gegen die Boioter berichtet Plut.
io Her. malign. 33, einer solchen gegen die Phoker Paus. 10,1. U m
512 beschließt das Κοινόν τ ω ν Θ ε σ σ α λ ώ ν Unterstützung
Athens gegen Sparta (Her. 5,63). Im Perserkrieg scheinen sich
die Thessaler überwiegend den Persern unterworfen zu haben
(Her. 7,6; 108; 128). In der Mitte des 5. Jhd. verbinden sie
sich bald mit Athen, bald mit Sparta, am Peloponnesischen
15 Kriege sind sie nur am Rande beteiligt (vgl. etwa Thuk. 4,78 und
Xen. Hell. 2,3,36).
Eine überragende Gestalt ist der Tyrannos Iason von Pherai
(vgl. Pol. 1277 a 2 0 - 2 5 ) . Nach seiner Ermordung 370 (Xen.
Hell. 6 , 4 , 2 9 - 3 2 ) wird sein Bruder Alexandres Tyrannos, aller-
dings nicht mehr über Gesamtthessalien, sondern nur in seinem
20 Stammsitz Pherai. E r wird seinerseits 358 ermordet (Xen. Hell.
6,4,35; Diod. 16,14; Aristoteles Frg. 56). 354 rufen die
Aleuaden von Larisa Philipp von Makedonien zu Hilfe. E r ge-
winnt mit Hilfe des Κοινόν τ ώ ν Θ ε σ σ α λ ώ ν ganz Thessalien
(Diod. 16,35) und reorganisiert als Archon souverän das Land
in Tetrarchien (Harpokr. s. v.; Dem. or. Phil. 2,22); weiterhin
25 lustin 11,3,2.
502
Harpokration, Lexicon ed. Bekker p. 1 7 4 , 2 5 - 1 7 5 , 8
30 Τ ε τ ρ α ρ χ ί α - Δημοσθένης Φιλιππικοΐς. τετ-
τάρων μερών όντων της Θετταλίας εκαστον
μέρος τετράς έκαλειτο, καθά φησιν 'Ελλάνικος
έν τοις Θετταλικοίς· όνομα δέ φησιν είναι ταΐς
τετράσι Θετταλιώτιν Φθιώτιν Πελασγιώτιν
35 Έστιαιώτιν. καί Αριστοτέλης δέ έν τη Κοινή
Θετταλών πολιτείςι έπί Άλεύα τοΰ Πύρρου
διηρήσθαι φησιν είς δ' μοίρας τήν Θετταλίαν.
εϊη άν ούν λέγων ó Δημοσθένης τήν τετραρ-
χίαν. άτι δέ Φίλιππος καθ' έκάστην τούτων τών
40 μοιρών άρχοντα κατέστησε, δεδηλώκασιν
άλλοι τε και Θεόπομπος έν τη μδ'.
503
Athen, ed. Kaibel 499 D
45
Άρσενικώς δέ εϊρηκε τον λάγυνον Νικό-
στρατος μέν έν 'Εκάτη'
 Politela 60 641

των κατεσταμνισμενων εστίν έπίχαλκος, ούδέ βοός άλλ' αίγός δέρματι

ήμιν λαγύνων πηλίκοι τινές; Β τρίχους. περιτεταμένη, καί ή ταύτη χρωμένη τέχνη
πελταστική, και πελτασταί οί μετιόντες αύτήν.
καί πάλιν

τον μεστόν ήμιν φέρε λάγυνον.

504.3
καί έν τη έπιγραφομένρ Κλίνη-
Eustathios Comm. in Iliadem ed. Van der Valk: in 12,295
και δυσχερής λάγυνος ούτος πλησίον
οξους. Tò δέ ,,χαλκείη" δέδωκε τοις μεθ' Όμηρον
έπίχαλκον άσπίδα ειπείν προς διαστολήν, φασί,
Δίφιλος έν Άνασψζομένοις- τής πέλτης. ή γαρ πέλτη οΰτε ϊτυν εχει καί
λάγυνον εχω κενόν, ώ γραϋ, θύλακον δε αίγός ή οίός περιέσταλται δέρμα.
μεστόν.
Λυγκεύς δ' ό Σάμιος έν τή προς Διαγόραν
'Επιστολή γράφει- 'καθ' öv χρόνον έπεδήμησας
504.4
(έν) Σάμψ, Διαγόρα, πολλάκις οιδά σε παρα- Hesychios Lexicon ed. Schmidt Π 1364
γινόμενον είς τούς παρ' έμοί πότους, έν οις
πέλτη- άσπίς ϊτυν ούκ έχουσα, ή όπλου
λάγυνος κατ' άνδρα κείμενος οίνοχοείτο, προς
σκέπασμα, άκόντιον
ήδονήν διδούς έκάστω ποτήριον.' 'Αριστοτέλης
δ' έν τή Θετταλών Πολιχείςι θηλυκώς λέγεσθαί
φησιν ύπό Θετταλών τήν λάγυνον. 505,1
Commentarla in Verg. Georg, ed. Thilo-Hagen 2,97
504.1
SVNT ET AMINNEAE VITES FIRMISSIMA VINA amUl-
Scholia in Euripidem ed. Schwartz: in Rhes. 311
neum vinum dictum est quasi sine minio, id est
πολλά πελταστών τέλη: πέλτη άσπίς rubore; nam album est. sane aminneum dici versus
έστιν ϊτυν ούκ έχουσα, καθάπερ φησίν 'Αριστο- probat, qui stare non potest, si amineum dixerimus.
τέλης έν τή Θεσσαλών πολιτείςι γράφων ούτως- et aliter: Amineos Aristoteles in politiis hoc scribit
διελών δε τήν πολιτείαν ( . . . ) 'Αλεύας εταξε Thessalos fuisse, qui suae regionis vites in Italiam
κατά τόν κλήρον παρέχειν έκάστους ιππέας μέν transtulerint, atque illis inde nomen inpositum.
τεσσαράκοντα, πελταστάς δέ όγδοήκοντα. ήν
δέ ή πέλτη άσπίς ϊτυν ούκ έχουσα (ούδ') έπί-
χαλκος (ούδέ βοός, άλλ' οίος ή) αίγός δέρματι 505,2
περιτεταμένη. καί τρί' άκόντια καί μικρόν δόρυ
Hesychios Lexicon ed. Latte A 3675
πάντες έφόρουν ö σχέδιον έκαλείτο': -
Ά μ ι ν α ϊ ο ν δι' ένός ν τόν οινον λέγει, ή
γάρ Πευκετία Άμιναία λέγεται
504.2
Scholia in Platonem ed. Hermann: in Legg. 813 D

πελταστικής] πέλτη έστίν είδος άσπίδος, 505,3

ώς φησιν 'Αριστοτέλης, ήτις ϊτυν ούκ εχει, ούδ' Macrobius Saturnalia ed. Willis 3,20,6/7

Uvarum ista sunt genera: Aminea, scilicet a

26-35 cf. Bekk. Anecd. p. 297,8 [cf. Phot. s. ν. πελτασταί] regione, nam Aminei fuerunt ubi nunc Falernum est.
π ε λ τ α σ τ α ί στρατιώταί τίνες πέλτην έχοντες, ή δέ πέλτη
45
είδός έστιν δπλου, οίον άσπίς ϊτυν ούκ έχουσα ούδέ βοός
άλλ' αίγός ή οΐός δέρματι περιτεταμένη cf. schol. Ale. 498
Hesych. Phot. s. u. πέλτη Suid. s. u. πέλτον 28 in politiis Rose; in polypticis V.
642 Politela 61

61. Θήβαι Über anschließende Kämpfe zwischen athenisch gesinnten De-

mokraten und spartanisch gesinnten Oligarchen Plut. Pelop. 5.
Daß es eine Politie von Theben gab, ist selbstverständlich, auch
382 Theben von einer spartanischen Garnison besetzt. Die
abgesehen von Pol. 1 2 7 4 a 3 1 - b 5 , 1278 a 25/6,1302 b 25-30,
Befreiung 379 bezeichnet den Aufstieg Thebens zur Herrschaft
1306 a 36—b 2, 1321 a 26-29.
über ganz Mittelgriechenland, von 371 (Leuktra) an Nieder-
Für die Ilias sitzen in Theben die Kadmeiones (4,385,391 u. a.),
werfung Spartas, 368 Gründung von Megalopolis. Epameinon-
nehmen aber am Troischen Kriege nicht teil, im Gegensatz zu
das kämpft in der Peloponnes, Pelopidas in Thessalien, 362
den Boiotoi, die um den Kopaissee wohnen (5,710) und ihr
Mantinea, 356 Krieg der delphischen Amphiktyonie unter
Kontingent zum Kriege gestellt haben. Für Hesiod Th. 326 und
Thebens Führung gegen die Phoker (Diod. 16,29). 354 unter-
Erga 162 sind die Bewohner Thebens Kadmeer, deren eponymer
stützt Theben den aufständischen Satrapen Artabazos gegen
Gründer Kadmos von Her. 2,49 an ausdrücklich Phoinikier ge-
den Perserkönig (Diod. 16,34; Polyain. 5,16; 7,33); doch im
nannt wird. Aristoteles Frg. 506 zeigt den Hauptgrund dieser
Heiligen Krieg unterstützt erst der Perserkönig (Diod. 16,40),
Konstruktion an: die griechische Schrift ist von der phöniki-
dann Philipp von Makedonien das bedrängte Theben (Diod.
schen deriviert, und Kadmos wird der Vermittler; eine andere
16,58). Philipp beendet den Krieg 346 und überläßt ganz
Tradition allerdings macht Kadmos zum Milesier, Erfinder der
Boiotien der thebanischen Herrschaft (Demosth. or. 8,63; 10,64;
Schrift und ersten Prosaschriftsteller der Griechen (Plin. nat.
19,112), macht dies allerdings nach dem Sieg bei Chaironeia
hist. 5,112; Diog. Laert. 1,22, Suidas s.v.). Ebenso gibt es zur
338, wo Theben neben Athen gegen Philipp gekämpft hatte,
Stadtgründung durch Kadmos eine Konkurrenzgeschichte, die
rückgängig. Ein Versuch, die makedonische Garnison zu ver-
Amphion und Zethos zu Gründern macht (vgl. Od. 11,262).
treiben (Arrian anab. 1,7,1-3; Diod. 17,8-11) endet mit der
Als andere Stämme, die an der Gründung beteiligt waren, werden
Eroberung, Verwüstung und Zerstörung Thebens durch
genannt die Encheleis und Ektenes.
Alexander (Diod. 17,14; Arrian anab. 1,8,9).
Zu unbestimmbarer Zeit besetzen die Boioter Theben, doch
Den reichen Informationen über die äußere Geschichte (von
ein Teil der früheren Bewohner bleibt und konstituiert die
denen wir nicht wissen, wie weit sie Aristoteles aufgenommen
Aristokratie der „Spartoi" (vgl. Pind. 1.7). Über eine Liste the-
hat) stehen wenige meist nur anekdotische Berichte über die
banischer Könige und den Sturz des Königtums berichtet Paus.
innere Entwicklung gegenüber.
9,5,5 —16, über die Urgeschichte im weitesten Sinne Strabo 9,2,3.
An die Stelle der Könige tritt ein grundbesitzender Adel.
Nicht näher datierbar ist die Gesetzgebung des Philolaos aus 506.1
Korinth über die Aristoteles ausführlich berichtet zu haben
scheint. Zu den Mitteilungen in Pol. (s. o.) treten hinzu Ael. Plinius. nat. hist. ed. Jan-Mayhoff 7,192
var. hist. 2,7 und Plut. Pelop. 18.19; Erot. 17
Weitausgreifende Beziehungen indizieren die Beteiligung The- Litteras semper arbitrar Assyriis fuisse, sed alii
bens an der Gründung von Herakleia am Pontos (Steph. Byz. apud Aegyptios a Mercurio, ut Gellius, alii apud
s. v. und Suidas s. ν. Herakleides) und der Kontakt mit König Syros repertas volunt. utrique in Graeciam attulisse
Kroisos (Her. 1,52). Die Kämpfe mit den Thessalern beginnen e Phoenice Cadmum sedecim numero, quibus
in der Mitte des 6. Jhd. (Paus. 9,14,2-3, Plut. Camill. 19; Her.
Troiano bello Palameden adiecisse quattuor hac
malign. 33) und die endlosen und grausamen Auseinander-
setzungen mit Athen vor allem um Plataiai um 510 (Her. 6,108; figura ΖΥΦΧ, totidem post eum Simoniden meli-
Thuk. 3,55; 61; 68). Im Perserkrieg hat Theben sich zunächst cum, ΨΞΩΘ, quarum omnium vis in nostris re-
zu den Gegnern Persiens gehalten (vgl. Her. 7,132/3; 233 und cognoscitur. A r i s t o t e l e s decern et octo priscas
Plut. Her. malign. 31-33), dann nach dem Durchbruch durch fuisse, et duas ab Epicharmo additas XZ quam a
die Thermopylen zu den Persern (Thuk. 3,56; 62; Her. 8,50;
Palamede mavult.
66; 9,2; 13), ist aber nach Kriegsende durch Repressalien kaum
bedrängt worden (Her. 9,86-88; Diod. 11,33,4)
Die darauffolgenden Jahrzehnte sind gekennzeichnet durch die 506.2
Versuche, die Vorherrschaft in Boiotien zurückzugewinnen,
durch engen Anschluß an Sparta und entsprechende Feind- Scholia in Dionysium Thraca in: Anecdota Graeca ed. Bekker
schaft gegen Athen. Die Adelsoligarchie wird nach den Perser- p. 783,1-6
kriegen durch die Demokratie verdrängt, diese um 450 wiederum
gestürzt. Im Peloponnesischen Krieg bleibt Theben an der Seite Των στοιχείων εύρετήν άλλοι τε και "Εφο-
Spartas, besiegt und zerstört Plataiai und fordert 404 die Zer- ρος έν δευτέρψ Κάδμον φασί. της δε Φοινί-
störung Athens (Xen. Hell. 2,2,9; 6,5,35 u. 46; Plut. Lys. 15,3). κων εύρέσεως προς ήμάς διόσκορον γεγενή-
Dann folgt eine Schwenkung, Theben wird Stützpunkt des σθαι, ώς καί Η ρ ό δ ο τ ο ς έν ταΐς ίστορίαις και
Thrasybulos und der athenischen Demokraten (Xen. Hell.
'Αριστοτέλης λέγει- φασί γάρ ότι Φοίνικες μεν
2,4,1—2; Diod. 14,32), Krieg gegen Sparta, dann nach dem
Frieden 386 Wiederaufbau von Plataiai (Paus. 9,1,4; Isokr. or.
εύρον τα στοιχεία, Κάδμος δε ήγαγεν αυτά εις
14,13) und Thespiai (Xen. Hell. 5,4,10) als autonomer Poleis. τήν 'Ελλάδα.
 Politela 61,62,63,64
506,3
Scholia in Dionysium Thraca in: Anecdota Graeca ed. J. Bekker
p. 786,1-3
Των στοιχείων ό Κάδμος εύρετής έστιν, ώς
φησιν "Εφορος καί 'Αριστοτέλης- άλλοι δε
λέγουσιν ότι Φοινίκων είσίν εύρήματα, Κάδμος
δέ ταϋτα διεπόρθμευσεν εις τήν 'Ελλάδα.
506,4
Hyginus Mythol. ed. Rose Cap. 277,1-2
Parcae, Clotho Lachesis Atropos, invenerunt
litteras Graecas septem, A B H T I Y ( . . . ) ; alii
dicunt Mercurium ex gruum volatu, quae cum volant
litteras exprimunt; Palamedes autem Nauplii filius
invenit aeque litteras undecim, Simonides litteras
aeque quattuor, Ω Ε Ζ Φ, Epicharmus Siculus
litteras duas, Π et Ψ. has autem [Graecas] Mer-
curius in Aegyptum primus detulisse dicitur, ex
Aegypto Cadmus in Graeciam.
506,5
Strabo Geogr. ed. Jones 7,7,1
Τήν μεν γαρ Άττικήν οί μετά Εύμόλπου
Θρςίκες εσχον, της δέ Φωκίδος τήν Δαυλίδα
Τηρεύς, τήν δέ Καδμείαν οί μετά Κάδμου
Φοίνικες, αύτήν δέ τήν Βοιωτίαν "Αονες καί
Τέμμικες καί Ύαντες - ώς δέ Πίνδαρος φησιν,
ήν οτε σύας Βοιώτιον έθνος ενεπον.
507,1
Paroemiographi Graeci ed. Leutsch-Schneidewin: Zenobius 6,17
Tí ο ύ κ ά π ή γ ξ ω , ϊ ν α Θ ή β η σ ι ν ή ρ ω ς
γ έ ν η : ταύτης Πλάτων έν Μενέλεω μέμνηται.
φασι δέ, οτι έ ν Θήβαις οί έαυτούς άναιροϋντες
ούδεμιάς τιμής μετεϊχον. Καί Αριστοτέλης δέ
φησι περί Θηβαίων το αύτό τούτο, οτι τούς
αύτόχειρας έαυτών γινομένους ούκ έτίμων. το
ούν, Ί ν α ή ρ ω ς γ έ ν η , κατ' εύφημισμόν εϊρη-
ται.
643
507,2
Photius Lexicon ed. Naber
Tí ο ύ κ ά π ή γ ξ ω ϊ ν α Θ ή β η σ ι ν ή ρ ω ς
5 γ έ ν η ; κέχρηται αύτη Πλάτων έν Μενελάφ -
παρά δέ τήν ίστορίαν οί γαρ έ ν Θήβαις έαυτούς
διαχειρισάμενοι ούδ' ήστινοσοΰν τιμής ήξιοϋν-
το.
62. Θήρα
Daß es eine Politie gab, ist schon wegen Pol. 1290 b 8 - 1 4
wahrscheinlich, auch wenn unsere Informationen nur zum gerin-
gen Teil aus der antiken Literatur, zur Hauptsache aus In-
schriften stammen. Dorische Einwanderer haben die Polis ge-
15 gründet, die Organisation der Bürgerschaft hielt sich an das
dorische Modell (Her. 4,153) und die Beziehungen zu Sparta
waren immer eng (Her. 5,42). Von Thera aus wurde um 631
Kyrene gegründet (Her. 4,150; 152/3; Apoll. Rhod. 4,1694 ff.),
doch da blieb der Kontakt dünn, zumal da später Kyrene eine
neue panhellenische Besiedelung erfuhr (Her. 4,159; 164).
20 Im Peloponnesischen Kriege verhielt sich Thera zunächst neutral
(Thuk. 2,9,4), muß aber dann nach Ausweis der Inschriften
dem attischen Seebund beigetreten sein.
Einen Heros Eponymos von Thera nennt Paus. 3,1,8/9.
25 63. Θούριοι
Daß es eine Politie gab, ist auch abgesehen von Pol. 1303 a 31—
33, 1307 a 20-33, 1307 b 1 - 1 9 anzunehmen. Gegründet wur-
de die Stadt als panhellenisches Werk auf Initiative Athens
444/3, zunächst als Erbin von Sybaris, dessen Namen sie auch
eine Zeit lang übernommen zu haben scheint (Plut. mor. 835;
3ο
Her. 5,45). Erst nachträglich setzte sich der neue Name Thurioi
durch (Diod. 12,10/11; Strabo 6,1,13; Steph. Byz. s.v.; Schol.
Aristoph. Nub. 332; Ael. Hist. an. 10,38). Aufgebaut wurde die
Stadt nach den Plänen des Hippodamos von Milet (Diod. 11,90;
12,19) mit einer von Charondas(?) geschaffenen demokrati-
schen Verfassung (Diod. 12,11; Polyain. 2,10). Daß der Sophist
Protagoras Gesetzgeber von Thurioi gewesen sei, ist eine Erfin-
dung des Herakleides Pontikos Frg. 150 Wehrli.
Die Geschichte des 4. Jhd. ist erfüllt von Kämpfen gegen die
Lukaner im Hinterlande (Diod. 14,101; Strabo 6,1,13; Ael.
var. hist. 12,61) und gegen Tarent (Diod. 16,15; Polyain. 2,10).
Vom Beginn des 3. Jhd. an gehört Thurioi zum römischen
4ο
Machtbereich.
64. Θρςικών πολιτεία
Herakleides Nr. 29, Pol. 1324 b 11 und vor allem 1312 a 8 - 1 4
45 reichen aus, um eine allgemeine Politie der Thraker anzusetzen.
Es fehlt auch nicht an Informationen, die sich ganz im Rahmen
der Interessen des Aristoteles halten. Da gilt für die frühesten
644 Politeia 64,65,66,67
Erwähnungen bei Homer II. 13,577; Od. 9,196, dann für die
sehr große Zahl der thrakischen Stämme, die uns bezeugt sind,
endlich für die Nachrichten, daß die Thraker in früher Zeit ein
weit größeres Gebiet bewohnt hätten als später, so Makedonien
(Strabo 10,3,17; 14,5,28; Her. 6,45; 7,73), Boiotien (Strabo
9,2,3; 9,2,25; Polyain. 7,43), Phokis (Strabo 9,3,13; 10,1,3).
Von frühen Kämpfen von Griechen mit Thrakern berichten
außer Archilochos Her. 1,168; Schol. Aisch. 2,31; dann Herr-
schaft des Miltiades auf der thrakischen Chersonnes (Her. 6,34;
40; Plut. Per. 19). Unterwerfung der Thraker durch die Perser
(Her. 4,89ff.; 5,2; 7,110; 185; 9,32).
In der Mitte des 5. Jhd. entsteht eine politische Organisation bei
den Odrysen mit dem König Teres (Thuk. 2,29), dann Sitalkes
(Thuk. 2,96ff.; Diod. 12,50). Dieser pflegt Beziehungen zu
Athen (Thuk. 2,29; 95f.; Aristoph. Ach. 141ff.). Einen König
Polles der Odomanten erwähnt Thuk. 5,6, einen König Pittakos
der Edonen Thuk. 4,107, dann Seuthes I. (Thuk. 4,101), Kotys
(Athen. 5 3 I E ) , Kersobleptes, Seuthes II (Xen. An. 7,13; Hell.
3,2,9), Medokos (Xen. An. 7,7,3), Hebryzelmis seit 386, Kotys
König seit 383 (Polyain. 3,9,2; 32; 41; 60; 62), nach 360 Kerso-
bleptes, unter dem das Reich zerfällt. Dann macht sich die
Übermacht Makedoniens geltend und das Odrysenreich wird
342/1 ein Teil Makedoniens.
D a ß bei Aristoteles die Geschichte der thrakischen Könige und
die besonderen Formen des thrakischen Königtums behandelt
waren, ist nicht unwahrscheinlich. Stellen wie Pol. 1252 b 19/20,
1263 a 4/5, 1285 b 2 9 - 3 3 , 1327 b 2 3 - 2 7 mögen sich vor allem
auf die politische Organisation der Thraker beziehen.
65. Ίαπυγών πολιτεία
Pol. 1303 a 3 - 6 , 1329 b 2 0 - 2 1 sind für eine Gesamtdar-
stellung der Politie der Iapyger eine schmale Basis. A n Be-
richten über sie fehlt es freilich nicht. Uber den eponymen
Gründer Strabo 6,3,6; vgl. Her. 7,170; Plin. 3,102, über den
Umfang ihres Gebietes Strabo 6,3,1/2; 6,3,5. Weiteres Skylax
14, Ps.-Skymn. 3 6 1 - 3 , Her. 3,138; 4,99; 7 , 1 6 9 - 1 7 1 ; Justin.
3,4; Ant. Lib. 31; 37. Athen. 5 2 2 F - 5 2 3 B .
Die Iapyger gelten als Barbaren (Diod. 21,2,2: Tzetzes zu
Lykophr. 1050), haben aber, im wesentlichen nur durch Mün-
zen faßbar, seit dem 5. Jhd. Poleis griechischen Typs gegründet
(Canusium, Barium, Brundisium, Luceria). Uber Kämpfe mit
Tarent Diod. 11,52, Paus. 10,10,7. Uber einen Iapygerkönig
Artos, der um 440 mit Athen verbündet war Thuk. 7,33,
Athen. 108 F.
66. Ίασος
O b es eine Politie von lasos gab, hängt an der Frage, wie
man die handschriftl. Überlieferung von Herakleides Nr. 4 1 be-
urteilt. Der eine Zweig der Überlieferung gibt die Notiz ohne
Titel, der andere (der auch sonst zuweilen einen evident bes-
seren Text bietet) hat Ίασιέων. Man wird sich also für diese
Überlieferung entscheiden (Roses Schwanken, Frg. p. 385 gegen
p. 317 beruht auf unzureichender Kenntnis des Textbefundes);
dementsprechend wird man Frg. 508 hier einordnen. Über den
Ort und die Gründung der Polis durch Argiver, zu denen
später Milesier dazu kamen: Steph. Byz. s. v., Strabo 14,2,21;
Pol. 16,1; 12,Iff. Im 5. Jhd. Mitglied des attischen See-
bundes (Thuk. 8,26; 28), 4 2 1 von Peloponnesiern und Per-
sern erobert, dann Stützpunkt des vom Perserkönig abgefallenen
5 Amorges (Thuk. 8,35), von Athen unterstützt (Andok. 2,29).
405/4 unterwirft und zerstört Lysander die Stadt (Diod. 13,104).
Durch den Frieden 386 kommt lasos wieder unter persische
Herrschaft. Zwischen 365 und 352 ist die Stadt Stützpunkt poli-
tischer Flüchtlinge aus Samos (Athen. 538). Über die magistrati-
sche Ordnung ist einiges wenige durch Inschriften bekannt.
io
508
Scholia in Iliadem ed. Erbse; in 2,126
ές δ ε κ ά δ α ς : εθος ήν πλείονας των δέκα
15
μή συνεσθίειν, ώς καί 'Αριστοτέλης έν Πολι-
τείαις φησίν.
20 67. Ίβηρών πολιτεία
Zur Annahme einer Politie der Iberer reichen Pol. 1324 b 19
und Gen. anim. 748 a 26 kaum aus. Andererseits ist das Interesse
der Griechen an der Halbinsel sehr alt (Stesichoros, Anakreon)
und wurde in der Zeit des Aristoteles durch Pytheas von Mas-
salia neu belebt; auch daß gerade dort die politisch-kulturelle
25
Expansion der Karthager unmittelbar auf diejenige der Griechen
stieß, hatte seine Bedeutung.
Eine Erinnerung an die Ligurer als die ältesten Bewohner des
Landes haben Steph. Byz. s. ν. Λιγυστίνη, Avien. 284 und
vielleicht (wenn Strabo den Namen Λιγύς korrekt überliefert
hat) Hesiod. Frg. 150 M.-W. aufbewahrt. Dann dringen von Süden
30
her die Iberer ein (Strabo 3,4,19) und gelangen noch über den
Fluß hinaus, der ihren Namen trägt (vgl. Strabo 3,5,9), bis nach
Gallien (Aischylos bei Plin. nat. hist. 37,32). Noch später unter-
nehmen die Kelten einen Gegenstoß von Norden, werden aber
(im 5. Jhd.?) von den Iberern wieder zurückgedrängt. Wichtiger
ist die Ansiedelung erst der Phönizier (Tartessos Polyb. 3,24,2;
35
33,9, und Gades Vellerns 1,2; lustin 44,5), dann der Griechen.
Die Führung hat hier Phokaia (Her. 1,163). Stützpunkte mit
charakteristischen Namen werden errichtet (Pityoussa, Phoini-
koussa, Kotinoussa, Ophioussa), später kommt Massalia mit
eigenen Stützpunkten dazu: Rhode, Emporion, Hemerosko-
peion, Alone, Mainake. Diese Expansion wird freilich aufge-
40 halten durch das Vordringen der Karthager und deren Sieg
über die Phokaier bei Alalia 542 ν. Chr. Von da an haben die
Griechenstädte auf der Halbinsel mehr und mehr Mühe sich
zu behaupten.
Über die politische Organisation der Iberer wird einiges, über
ihre Kultur viel berichtet, doch dürfte das weitaus meiste aus der
45
römischen Zeit, bsd. aus der Beschreibung des Poseidonios
stammen. Wie weit dieser älteres, auch aristotelisches Material
verwendet hat, läßt sich kaum feststellen.
 Politela 68
68. Ιθάκη
Die Politie ist ein Sonderfall, sofern sie in 5 Zitaten sicher
bezeugt ist und auch Herakleides Nr. 39 auf sie zu beziehen
sein wird, während wir im übrigen fast keine Berichte haben.
Die einschlägigen Texte konzentrieren sich auf die Frage, wie
sich das homerische Ithaka zu der historisch bekannten Insel ver-
hält, eine Frage, die anscheinend auch bei Aristoteles ausführlich
diskutiert war. Von der inneren Organisation und den politischen
Schicksalen der Polis erfahren wir nichts, was über die Mit-
teilungen des Aristoteles hinausginge. Das Interesse hängt in
ungewöhnlichem Maße an der Rolle Ithakas bei Homer.
Ob die Erzählung bei Plut. Aitia Hell. 34 aus Aristoteles
stammt, muß offenbleiben.
509
15
Etym. magn. ed. Gaisford p. 144,23-32
Ά ρ κ ε ί σ ι ο ς : "Ο ήρως, ό πάππος 'Οδυσσέ-
ως. παρά τον άρκέσω μέλλοντα, Άρκέσιος, καί
Άρκείσιος. οϋτως Ήρωδιανός. 'Αριστοτέλης
δε έν τη Ιθακήσιων πολιτείςι, τον Κέφαλον 2ο
οίκοϋντα έν ταΐς άπ' αύτοϋ κληθείσαις Κε-
φαληνίαις νήσοις, άπαιδα έπιπολύ οντα, έρό-
μενον τον θεόν, κελευσθήναι φ αν έντύχη
θήλει συγγενέσθαι- παραγενόμενον δέ εις τήν
πατρίδα, καί δή έντυχόντα άρκτψ, κατά χρησμόν 25
συγγενέσθαι- τήν δέ έγκύμονα γενομένην,
μεταβαλείν εις γυναίκα, καί τεκείν παΐδα Άρ-
κείσιον, άπό άρκτου.
Tzetzes Antehomerica 479 (p. 34 Schirach)
Κ ε φ α λ λ ή ν ε ς : Κεφαλλήνες λέγονται άπό
Κεφάλου του Δηιονέως, τοϋ Άρκεισίου πατρός·
35
κυριεύσας γαρ της χώρας οϋτως αύτήν ώνό-
μασε. τούτψ τφ Κεφάλψ άπαιδι δντι έδόθη
χρησμός παιδοποιήσαι μιγέντα τφ έντυχάντι
θήλει- δς άρκτψ μιγείς τόν Άρκείσιον έτεκεν,
ώς φησιν Α ρ ι σ τ ο τ έ λ η ς έν τη Ιθακήσιων
40
πολιτείς».
511,1
Plutarch, Aitia Graeca ed. Paton-Wegehaupt—Pohlenz Nr. 14
45
14. 'Τίνες οί παρ' Ίθακησίοις Κολιάδαι καί
τίς ό φάγιλος; τφ ΌδυσσεΙ μετά τήν μνηστηρο-
645
φονίαν οί έπιτήδειοι των τεθνηκότων έπαν-
έστησαν. μεταπεμφθείς δ' ύπ' άμφοτέρων διαι-
τητής Νεοπτόλεμος έδικαίωσε τόν μέν 'Οδυσ-
σέα μεταναστηναι καί φεύγειν έκ της Κεφαλ-
5 ληνίας καί Ζακύνθου καί 'Ιθάκης έφ' αϊματι,
τούς δέ των μνηστήρων έταίρους καί οικείους
άποφέρειν ποινήν ΌδυσσεΙ των είς τόν οίκον
άδικημάτων καθ* έκαστον ένιαυτόν. αύτός μέν
ούν είς Ίταλίαν μετέστη- τήν δε ποινήν τφ
)0 υΐεί καθιερώσας άποφέρειν έκέλευσε τούς
'Ιθακήσιους, ήν δ' άλφιτα οίνος κηρία έλαιον
άλες Ιερεϊα πρεσβύτερα 'φαγίλων'· 'φάγιλον'
δέ φησιν 'Αριστοτέλης τόν άμνόν είναι, τούς
δέ περί Εΰμαιον έλευθερώσας ό Τηλέμαχος
κατέμιξεν είς τούς πολίτας, καί τό γένος έστί
Κολιαδών άπ' Εύμαιου και Βουκολιδών άπό
Φιλοιτίου.
511,2
Hesychios Lexicon ed. Schmidt Φ 13
φάγιλος· άμνός.
512
Eustathios Comm. in Odysseam ed. 1825; in 16,118
Ίστέον δέ ότι γενεαλογοϋσι Διός μέν και
Εύρυοδίας Άρκείσιον αύτοϋ δέ καί Χαλκο-
μεδούσης Λαέρτην τοϋ δέ και Άντικλείας
'Οδυσσέα- ού καί Πηνελόπης Τηλέμαχον αύ-
τοϋ δέ καί Πολυκάστης τής Νέστορος Περ-
σέπτολιν, ώς Ησίοδος: 'Τηλεμάχψ δ' άρ έτι-
κτεν έΰζωνος Πολυκάστη Νέστορος όπλο-
τάτη κούρη Νηληϊάδεω Περσέπτολιν μιχθείσα
δια χρυσήν Άφροδίτην' Αριστοτέλης δέ έν
Ιθακήσιων πολιτείςι καί Ελλάνικος δέ Τη-
λέμαχον φασί Ναυσικάαν γήμαι τήν Αλκινόου
καί γεννήσαι τόν Περσέπτολιν τινές δέ καί
τοιούτοις λόγοις ένευκαιροϋσιν.
513
Scholia in Lycophronis Alexandram ed. Scheer: in 799
μάντιν δέ νεκρόν - . . . Αριστοτέλης (δέ)
φησιν έν 'Ιθακήσιων πολιτείςι Εύρυτάνας έθνος
είναι τής ΑΙτωλίας όνομασθέν άπό Εύρύτοϋ
646
παρ' οίς είναι μαντειον 'Οδυσσέως, το δέ αύτό
καΐ Νίκανδρός φησιν έν ΑΙτωλικοϊς. έστι δέ ή
εύθεΐα Εύρυτάν Εύρυτάνος ώς το παιάν παι-
άνος έστι δέ [καί] έθνος Ε ύ ρ υ τ ά ν ε ς έθνος
ΑΙτωλικόν. ώς το ΑΙνιάν.
514.1
Photios Lexicon ed. Naber
Σ κ υ τ ά λ η · έπιστολή Λακωνική· ήν δέ ή σκυ-
τάλη ξύλον έξεσμένον έπίμηκες· δύο δέ παρά
Λακεδαιμονίοις ύπηρχον σκυτάλαι- καί τήν μέν
μίαν κατεϊχον οί έφοροι των Λακεδαιμονίων,
τήν δέ έτέραν τφ έκπεμπομένψ παρ' αύτών
στρατηγφ παρείχον καί όπότε έβούλοντό τι
έπιστείλαι αύτφ, φέροντες ιμάντα λευκόν περι-
ειλλον τήν σκυτάλην καί έπ'ι τοϋ ίμάντος έγρα-
φον καί άνελίττοντες παρείχον τόν Ιμάντα τφ
άποφέροντι- τούτο δέ έποίουν ϊνα μή μανθά-
νωσιν οί άποφέροντες τό δηλούμενον έν αύτφ·
ό δέ στρατηγός δεχόμενος τόν Ιμάντα τη
έαυτοϋ σκυτάλη περιείλιττεν καί άνεγίνωσκεν
οΰτως τά γεγραμμένα - λέγεται ούν και ή έπι-
στολή σκυτάλη και αύτό τό ξύλον, άφ' ού καί ή
έπιστολή. Διοσκουρίδης δέ έν τοις Περι νομί-
μων τούς δανείζοντας έν Στάρτη διαιρείν σκυ-
τάλην δύο παρόντων μαρτύρων και γράφειν τό
συμβόλαιον έν έκατέρψ τμήματι, καί τό μέν ένί
των μαρτύρων διδόναι, τό δέ δι' έαυτοϋ έχειν
έχρώντο δ' αύτφ καί άλλοι, ών 'Αριστοτέλης έν
τή Ιθακήσιων πολιτείςι μνημονεύει.
514.2
Scholia in Pindarum Vetera ed. Drachmann; in Ol. 6,154
a. ή υ κ ό μ ω ν : και vüv τούτο σημαίνει- οίον
Μουσών εί κήρυξ, δια τό σκυταλοφορεϊν τους
κήρυκας, περι δέ τής σκυτάλης και έν τοις
(περί) 'Αρχιλόχου ύπομνήμασιν ε'ίρηται· 'άχνυ-
μένη σκυτάλη', b. ( . . . . ) παρά τοις Λακεδαι-
μονίοις. ( . . . . ) τινές δέ δύο Ισοπήχεις και Ισο-
μήκεις' καί τούτων τήν μίαν διδόασι τφ άρμο-
στή, (öv) äv έκπέμπωσι πολιτικήν χρείαν έχον-
τα, τήν δέ άλλην κατέχουσι- και όταν δέη έπι-
στέλλειν άναγκαϊά τινα, ύπέρ τού άγνωστα είναι
τα έπιστελλόμενα τοις διακομίζουσιν έλίσσουσι
Politeia 68,69
παρ' έαυτοίς τήν σκυτάλην δέρματι λευκφ καί
γράφουσΐ' έπειτα λύουσι καί διδόασι, μή φυλάτ-
τοντα τήν λέξιν των γεγραμμένων παρ' έτέρψ
τινι ή παρ' έκείνψ, 0ς λαβών έλίσσει τήν παρ'
5 έαυτφ φάβδον καί οϋτως φανερών τή τάξει
γενομένων [μή] νοείν τά γεγραμμένα.
e. ή υ κ ό μ ω ν σκυτάλα Μοισάν: τών
εύκόμων Μουσών άξιόλογε [άγγελε καί] κήρυξ,
σκυτάλην γάρ έκ τοΰ συμβεβηκότος λέγουσιν,
10 ώς καί 'Αρχίλοχος· 'άχνυμένη σκυτάλη', d. ή
δέ σκυτάλη τοιούτόν έστι. Λάκωνες κήρυκας
διαπεμπόμενοι ξύλον μελαίνοντες περιείλισ-
σον λευκφ Ιμάντι και περιέγραφον τφ τε Ιμάντι
και τφ ξύλψ- είτα ύπέλυον, ώστε τήν άκο-
15 λουθίαν τής γραφής μή σώζεσθαι, εί μή
προστεθείη πάλιν ó ίμάς- καί οϋτω δια μέν
έτέρου τόν Ιμάντα, δια δέ έτέρου τό ξύλον
άπέστελλον.
e. ol δέ ότι ξύλον διαπρίοντες ένδον έπέ-
20 γραφον και οΰτως άπέστελλον. f. oí δέ ότι
ξύλον τι στρογγύλον, όπερ είς δύο ποιοϋντες
τό μέν ήμισυ κατεϊχον αύτοί, τό δέ έτερον έδί-
δουν τφ άρμοστή [τφ στρατηγφ] τφ έκπεμπο-
μένψ εϊς τινα πόλιν είτα εί έβούλοντο δηλώσαι
25 αύτφ περί άπορρήτων, Ιμάντι πε£>ιειλίσσοντες
ö είχον αύτοί ξύλον έπέγραφον - όντινα δεχό-
μενος ó άρμοστής περιείλει φ είχεν έκείνου
άποκόμματι και οϋτως άνεγίνωσκεν. ήσαν δέ
άρμοσταί Λακεδαιμονίων ε'ίκοσιν.
30 g. άλλως- Μ ο ι σ ά ν : άντί τοϋ Μουσών άγ-
γελε και κήρυξ. h. έχρώντο δέ πλατείαις
σκυτάλαις οί Λάκωνες, έγγράφοντες αύταΐς
τάς έπιστολάς καί έγκλείοντες είς σκύτινα άγ-
γεία καί οϋτω σφραγίζοντες.
35
69. 'Ικαρία
Die Politie ist durch Herakleides Nr. 42 gesichert. Die Ge-
schichte des Heros Eponymos wird mehrfach erzählt (Aisch.
Pers. 890, Paus. 9,11,5; Ovid. ars. amat. 2,22ff.;Metam. 8 , 1 8 3 -
4ο 235). Unklar sind die Beziehungen, die zum attischen Demos
Ikaria bestanden haben müssen (Schol. Eur. Hipp. 887; Serv. zu
Verg. Aen. 6,14). Besiedelt wurde die Insel durch Milet, in klas-
sischer Zeit war sie abhängig von dem ungleich reicheren und
mächtigeren Samos; vgl. noch Horn. Hymn. 34,1; Her. 6,95;
Ps.-Aristot. Mir. ause. 81. Weitere Einzelheiten aus der Ge-
45 schichte der Insel kennen wir nicht.
8 secl. Dr.
 Politela 70,71
70. "Ιμέρα
Die Politie ist durch Zitat bei Pollux gesichert, auch die sonder-
bare Geschichte Rhet. 1393 b 10-22 wird in ihr vorgekommen
sein. Nach Diod. 13,62,4 ist die Stadt um 649/8 durch Chalkidier
aus Zankle und politische Flüchtlinge aus Syrakus (Thuk. 6,5)
gegründet worden, als einzige Griechenstadt an der Nordküste
Siziliens (Thuk. 6,62,2; 7,58,2; vgl. Steph. Byz. s. v.). Über ein
isoliertes Ereignis aus dem Ende des 6. Jhd. berichtet Her.
6,24; 480 folgt der Krieg gegen Karthago, das der vertriebene
Tyrann Terillos um Hilfe gerufen hatte. Die Schlacht bei
Himera wird ein vollständiger Sieg der von Theron v. Akragas
und Gelon v. Syrakus unterstützten Himeräer über die mit
Terillos und Anaxilas von Zankle/Rhegion verbündeten Kartha-
ger (Her. 7,165 ff., Diod. 11,20,3 ff., Polyain. 1,28). Theron
übergibt Himera seinem Sohne Thrasydaios; der Versuch der
Himeräer, diesen mit Hilfe von Gelon v. Syrakus zu vertreiben,
miBlingt. Theron massakriert die Himeräer und siedelt neue Be-
wohner an; erst 472 gelingt die Vertreibung des Thrasydaios
(Diod. 11,48-49; 53; Schol. Pind. Ol. 12). Umgekehrt hilft
Himera 466 den Syrakusanern, den Tyrannen Thrasybulos zu
stürzen (Diod. 11,68), und 460 können die Überlebenden, vor
Theron geflohenen Himeräer heimkehren (Diod. 11,76).
Im Peloponnesischen Krieg ist Himera mit Syrakus verbündet
(Thuk. 3,115; 6,62; 7,1; Diod. 13,7), wird dann allerdings 409
durch Karthago angegriffen, erobert und völlig zerstört (Diod.
13,59-62; über die Beute der Karthager Cie. Verr. 2,86/87).
Der Ort bleibt unbewohnt; als Ersatz gründen die Karthager
407 Thermal Himeraiai (Diod. 13,79), als Stützpunkt ohne
Zusammenhang mit dem alten griechischen Himera, dessen
Name immerhin durch den Dichter Stesichoros in Erinnerung
blieb (vgl. Paus. 3,19,llff.).
515,1
Pollux Onomast. ed. Bethe 4,173-175
Kai μήν οΐ γε Δωριείς ποιηταΐ τήν λίτραν
ποτέ μέν νόμισμά τι λεπτόν λέγουσιν, οίον
όταν Σώφρων έν τοις Γυναικείοις μίμοις λέγη 35
'ό μισθός δεκάλιτρον' καί πάλιν έν τοις Άνδρεί-
οις 'σώσαι δ' ούδέ τάς δύο λίτρας δύναμαι,
ποτέ δέ σταθμόν τινα, ώς Δεινολόχος έν Μη-
δείςι 'τετρωκονταλίτρους τινί νεανίσκφ πέδας.'
'Αριστοτέλης δ' έν μέν Άκραγαντίνων πολιτείςι 4ο
προειπών ώς έζημιοϋντο πεντήκοντα λίτρας,
έπάγει 'ή δέ λίτρα δύναται όβολόν ΑΙγιναϊον',
έν δ' Ίμεραίων πολιτείςι φησίν ώς ol Σικελιώται
τούς μέν δύο χαλκούς διζάντα καλοϋσι, τόν
δ' ένα ούγκίαν, τούς δέ τρεις τριάντα, τούς δ' 45
£ξ ήμίλιτρον, τόν δ' όβολόν λίτραν, τόν δέ
Κορίνθιον στατήρα δεκάλιτρον, όπερ δέκα
647
όβολούς δύναται, ένιοι δέ καί των Άθήνησι
κωμψδούντων των νέων, οίον Φιλήμων έν Σικε-
λικφ καί Ποσείδιππος έν Γαλάτη λίτρας μνημο-
νεύουσιν.
5
515,2
Pollux Onomast. ed. Bethe 9,80-81
10
Ό δέ ν ο ϋ μ μ ο ς δοκεΐ μέν είναι 'Ρωμαίων
τοΰνομα τού νομίσματος, έστι δέ καί Έλληνι-
κόν τών έν Ίταλίςι καί Σικελίςι Δωριέων. Έπί-
χαρμός τε γάρ έν ταΐς Χύτραις φησίν
άλλ* όμως όκαίαι καί ποιάρνες, εύρήσουσι
15
δέ μοι
καί νούμμους - παλατιάς γάρ ένή τάς ματρός'
καί πάλιν
κήρυξ Ιών
20
εύθύς πρίω μοι δέκα νούμμων μόσχον καλήν
καί 'Αριστοτέλης έν τη Ταραντίνων πολιτείςι
φησί καλεΐσθαι νόμισμα παρ' αύτοίς νοϋμμον,
έφ' ού έντετυπώσθαι Τάραντα τόν Ποσειδώνος
δελφίνι έποχούμενον. καί μήν έν Άκραγατίνων
25
πολιτείςι φησίν 'Αριστοτέλης ζημιοΰσθαί τινας
τριάκοντα λ ί τ ρ α ς , δύνασθαι δέ τήν λίτραν
όβολόν ΑΙγιναϊον. άλλά μέντοι παρ' αύτφ τις αν
έν τη Ίμεραίων πολιτείςι καί άλλα εϋροι Σικελι-
κών νομισμάτων όνόματα, οίον ούγκίαν, όπερ
30 δύναται χαλκοϋν ένα, καί διζάντα, όπερ έστί
δύο χαλκοί, καί τριάντα, όπερ τρεις, και ήμίλι-
τρον, όπερ έξ, καί λίτραν, ήν είναι όβολόν τό
μέντοι δεκάλιτρον δύνασθαι μέν δέκα όβο-
λούς, είναι δέ στατήρα Κορίνθιον.
71. Ίος
Die ausführliche Erwähnung der Insel als Heimatort der Mutter
Homers in Frg. 20 läßt die Möglichkeit offen, daß auch eine
Politie existierte. Über Lage und Name Steph. Byz. s. v., Strabo
10,5,1 Skylax 58, Plut. Sert. 1, Plin nat. hist. 15,19. Zur Ge-
schichte vom Läuserätsel, die Aristoteles auf los lokalisiert und
die Heraklit VS 22 Β 56 schon kennt, ohne daß wir wissen, ob auch
er sie schon dort festgelegt hat, vgl. noch Varrò bei Gell. n. A.
3,11, Cramer, Aned, Par. 2,227,28-228,9.
Nur inschriftlich wissen wir, daß los Mitglied des Attischen
Seebundes im 5. Jhd. war und kennen wir einzelne Magistra-
turen.
648 Politela 72,73,74,75
72. Tò Koivòv των Ίωνών
Soweit die Ionier eine gemeinsame Geschichte und eine um-
fassende politisch-sakrale Organisation besaßen, sind sie
zweifellos in den Politien berücksichtigt worden; vgl. Nr. 25,
32,60.
Am Anfang steht die ionische Wanderung (vgl. Her. 1,142-
148; Paus. 7,3), die nach der Tradition zwei Ausgangspunkte
hatte: Athen mit Söhnen des Königs Kodros als Anführer und
dessen Gründungen alle das attische Apaturienfest übernahmen,
dann Pylos (Nachkommen des Neleus), dessen erste Gründung
Kolophon gewesen zu sein scheint (Mimnermos Frg. 12 D.). Die
pylischen Städte schaffen einen Städtebund von zuerst 9, dann
12 Mitgliedern (Paus. 7,4,10). Eine isolierte Notiz über einen
gemeinsamen Krieg gegen die Stadt Melia bei Vitruv 4,1.
Vom 9. Jhd. an verschmelzen die beiden Volksgruppen und
heißen gemeinsam Iones. Es entsteht ein Ionischer Städtebund,
dessen Zentrum das Heiligtum des Poseidon Helikonios, das
Panionion war (bei Mykale), wo das Fest der Πανιώνια ge-
feiert wurde (Strabo 8,7,2). Das Koivòv των 'Ιώνων scheint
nach Strabo 14,1,31 von Alexander d. Gr. erneuert worden zu
sein. Zum Bunde werden gehört haben Phokaia, Chios, Erythrai,
Klazomenai im Norden, dann Teos, Lebedos, Ephesos und
Milet, Myus, Priene, Samos im Süden. Überall wird ein Königtum
mit begrenzten Kompetenzen am Anfang anzusetzen sein
(Kodriden, Neleiden, andere in Chios nach Paus. 7,4,8, in Samos
nach Her. 3,59), auf das Aristokratien folgen (Plut. Aitia Hel-
lenika 57).
Das lydische Reich der Mermnaden unterwirft im 8. Jhd. die
Griechenstädte. Seine Restauration nach dem Einbruch der
Kimmerier läßt den Griechen erhebliche Freiheit, so daß im
7. Jhd. vor allem Milet und Phokaia zu weit ausgreifender
Gründung von Tochterstädten übergehen. Daneben haben wir
Notizen über vielfache Kriege der Griechenstädte untereinander
(etwa Plut. mul. virt. 3; Ait. Hell. 20 u.a.). Gegen Ende des
7. Jhd., beginnt die Zeit der großen Tyrannoi in Milet (Her.
l,17ff.; 5,92), Samos (Plut. Ait. Hell. 57), Erythrai, Ephesos
(Her. 1,26; Ael. Var. hist. 3,21; Polyain. 6,50; Suidas s.v. Πυ-
θαγόρας. Die Zerstörung des lydischen Reiches, dem sich außer
Müet (Her. 1,141) die meisten ionischen Städte angeschlossen
hatten (vgl. Her. 5,76), hatte schwere Folgen für die Ionier. Die
Herrschaft der Perser war drückend, die systematische Favori-
sierung der Tyrannis provokativ. Der ionische Aufstand (Her.
5,28—6,32) beginnt mit der Eroberung von Sardes durch die
Griechen, endet mit dem Sieg der Perser bei Lade und der
Zerstörung Milets 494 nach langer Belagerung. Die Schlacht bei
Mykale 478 bringt die Befreiung Ioniens, das aber nun in den
Konflikt zwischen Athen und Sparta hineingerät: Gründung des
Attischen Seebundes (Thuk. 1,95), Abfall von Samos 440/39
(Thuk. 1,115; Diod. 12,27 u.a.), im Peloponnesischen Krieg
zuerst Parteinahme für, dann nach 412 gegen Athen. Die
Schlacht bei Knidos bringt Ionien wieder auf die Seite Athens,
doch 386 überläßt der Friede alle Festlandsstädte den Persern;
nur die Inseln bleiben frei. 365 erobert Timotheos das mit Sparta
sympathisierende Samos und besiedelt es neu mit athenischen
Kleruchen. 357 fällt Chios von Athen ab. Persien behauptet
seine Herrschaft über Ionien und begünstigt wiederum überall
die Oligarchien und die Tyrannis. Erst Alexander richtet überall
Demokratien ein und fördert das alte Koivòv 'Ιώνων.
5 73. Καρών πολιτεία
Angesichts der erstaunlichen Bedeutung, die die Karer in der
Frühgeschichte des östlichen Mittelmeeres haben, erscheint die
Berücksichtigung in den Politien als möglich.
Sie gelten als Barbaren (II. 2,867; Strabo 15,2,26), in ihren
Sitzen als autochthon (Her. 1,171), gute Seefahrer (Thuk. 1,8),
10
und Spuren ihrer Anwesenheit in früher Zeit hat die griechische
Historiographie an zahllosen Orten der griechischen Oikumene
vermutet.
In Karien selbst lebten die Karer zunächst κατά κώμας, spä-
ter werden Fürsten genannt, im 5. Jhd. gleichzeitig den Grie-
chen zugewandt und Vasallen des Perserkönigs, so in Termera,
15
Mylasa und vor allem Halikarnassos: Her. 5,37; 118-121; 7,98;
bsd. Strabo 14,2,23 und 27/28. Ferner Steph. Byz. s. ν. Καρία,
Καρικόν, Καρικόν τείχος.
74. Κάρπαθος
20
Das Bonmot Rhet. 1413 a 18-20 (vgl. Paroemiogr. Graeci:
Zenobius 4,48) reicht natürlich nicht aus, um eine Politie zu
motivieren. Es soll denn auch nur eine entfernte Möglichkeit
angenommen werden.
Über Besiedelung und Gründung Diod. 5,54, im 5. Jhd. Mitglied
des Attischen Seebundes und vom Ende des 5. Jhd. an dem
25 Herrschaftsbereich des damals neu gegründeten und mächtig
expandierenden Rhodos zugehörend.
75. Καρχηδών
Daß die Analyse der karthagischen Staatsordnung in Pol. 2,11
30 ebenso eine ausgeführte Politie voraussetzt wie Pol. 2,9 die noch
faßbare Politie der Lakedaimonier, wird man annehmen dürfen;
dazu Pol. 1293 b 14-16, 1307 a 2 - 5 , 1316 a 29-34, 1320 b
1—9, 1324 b 12-15. Die Beurteilung der sonstigen Zeugnisse
ist darum schwierig, weil für die spätere Zeit Timaios der
Hauptautor war, gefolgt von Polybios, und weil es bei Timaios
35 nicht immöglich, bei Polybios wahrscheinlich ist, daß er die
Politie des Aristoteles eingesehen hat; beweisen läßt sich jedoch
nichts.
Frühe Texte betreffen den Sieg der Karthager und Etrusker über
die Phokäer bei Alalia 585 ν. Chr. (Her. 1,165/6), Kämpfe
Karthagos mit Massalia (Thuk. 1,13,6). Einen Handelsvertrag
40
zwischen Karthago und den Etruskern erwähnt Aristoteles Pol.
1280 a 35-40.
Einen Bericht über die Gründung der Stadt durch die Phönizier
wird Aristoteles auch gegeben haben. Paus. 10,11,2; Diod. 5,9
betreffen sehr frühe Auseinandersetzungen mit den sizilischen
Griechen. Am ausführlichsten informiert sodann lustin 18,7-
45
19,1,12; 43,5,2; 44,4. Die Niederlage bei Himera 480 führt zu
einem vorübergehenden Stillstand der Unternehmungen auf
Sizilien, auch zu einer Begrenzung der Kompetenz der Feld-
 Politela 75,76,77
herren (lustin 19,2,1—6). Nach 412 beginnen neue Vorstöße,
durch die zeitweilig ganz Sizilien außer Syrakus unter karthagi-
sche Herrschaft kommt. Der Gegenangriff von Dionysios I.
drängt die Karthager wieder zurück, 366 kommt mit Dionysios II.
ein Friede zustande, der Sizilien aufteilt. Hauptstadt des kartha-
gischen Teils wird Panormos. Ein dritter großer Vorstoß erfolgt
341, endet aber mit dem Sieg der Griechen am Krimisos 339.
Einige Jahrzehnte später beginnt Rom aktiv zu werden.
Zur Staatsordnung haben wir einzelne Notizen, die Pol. 2,11 er-
gänzen. Neben den beiden βασιλείς, die Jahresbeamte sind und
politische und militärische Kompetenzen vereinigen, steht ein
Rat (σύγκλητος) von 300 lebenslänglichen Mitgliedern, von
denen 30 die γερουσία bilden (Poly. 10,18; 36,4-6). Bei
Meinungsdifferenzen zwischen Rat und βασιλείς entscheidet
nach Diod. 14,39,7; 47,21; Polyb. 15,1,25 das Volk. Einen
Staatsgerichtshof aus 104 Mitgliedern, die vor allem die Feld-
herren zu beaufsichtigen haben, erwähnt lustin 19,2,5-6, Fi-
nanzbeamte Liv. 33,46,3 ff. und einen praefectus morum Nepos
Hamilc. 3,2. Dazu noch einiges Polyb. 6,5Iff.
Merkwürdig aristotelisierend wirkt Cato bei Servius zur Aeneis
4,682.
76. Κατάνη
Mit einer Politie ist schon darum zu rechnen, weil Charandas
von Katane zu den großen griechischen Gesetzgebern gehört
und von Aristoteles mehrfach erwähnt wird: Pol. 1274 a 23 — 25,
dann 1252 b 14, 1274 a 29-30, 1274 b 5 - 8 , 1296 a 18-21,
1297 a 14-24; dazu der Auszug des Herakleides aus der Politie
von Rhegion, wo Charandas ebenfalls genannt ist (Nr. 26). Über
seine Zeit fehlen zuverlässige Angaben, doch wird man ihn nicht
allzu ferne von der Gründung der Stadt 729 durch Chalkidier
aus dem sizilischen Naxos ansetzen (Thuk. 6,3,3; Strabo 6,2,3);
nicht ausgeschlossen ist, daß es im 5. Jhd. einen zweiten Ge-
setzgeber Charandas gab (Diod. 12,9-19). Zum Namen der
Stadt s. Steph. Byz. s. v. Am Anfang des 5. Jhd. muß ein Krieg
mit Syrakus anzusetzen sein, der damit endete, daß Hieron von
Syrakus die bisherigen Einwohner vertrieb, die Stadt neu be-
siedelte und sie Aitne nannte (Diod. 11,49; 66; Pindar Py. 1,58
mit Schol., Aischylos Tragödie ΑΙτναΙαι). Regent wurde
Deinomenes, Sohn Hierons, die alten Einwohner wurden nach
Leontinoi zwangsumgesiedelt. Nach dem Sturz der Tyrannis 461
kehren diese zurück, vertreiben ihrerseits die Neubürger, die am
Aetna eine neue Stadt Aitne gründen (Diod. II. 76; Strabo
6,2,8). Katane erhält seinen alten Namen zurück. Zu 425 ver-
zeichnet Thuk. 3,116 einen großen Vulkanausbruch. 415 erobern
die Athener Katane (Diod. 13,4; Thuk. 6,50; Plut. Nik. 15/16).Es
wird dann zum Zufluchtsort der Reste des 413 vernichteten
athenischen Heeres. 403 besetzt Dionysios I. Katane durch Ver-
rat des Strategen Arkesilaos, versklavt die Einwohner und
siedelt kampanische Söldner an, die ihrerseits 396 nach Aitne
ausgesiedelt werden (Diod. 14,15; 58). 353 erobert Kallippos,
Mörder Dions, die Stadt. Zu 344 wird ein Tyrann mit dem itali-
sehen Namen Mamercus genannt, der dann von Timoleon be-
siegt wird (Diod. 16,69; Plut. Timol. 13; 18; 30).
649
77. Κέως
Die Politie ist durch Sopatros und den Auszug des Herakleides
Nr. 9 gesichert. Ursprüngliche Bewohner sollen Leleger und
Karer gewesen sein, griechisch besiedelt dann von Athen aus
5 unter dem Oikisten Thersidamas (Her. 8,46; Schol. Dion.
Perieg. 525). Genannt werden vier Poleis: Iulis, Karthaia,
Poiaessa, Koressos (Strabo 10,5,6; Plin. 4,62; Schol. Verg.
Georg. 1,14) weiteres: Steph. Byz. s. ν. Κάρθαια, Ποιήεσσα,
Bakchyl. 1,113ff.; Pind. Paian 4,34ff. Skylax 58; Schol. Ap.
Rhod. 2,498.
io Mehrfach berichtet ist die Sitte des Selbstmordes der Greise:
Strabo 10,5,6; 11,11,3; Ael. Var. hist. 3,37; Val. Max. 2,6,8,
Steph. Byz. s. ν. Ίουλ(ς). Aktive Beteiligung am Perserkrieg Her.
8,1; 46; 9,81), dann Mitglied des attischen Seebundes, nach 404
spartanische Besatzung (Demosth. or. 18,96) nach 386 auto-
nom., von 376 an Mitglied des 2. Seebundes bis 338.
is Daß Aristoteles die Erzählung von Aristaios ausführlich wieder-
gab, scheint aus Schol. Theocr. 5,53/4 hervorzugehen.
516.1
Scholia in Theocritum ed. Wendel, zu 5,53/4
στασώ δέ κρατήρα: . . ) παρόσον ελαιον
έκτίθησι ταΐς Νύμφαις* αύται γάρ έκθρέψασαι
τον Άρισταΐον έδίδαξαν τήν τού έλαίου έρ-
γασίαν καί μέλιτος, ώς φησιν 'Αριστοτέλης.
25
516.2
Schol. in Apoll. Rhod. ed. Wendel, zu 2,498
ή ρ ι δ' έ τ η σ ί α ι α ύ ρ α ι : οί έτησίαι άρχονται
30 πνειν του ήλίου οντος έν Καρκίνψ περί τήν
έσχάτην μοίραν, μέχρις ού Λέοντα παρέλθη,
ώς και Ά ρ α τ ο ς ·
'ήελίου τα πρώτα συνερχομένοιο Λέοντι,
τήμος καί κελάδοντες έτησίαι εύρέι πόντψ
35
άθρόοι έμπίπτουσι.'
έπιφέρει καί 'Απολλώνιος, δι' ήν αΐτίαν πνέουσι
τφ θέρει. του γαρ κατηστερισμένου Κυνός
φλέγοντος τάς Κυκλάδας νήσους καί πολύν
40 χρόνον αύχμοϋ τε καί άφορίας οϋσης, ol τήν
Κέω κατοικοϋντες έκ θεοπροπίου έπεκαλέ-
οαντο Άρισταΐον τον 'Απόλλωνος καί Κυρήνης
έκ Φθίας. ό δέ παραλαβών τινας έξ "Αρκαδίας
ήλθεν εις τήν Κέω καί Διός Ιερόν ίδρύσατο
45 Ίκμαίου ενεκα του τους ομβρους γίνεσθαι, καί
τον Κύνα έξιλάσατο, και ένομοθέτησε κατ'
ένιαυτόν τοις Κείοις μεθ' οπλών έπιτηρείν τήν
650
έπιτολήν τοΰ Κυνός καί θύειν αύτφ. όθεν οί
έχησίαι πνέουσι καταψύχοντες τφ θέρει τήν
γήν, καί αύχμοϋ άπηλλάγησαν οί Έλληνες.
Περί δέ της Κυρήνης Πίνδαρος ιστορεί έν
Πυθιονίκαις, ώς παρθένος ούσα μέχρι πολλού
συνεκυνήγει τφ Άπόλλωνι. διαπαλαίουσα δέ
ποτε λέοντι ήγαπήθη ύπό 'Απόλλωνος· ος καί
άρπάσας αύτήν διεκόμισεν εις τήν νϋν άπ' αύ-
τής καλουμένην Κυρήνην της Λιβύης, καί μιγείς
ΆρισταΤον έποίησεν. Φερεκύδης δέ φησι καί
Άρίαιθος, έπί κύκνων αύτήν όχηθεϊσαν κατά
'Απόλλωνος προαίρεσιν εις τήν Κυρήνην άφι-
κέσθαι, Άγροίτας δέ έν α' Λιβυκών ύπό 'Απόλ-
λωνος εις Κρήτην αύτήν κομισθήναι, έκείθεν
δέ εις Λιβύην. άδελφή δέ Κυρήνης Λάρισα,
ής όμώνυνος έν Θεσσαλίςι. τινές δέ φασι τήν
Κυρήνην Πηνειού θυγατέρα γενέσθαι, κακώς·
ενεμεν γάρ παρ' αύτφ θρέμματα, ούκέτι δέ
καί θυγάτηρ αύτοΰ ήν. Μνασέας δέ φησι κατ'
ίδίαν αύτήν προαίρεσιν εις Λιβύην έληλυθέναι,
ούχ ύπ' 'Απόλλωνος διαχθεΐσαν. Άκέσανδρος
δέ έν τοις Περί Κυρήνης ιστορεί, έπ' Εύρυ-
πύλου βασιλεύοντος Λιβύης ώς ύπό 'Απόλ-
λωνος διακομισθείη ή Κυρήνη· λέοντος δέ τήν
χώραν λυμαινομένου προθείη τήν βασιλείαν ó
Εύρύπυλος άθλον τφ άποκτενοϋντι τον λέοντα,
τήν δέ διαχρήσασθαι αύτόν παιδας δέ αύτής
γενέσθαι Αύτούχον καί Άρισταΐον. φησί δέ αύ-
τήν Φύλαρχος έλθεϊν μετά πλειόνων εις
Λιβύην τούτων δέ έκπεμφθέντων έπί τήν
κυνηγίαν τούτοις και αύτήν συνεξελθεΐν.
Τινές δ' Άρισταίους γενεαλογοϋσιν, ώς καί
Βακχυλίδης· τον μεν Καρύστου, άλλον δέ
Χείρωνος, άλλον δέ Γης καί Ούρανοϋ, καί τον
Κυρήνης.
b. Ότι έτησίαι επνευσαν Άρισταίου αίτησα-
μένου, δς ήν Κυρήνης της Ύψέως και 'Απόλ-
λωνος, άδελφός δέ Αύτούχου. άλλ' ó μέν έν
Λιβύη ( . . . ) , Άρισταϊος δέ έν τη Κέψ εύρων τα
μελισσουργικά πρώτος καί τήν τοϋ έλαίου
κατεργασίαν. καί κατακαλεσάμενος τούς έτη-
σίας Ζεύς Άρισταίος έκλήθη και 'Απόλλων
Άγρεύς και Νόμιος.
e. Κυρήνη π έ φ α τ α ί τ ι ς : ότι Κυρήνην τήν
Ύψέως ó 'Απόλλων θεασάμενος παρά Πηνειόν
εις Λιβύην έκόμισεν, ενθα έμίγη αύτη, όπου καί
Κυρήνη πόλις εκτισται, (καί) τον ΆρισταΤον
Politela 77
έγέννησε, πολλοί ίστορήκασι. λέγουσι δέ τήν
Κυρήνην οί μέν Πηνειού, οί δέ Ύψέως του
Πηνειού.
5
516,3
Etym. Magn. ed. Gaisford p. 213,55-214,4
Βρίσαι: Νύμφαι οΰτω καλούμενοι- ή οτι
βλίσαι, (καί γάρ μελισσουργίαν αύται τον Άρι-
10
σταΐον έδίδαξαν) τροπή του Λ εις Ρ. ή παρά
τό βρύειν, ö έστιν άνθείν, τήν έλαίαν, ής τήν
έργασίαν και αύται ύπέδειξαν Άρισταίψ τήν
δια τής άμβροσίας· ή άπό τού βρίξαι καί κατα-
κοιμίσαι αύτόν, καί καταβαυκαλίσαι, οτε έτιθή-
15
νουν αύτόν.
516,4
Diodor hist. ed. Vogel 4 , 8 1 - 8 2
20
Ημείς δέ περί τούτων άρκούντως διεληλυ-
θότες περί Άρισταίου γράφειν έγχειρήσομεν.
Άρισταίος γάρ ήν υιός μέν Απόλλωνος καί
Κυρήνης τής Ύψέως θυγατρός τού Πηνειού·
περί δέ τής γενέσεως αύτοΰ μυθολογούσί
τίνες οΰτως. Απόλλωνα, περί τό Πήλιον
τρεφομένης κόρης όνομα Κυρήνης κάλλει
διαφερούσης, έρασθήναι τής παρθένου, καί
μετενεγκείν αύτήν τής Λιβύης έις ταύτην τήν
χώραν, έν ή κατά τούς ύστερον χρόνους τινά
30
κτίσαντα πόλιν άπ' έκείνης όνομάσαι Κυρήνην.
τον δ' ούν Άπόλλω κατά ταύτην τήν χώραν έκ
Κυρήνης γεννήσαντα ulòv ΆρισταΤον τούτον
μέν νήπιον οντα παραδοϋναι ταϊς Νύμφαις
τρέφειν- ταύτας δέ τφ παιδί τρεις ονομασίας
προσάψαι- καλείν γάρ αύτόν Νόμιον, ΆρισταΤον,
Άγρέα.
Τούτον δέ παρά τών Νυμφών μαθόντα τήν τε
τού γάλακτος πήξιν καί τήν κατασκευήν τών
σμήνων, ετι δέ τών έλαιών τήν κατεργασίαν,
διδάξαι πρώτον τούς άνθρώπους. δια δέ τήν
εύχρηστίαν τήν έκ τούτων τών εύρημάτων τούς
εύεργετηθέντας άνθρώπους τιμήσαι τον Άρι-
σταΤον Ισοθέοις τιμαΐς, καθά καί τον Διόνυσον.
45 Μετά δέ ταύτά φασιν αύτόν εις Βοιωτίαν
καταντήσαντα γήμαι τών Κάδμου θυγατέρων
Αύτονόην, έξ ής φασιν Άκτέωνα γενέσθαι τον
 Politela 77,78
κατά τους μύθους ύπό των ιδίων κυνών
διασπασθέντα. τήν δ' αΐτίαν άποδιδόασι της
άτυχίας οί μεν ότι κατά το της 'Αρτέμιδος ιερόν
δια των άνατιθεμένων άκροθινίων έκ των κυνη-
γίων προηρειτο τον γάμον κατεργάσασθαι της
Αρτέμιδος, οί δ' ότι τής 'Αρτέμιδος αύτόν
πρωτεύειν ταΐς κυνηγίαις άπεφήνατο. ούκ
άπίθανον δε έπ' άμφοτέροις τούτοις μηνίσαι
τήν θεόν. είτε γάρ τοις άλισκομένοις προς τήν
άκοινώνητον τοις γάμοις κατεχρήτο προς τό
συντελέσαι τήν ίδίαν έπιθυμίαν, εϊτε καί ταύτης
έτόλμησεν ειπείν αίρετώτερον αύτόν είναι
κυνηγόν ή καί θεοί παρακεχωρήκασι τής έν
τούτοις άμίλλης, όμολογουμένην καί δικαίαν
όργήν εσχε προς αύτόν ή θεός. καθόλου δε
πιθανώς είς τήν των άλισκομένων θηρίων
μεταμορφωθείς ίδέαν ύπό των καί τάλλα θηρία
χειρουμένων κυνών διεφθάρη.
Τον δ' Άρισταϊόν φασι μετά τήν Άκτέωνος
τελευτήν έλθεϊν εις τό χρηστήριον τοΰ πατρός,
και τον Άπόλλω προειπειν αύτφ τήν είς Κέων
νήσον μετάβασιν έσομένην αύτοϋ καί τάς
έσομένας παρά τοις Κείοις τιμάς, τον δε
πλεϋσαι μεν είς τήν νήσον ταύτην, λοιμοϋ δε
τήν 'Ελλάδα κατασχόντος ποιήσασθαι τήν
θυσίαν ύπέρ άπάντων τών 'Ελλήνων, γενο-
μένης δέ τής θυσίας κατά τήν του σειρίου
άστρου έπιτολήν, καθ' ήν συνέβαινε πνειν τούς
έτησίας, λήξαι τάς λοιμικάς νόσους, τούτο δ'
άν τις συλλογιζόμενος είκότως θαυμάσαι τό
τής περιπετείας 'ίδιον ó γάρ ύπό τών κυνών
ίδών τον ulòv τετελευτηκότα, ούτος τών κατά
τον ούρανόν άστρων τό τήν αύτήν εχον
προσηγορίαν καί φθείρειν νομιζόμενον τούς
άνθρώπους επαυσε, και τοις άλλοις αϊτιος
έγένετο τής σωτηρίας.
Λέγουσι δέ τον Άρισταϊόν έκγόνους έν τή Κέψ
καταλιπόντα, και μετά ταύτα είς τήν Λιβύην
έπανελθόντα, άπό τής μητρός Νύμφης τήν
άναγωγήν ποιησάμενον είς τήν Σαρδώ νήσον 4ο
καταπλεύσαι. έν δέ ταύτη κατοικήσαντα, καί
τήν νήσον δια τό κάλλος στέρξαντα, φυτεϋσαί
τε αύτήν καί τό πρότερον έξηγριωμένην
ήμερώσαι. γεννήσαι δ' έν αύτη δύο παΐδας,
Χάρμον καί Καλλίκαρπον. μετά δέ ταύτα άλλας 45
τε νήσους έπελθείν καί κατά τήν Σικελίαν
διατρίψαί τινα χρόνον, δια δέ τήν άφθονίαν
651
τών έν τή νήσψ καρπών καί τό πλήθος τών
έν αύτη βοσκομένων κτηνών φιλοτιμηθήναι
τοις έγχωρίοις ένδείξασθαι τάς ίδίας εύεργε-
σίας. διό καί παρά τοις κατά τήν Σικελίαν οί-
s κούσι διαφερόντως φασί τιμηθήναι τόν Άρι-
σταϊόν ώς θεόν, καί μάλισθ' ύπό τών συγ-
κομιζόντων τόν τής έλαίας καρπόν. τό δέ
τελευταΐον μυθολογούσιν αύτόν είς Θρφκην
παραβαλόντα προς Διόνυσον μετασχειν τών
ίο οργίων, καί συνδιατρίψαντα τφ θεφ πολλά
μαθείν παρ' αύτού τών χρησίμων· περί δέ τό
όρος τό καλούμενον Αίμον οίκήσαντά τινα
χρόνον άφαντον γενέσθαι, καί τυχείν άθανά-
των τιμών ού μόνον ενταύθα παρά τοις βαρ-
is βάροις, άλλα καί παρά τοις "Ελλησι.
78. Κέρκυρα
Die Politie ist durch Zitat in den Schol. Apoll. Rh. und bei
2ο Zenob. prov. 3,14 ed. Miller (= Ps.-Plut. prov. 1,12) sowie
durch Herakleides Nr. 27 gesichert.
Die Eponyme ist Tochter des Asopos (Diod. 4,72; Paus. 2,5,2;
5,22,6; Schol. Pind. Ol. 6,144) zum Namen Skylax 22; Strabo
6,2,4; 7,3,6; Dion. Perieg. 492).
Vor den Griechen sind Libyrner Siedler (Strabo 6,2,4). Um 730
25 besiedelt durch die Bakchiaden aus Korinth, mit oligarchischer
Verfassung (Schol. Apoll. Rh. 4,1216, Plut. Ait. Hell. 11) 664
Seeschlacht zwischen Kerkyra und Korinth (Thuk. 1,13), 600
Tyrannis des Periandros. Die Geschichte des 5. Jhd. ist gekenn-
zeichnet durch die Feindschaft gegen Korinth und durch unge-
wöhnlich blutige Kämpfe zwischen Oligarchen und Demokraten
3ο (Thuk. 3,75; 81; 85; 4,48; Diod. 13,48; dann Schol. Aristoph.
Aves 1463; Strabo 7 Frg. 7,8 ed. Jones; Zenob. 4,49; Diogen.
5,50; Thuk. 1,35). 4 2 7 - 5 werden die Oligarchen fast völlig
ausgerottet, 410 unternehmen sie einen erfolglosen Aufstand
(Diod. 13,48).
375 Mitglied des 2. attischen Seebundes, 373 Belagerung durch
35 Sparta, 361 Oligarchie und Abfall von Athen (Diod. 15,95;
Aen. Tact. 11,13ff. Dem. or. 24,202; 28,234). 353 abermals
Parteikämpfe zwischen Oligarchen und Demokraten (Diod.
15,95).
517,1
Scholia in Apoll. Rhod. ed. Wendel; zu 4 , 9 8 2 - 9 2
( ν ή σ ο ς , ) ή ύπο δή κεϊσθαι δ ρ έ π ( α ν ο ν ) :
[ή] νήσος ή Κέρκυρα- αύτη πρότερον Σχερία
έκαλείτο. άποδίδωσι δέ τήν αίτίαν Αριστοτέλης
έν τη Κερκυραίων πολιτείςτ φησί γάρ τήν Δή-
μητρα φοβουμένην, μή οί έκ τής ήπείρου έρχό-
652
μενοι ποταμοί ήπειρον αύτήν ποιήσωσι, δεηθή-
ναι Ποσειδώνος, άποστρέψαι τα των ποταμών
φεύματα- έπισχεθέντων ούν τούτων άντί Δρε-
πάνης Σχερίαν όνομασθήναι. (Δρεπάνη δε
έκαλείτο) δια το τήν Δήμητρα αίτησαμένην
δρέπανον παρ' Ηφαίστου τούς Τιτάνας διδάξαι
θερίζειν, είτα αύτό κρύψαι είς το παραθαλάσ-
σιον μέρος της νήσου- προσκλυζούσης δε της
θαλάσσης έξομοιωθήναι τήν θέσιν τής γης
δρεπάνη. Τίμαιος δέ φησιν, φ έξέτεμεν [τοϋ
Ούρανού ή] τοϋ Κρόνου τα αιδοία ό Ζεύς,
τούτο (έκει) κεκρύφθαι [φασίν].
517,2
Steph. Byz. ed. Meineke
Σχερία, ή Φαιακία. κέκληται, ώς 'Αριστο-
τέλης φησίν, άπό τού τήν Δήμητραν φοβου-
τέλης φησίν, άπό τού τήν Δήμητρα φοβου- 2ο
ποταμοί ήπειρον αύτήν ποιήσωσι, δεηθήναι τοϋ
Ποσειδώνος άποστρέψαι τα τών ποταμών γεύ-
ματα. έπισχεθέντων ούν τούτων άντί Δρεπάνης
Σχερίαν αύτήν κληθήναι. τό έθνικόν Σχεριεύς.
οί ένοικούντες Σχέριοι ήτοι Φαίακες.
517,3
Steph. Byz. ed. Meineke
Δ ρ ε π ά ν η , ή Φαιακία. τό έθνικόν Δρε-
πανεύς ώς Σχεριεύς. εστι καί πόλις Λυκίας
Δρεπάνα. ό πολίτης ομοίως, καί Δ ρ έ π α ν α
ούδετέρως, πόλις Σικελίας.
517,4
Etym. Magn. ed. Gaisford p. 287,32-39
Δ ρ ε π ά ν η : Ή Φαιακία· δια τό έκει κε- 4ο
κρύφθαι τό δρέπανον φ ό Κρόνος τον πατέρα
τών αιδοίων έξέκοψεν ή οτι τό παρά Ηφαίστου
Δήμητρι δοθέν, ϊνα τούς Τιτάνας διδάξη θερί-
ζειν.
Δ ρ έ π α ν ο ν : Χώρα τής Σικελίας. Εϊρηται άπό 45
τού έκει κεισθαι τό δρέπανον φ άπέτεμε τά
αΐδοϊα τού Ούρανού ό Κρόνος. Ή άπό τού
Politela 78
σχήματος- δρεπανοειδής γάρ ό τόπος. Δρέ-
πανον δέ καί χώρα Βιθυνίας προς τφ Βοσπόρψ
κειμένη.
5
518.1
Miller, mèi. litt, greque, p. 370 (Zenobius prov. 3,14)
Ό Κερκυραίος μ α σ τ ι γ ο ύ μ ε ν ο ς άμα
ίο αύτό ν έ ρ γ ο λ ά β η κ ε ν . Αί μάστιγες αί Κερ-
κυραίοι ( . . . ) άλλως, ώς καί 'Αριστοτέλης Ιστο-
ρεί έν τή Κερκυραίων Πολιτείςι.
is 518.2
Paroemiographi Graeci ed. Leutsch-Schneidewin: Zenobius
cent. 4,49 (dasselbe Hesychios s.v. Κερκ. μάστιξ)
Κερκυραία μάστιξ: περιττήν τινα κατα-
σκευήν είχον αί Κερκυραίοι μάστιγες, διό καί
είς παροιμίαν παρήλθον. οί δέ και διπλάς αύ-
τάς εφασαν είναι, είχον δέ καί έλεφαντίνας
κώπας καί τώ μεγέθει περιττοί ήσαν. ύπερη-
φάνους γάρ εύπραγούντας τούς Κερκυραίους
25 φησίν 'Αριστοτέλης γενέσθαι.
518,3
Scholia in Aristophanis aves ed. J. W. White; in 1463
Κορκυ ραία: λέγεται τις 'Κορκυραία μάστιξ'.
συνεχώς δέ παρά Κορκυραίοις άταξίαι γίνονται-
διά τό στασιάζειν ούν έπεπόλασε παρ' αύτοίς
ή μάστιξ, ώστε διπλαΐς χρήσθαι μεγάλαις καί
έλεφαντοκώποις- ή δτι οί Κορκυραίοι χαλεπώς
τύπτουσιν. εΙπών δέ τούτο τύπτει αύτόν.
άλλως: λέγεται τις 'Κορκυραία μάστιξ'.
Φρύνιχος Σατύροις-
"Κορκυραΐαι [δ'] ούδέν . . .
έπιβάλλουσιν μάστιγες."
ώστε καί εις παροιμίαν ήδη έλθειν. 'Αρι-
στοτέλης δέ τό 'Κορκυραία μάστιξ' λέγων
φησίν ούτως- 'διό Kai τάς κώπας αύτών έλεφαν-
τίνας έποιήσαντο καί τφ μεγέθει περιττάς-
όθεν ή Κορκυραία έπεπόλασε μάστιξ καί είς
παροιμίαν ήλθε'.
 Politela 78,79,80
518,4
Paroemiographi Graeci ed. Leutsch-Schneidewin: Ps. Plut. cent.
1,12
Ό Κ ε ρ κ υ ρ α ί ο ς μ α σ τ ι γ ο ύ μ ε ν ο ς άμα
α ύ τ ό ν ή ρ γ ο λ ά β η σ ε ν : αϊ μάστιγες αί Κερ-
κυραίοι λέγονται διάφοροι είναι παρά τάς
άλλας.
79. Κεφαλλήνια
Die Politie ist gesichert durch Herakleides Nr. 33. Bei Homer,
wie es scheint, noch unter dem früheren Namen Same, Samos
(II. 2,629; dazu Steph. Byz. s. ν. Δουλίχιον).
Eine Gründungssage, die den Eponymen Kephalos zu einem
Verbündeten des Königs Amphitryon von Theben und zum Ur-
großvater des Laertes macht bei Schol. Venet. D zu Horn. II.
11,631; Apollodor 2,4,7,3-5; ferner Akusilaos VS 9 Β 36.
Die Insel hatte vier Poleis: Same, Pronnoi, Pale, Krane (Thuk.
2,30; Strabo 10,2,10), die nur in lockerer Verbindung mit
einander standen vgl. Xen. Hell. 6,2,23; Diodor 15,36. An
Kolonien, die von Kephallenia ausgingen, wird lediglich Astakos
in Akarnanien genannt (Steph. Byz. s. v.).
479 Beteiligung von Pale an der Schlacht bei Plataiai (Her.
9,28). Von 456 an an Athen angeschlossen (Thuk. 1,108; 5,35;
Diod. 11,84; Paus. 1,27,5). Im Peloponnes. Krieg neutral mit
Neigung zu Athen, 401 unter spartanischer Herrschaft, 375
durch Chabrias wieder an Athen angegliedert (Xen. Hell.
5,4,62—66; Diod. 15,36), dann anscheinend Abfall von Athen,
Unterwerfung durch Iphikrates 373 (Xen. Hell. 6,2,3Iff.) 371
gewinnt es die Unabhängigkeit zurück (Xen. Hell. 6,4,1). Wei-
tere Ereignisse bis zur Makedonenzeit sind nicht bekannt.
80. Κίος
Die Politie ist gesichert durch das Zitat bei Schol. Apoll. Rh.
1,1177, das die Reihe der Siedler nennt; die griechische Grün-
dung fand Ende des 7. Jhd. von Milet aus statt (Skylax 93;
Etym. Magn. s. v.; Strabo 12,4,3; Plin. 5,144). Teilnahme am
ionischen Aufstand Her. 5,103, dann Mitglied des attischen See-
bundes, einzelne Magistrate durch Inschriften bekannt.
519,1
Scholia in Apoll. Rhod. ed. Wendel zu 1,1177
Κιανίδος: περιφραστικώς την Κίον. έστι
δέ πόλις Μυσίας άπό Κίου τοϋ άφηγησαμένου
της Μιλησίων άποικίας, ώς Ιστορεί 'Αριστοτέλης
έν Κιανών Πολιτείςι. κατφκησαν δε αύτήν
653
πρώτον Μυσοί, έπειτα Κάρες, τρίτον Μιλήσιοι.
καί ποταμός δέ εστίν οϋτως όνομαζόμενος,
τήν πόλιν περιρρέων, ού μνημονεύει Σκύλαξ
ό Καρυανδεύς.
s άμφ' Ά ρ γ α ν θ ώ ν ε ι ο ν : όρος της Κίου.
519.2
Etym. Magn. ed. Gaisford p. 512,37-73
Κιανίς:
Άφίκοντο Κιανίδος ήθεα γαίης.
Κίος πόλις Μυσίας, άπό Κίου τοϋ ήγησαμένου
των Μιλησίων της άποικίας. το έθνικόν, Κιανός·
Τοΰνεκεν είς έτι νϋν περ Ύλαν έρέουσι
Κιανοί.
κατφκισαν δέ αύτήν Μυσοί, είτα Κάρες- καί
τρίτον Μιλήσιοι. Έστι δέ καί ποταμός όμωνύ-
μως τής Μυσίας παραρρέων τή γη. Ή δέ Κίος
έστι πόλις, ή νϋν Προυσίοις ή Προϋσα.
519.3
Etym. Magn. ed. Gaisford p. 383,26-29
Ά ρ γ α ν θ ώ ν : Οίον,
Άμφ' Άργανθώνειον όρος προχοάς τε Κίοιο.
τινές δέ Άργανθώνην αύτήν φασίν. Εύφορίων
δέ και Φιλέας Άργανθώνιον λέγουσι δια του
ι· οίον,
Χθιζόν μοι κνώσσοντι παρ'. Άργανθώνιον
αίπος.
35 519.4
Strabo Geogr. ed. Jones, 12,4,3
Τφ δ' Άστακηνφ κόλπος άλλος συνεχής
έστιν, είσέχων μάλλον προς άνίσχοντα ήλιον,
έν φ Προυσιάς έστιν, ή Κίος πρότερον όνο-
μασθείσα· κατέσκαψε δέ τήν Κίον Φίλιππος,
ό Δημητρίου μέν υιός, Περσέως δέ πατήρ,
έδωκε δέ Προυσίςι τφ Ζήλα, συγκατασκάψαντι
καί ταύτην καί Μύρλειαν άστυγείτονα πόλιν,
45 πλησίον δέ καί Προύσης ούσαν· άναλαβών δ'
έκεϊνος έκ τών έρειπίων αύτάς έπωνόμασεν
άφ' έαυτοΰ μέν Προυσιάδα πόλιν τήν Κίον,
654
τήν δέ Μύρλειαν Άπάμειαν άπό της γυναικός,
ούτος δ' εστίν ó Προυσίας ό καί Άννίβαν
δεξάμενος, άναχωρήσαντα δεΰρο μετά τήν
Άντιόχου ήτταν, καί τής έφ' Έλλησπόντφ
Φρυγίας άναστάς κατά συμβάσεις τοις Άτταλι-
κοις, ήν οί μεν πρότερον έκάλουν μικράν
Φρυγίαν, έκεΐνοι δ' Έπίκτητον ώνόμασαν. ύπέρ-
κειται δέ τής Προυσιάδος ορος, ö καλοΰσιν
Άργανθώνιον. ένταΰθα δε μυθεύουσι τον
Ύλαν, ενα των 'Ηρακλέους έταίρων συμπλεύ-
σαντα έπί τής 'Αργούς αύτφ, έξιόντα δέ έπί
ύδρείαν ύπό νυμφών άρπαγήναι- Κίον δέ, καί
τούτον Ηρακλέους έταϊρον καί σύμπλουν,
έπανελθόντα έκ Κόλχων αύτόθι καταμεΐναι καί
κτίσαι τήν πόλιν έπώνυμον αύτού. καί νϋν δ'
ετι έορτή τις άγεται παρά τοις Προυσιεϋσιν καί
όρειβασία, θιασευόντων καί καλούντων Ύλαν,
ώς άν κατά ζήτησιν τήν έκείνου πεποιημένων
τήν έπί τάς ϋλας εξοδον. πολιτευσάμενοι δέ
προς 'Ρωμαίους οί Προυσιείς εύνοϊκώς έλευ-
θερίας ετυχον. οί δ' Άπαμεϊς άποικίαν έδέξαν-
το 'Ρωμαίων. Προΰσα δέ έπί τφ Όλύμπψ ϊδρυ-
ται τφ Μυσίψ, πόλις εύνομουμένη, τοις τε
Φρυξίν όμορος καί τοις ΜυσοΤς, κτίσμα Πρου-
σίου τού προς Κροΐσον πολεμήσαντος.
519,5
Schol. in Apoll. Rhod. ed. Wendel; zu 1,1346-1351
έπώνυμον άστυ: άντί τού όμώνυμον τού
ποταμού, καί γαρ Κίος ό ποταμός καί ή
πόλις. ώνόμασται δέ ό ποταμός άπό Κίου τού
ήγησαμένου Μιλησίων.
έπηπείλησε δ έ γαίαν Μ υ ( σ ί δ ' ) : άνά-
στατον καί ερημον ποιήσειν παραυτά καί
εύθέως τήν Μυσίδα ήτοι Μυσών χώραν ή-
πείλησε.
ή ζωού ε ΰ ρ ο ι ε ν "Υλα μ ό ρ ο ν : άντί τού
μοιραν άκουστέον· παρεσχημάτισται γάρ άπό
τού μοίρα, ώς τό πύλψ άπό τής πύλης παρ'
Όμήρψ 'έν πύλφ έν νεκύεσσι βαλών'. μοιραν
ούν ή ζώντος ή τεθνηκότος- ής έστί ποτε μοί-
ρας, εϊτε ζών εϊτε νεκρός.
τ ο ί ο δ έ φύσι' ο π α ( σ σ α ν ) : άντί τού "Υλα
ένέχυρα οί Μυσοί παρέσχον τφ ΉρακλεΙ, ύπέρ
τού πάντοτε αύτόν έπιζητεϊν. πλεονάζει δέ
ή 'άπό' πρόθεσις.
Politela 8 0 , 8 1 , 8 2 , 8 3
81. Κλαζομεναί
Daß die ansehnliche Stadt, Heimat des Anaxagoras und des
mythischen, vermutlich von Aristoteles in einem Dialog ausführ-
lich erwähnten Hermotimos, eine Politie hatte, wird man als
5 wahrscheinlich annehmen (vgl. Pol. 1303 b 7 - 1 0 ) . Über ihre
Gründung durch Ionier Strabo 14,1,3; Paus. 7,3,8; Vellerns 1,4;
Vitruv. 4,1; dann Steph. Byz. s.v.; Strabo 14,1,31. Sonstiges Ael.
Var. hist. 2,15 und Hesych. s.v.: Plin. 14,73; 32,18. Mitglied des
attischen Seebundes, dann Abfall von Athen 412 und innere
Kämpfe zwischen den Anhängern Athens und Spartas (Thuk.
10 8,14), 389 wieder Verbindung mit Athen. Sonst nichts über-
liefert.
82. Κνίδος
Eine Politie wird nahegelegt durch Pol. 1305 b 1 2 - 1 8 und
1306 b 3 - 5 . Gegründet ist Knidos von der Peloponnes aus
15 (Her. 1,174; Diod. 9,58; Horn. Hymn. Apoll. 43; Strabo 14,2,6,
Paus. 2,16,1; 10,11) Mitglied der dorischen Hexapolis (Penta-
polis) mit dem Bundesheiligtum am Triopion. 629/8 kolonisiert
es Lipara (Skymnos 263; Diod. 5,9; Diod. 5,9; Strabo 6,2,10).
Um 500 persische Herrschaft (Her. 1,174), 4 7 9 - 4 1 2 im atti-
schen Seebund, dann Abfall von Athen, verbündet mit Sparta
20
bis zur Seeschlacht bei Knidos 394, doch 390 vorübergehend
wieder an Sparta angeschlossen. Sonstiges Steph. Byz. s. v.
"Ακανθος, Δώτιον, Ίστρος, Χερόννησος.
83. Κολοφών
25 Die Politie ist ausdrücklich zitiert von Athen. 618E, wozu Pol.
1290 b 7 - 2 0 und 1303 b 10 kommen. Die Gründung wird teils
dem Andraimon aus Pylos oder den athenischen Kodriden zu-
geschrieben (Paus. 7,3,3ff.); anders Steph. Byz. s. ν. ΑΙμονία.
Von ihrer Macht und ihrem Reichtum ist vielfach die Rede
(Mimnermos Frg. 12D, Xenophanes Frg. 3D., dann Strabo
30 14,1,4; 27/28). Von Verfassungswechsel spricht Athen. 526 C,
vgl. Her. 1,150, von Kämpfen mit den Lydern Her. 1,15, Polyain.
7,2; Myrleia in Bithynien als Kolonie Kolophons: Steph. Byz.
s.v.. Perserherrschaft Thuk. 3,34.
Aus späterer Zeit ist nur die Mitgliedschaft im attischen See-
bunde zu erwähnen.
35
520,1
Athen, ed. Kaibel 6 1 8 E - 6 1 9 A
Ή δέ τών ίστουργών φδή α'ίλινος, ώς Έπί-
40 χαρμος έν Άταλάνταις ιστορεί, ή δέ τών τα-
λασιουργών ϊουλος. Σήμος δ' ό Δήλιος έν τφ
Περί παιάνων φησί· 'τα δράγματα τών κριθών
αύτά καθ' αύτά προσηγόρευον άμάλας- συν-
αθροισθέντα δέ και έκ πολλών μίαν γενόμενα
45 δέσμην ούλους καί ίούλους· καί τήν Δήμητρα
ότέ μέν Χλόην, ότέ δέ Ίουλώ· άπό τών ούν τής
Δήμητρος εύρημάτων τούς τε καρπούς καί
 Politela 83,84
τούς ϋμνους τούς εις τήν θεόν οϋλους καλοϋσι
και Ιούλους. δημήτρουλοι καί καλλίουλοι. καί
πλείστον ούλον ούλον ΐει, ϊουλον ϊει'.
άλλοι δέ φασιν έριουργών είναι τήν φδήν. αϊ
δε των τιτθευουσών φδαί καταβαυκαλήσεις
ονομάζονται, ήν δέ καί έπί ταΐς έώραις τις έπ'
Ήριγόνη, ήν καί άλήτιν λέγουοιν, φδή. 'Αρι-
στοτέλης γοϋν έν τη Κολοφωνίων Πολιτεί«?
φησίν· απέθανεν δέ καί αύτός ό Θεόδωρος
ύστερον βιαίψ θανάτφ. λέγεται δέ γενέσθαι
τρυφών τις, ώς έκ τής ποιήσεως δήλόν έστιν.
ετι γαρ καί νυν αϊ γυναίκες φδουσιν αύτοϋ
μέλη περί τάς έώρας.' ή δέ των θεριστών φδή
Λιτυέρσης καλείται.
520,2
Pollux Onomast. ed. Bethe 4,55
Βώριμος δέ Μαριανδύνων γεωργών φσμα,
ώς Αιγυπτίων μανέρως, καί λιτυέρσας Φρυγών.
άλλ' Αίγυπτίοις μέν ό Μανέρως γεωργίας εύρε-
τής, Μουσών μαθητής, Λιτυέρσας δέ Φρυξίν
οί δ' αύτόν Μίδου παΐδα είναι λέγουσιν, εις
εριν δ' άμητού προκαλούμενον μαστιγώσαι
τούς ένδιδόντας, βιαιοτέρψ δ' άμήτη περι-
πεσόντα αύτόν θάνατον παθεΐν. οί δ' Ήρακλέα
γεγενήσθαι τον άποκτείναντα αύτόν λέγουσιν.
ήδετο δ' ό θρήνος περί τάς άλως κατά το θέρος
έπί Μίδου παραμυθίςι. ό δέ Βώριμος ήν Ίόλα
καί Μαριανδύνου αδελφός, Ούπίου βασιλέως
παις, έν θήρςι νέος ώρςι θέρους άποθανών
τιμάται δέ θρηνώδει περί τήν γεωργίαν φσματι.
ήν δέ [τι] και άλήτις φσμα ταΐς αίώραις προσ-
ςιδόμενον, Θεοδώρου ποίημα τοΰ Κολοφωνίου.
84. Κόρινθος
Die Politie ist bezeugt durch Cie. Att. 2,2, wozu kommen Pol.
1265 b 12-16, 1 2 7 4 a 3 1 - b l , 1284 a 2 6 - 3 3 , 1306 a 19-24,
1310 b 2 7 - 3 1 , 1315 b 2 2 - 2 9 , 1313 a 3 4 - 3 7 (vgl. 1313 a 1 8 -
23), endlich Herakleides Nr. 5.
Umfangreiche Königslisten aus vorklassischer Zeit konstruiert bei
Paus. 2,1,1-3,10; 2,4,3/4; Diodor 7 Frg. 9, anders Schol. Eur.
Med. 10; 404. Erwähnt ist Korinth schon II. 13,663f.; 2,570,
aber anscheinend spät besiedelt, etwa im 8. Jhd. von Argos aus.
Seine Stärke beruhte auf der den Handel und die Seefahrt be-
günstigenden Lage zwischen den zwei Meeren (Thuk. 1,13).
Ende des 8. Jhd. wird von Korinth aus Kerkyra besiedelt, um
650 Syrakus (Thuk. 6 , 3 - 5 , Strabo 6,2,4).
655
Zuerst Könige, dann eine Aristokratie mit jährlichen Prytanen,
(Her. 5,92; Paus. 2,4,4). In dieser Zeit scheint Korinth Megara
unterworfen zu haben (Plut. Ait. Hell. 17; Schol. Pind. Nem.
7,155; Schol. Aristoph. Ran. 441; Schol. Plat. Euthyd. 292E;
5
Zenob. 5,8), dann erheben sich die Megarer (Paus 6,14,13).
Am Ende des 7. Jhd. setzt die Tyrannis des Kypselos ein, dem
Periandros und schließlich Psammetichos folgen (Her. 3,53;
5,92; 95; 6,126 ff. Thuk. 1,185, Plut. Her. mal. 22); die Aristo-
kratie der Bakchiaden wird vertrieben (Plut. Lys. 1 u. a.).
Kypselos organisiert die Polis und gründet Leukas, Sollion,
10
Anaktorion, Ambrakia. Mit Periandros erreicht Korinth seine
höchste Blüte: Beziehungen zu Milet, Lydien und Aegypten,
Gründung von Poteidaia (Thuk. 1,58ff.; Ps.-Skymnos 629;
Strabo 7 Frg. 25 ed. Jones). Daß Aristoteles ausführlich von
dieser Tyrannis sprach, ist anzunehmen. Ende des 6. Jhd. Sturz
der Tyrannis, Korinth wird sofort und dauernd Mitglied des
15
Peloponnesischen Bundes und erhält eine oligarchische Ver-
fassung (Pind. Ol. 13,6; Her. 2,67).
480 wird es Zentrale der griechischen Koalition gegen Xerxes
Her. 7,145 vgl. 9,88. Von 462 an Beginn der immer heftige-
ren Feindschaft gegen Athen (Plut. Kimon 17; Thuk. 1,105).
Demgemäß sucht Kerkyra im Kriege gegen Korinth die Hilfe
20
Athens 433 (Thuk. 1,31-44), was Korinth selber in einen nicht
sehr glücklichen Krieg gegen Athen hineinzieht (Thuk. 1,119—
125). 404/3 verlangt es die Zerstörung Athens (Xen. Hell.
2,2,19; Andok. 3,21). 395 erfolgt eine unerwartete Annäherung
an Athen (Diod. 14,82), womit die Vernichtung der Aristo-
kratie durch die Demokraten 392 zusammengeht (Xen. Hell.
25 4,4,1-4; Diod. 14,83). Mit dem Frieden 386 wird die Be-
ziehung zu Sparta wieder hergestellt, um 365 scheint Timo-
phanes den Versuch einer Tyrannis gemacht zu haben (Diod.
16,65; Plut. Timol. 3). Im Kampf Thebens gegen Sparta scheint
Korinth neutral geblieben zu sein; von einer Erneuerung der
aristokratischen Verfassung berichten Plut. Dion. 53; Timol. 3.
30
Von 344 an greift der Korinther Timoleon in Sizilien ein, um
dort das Griechentum neu zu organisieren. 338 wird Korinth
Sitz des von Philipp v. Makedonien beherrschten Hellenen-
bundes.
35 521
Diog. Laert. ed. Long 1,98
Ούτος (sc. Περίανδρος) πρώτος δορυφόρους
έσχε, καί τήν άρχήν εις τυραννίδα μετέστησε -
40 καί ούκ εϊα έν αστει ζην τους βουλομένους,
καθά φησιν "Εφορος καί 'Αριστοτέλης.
522
Diog. Laert. ed. Long 1,99
Σωτίων δέ καί Ηρακλείδης καί Παμφίλη έν
τφ πέμπτψ τών Υπομνημάτων δύο φασί
Περιάνδρους γεγονέναι, τον μέν τύραννον,
656 Politela 84,85,86
τον δέ σοφόν καί Άμβρακιώτην. τούτο και
Νεάνθης φησίν ό Κυζικηνός, άνεψιούς τε είναι
άλλήλοις (λέγων), και 'Αριστοτέλης μεν τον
Κορίνθιόν φησιν είναι τον σοφόν Πλάτων δέ
οϋ φησιν.
85. Κρητών πολιτεία
Die Politie ist durch Herakleides Nr. 3 gesichert, abgesehen
davon, daß die kritische Darstellung Pol. 2,10 wie im Falle
Spartas und Karthagos eine breit ausgeführte Monographie
voraussetzt. Dazu kommen zahlreiche einzelne Notizen: 1263 b
41, 1264 a 2 0 - 2 2 , 1269 a 39/40, 1271 a 28/29, 1274 a 27,
1324 b 5 - 9 , dazu 1252 b 15, EN 1102 a 10, E E 1229 ;ι 24,
Rhet. 1418 a 24, Poet. 1461 a 14. Vgl. auch Nr. 55.
Entscheidend charakteristisch ist es, daß über die politische
Geschichte verschwindend wenig, über die Institutionen desto
mehr zu berichten war. Von den neben Aristoteles rund 12
Autoren, die als Verfasser von Monographien über Kreta be-
kannt sind, dürften sich faktisch alle fast ausschließlich mit den
politischen und sozialen Einrichtungen befaßt haben (FGrHist.
4 5 7 - 4 6 7 und 334). Daß sie weitgehend mit denjenigen Spartas
übereinstimmten, behauptet eine alte, schon von Piaton berück-
sichtigte, aber in ihren Ursprüngen und ihrer Absicht rätsel-
hafte Tradition. Mit Sparta gehört dann Kreta zu den Vor-
bildern griechischer Staatsordnung, auch dies historisch schwer
zu erklären. Als gemeinsame Einrichtungen gelten bsd. die
scharfe Trennung der Vollbürger und der Untertanen, dann die
Einrichtung der Syssitien, die freilich in dem locker strukturier-
ten Verband der kretischen Poleis (unter denen Knossos und
Gortyn die bedeutendsten waren) eine ganz andere Funktion
gehabt haben müssen als in dem expansiven Kriegerstaate Sparta.
86. Κρότων
Ein Zitat über den starken Milon, das Nik. Eth. 1106 a 3 6 - b 4
ergänzt, mag genügen, um eine Politie von Kroton wahrschein-
lich zu machen. Über die Gründungsumstände Strabo 6,1,12;
2,4; 8,7,5, dann Diod. 8,17; Her. 8,75; Ps.-Skymn. 359; Paus.
3,3,1. Neben Myskellos als Gründer tritt Herakles, der auf
seiner Wanderung den italischen Gegner Kroton erschlägt und
dann zur Sühnung des Todes die Stadt gründet (Diod. 4,24,6;
Etym. Magn. s. ν. Κρότων; Schol. Theokr. 4,32). Bedeutende
Macht Krotons in der zweiten Hälfte des 6. Jhd., einige Zeit das
ganze griechische Süditalien dominierend (Schol. Theokr. 4,33).
Ein Krieg mit Siris geht siegreich aus, ein zweiter gegen Lokroi
endet mit der vernichtenden Niederlage der Krotoniaten am
Sagra-Flusse, einer Schlacht, die offenbar schon sehr früh dichte-
risch behandelt worden sein muß (Strabo 6,1,10; lustin 20,3;
Suidas s. ν. άληθέστερα). Aristoteles hat über das berühmte
Ereignis zweifellos berichtet. Einige Generationen hindurch
muß die Stadt ein Mittelpunkt des Pythagoreertums gewesen
sein (lustin 20,4; Iambi, v. Pyth. 50,132,195,264). Siegreich für
Kroton endete um 510 ein Krieg gegen Sybaris, der mit der Zer-
störung dieser Stadt endete: Strabo 6,1,13, Ps.-Skymn. 340;
358; Her. 5,44. Um 500 scheinen politische Unruhen ausge-
brochen zu sein, die die Stellung Krotons schwächten; wie weit
5 das Pythagoreertum da eine Rolle spielte ist nicht auszumachen.
Während des 5. Jhd., zerfällt Krotons Herrschaftsbereich, um
390 gerät es nach einer Niederlage in die Gewalt Dionysios I.
von Syrakus (Diod. 14,103ff.; Polyain. 5.3.2 u.a.). In der zwei-
ten Hälfte des 4. Jhd. mehrt sich schließlich der Druck der itali-
schen Völker im Hinterlande. Aristoteles dürfte von den poli-
tischen Wechselbeziehungen zwischen der Polis und den
Pythagoreem ausführlich gesprochen haben, ohne daß wir
Genaueres fassen könnten. Daß das Substrat von Frg. 524, 525,
526 zum guten Teil auf Aristoteles zurückgeht, ist anzunehmen.
« 523,1
Schol. in Theocritum ed. Wendel; zu 4,6
Μίλων: τον Κροτωνιάτην Μίλωνά φησιν,
öv και Αριστοτέλης πολυφάγον φησί. λέγουσι
20 δέ αύτόν είναι καί άνδρείον. έβρώθη δέ ύπό
κυνών έλθών γάρ εις όρος και εύρών τινας
δένδρον σχίζοντας, σφήνα δέ βαλόντας μέσον
τοϋ ξύλου, θέλων έκβαλείν αύτός τον σφήνα
έκρατήθη έκεϊ καί οϋτως έτελεύτησε.
25
523,2
Athen, ed. Kaibel 4 1 2 Ε - 4 1 3 A
30 Μίλων δ' ó Κροτωνιάτης, ως φησιν ό
Ίεραπολίτης Θεόδωρος έν τοις Περί άγώνων,
ήσθιε μνάς κρεών είκοσι καί τοσαύτας άρτων
οϊνου τε τρεις χοάς επινεν. έν δέ Όλυμπίςι
ταϋρον άναθέμενος τοις ώμοις τετραέτη και
35 τούτον περιενέγκας τό στάδιον μετά ταϋτα
δαιτρεύσας μόνος αύτόν κατέφαγεν έν μιςί
ήμέρςι. Τίτορμός τε ó Αιτωλός διηριστήσατο
αύτφ βοϋν, ώς ιστορεί ó Αιτωλός 'Αλέξανδρος.
Φύλαρχος δέ φησιν έν τη γ' των Ιστοριών τόν
40 Μίλωνα ταϋρον καταφαγείν κατακλιθέντα προ
τοϋ βωμού τοϋ Διός· διό και ποιήσαι είς αύτόν
Δωριέα τόν ποιητήν τάδε -
τοίος εην Μίλων, οτ' άπό χθονός ήρατο
βρίθος,
45 τετραέτη δαμάλην έν Διός είλαπίναις,
ώμοις δέ κτήνος τό πελώριον ώς νέον άρνα
ήνεγκεν δι' όλης κοϋφα πανηγύρεως.
 Politela 86,87
καί θάμβος μέν, άτάρ τοϋδε πλέον ήνυσε
θαΰμα
πρόσθεν Πισαίου, ξεϊνε, θυηπολίου-
öv γάρ έπόμπευσεν βοϋν άζυγον, είς κρέα
τόνδε
κόψας πάντα κατ ούν μοϋνος έδαίσατό
νιν.
524
Strabo Geogr. ed. Jones 6,2,4
Τάς δε Συρακούσσας Άρχίας μέν εκτισεν
έκ Κορίνθου πλεύσας περί τούς αύτούς χρό-
νους, οίς φκίσθησαν ή τε Νάξος καί τά Μέγαρα,
άμα δέ Μύσκελλόν τέ φασιν είς Δελφούς
έλθείν καί τον Άρχίαν χρηστηριαζομένων δ'
έρέσθαι τον θεόν, πότερον αίροϋνται πλοϋτον
ή ύγίειαν· τον μέν ούν Άρχίαν έλέσθαι τον
πλοϋτον, Μύσκελλόν δέ τήν ύγίειαν τφ μέν
δή Συρακούσσας δούναι κτίζειν, τφ δέ Κρό-
τωνα. και δή συμβήναι Κροτωνιάτας μέν οϋτως
ύγιεινήν οίκήσαι πόλιν, ώσπερ είρήκαμεν,
Συρακούσσας δέ έπί τοσούτον έκπεσειν πλοϋ-
τον, ώστε καί αύτούς έν παροιμίςι διαδοθήναι,
λεγόντων προς τούς άγαν πολυτελείς, ώς ούκ
αν έξικνοίτο αύτοϊς ή Συρακουσσίων δεκάτη.
525
Strabo Geogr. ed. Jones 6,1,12
ΔοκεΙ δ' ή πόλις τά τε πολέμια άσκήσαι
καί τά περί τήν άθλησιν έν μιςί γοϋν Όλυμπιάδι
ol των άλλων προτερήσαντες τφ σταδίψ έπτά
άνδρες άπαντες ύπήρξαν Κροτωνιάται, ώστ'
εΐκότως είρήσθαι δοκει, διότι Κροτωνιατών ó
έσχατος πρώτος ή ν τών άλλων 'Ελλήνων, καί
τήν παροιμίαν δέ 'ύγιέστερον Κρότωνος' λέγου-
σαν έντεϋθεν είρήσθαί φασιν, ώς του τόπου
προς ύγείαν καί εύεξίαν έχοντος τι φοράν δια
τό πλήθος τών άθλητών. πλείστους ούν Όλυμ-
πιονίκας εσχε, καίπερ ού πολύν χρόνον οί-
κηθείσα διά τον φθόρον τών έπί Σάγρςι πεσόν-
των άνδρών τοσούτων τό πλήθος- προσέλαβε
δέ τη δόξη καί τό τών Πυθαγορείων πλήθος και
Μίλων, έπιφανέστατος μέν τών άθλητών γεγο-
νώς, ομιλητής δέ Πυθαγόρου, διατρίψαντος έν
τη πόλει πολύν χρόνον. φασι δ' έν τφ συσσιτίψ
657
ποτέ τών φιλοσόφων πονήσαντος στύλου τον
Μίλωνα ύποδύντα σώσαι άπαντας, ύποσπάσαι
δέ καί έαυτόν τη δ' αύτη ί>ώμη πεποιθότα εί-
κός και τήν ίστορουμένην ύπό τίνων εύρέσθαι
5 καταστροφήν τοϋ βίου. λέγεται γοϋν όδοι-
πορών ποτε δι' ϋλης βαθείας παραβήναι τήν
όδόν έπί πλέον, είθ' εύρών ξύλον μέγα έσφηνω-
μένον, έμβαλών χείρας άμα καί πόδας είς τήν
διάστασιν βιάζεσθαι προς τό διαστήσαι τελέως-
ίο τοσούτον δ' ίσχυσε μόνον, ώστ' έκπεσειν τούς
σφήνας, ειτ' εύθύς έπισυμπεσειν τά μέρη τοϋ
ξύλου, άποληφθέντα δ' αύτόν έν τή τοιαύτη
πάγη θηρόβρωτον γενέσθαι.
is 526
Strabo Geogr. ed. Jones 6,1,10
Μετά δέ Λοκρούς Σάγρα, öv θηλυκώς όνο-
μάζουσιν, εφ' ου βωμοί Διοσκούρων, περί οϋς
20 Λοκροί μύριοι μετά 'Ρηγίνων προς δεκατρείς
μυριάδας Κροτωνιατών συμβαλόντες ένίκησαν-
άφ' ού τήν παροιμίαν προς τούς άπιστοϋν-
τας έκπεσειν φασιν, 'άληθέστερα τών έπί
Σάγρςι'. προσμεμυθεύκασι δ' ένιοι καί διότι
25 αύθημερόν τοϋ άγώνος ένεστώτος Όλυμ-
πίασιν άπαγγελθείη τοις έκεΐ τό συμβάν καί
εύρεθείή τό τάχος τής άγγελίας άληθές. ταύ-
την δέ τήν συμφοράν αίτίαν τοις Κροτωνιάταις
φασι τοϋ μή πολύν έτι συμμεΐναι χρόνον διά
30 τό πλήθος τών τότε πεσόντων άνδρών. μετά δέ
τήν Σάγραν Αχαιών κτίσμα Καυλωνία, πρό-
τερον δ' Αύλωνία λεγομένη, διά τον προκεί-
μενον αύλώνα. εστι δ' έρημος- οι γάρ έχοντες
είς Σικελίαν ύπό τών βαρβάρων έξέπεσον καί
35 τήν έκει Καυλωνίαν έκτισαν, μετά δέ ταύτην
Σκυλλήτιον, άποικος 'Αθηναίων τών μετά Με-
νεσθέως, νύν δέ Σκυλάκιον καλείται- Κρο-
τωνιατών δ' έχόντων Διονύσιος Λοκροίς προσ-
ώρισεν.
40
87. Κύζικος
Die geschichtliche Bedeutung ist nicht ganz gering, so daß man
die Möglichkeit einer Politie nicht ausschließen wird. Ältere
Namen der Stadt, möglicherweise aus Aristoteles, nennt Steph.
45
Byz. s. v. Einer von politischen Tendenzen vielleicht nicht freien
Sage zufolge ist der Gründer der (offenbar autochthone) König
Kyzikos, der aus Versehen durch die Argonauten erschlagen
658 Politela 87,88,89
wird (Αρ. Rhod. 1,936/7; Konon 41). Die geschichtliche Über-
lieferung beginnt mit der Gründung als Kolonie durch Milet
(Strabo 14,1,6; Plin. n. h. 5,142; Schol. Ap. Rhod. 1,955 und
1076), der antiken Chronologie zufolge entweder 756 v.Chr.
(Eus. Chron. 2,81) oder 675 v.Chr. (Eus. Chron. 2,87); der
Hintergrund der Varianten ist nicht mehr festzustellen. Um
550 v. Chr. wird als Tyrannos ein Pytharchos genannt (Athen
3 0 A ) , um 500 Aristagoras (Her. 4,138); von politischen Un-
ruhen spricht Ps.-Aristot. Oik. 1347 b 31.
Die weitere Geschichte folgt der Kurve vieler ionischer und
inselgriechischer Poleis: nach dem Perserkrieg Mitglied des
attischen Seebundes (Athen. 534 D), verbunden mit Athen bis
zur Katastrophe in Sizilien 413, Übergang zur spartanischen
Seite, doch sehr bald wieder von Athen unterworfen (Thuk.
8,107; Diod. 13,40), dann abermals von Sparta besetzt und von
den Athenern zurückgewonnen (Diod. 13,49, Plut. Alkib. 20;
Polyain. 1,40), unabhängig, wie es scheint von 403 an (Xen.
Hell. 3,4,10), nach 387 unter persischer Herrschaft, später im
zweiten Seebund (Diod. 15,81; Nepos Tim. 1,2), endgültiger
Abfall von Athen um 3 5 7 - 3 5 5 (Demosth. in Mid. 173 mit
Schol.). Gelegen an einer handelspolitisch und militärisch ex-
ponierten Stelle hat es auch später einige Bedeutung bewahrt.
88. Κύθηρα
Die Politie ist gesichert durch Herakleides Nr. 25 sowie durch
ein Zitat bei Steph. Byz., demzufolge der ältere Name Por-
phyrussa gelautet habe (vgl. Dionys. Perieg. 498), begründet da-
mit, daß Purpurmuscheln der wichtigste Exportartikel der Insel
gewesen seien (Paus. 3,21,6; Plin. n. h. 4,56; 9,127; Ael. nat.
an. 15,10). Der Hauptkult galt der Aphrodite Urania, deren
Kultbild bewaffnet war (Paus. 3,23,1); an diesem Kult hängt
z.T. die Frage, ob die Insel ursprünglich von Phöniziern be-
siedelt wurde, die ihren Aphroditekult mitgebracht hätten (Her.
1,105; Paus. 1,14,7). Die Insel hatte eine strategisch nicht un-
interessante Position und wurde ihrer guten Häfen wegen ge-
rühmt (Xen. Hell. 4,8,14; Skyl. 46). Seit etwa 600 war sie im
Besitz der Spartaner (Her. 7,235; Thuk. 4,53); diese siedelten
dort lakonische Periöken an und verwalteten sie durch einen all-
jährlich wechselnden spartanischen Kytherodikas. 456 wurde
sie ein erstes Mal durch die Athener erobert, ging wieder ver-
loren, ein zweites Mal erobert 424 (Paus. 1,27,5; Thuk. 4,53
und 57) und war 415 Bundesgenosse gegen Syrakus. Nach 413
wird Kythera zu Sparta übergegangen sein und wurde erst 395
wieder athenisch. Eine aktive politische Rolle hat die Insel
nie gespielt. Auch der Aphroditekult hat merkwürdigerweise nie
eine über die Insel hinausreichende Bedeutung besessen, so daß
wir nicht wissen, auf welchem Wege die Göttin zu ihrem schon bei
Homer (Od. 8,288; 18,193 u.a.) und Hesiod (Th. 198ff.) fest-
sitzenden Beinamen Κυθέρεια gekommen ist.
527,1
Steph. Byz. ed. Meineke
Κ ύ θ η ρ α , νήσος πόλιν όμώνυμον έχουσα
προς τη Κρήτη, άπό Κυθήρου τοϋ Φοίνικος.
έκαλείτο δε Πορφυρούσσα δια τό κάλλος των
περί αύτήν πορφυρών, ώς 'Αριστοτέλης, οί οί-
κήτορες Κυθήριοι, καί Κυθηρία και ή γυνή και
ή νήσος, λέγεται Κυθηραία.
s
527,2
Plinius nat. hist. ed. Jan-Mayhoff 4,56
io In Asinaeo sinu tres Thyrides, in Laconico
Theganwsa, Cothon, Cythera cum oppido, antea
Porphyrie appellata, haec sita est a Maleae promun-
turio V passuum, ancipiti propter angustias ibi
navium ambitu.
15
89. Κύθνος
Die Politie ist durch Zitat bei Harpokration gesichert. Als ältere
Namen werden Dryopis und Ophiussa genannt (Steph. Byz. s. v.;
20 Her. 8,46). Historisch wird die Besiedelung durch Ionier (Her.
8,46) und Athener (Schol. Dion. Perieg. 525) sein. Von der
Hauptstadt der Insel sprechen Skylax 58 und Harpokr. s. v. Be-
rühmt war der auf der Insel produzierte Käse (Athen 516 E ;
Pollux 6,16), ausgebeutet wurden Eisen- und Bleiminen. Um
490 war die Insel unter persischer Herrschaft (Her. 8,46; 7,90),
25 ging 480 zu den Griechen über (Her. 8,46; 9,81; Thuk. 1,132;
Paus. 5,32). Dann Schloß sie sich dem attischen Seebund an.
Uber das spätere Schicksal sind wir nicht informiert, Demosth. or.
13,34 zitiert Kythnos geradezu als Beispiel für eine politisch
gänzlich unbedeutende Polis. Umso erstaunlicher ist es, daß eine
Politie ausdrücklich bezeugt ist.
30
528.1
Harpokration, Lexicon ed. Bekker p. 1 1 6 , 2 0 - 2 1
35
Κ ύ θ ν ι ο ι - Δημοσθένης έν τψ Περί συν-
τάξεως. Κύθνος μία των Κυκλάδων νήσων, ώς
'Αριστοτέλης έν τή Κυθνίων πολιτείςι.
40
528.2
Steph. Byz. ed. Meineke
Κ ύ θ ν ο ς , νήσος προς τή Δρυοπίδι τών Κυ-
45 κλάδων, άπό Κύθνου κτίσαντος. έκαλείτο δέ
καί Όφίουσσα καί Δρυοπίς. ó νησιώτης Κύθνιος.
και Κύθνιος τυρός καί Κυδίας ό ζωγράφος.
 Politela 89,90
529.1
Paroemiographi Graeci ed. Leutsch-Schneidewin: Zenobios 4,83
Κ υ θ ν ώ λ ε ι ς σ υ μ φ ο ρ α ί : τοϋτο είς παροι-
μίαν ήλθε δια τα Κυθνίοις συμβάντα, φησί γάρ
'Αριστοτέλης οϋτως κακώς αύτούς διατεθήναι
ύπό Άμφιτρύωνος, ώστε τάς μεγάλας συμφο-
ράς Κυθνώλεις καλεϊσθαι.
529.2
Hesychios ed. Latte Κ 4447
Κ υ θ ν ώ λ η ς · έξώλης. ενιοι δέ πεποιήσθαι
τήν λέξιν φασί άπό Κύθνου τής νήσου· άπο-
λέσθαι γαρ αύτήν ύπό Άμφιτρύωνος.
529.3
Photios bibl. cod. 279 ed. Bekker
Ότι το Κυθνώλης δια του λ γράφουσιν, άλλ' 2ο
ού δια του "Αργούς γαρ ήν χωρίον τι κα-
λούμενον Κύθνιον, ού τους άνδρας ποτέ Άμ-
φιτρύων άνείλε πάντας, πλήν ολίγων πάνυ.
90. Κύμη Αιολική
Die Politie des kleinasiatisch-aiolischen Kyme ist durch Zitat in
der Hypothesis zu Soph. Oid. Tyr. und Herakleides Nr. 11 ge-
sichert. Als älterer Name wird Phrikonis angeführt (Her. 1,149;
Strabo 13.1.3, Steph. Byz. s. ν. Λάρισσα) oder Amazoneion
(Steph. Byz. s. v.). Genannt zuerst bei Hes. Erga 636 als Heimat
Hesiods, nach Pomp. Mela 1,18,1 und Veli. Patr. 1,4 von
Aiolern gegründet, nach Strabo und Ps.-Skymn. 239 die be-
deutendste Stadt der Aiolis, mit gutem Hafen (Skyl. 98; Her.
8,130). In der politischen Geschichte tritt sie kaum hervor und
wird im 5. Jhd. das Schicksal der meisten kleinasiatischen
Griechenstädte geteilt haben, abwechselnd war sie bald unter
persischer Oberhoheit, bald mit Athen, bald mit Sparta verbun-
den; berühmt nur als Heimat Hesiods und des Ephoros, der aus-
führlich von Kyme gesprochen haben muß, endlich dadurch, daß
sie an der Gründung der gleichnamigen ältesten Griechenkolonie
Italiens mindestens mitbeteiligt gewesen sein dürfte. Ob Plutarch
Aitia Hell. 2 auf Aristoteles zurückgeht, muß offen bleiben.
530,1
Hypothesis in Soph. Oid. Tyr. ed. Pearson
Ίδιον δέ τι πεπόνθασιν οί μεθ' Όμηρον 45
ποιηται τούς προ τών Τρωικών βασιλείς τυράν-
νους προσαγορεύοντες, όψέ ποτε τοϋδε τοϋ
659
ονόματος είς τους Έλληνας διαδοθέντος, κατά
τούς 'Αρχιλόχου χρόνους, καθάπερ Ιππίας ó
σοφιστής φησιν. Όμηρος γοϋν τον πάντων
παρανομώτατον "Εχετον βασιλέα φησί, καί ού
5 τύραννον
είς "Εχετον βασιλήα, βροτών δηλήμονα.
προσαγορευθήναι δέ φασι τόν τύραννον άπό
τών Τυρρηνών χαλεπούς γάρ τινας περί
10 ληστείαν τούτους γενέσθαι, ότι δέ νεώτερον
τό του τυράννου όνομα δήλον. οϋτε γάρ
Όμηρος οΰτε Ησίοδος οϋτε άλλος ούδείς τών
παλαιών τύραννον έν τοις ποιήμασιν ονομάζει,
ó δέ 'Αριστοτέλης έν Κυμαίων πολιτείςι τους
is τυράννους φησί τό πρότερον αίσυμνήτας προσ-
αγορεύεσθαι- εύφημότερον γάρ έκεΐνο τοΰ-
νομα.
530,2
Scholia in Euripidem ed. Schwartz: in Med. 19
Αίσυμνφ χ θ ο ν ό ς : 'αίσυμνςϋ' ήγείται καί
άρχει, ιδίως δέ φησιν 'Αριστοτέλης ύπό Κυ-
μαίων αίσυμνήτην τόν άρχοντα λέγεσθαι.
25 Όμηρος· 'αίσυμνήται δέ κριτοί έννέα'. (λέ-
γουσι δέ καί) τούς (κριτάς) άρχοντας τών
αγώνων
αίσυμνήτης βασιλεύς έπιστάτης άρχων· οί
δέ τύραννος βραβευτής πάρεδρος.
30
531,1
Etym. Magn. ed. Gaisford p. 198,57-199,1
35
Βλάξ: Ό εύήθης καί άργός καί άνόητος.
'Αριστοφάνης-
Βλάκες φυγεργοί.
Εϊρηται άπό του μαλακός· καί τό ύποκοριστι-
κόν μάλαξ, ώς βωμολόχος βώμαξ· πλούσιος
40 πλούταξ- μάλαξ ούν, καί κατά συγκοπήν και
τροπήν, βλάξ. είς δέ τό Λεξικόν τό 'Ρητορικόν
εύρον έγώ είρήσθαι τήν λέξιν άπό ιχθύος
τινός, όμοιου σιλούρφ, άχρήστου όντος, ώς
μηδέ κύνα αύτφ χρήσασθαι. Πολιτείας (Πλάτω-
νος) δ, 'Βλακικόν τε ήμών τό πάθος' ώς εί
λέγοι τις πνευμονιάν. Άπό τοϋ θαλαττίου
ζφου, οντος άναισθήτου. Οί δέ, άπό τοϋ προς
660 Politela 90.91.92
τη Κύμη χωρίου της Βλακείας- où μέμνηται καΐ
'Αριστοτέλης.
531,2
Schol. in Plat. Dial. ed. Hermann: in Polit. 307 C
βλακικά] εύήθη, μωρά, άνόητα, άπό ιχθύος
καλουμένου βλακός, όμοιου σιλούρψ, άχρή-
στου τοσούτον ώς μηδέ κυνί βρώσιμον είναι,
οί δέ άπό τού έν Κύμη χωρίου, της Βλακείας,
91. Κύμη 'Ιταλική
Ob das kampanische Kyme eine Politie besaß, kann man be-
zweifeln. Dafür spricht, daß es anerkanntermaßen die älteste
griechische Kolonie in Italien war (Strabo 5,4,4) angeblich schon
im 11. Jhd. v. Chr. gegründet, dann Ausgangspunkt des griechi-
schen Kultureinflusses zunächst in Mittelitalien, dann auch in
den Süden und bis nach Sizilien. Dagegen spricht, daß die
Stadt 421 v. Chr. von den Samnitern erobert wurde (Diod.
12,76; Dion. Hal. 15,6; Liv. 4,37) und im Besitz der Osker
verblieb (Veli. Patere. 1,4). Die griechische Kultur ging nicht
ganz verloren (Strabo 5,4,4), doch eine griechische Polis war
es nicht mehr.
Unerklärt ist sowohl die Sage, die Daidalos als Gründer nennt
(Diod. 5,15; Serv. zur Aen. 6,14) wie auch die Verbindung der
Stadt mit der in Ionien beheimateten Sibylle, an deren Kult sich
Rom schon seit dem 5. Jhd. beteiligt haben muß. Die histo-
rische Überlieferung nennt Gründer aus Chalkis in Euböa
(Thuk. 6,4,5; Liv. 8,22,5; Veil. Pat. 1,14), dann aus Kyme,
wobei freilich ungewiß blieb, ob das aiolische Kyme gemeint war
(so Ps.-Skymn. 235) oder das weit weniger bedeutende Kyme
auf Euböa (Steph. Byz. s. v.), endlich aus Eretria (Dion. Hal.
7,3). Vom italischen Kyme selbst gegründete Kolonien waren
Zankle auf Sizilien (Thuk. 6,4,5, zusammen mit Chalkis), dann
das benachbarte Neapolis, das nach der Eroberung von Kyme
durch die Italiker das Zentrum des Griechentums in Mittel-
italien wurde.
Geschichtlich tritt vor allem um 500—480 der Tyrann Aristo-
demos hervor, der mit dem letzten römischen König, Tarquinius,
in enger Verbindung gestanden haben soll. Zuverlässiger dürfte
die Notiz sein, daß er die andrängenden Etrusker, Daunier und
Aurunker siegreich abwehrte (Dion. Hal. 7,2). Aristodemos
scheint später von den Oligarchen in Kyme gestürzt worden
zu sein (Dion. Hal. 7,4-11), und der Sieg der Syrakusaner
über die Etrusker bei Kyme 474 hatte zur Folge, daß Kyme
unter die Herrschaft des übermächtigen Syrakus geriet, dann
sich der Italiker immer weniger zu erwehren vermochte und
ihnen schließlich erlag.
92. Κυπρίων πολιτεία
Ohne Zweifel hat Kypros in der Sammlung der Politien seinen
Platz gehabt. Ausdrücklich bezeugt wird die Politie durch
Harpokration, doch auch ohne dies würden die geschichtliche
Bedeutung der Insel im allgemeinen und die Beziehungen des
Isokrates (Euagoras, Nikokles) und Aristoteles selbst (Themi-
son) zu kyprischen Fürsten im besonderen die Ansetzung einer
Politie gestatten. Bestätigend tritt dazu Pol. 1311 b 4ff., wäh-
5 rend das sonderbare Zitat bei Pollux 2,95 einen etwas weiten
Spielraum läßt, auch wenn es empfehlenswert ist, es hier ein-
zurücken.
Schwierigkeiten bereitet die Tatsache, daß seit früher Zeit zwei
annähernd gleichgewichtige Zentren bestanden, jedes mit einer
bedeutenden eigenständigen Tradition und Geschichte, das
ίο griechische Zentrum von Salamis, das phönikische von Kition.
Es ist zu vermuten, daß Aristoteles wenn nicht Kition, so
doch sicher die Politie von Salamis in einer besonderen Mono-
graphie dargestellt hat.
Schon die Traditionen über die ursprüngliche griechische Be-
15 siedelung von Kypros sind überaus zahlreich. Arkader, die unter
Agapenor nach Paphos gelangen und dort schon Bewohner
unter dem König Kinyras vorfinden, nennt Paus. 8,5,2; eine
Beteiligung von Spartanern und Argivern erwähnt Strabo
14,6,3, von Dryopern aus Kythnos Her. 7,90, vgl. 8,46; Diodor
4,37,2. Ein besonderer umfangreicher Komplex hat die Gestalt
20 des Teukros zum Mittelpunkt, in der Ilias erwähnt als Bruder
des Gr. Aias (8,330) und Sohn Telamons (13,177). Teukrer
sind in der Troas bezeugt, Siedler, die aus der Troas nach
Kypros kommen, verzeichnet Her. 5,122. Verwirrend dürfte
schon früh die nicht befriedigend zu erklärende Namensgleich-
heit der Insel Salamis bei Athen und des kyprischen Salamis
25 gewirkt haben. Sie führt zu der Konstruktion, daß Teukros
nach dem Falle Troias und dem Selbstmord des Bruders, den
er nicht hatte verhindern können, in das attische Salamis zurück-
kehrt, aber von Telamón verbannt wird und sich nun im kypri-
schen Salamis eine neue Heimat schafft (Pindar Ν. 4,46 mit
Schol.). Die Königsfamilie von Salamis nennt sich Teukridai
30 (Isocr. or. 3,28; 9,18; Paus. 1,3,2; 2,29,4).
Eine Liste der an der Besiedelung von Kypros beteiligten Grün-
der gibt Lykophron 446-591.
Über die Geschichte von Salamis sind wir leidlich informiert.
Daß es das Zentrum des Griechentums auf der Insel war, be-
merkt Skylax 103, andere alte Namen der Polis verzeichnet
35 Steph. Byz. s. ν. Κορώνεια. Die Liste der Könige ist seit der
Mitte des 6. Jhd. bekannt: Euelthon (Her. 4,162), Siromos
(Her. 5,104), Chersis (Her. 5,104), Gorgos auf der Seite der
Perser am Perserkrieg beteiligt (Her. 5,104; 5,108-115), One-
silos (Her. 5,104; 108-115). Uns nur aus Münzen bekannt
sind die nachfolgenden Nikodamos, Lamaridas, Euanthes, Ab-
40 demon (ein Phönizier, auf den Isocr. or. 9,19/20 und 47 anzu-
spielen scheint), dann Euagoras (ca. 410-374), der den Versuch
macht, sich von der persischen Oberherrschaft zu befreien und
ganz Kypros zu unterwerfen. Dies gelingt nur z.T., doch be-
zeichnet Euagoras den Höhepunkt der griechischen Prä-
dominanz auf Kypros (sein Tod: Diodor. 15,47). Es folgen
45 Nikokles 374-368 (negatives Urteil bei Ael. Var. hist. 7,2 und
Athen. 531D), dann Euagoras II. 368-351, Pnytagoras 3 5 1 -
331 (Belagerung von Salamis durch die Perser Diod. 16,42,8ff.;
 Politela 92
46,Iff·)· Nikokreon 3 3 1 - 3 1 0 . Dann fällt Polis und Insel an das
ptolemäische Ägypten.
Parallel läuft die Geschichte des phönikischen Kition. Hier
geben die Münzen eine Königsreihe von ca. 4 8 0 - 3 1 0 . Die Ge-
schichte pendelt zwischen den Versuchen der Griechen, sich der
Stadt und des phönikischen Teils der Insel zu bemächtigen (Be-
lagerung durch Kimon 449: Thuk. 1,112 Diod. 12,33; Plut. Ki-
mon 19) oder umgekehrt den Bemühungen der Phönizier, sich
den griechischen Teil anzueignen. Dies gelingt mehrmals
vorübergehend, weil Kition und die Phönizier von Persien be-
günstigt und unterstützt wurden. Sie sind denn auch dauernd
unter persischer Oberhoheit, haben aber eine innere Autonomie.
Sie liefern der persischen Flotte Schiffe (Her. 3,19; Xen. Kyr.
7,4,2; 8,6,8). Diod. 16,42,4 nennt aus der Zeit kurz vor dem
Zusammenbruch des Perserreiches neun Städte auf Kypros mit
Stadtkönigen.
Die Frage ist, ob Notizen wie Hesychios ed. Latte Κ 1966,
1969 und Schol. in Horn. Od. 18,29 mit Aristoteles in Verbin-
dung gebracht werden dürfen.
532
Harpokration, Lexicon ed. Bekker p. 1 8 , 4 - 6
"Ανακτες καί ανασσαι. ol μεν uloì του
βασιλέως καί οί άδελφοί καλούνται άνακτες, αϊ
δέ άδελφαί καί γυναίκες άνασσαι- 'Αριστοτέλης
έν τη Κυπρίων πολιτείςι.
533,1
Pollux Onomast. ed. Bethe 2,95
Ei δέ δει τι καί παραμϊξαι καί της γλυκείας
ιστορίας προς το της άκοής έπαγωγόν, Πύρρον
μέν φασι τον Ήπειρώτην τούς οδόντας ειναί οί
συμφυείς, εν όστοϋν γραμμαις έπιπολής εις
οδόντων σχήμα τετυπωμένον, ταύτόν δε τούτο
και ΕύρυφυεΙ τφ Κυρηναίψ συμπεσεΐν. περί δέ
την 'Αλκάθου κώμην έν Κύπρψ Μήστορι τφ Κυ-
πρίψ τοιούτον βρέφος τεχθέν έκτεθήναι τέρως
ύποψίςι, αίγα δ' αύτφ μαστόν παρασχείν, καί
κληθήναι τραφέν το μέν πρώτον Αίγινόμαν
αύθις δέ Εύρυπτόλεμον, και βασιλεύσαι Κυ-
πρίων. ό δέ Νικοκλέους τοϋ Κυπρίου πατήρ,
Φ τάς παραινέσεις ό 'Αθηναίος σοφιστής εγρα-
ψεν, το μέν όνομα αύτφ Τίμαρχος ήν, δι-
στοίχους δ' ειχεν αρα τφ 'Αριστοτέλους λόγφ
τους οδόντας, κατά δέ τήν Ίωνος τοϋ Χίου
δόξαν τριστοίχους 'Ηρακλής.
661
533,2
Plinius nat. hist. ed. Jan-Mayhoff 11,167
Timarchus Nicoclis Alius Paphi duos ordines
habuit maxillarum; frater eius non mutavit pri-
mores ideoque praetrivit.
534,1
Scholia in Pindarum vetera ed. Drachmann; in Pyth. 2,127
Tò Κ α σ τ ό ρ ε ι ο ν : τον έπίνικον έπί μισθφ
συντάξας ό Πίνδαρος έκ περιττού συνέπεμψεν
αύτφ προίκα ύπόρχημα, ου ή άρχή -
Σύνες ö τοι λέγω ζαθέων ίερών έπώνυμε,
ö δή Καστόρειον είπε δια το τήν ενοπλον ορ-
χησιν κατ' ένίους τούς Διοσκούρους εύρείν·
20
ορχηστικοί γάρ τίνες oi Διόσκουροι, ο δέ 'Επί-
χαρμος τήν Άθηνάν φησι τοις Διοσκούροις τόν
ένόπλιον νόμον έπαυλήσαι, έξ έκείνου δέ τους
Λάκωνας μετ' αύλοϋ τοις πολεμίοις προσιέναι.
τινές δέ ρυθμόν τινά φασι το Καστόρειον,
25
χρήσθαι δέ αύτφ τους Λάκωνας έν ταϊς προς
τους πολεμίους συμβολαΐς. διέλκεται δέ ή πυρ-
ρίχης ορχησις, προς ήν τα ύπορχήματα έγρά-
φησαν. ένιοι μέν ούν φασι τήν ενοπλον όρχησιν
πρώτον Κούρητας εύρηκέναι καί ύπορχήσα-
30
σθαι, αύθις δέ Πύρριχον Κρήτα συντάξασθαι,
Θαλήταν δέ πρώτον τά είς αύτήν ύπορχήματα -
Σωσίβιος δέ, τα ύπορχηματικά πάντα μέλη
κρηταϊκά λέγεσθαι. ένιοι δέ ούκ άπό Πυρρίχου
τοϋ Κρητός τήν πυρρίχην ώνομάσθαι, άλλα
35
άπό τοϋ παιδός τοϋ Άχιλλέως Πύρρου έν τοις
οπλοις όρχησαμένου έπί τή κατά Εύρυπύλου
τοϋ Τηλέφου νίκη. 'Αριστοτέλης δέ πρώτον
'Αχιλλέα έπί τη τοϋ Πατρόκλου πυρφ τη πυρρίχη
κεχρήσθαι, ήν παρά Κυπρίοις φησί πρύλιν
40
λέγεσθαι, ώστε παρά τήν πυράν τής πυρρίχης
τό ονομα θέσθαι.
45
39 Κυπρίοις] ΚρησΙ Rose
662 Politela 92,93

534,2 (mit Schol.) haben. Von 430 an sind wir auf wenige und zufällig
erhaltene Notizen angewiesen.
Scholia in Iliadem ed. Erbse; in 23,130 Über die Gründung von Thera aus: Her. 4,145-159 (vgl. auch
Frg. 516). Zunächst provisorische Standorte Platea und Aziris
Χαλκόν ζώννυσθαι: 'Αριστοτέλης φησί (Steph. Byz. s. v.). Das Gründungsdatum fixiert Theophr. h. pl.
τούς πρυλεις Ά χ ι λ λ έ ω ς ( . . . ) . τούς δέ 'Αχαιούς 5 6,3,3 (vgl. Plin. nat. hist. 19,41) erstaunlich genau auf 611 v. Chr.
τόν νόμον εις Κύπρον κομίσαι - των γάρ Die Kolonisten aus Thera fanden schon Bewohner vor, die als
βασιλέων κηδευομένων αύτός προηγείται πυρ- Nachkommen der Troer aus der Fluchtgruppe des Antenor
galten (Pind. Py. 5,82 f.). Als Mitgründer nennt Paus. 3,14,3 und
ριχίζων ό στρατός.
6,13,2 den Spartaner Chionis.
Regiert wurde Kyrene von der Gründung an für etwa 200 Jahre
(Schol. Pind. Py. Prooem.) durch Könige aus der Familie des
Stadtgründers Battos, beginnend mit Battos I. (bei Pind. Py.
Marius Plotius Sacerdos Ais gramm. ed. Keil p. 497,16-498,2 5.87 mit Schol. u. a. Aristoteles genannt, bei lustin 13,7 mit
der Kurzform Aristaios). Ihm folgt (Beginn des 6. Jhd.) Arke-
Pyrrichius pes ex duabus brevibus constat silaos I., dann Battos II., der neue Kolonisten kommen läßt und
t e m p o r u m duum, ut eras, qui a pyrricha, lusus um 570 den ägyptischen König Apries im Kriege besiegt. Es
15 folgt Arkesilaos II. (außer Her. 4,160 noch Plut. mul. virt. 25,
genere, n o m e n accepit, quia h o c s o n o milites usi
Polyain. 8,41), dann Battos III. Innere Unruhen veranlassen
'sub armis' per ludum, ut ait ille, 'ciebant simulacra
die Einladung eines auswärtigen Gesetzgebers, Demonax aus
pugnae'. ipsa tarnen pyrricha dicta est a Pyrricho Mantinea. Er reduziert die Macht des Königtums und teilt die
Cydonio, qui primus Cretenses sub armis saltare ad Bevölkerung ihrer Herkunft nach in drei Phylen (Her. 4,161).
huius pedis s o n u m instituit. alii dicunt a Pyrro, Auf ihn folgt Arkesilaos III, dann Battos IV, endlich Arke-
20 silaos TV., der achte König Kyrenes (Her. 4,163; Pind. Py.
Achillis filio, q u e m primum in tumulo patris sui
4,115). Dann muß sich um 460/450 die übermächtige Stellung
armatum honoris gratia saltavisse. Aristoteles
des demokratischen Athen auch in Kyrene ausgewirkt haben.
autem A c h i l l e m ait huius lusus inventorem fuisse. Arkesilaos wird gestürzt und ermordet. Von da an haben wir
nur noch sporadische Nachrichten: spätestens von 413 an steht
Kyrene auf der Seite Spartas, zu Beginn des 4. Jhd. dann wieder
534.4 25 bei Athen. Eine Verfassung vom Typ der athenischen Verfas-
sung des Kleisthenes wird eingeführt (Arist. Pol. 1319 b 11-27).
Scholia in Iliadem ed. Erbse; in 12,77 Zu erinnern ist an die Variante der Sokratik, die Aristippos von
Kyrene begründete und die offenbar bis ins 3. Jhd. auch in
( π ρ υ λ έ ε ς : ) ότι σαφώς τούς πεζούς όπλί-
Kyrene selber gepflegt wurde.
τας πρυλέας.
30
Π ρ υ λ έ ε ς : οϋτω Γορτύνιοι. 535.1

Scholia in Aristophanem ed. Dindorf; in Plut. 925

534.5 Κ α ι τ ό Β ά τ τ ο υ σ ί λ φ ι ο ν : Βάττος Κυρήνην

Hesychios Lexicon ed. Schmidt Π 4113-4115
35
Π ρ υ λ ε ί ς - ol μέν πολλούς λαούς- οί δέ
προμάχους, ή πεζούς όπλίτας άθρόους
Π ρ υ λ έ ε ς · πεζοίόπλίται - άπότηςπορ(ε)ίας.
τουτέστι πορείςι χρώμενοι
Π ρ ύ λ ι ν πυρρίχην, ή όπλίτην 4ο
93. Κυρήνη
Eine Politie wäre, auch ohne das Zitat der Schol. Aristoph.
Plutos 925, durch Herakleides Nr. 4 bezeugt (dazu Pol.
45
1319 b 11-27). Kyrene war politisch wie kulturell bedeutend,
obschon wir an Autoren, die in älterer Zeit reichlich und
kontinuierlich über Kyrene berichten, nur Herodot und Pindar
έκτισεν έλθών άπό Θήρας τής κατά Κρήτην
νήσου - öv τιμήσαντες Λίβυες έχαρίσαντο αύτφ
τό κάλλιστον των λαχάνων τό σίλφιον καΐ έν
νομίσματι αύτόν έχάραξαν, τη μέν βασιλέα, τη
δέ σίλφιον παρά τής πόλεως δεχόμενον, ώς
' Α ρ ι σ τ ο τ έ λ η ς έν τή Κυρηναίων πολιτείςι. έν-
θεν καί ή παροιμία έπί των διαφόρους και
έξόχους τιμάς δεχομένων.
535.2
Schol. in Aristoph. Plut. ed. Koster; in 924/925
Ούδ' äv μεταμάθοις: "ούκ âv έάσης
τό συκοφαντείν καί άπομάθοις αύτό;" "οΰκουν,
 Politela 9 3
φησί, ούδέ έάν τ ό ν Π λ ο ϋ τ ο ν α ύ τ ό ν δ ο ί η ς
μοι καί τό παρά Κυρηναίων προσαχθέν δώρον
Βάττφ τφ αύτών βασιλεΐ φυτόν τό πολυτιμότα-
τον, φπερ ή κλήσις ήν σίλφιον.
Α. Ούτος ό Βάττος Θηραίος ήν, ή δέ Θήρα
καί Θηρασία νήσοι έγγιστα Κρήτης είσίν. ούτος
ό Θηραίος Βάττος'Αριστοτέλης καλούμενος ήν,
δια δέ τό τής φωνής ύποκεκομμένον βατταρί-
ζον τε καί παρατεθραυσμένον Βάττος έκαλεΐτο -
τούτψ μαντευομένψ περί φωνής έχρήσθη ταδί-
"Βάττ',έπΐ φωνήν ήλθες· αναξ δέ σε
[Φοίβος 'Απόλλων
έ ς Λιβύην πέμπει μηλοτρόφον οίκιστήρα".
κατά τοϋτον ούν τόν χρησμόν έ ς Λιβύην πε-
πλευκώς κτίζει Κυρήνην. ol Λίβυες δέ Κυ-
ρηναίοι αύτόν άμειβόμενοι, τό πολυτιμότατον
αύτφ δωρεάν προσφέρουσι σίλφιον καί 0ς
πάλιν ό Βάττος, τής εύχαριστίας αύτούς άμει-
βόμενος, τφ ένί μέρει τού αύτοΰ νομίσματος
έγχαράττει Κυρήνην ώσπερ μητέρα μετά των
Κυρηναίων και παίδων αύτής τφ βασιλεΐ τό
σίλφιον φέρουσαν, θατέρψ δέ τού νομίσματος
μέρει έαυτόν ένετύπωσε. τοϋ δέ φηθέντος
σιλφίου ή τε φίζα καί ό καυλός καί τό φύλλον
καί ό όπός καί άπλώς ειπείν άπαν πολυτιμό-
τατόν έστι. καί είς Δελφούς δέ Άπόλλωνι
Λίβυες καυλόν σιλφίου άνέθεσαν.
Β. Βάττος Κυρήνην έκτισε κατά τόν δοθέντα
αύτφ παρά τοϋ 'Απόλλωνος χρησμόν καί οί
πολίται ol ΚυρηναΤοι άνταπόδοσιν τής εύερ-
γεσίας βουλόμενοι χαρίσασθαι τφ βασιλει,
έποίησαν δακτύλιον, έν φ ή πόλις αύτών
προσφέρει τφ βασιλει τό σίλφιον. καί τό φύλ-
λον δέ αύτοϋ και ό καρπός καί ό κλάδος καί
ό όπός καί άπλώς πάν αύτοϋ πολλής τιμής
άξιόν έστιν.
535,3
Suidas Lexicon ed. Adler Β 1 8 6 - 1 8 7
186 Β ά τ τ ο υ σ ί λ φ ι ο ν : έπι τών σπανίους
τιμάς λαμβανόντων, οί γάρ Κυρηναιοι ένί τών
Βάττων έξαίρετον έδοσαν τό σίλφιον, και τοϋ
νομίσματος έπΙ μέν θατέρου "Αμμωνα, έπί δέ
θατέρου σίλφιον έτύπωσαν. οί δέ έπί Λιβύης
663
Άμπελιώται είς Δελφούς άνέθεσαν καυλόν
σιλφίου.
187 Β ά τ τ ο υ σ ί λ φ ι ο ν 'Αριστοφάνης Πλού-
τψ· 'ούδ' άν δοίης γέ μοι καί τό Βάττου σίλφιον'.
5 τό έν τη Λιβύη, ö θεραπεύει πολλά- ήδύοσμόν
έστι καί πολύτιμον. Βάττος γάρ τήν Κυρήνην
κτίζει.
10 535'4
Hesychios ed. Latte Β 3 4 9 - 3 5 1
Β ά τ τ ο ς · βασιλεύς, τύραννος· Λίβυες. -
τραυλόφωνος, ίσχνόφωνος.
Β ά τ τ ο υ σ ί λ φ ι ο ν παροιμία έπί τών τάς
ύπερβαλλούσας τιμάς εύρισκομένων. μετενή-
νεκται δέ άπό τοϋ Κυρηναίους ένί τών Βαττια-
δών μεταδοϋναι έξαίρετον σίλφιον, ö έκτετίμη-
ται παρ' αύτοις, ώστε καί έν τφ νομίσματι
όπου μέν "Αμμωνα, όπου δέ σίλφιον έγ-
20 , „
κεχαραχθαι
Β ά τ τ ο υ σκοπιά- χωρίον Λιβύης, άπό Βάτ-
του
25 536
Pollux Onomast. ed. Bethe 9 , 6 1 - 6 2
Καί έν τη παρά Δηλίοις θεωρίςι τόν κήρυκα
κηρύττειν φασίν, όπότε δωρεά τινι δίδοται, ότι
30 βόες τοσούτοι δοθήσονται αύτφ, καί δίδοσθαι
καθ' έκαστον βοϋν δύο δραχμάς Άττικάς- όθεν
ένιοι Δηλίων άλλ' ούκ 'Αθηναίων ϊδιον είναι
νόμισμα τόν βοϋν νομίζουσιν. έντεϋθεν δέ καί
τήν παροιμίαν είρήσθαι τήν 'βοϋς έπί γλώσση
35 βέβηκεν,' εϊ τις έπ' άργυρίψ σιωπήσειεν. ήν
μέντοι, ώς 'Αριστοτέλης φησίν, έν Κυρήνη καί
τετραστάτηρον καί ήμιστάτηρον χρυσά νομίσ-
ματα. τής δέ δραχμής τό ήμισυ ήμίδραχμον
καλείται, και τρίτον ήμίδραχμον αί δύο ήμισυ
40 δραχμαί.
537
Hesychios ed. Latte A 3709, 3710
45 Ά μ μ ο ύ ς - ό Ζεύς. 'Αριστοτέλης
Άμμών έορτή Άθήνηισιν ("Αμμωνι)
άγομένη, καί οφεις ΚυρηναΤοι
664 Politela 93,94,95 (Laked.Pol.)

538.1 Falle die monographische Behandlung in Pol. 2, 9 zusammen

mit den Hinweisen in den Parallelmonographien 2, 10 und 2, 11
Paradoxographi Graeci ed. Giannini: Antigonos, Nr. 144 und den sonstigen über die Pol. hin verstreuten Stellen (1263 b
3 7 - 6 4 a l l ; 1265 b 3 1 - 6 6 a 4; 1 2 8 5 a 3 - 1 0 ; 1 2 9 3 b l 6 - 1 8 ;
Των δ' έν "Αμμωνι κρηνών λ έ γ ε ι ν Αριστο- 1294 b 1 4 - 3 4 ; 1303 a 6 - 8 ; 1307 b 1 9 - 2 5 ; 1310 b 3 4 - 4 0 ;
τέλη, οτι τήν μέν 'Ηλίου γ ε ν ο μ ι ζ ο μ έ ν η ν μέσων 5 1312 b 4 - 9 ; 1313 a 2 0 - 3 3 ; 1333 b 12-35; 1 3 3 4 a 4 0 - b 5 ;
μεν νυκτών και μ ε σ η μ β ρ ί α ς γ ί γ ν ε σ θ α ι θερμήν, 1337 a 2 7 - 3 2 ; 1338 b 9 - 1 4 und 2 4 - 3 8 ; 1339 a 3 9 - b 4; dazu
ε ω θ ε ν δ ε και δ ε ί λ η ς καθαπερε'ι κρύσταλλον, ή weiterhin Nik. Eth. 1102 a 7 - 1 2 ; 1117 a 2 2 - 2 7 ; 1127 b 2 6 -
29; 1145 a 2 7 - 3 0 ; 1180 a 2 4 - 2 9 u.a.) besonders deutlich er-
δ' ά λ λ η Διός οτι καταφαίνοντος μέν ήλίου
kennen lassen, daß als Hintergrund eine allgemeine und sehr
πιδύει, ε π ί δ υ σ μ α ΐ ς δ' ιόντος ϊσταται. ausführliche Behandlung der spartanischen Politie und ihrer
10
Geschichte vorausgesetzt ist.
Wenn diese Politie wesentlich seltener angeführt wird als die-
538.2
jenige der Athener, so hängt dies damit zusammen, daß Athen
Paradoxographi Graeci ed. Giannini: Paradoxogr. Florentinus 19 die Sammlung der klassischen Redner wie der klassischen
Dramatiker hervorgebracht hat, zu deren Erklärung die Politie
' Α ρ ι σ τ ο τ έ λ η ς "Αμμωνος κρήνην ειναί φησιν, der Athener heranzuziehen war. Bei Sparta gab es nichts der-
15
ή ς τ ο ϋδωρ μ ε σ η μ β ρ ί α ς καί μ ε σ ο ν ύ κ τ ο υ γί- gleichen.
ν ε σ θ α ι θ ε ρ μ ό ν , öv φ ύ σ ε ι ψυχρότατον. Nebenbei darf man daran erinnern, daß es an sonstigen Spezial-
werken über die Politie Spartas, von Spartanern und anderen
verfaßt, nicht fehlte; da ist Sparta zu einem vollkommenen Staate
538.3 emporstilisiert worden, was bei Athen nicht möglich war. Wie
weit diese Werke und auch die aristotelische Politie einander
Plinius nat. hist. ed. Jan-Mayhoff 2,228 20
gegenseitig beeinflußt haben, ist hier nicht zu untersuchen.
Iovis H a m m o n i s stagnum, interdiu frigidum, Ebenso wäre es die Sache eines Kommentars, zu verfolgen, wie
n o c t i b u s f e r v e i , in T r o g o d y t i s f o n s S o l i s a p p e l l a t o bei Aristoteles selber eine idealisierende und eine scharf kriti-
sche Beurteilung Spartas durch einander laufen.
dulcis e t circa m e r i d i e m m a x i m e frigidus; m o x p a u -
latim t e p e s c e n s a d noctis m e d i a f e r v o r e e t a m a r i -
25
t u d i n e infestatur.
539

94. Κφς Scholia in Pindarum vetera ed. Drachmann; in Isthm. 7,18

Kos, schon bei Homer II. 2,676 f. und 14,255 erwähnt und mit Α . "Η Δ ω ρ ί δ ' άποικίαν: οί Ήρακλείδαι
der Heraklessage verknüpft, hat höchstwahrscheinlich eine 30 ε σ χ ο ν π α ρ ά τού θ ε ο ϋ χ ρ η σ μ ό ν σ υ λ λ α β ε ϊ ν Αί-
Politie gehabt. Es ist von Achäern aus Epidauros besiedelt (Her.
γ ε ί δ α ς , και οϋτω τ η ς Π ε λ ο π ο ν ν ή σ ο υ κρατήσειν.
7,99), zuerst von Königen regiert, dann von Tyrannen, die
ή σ α ν δ ε ο ύ τ ο ι Φ λ ε γ ρ α ι ο ι ά ν έ κ α θ ε ν , φυλή έν
von Persien begünstigt werden; später steht es unter der Herr-
schaft der karischen Fürsten von Halikarnassos. Im 5. Jhd. ist Αίγίνη. οί δ έ δ ε ξ ά μ ε ν ο ι κ α τ ά τ ο Πυθικόν χρη-
es im attischen Seebund (wohl mit einer Demokratie), wendet στήριον, τ ή ς έ λ π ί δ ο ς ούκ έ κ π ε σ ό ν τ ε ς , κρατή-
sich dann vermutlich nach 412 zu Sparta, kehrt 394 nach der 35 σ α ν τ ε ς δ έ τής Π ε λ ο π ο ν ν ή σ ο υ , μετφκισαν ε ι ς
Schlacht bei Knidos zur Demokratie zurück. Die Stadt Kos
Θ ή β α ς τ ο υ ς Α ί γ ε ί δ α ς . ενιοι δ έ φασιν Α ί γ ε ί δ α ς
selber wird erst um 366 gegründet durch einen Synoikismos,
' Α θ η ν α ί ο υ ς τό ά ν έ κ α θ ε ν είναι - ενιοι δ έ Αίγεί-
ähnlich wie Rhodos (Diod. 15,76; Strabo 14,2,19). 357 Abfall
vom zweiten Seebund und abermals Oligarchie. δ α ς φυλήν έν Θήβη, άφ' ή ς σ ύ μ μ α χ ο ι έπί τήν
Über die magistratische Organisation sind wir durch zahlreiche Λ α κ ε δ α ί μ ο ν α ή λ θ ο ν και έ κ ρ ά τ η σ α ν ενιοι, ο τ ι
Inschriften, die auch die Gliederung in die drei dorischen Phylen 40 ο ϋ τ ω ς ο ν ο μ ά ζ ο ν τ α ι τ ί ν ε ς έν Λ α κ ε δ α ί μ ο ν ι ά π ό
bezeugen, gut informiert, wissen aber nicht, wie weit die einzel-
Αίγέως τινός Θηβαίου, öv συνεργήσαι τοις
nen Magistraturen alt, spät oder künstliche Repristinationen
sind, also auch nicht, wieviel davon bei Aristoteles erwähnt war. Ή ρ α κ λ ε ί δ α ι ς φασί π ρ ο ς τήν κατάκτησιν τής
Λακωνικής, ενιοι Ά ρ γ ε ΐ δ α ι γ ρ ά φ ο υ σ ι δ ι α τ ό
Ά ρ γ ε ί α ν π ρ ο σ ο ν ο μ ά ζ ε σ θ α ι τήν 'Αριστοδήμου
95. Λ α κ ε δ α ι μ ο ν ί ω ν π ο λ ι τ ε ί α 45 γ υ ν α ί κ α τ ο ϋ ά π ο γ ό ν ο υ τών Ή ρ α κ λ ε ι δ ώ ν , έ ξ ή ς
έ γ έ ν ε τ ο Π ρ ο κ λ ή ς και Ε ύ ρ υ σ θ έ ν η ς οί κατασχόν-
Die Politie ist durch mehrere Zitate und durch Herakleides
Nr. 2 ausreichend bezeugt. Dazu kommt, daß gerade in diesem τ ε ς τήν Λακωνικήν.
 Politela 95 (Laked.Pol.)
Β. Ό δέ νους· ή οτε τήνΔωρίδατών 'Ηρακλεί-
δων κάθοδον έπ' άσφαλοϋς στήναι παρε-
σκεύασας- ελαβον γαρ τάς Άμύκλας οί σο! άπό-
γονοι Αίγείδαι τοις τοϋ Πυθίου 'Απόλλωνος
μαντεύμασιν. άλλως. Αίγείδας vüv ούκ αν
εϊη λέγων τούς 'Αθηναίους- περί γαρ Θηβών ό
λόγος, και είσΐν Αίγείδαι φατρία Θηβαίων, άφ'
ής ήκόν τίνες είς Σπάρτην Λακεδαιμονίοις
βοηθήσοντες έν τφ προς Άμυκλαείς πολέμψ,
ήγεμόνι χρησάμενοι Τιμομάχφ, ος πρώτος μεν
πάντα τα προς πόλεμον διέταξε Λακεδαι-
μονίοις, μεγάλων δέ παρ' αύτοίς ήξιώθη τιμών·
καί τοις Ύακινθίοις δέ ό χάλκεος αύτού θώ-
ραξ προτίθεται - τούτον δέ Θηβαίοι οπλον
έκάλουν. ταύτα ιστορεί και 'Αριστοτέλης έν τη
Λακώνων πολιτείςι· ενιοι δέ φασι τον Πίνδαρον
νϋν μή τοϋ προς Άμυκλαεϊς πολέμου μνη-
μονεύειν μηδέ των συν Τιμομάχφ Αίγειδών, άλ-
λα τών συν τοις Ήρακλείδαις είς Πελοπόννη-
σον κατελθόντων, ων Άριστόμαχος ό Κλεάδα
κα'ι Κλεάδας ό Ύλλου ήγοϋντο· καί γάρ τότε
Θήβηθεν ήκειν τοις Δωριεϋσι τους άψαμένους
τής καθόδου Αίγείδας μετά τών 'Αθηναίων·
είναι δέ τούς Θήβηθεν Αίγείδας τό άνέκαθεν
'Αθηναίους· δυειν ούν άποστόλων έκ τής τών
Αίγειδών τών Θηβαίων (φατρίας) είς Σπάρτην
γεγονότων, έργον άποφήνασθαι, ποτέρου ό
Πίνδαρος νΰν μνημονεύει, μή ποτε δέ τής
δευτέρας; 'Αριστοτέλης γάρ φησιν, οτι πολε-
μοϋντες οί Λάκωνες Άμυκλαεϋσιν, ώς έπύθον-
το παρά θεοϋ τούς Αίγείδας συμμάχους λαβείν,
είς 'Αθήνας έπορεύοντο. καταλύσαντες δέ έν
Θήβαις εύωχουμένης τής τών Αίγειδών φατρίας
έκλήθησαν. άκούσαντες δέ μετά δείπνον
εύχομένου τοϋ Ιερέως διδόναι τους θεούς τοις
Αίγείδαις τά άγαθά καί συμβαλόντες τον
χρησμόν, έντεϋθεν ελαβον τήν συμμαχίαν.
540
Clemens Alex. Strom, ed. Stählin I 170,3
Τόν τε Μίνω παρά Διός δι' ένάτου έτους
λαμβάνειν τούς νόμους ίστοροϋσι φοιτώντα
είς τό τοϋ Διός αντρον, τόν τε αύ Λυκοϋργον 45
τά νομοθετικά είς Δελφούς προς τόν 'Απόλ-
λωνα συνεχές άπιόντα παιδεύεσθαι γράφουσι
665
Πλάτων τε καί 'Αριστοτέλης καί "Εφορος. Χα-
μαιλέων τε ό Ήρακλεώτης έν τφ Περί μέθης
καί 'Αριστοτέλης έν τή Λοκρών πολιτείςι Ζάλευ-
κον τόν Λοκρόν παρά τής 'Αθηνάς τούς νόμους
5 λαμβάνειν άπομνημονεύουσιν.
541
Plutarch. Vitae ed. Ziegler: Lycurg. 1,1—3
ίο
Περί Λυκούργου τοϋ νομοθέτου καθόλου
μέν ούδέν έστιν ειπείν άναμφισβήτητον, ού
γε καί γένος καί άποδημία καί τελευτή καί
προς άπασιν ή περί τους νόμους αύτοϋ καί τήν
is πολιτείαν πραγματεία διαφόρους εσχηκεν
ιστορίας, ήκιστα δ' οί χρόνοι καθ' οϋς γέγονεν
ό άνήρ όμολογοϋνται. οί μέν γάρ Ίφίτψ συν-
ακμάσαι καί συνδιαθεΐναι τήν Όλυμπιακήν
έκεχειρίαν λέγουσιν αύτόν, ών έστι καί 'Αρι-
2ο στοτέλης ό φιλόσοφος, τεκμήριον προφέρων
τόν Όλυμπίασι δίσκον έν φ τοϋνομα τοϋ
Λυκούργου διασφζεται καταγεγραμμένον οί
δέ ταΐς διαδοχαΐς τών έν Σπάρτη βεβασιλευ-
κότωνάναλεγόμενοιτόνχρόνον, ώσπερ 'Ερατο-
25 σθένης καί 'Απολλόδωρος, ούκ ολίγοις ετεσι
πρεσβύτερον άποφαίνουσι τής πρώτης 'Ολυμ-
πιάδος.
3ο 542,1
Plutarch. Vitae ed. Ziegler: Lycurg. 5 , 1 0 - 6 , 1 0
Πλειόνων δέ καινοτομουμένων ύπό τοϋ
Λυκούργου πρώτον ην καί μέγιστον ή κατάστα-
35 σις τών γερόντων, ην φησιν ó Πλάτων τή τών
βασιλέων άρχή φλεγμαινούση μειχθεΐσαν και
γενομένην ίσόψηφον είς τά μέγιστα, σωτηρίαν
άμα καί σωφροσύνην παρασχείν. αίωρουμένη
γάρ ή πολιτεία καί άποκλίνουσα νϋν μέν ώς
40 τους βασιλείς έπί τυραννίδα, νϋν δ' ώς τό
πλήθος έπί δημοκρατίαν, οίον ερμα τήν τών
γερόντων άρχήν έν μέσψ θεμένη καί ίσσορρο-
πήσασα, τήν άσφαλεστάτην τάξιν εσχε καί
κατάστασιν, άεί τών οκτώ καί είκοσι γερόντων
τοις μέν βασιλεϋσι προστιθεμένων οσον άντι-
βήναι προς δημοκρατίαν, αύθις δ' ύπέρ τοϋ μή
γενέσθαι τυραννίδα τόν δήμον άναρρωννύν-
666
των. τοσούτους δέ φηοι κατασταθήναι τούς
γέροντας 'Αριστοτέλης, οτι τριάκοντα των
πρώτων μετά Λυκούργου γενομένων δύο τήν
πράξιν έγκατέλιπον άποδειλιάσαντες- ό δέ
ΣφαΤρος έξ άρχής φησι τοσούτους γενέσθαι
τους της γνώμης μετασχόντας. εϊη δ' αν τι
καί τό τοϋ άριθμοϋ, δι' εβδομάδος τετράδι
πολλαπλασιασθείσης άποτελουμένου, καί οτι
τοις αύτοΰ μέρεσιν ϊσος ων μετά τήν έξάδα
τέλειος έστιν. έμοί δέ δοκεΐ μάλιστα τοσού-
τους άποδείξαι τους γέροντας, όπως οί πάντες
ειεν τριάκοντα, τοις όκτώ καί είκοσι τοίν δυοίν
βασιλέοιν προστιθεμένοιν.
Οϋτω δέ περί ταύτην έσπούδασε τήν άρχήν
ό Λυκούργος, ώστε μαντείαν έκ Δελφών
κομίσαι περί αύτής, ην ρήτραν καλούσιν. έχει
δ' οϋτως - "Διός Σκυλλανίου καί Άθανάς Σκυλ-
λανίας Ιερόν ίδρυσάμενον, φυλάς φυλάξαντα
καί ώβάς ώβάξαντα τριάκοντα γερουσίαν σύν
άρχαγέταις καταστήσαντα ώραις έξ ώράν
άπελλάζειν μεταξύ Βαβύκας τε καί Κνακιώνος,
οϋτως είσφέρειν τε καί άφίστασθαι- δάμω
δ' άνωγάν είμεν καί κράτος." έν τούτοις τό
μέν φυλάς φυλάξαι καί ώβάς ώβάξαι διελείν
έστι καί κατανεΐμαι τό πλήθος εις μερίδας, ών
τάς μέν φυλάς, τάς δ' ώβάς προσηγόρευκεν.
άρχαγέται δ' οί βασιλείς λέγονται, τό δ' άπελ-
λάζειν έκκλησιάζειν, οτι τήν άρχήν και τήν
αίτίαν τής πολιτείας εις τον Πύθιον άνήψε.
τήν δέ Βαβύκαν ( . . . ) καί τον Κνακιώνα νύν
Οίνούντα προσαγορεύουσιν 'Αριστοτέλης δέ
τον μέν Κνακιώνα ποταμόν, τήν δέ Βαβύκαν
γέφυραν. έν μέσω δέ τούτων τάς εκκλησίας
ήγον, οϋτε παστάδων ούσών οϋτ' άλλης τινός
κατασκευής, ούθέν γάρ ψετο ταϋτα προς εύ-
βουλίαν είναι, μάλλον δέ βλάπτειν, φλυαρώ-
δεις άπεργαζόμενα καί χαύνους φρονήματι
κενφ τάς διανοίας τών συμπορευομένων, οταν
εις άγάλματα καί γραφάς ή προσκήνια θεάτρων
ή στέγας βουλευτηρίων ήσκημένας περιττώς
έκκλησιάζοντες άποβλέπωσι.
22.23 δάμφ δ' άνωγάν είμεν Anon, δάμφ δ' άναγορίαν
C. F. Hermann δαμοτάν τό αίρείν (vel τό κρίνειν) ήμεν [καί
κράτος] Zie. cl. p. 10, 24 et 10, 9. 13 δαμωδάν άναγορίαν
ήμεν Kirsten
Politela 95 (Laked.Pol.)
Τοϋ δέ πλήθους άθροισθέντος, ειπείν μέν
ούδενί γνώμην τών άλλων έφείτο, τήν δ' ύπό
τών γερόντων καί τών βασιλέων προτεθεισαν
έπικρίναι κύριος ήν ό δήμος, ϋστερον μέντοι
s τών πολλών άφαιρέσει καί προσθέσει τάς
γνώμας διαστρεφόντων καί παραβιαζομένων,
Πολύδωρος καί Θεόπομπος οί βασιλείς τάδε
τή φήτρςι παρενέγραψαν "αί δέ σκολιάν ό
δάμος αίροίτο, τους πρεσβυγενέας καί άρχα-
ιο γέτας άποστατήρας ήμεν", τοϋτ' εστι μή
κυροϋν, άλλ' ολως άφίστασθαι καί διαλύειν τον
δήμον, ώς έκτρέποντα καί μεταποιοϋντα τήν
γνώμην παρά τό βέλτιστον. έπεισαν δέ καί
αύτοί τήν πάλιν, ώς τοϋ θεού ταϋτα προστάσ-
ΐ5 σοντος, ώς που Τυρταίος έπιμέμνηται δια
τούτων
Φοίβου άκούσαντες Πυθωνόθεν οϊκαδ' ενει-
καν
20 μαντείας τε θεοϋ καί τελέεντ' επεα -
άρχειν μέν βουλής θεοτιμήτους βασιλήας,
οισι μέλει Σπάρτας ίμερόεσσα πόλις,
πρεσβύτας τε γέροντας, έπειτα δέ δημότας
άνδρας,
25 εύθείαις φήτραις άνταπαμειβομένους.
542,2
Lexicon Patmense ed. Sakkeliou p. 152
30
Γ ε ρ ο υ σ ί α : ή μεγίστη άρχή παρά Λακε-
δαιμονίοις μετά τους έφόρους. ήν δέ άνδρών
κή. ό γάρ Λυκούργος έκέλευσεν έλθεϊν τριά-
κοντα γέρουσιν, άπολειφθέντων δέ δύο κατά
35 τον άριθμόν, εις τούς κή συνήγαγε τήν άρχήν.
543
Plutarch. Vitae ed. Ziegler: Lycurg. 2 7 , 6 - 2 8 , 9
40
Ό θ ε ν ούδ' άποδημειν έδωκε τοις βουλο-
μένοις καί πλανάσθαι, ξενικά συνάγοντας ήθη
καί μιμήματα βίων άπαιδεύτων καί πολιτευ-
μάτων διαφόρων, άλλά καί τούς άθροιζομένους
45 έπ' ούδενί χρησίμψ και παρεισρέοντας είς
τήν πόλιν άπήλαυνεν, ούχ, ώς Θουκυδίδης
φησί, δεδιώς μή τής πολιτείας μιμηταΐ γένωνται
 Politela 95 (Laked.Pol.)
και προς άρετήν τι χρήσιμον έκμάθωσιν, άλλα
μάλλον οπως μή διδάσκαλοι κακού τίνος
ύπάρξωσιν. άμα γάρ ξένοις σώμασιν άνάγκη
λόγους έπεισιέναι ξένους· λόγοι δε καινοί κρί-
σεις καινάς έπιφέρουσιν. έξ ών άνάγκη πάθη
πολλά φύεσθαι και προαιρέσεις άπςιδούσας
προς τήν καθεστώσαν πολιτείαν ώσπερ άρ-
μονίαν. διό μάλλον ψετο χρήναι φυλάττειν τήν
πόλιν οπως ήθών ούκ άναπλησθήσεται πον-
ηρών ή σωμάτων νοσερών εξωθεν έπεισιόντων.
Έ ν μέν ούν τούτοις ούδέν έστιν άδικίας
'ίχνος ούδε πλεονεξίας, ήν έγκαλοΰσιν ενιοι
τοις Λυκούργου νόμοις, ώς ίκανώς εχουσι προς
άνδρίαν, ένδεώς δε προς δικαιοσύνην. ή δέ
καλουμένη κρυπτεία παρ' αύτοϊς, εϊ γε δή καί
τούτο των Λυκούργου πολιτευμάτων εν έστιν,
ώς 'Αριστοτέλης ίστόρηκε, ταύτην äv εϊη καί
τφ Πλάτωνι περί της πολιτείας καί τού άνδρός
ένειργασμένη δόξαν. ήν δέ τοιάδε- των νέων
οί άρχοντες διά χρόνου τούς μάλιστα νουν
εχειν δοκοϋντας είς τήν χώραν (άλλοτ') άλλως
έξέπεμπον, έχοντας έγχειρίδια καί τροψήν
άναγκαίαν, άλλο δ' ο ύ δ έ ν οί δέ μεθ' ήμέραν
μέν είς άσυνδήλους διασπειρόμενοι τόπους,
άπέκρυπτον έαυτούς καί άνεπαύοντο, νύκτωρ
δέ κατιόντες είς τάς οδούς τών ειλώτων τον
άλισκόμενον άπέσφαττον. πολλάκις δέ καί
τούς άγρούς έπιπορευόμενοι, τούς ρωμαλεω-
τάτους καί κρατίστους αύτών άνήρουν. ώσπερ
καί Θουκυδίδης έν τοις Πελοποννησιακοίς
ιστορεί τούς έπ' άνδρίςι προκριθέντος ύπό τών
Σπαρτιατών στεφανώσασθαι μέν ώς έλευ-
θέρους γεγονότος καί περιελθείν τά τών θεών
ιερά, μικρόν δ' ύστερον άπαντας άφανείς
γενέσθαι, πλείονας ή δισχιλίους οντάς, ώς μήτε
παραχρήμα μήθ' ύστερον εχειν τινά λέγειν οτψ
(μάλιστα) τρόπφ διεφθάρησαν. 'Αριστοτέλης
δέ [μάλιστά] φησι καί τούς έφόρους, όταν είς
τήν άρχήν καταστώσι πρώτον, τοις εϊλωσι
καταγγέλλειν πόλεμον, οπως εύαγές ή τό
άνελεΐν. καί τάλλα δέ τραχέως προσεφέροντο
καί σκληρώς αύτοίς· ους γε καί πίνειν άναγ-
κάζοντες πολύν άκρατον είς τά συσσίτια
παρεισήγον, έπιδεικνύμενοι τό μεθύειν οιόν
έστι τοις νέοις, καί φδάς έκέλευον φδειν καί
χορείας χορεύειν άγεννεις καί καταγελάστους,
άπέχεσθαι δέ τών έλευθερίων.
667
544
Plutarch. Vitae ed. Ziegler: Lycurg. 3 1 , 1 - 4
Ού μήν τούτό γε τφ Λυκούργψ κεφάλαιον
5 ήν τότε, πλείστων ήγουμένην άπολιπειν τήν
πόλιν άλλ' ώσπερ ενός άνδρός βίψ καί πόλεως
όλης νομίζων εύδαιμονίαν άπ' άρετής έγ-
γίνεσθαι καί ομονοίας τής προς αύτήν, προς
τούτο συνέταξε καί συνήρμοσεν όπως έλευ-
ιο θέριοι καί αύτάρκεις γενόμενοι καί σωφρονούν-
τες έπί πλείστον χρόνον διατελώσι. ταύτην
καί Πλάτων ελαβε τής πολιτείας ύπόθεσιν καί
Ζήνων, καί πάντες όσοι τι περί τούτων έπι-
χειρήσαντες ειπείν έπαινούνται, γράμματα καί
is λόγους άπολιπόντες μόνον.
Ό δ' ού γράμματα καί λόγους, άλλ' εργψ
πολιτείαν άμίμητον είς φώς έξενεγκάμενος,
καί τοις άνύπαρκτον είναι τήν λεγομένην περί
τον σοφόν διάθεσιν ύπολαμβάνουσιν έπιδείξας
20 ολην τήν πόλιν φιλοσοφούσαν, είκότως ύπερ-
ήρε τή δόξη τούς πώποτε πολιτευσαμένους
έν τοις "Ελλησι. δι' όπερ καί 'Αριστοτέλης
έλάττονας σχειν φησι τιμάς ή προσήκον ήν
αύτόν εχειν έν Λακεδαίμονι, καίπερ έχοντα
25 τάς μεγίστας· ιερόν τε γάρ έστιν αύτού, καί
θύουσι καθ' εκαστον ένιαυτόν ώς θεφ.
545,1
30
Plutarch. Vitae ed. Ziegler: Agis et Cleomenes 3 0 , 1 - 5
Έστι δέ Λακεδαιμονίοις ού Φόβου μόνον,
άλλά καί Θανάτου καί Γέλωτος καί τοιούτων
άλλων παθημάτων ιερά. τιμώσι δέ τον Φόβον
35 ούχ ώσπερ οϋς άποτρέπονται δαίμονας ήγού-
μενοι βλαβερόν, άλλά τήν πολιτείαν μάλιστα
συνέχεσθαι φόβω νομίζοντες. διό καί προ-
εκήρυττον οί έφοροι τοις πολίταις είς τήν
άρχήν είσιόντες, ώς 'Αριστοτέλης φησί, κεί-
40 ρεσθαι τον μύστακα καί προσέχειν τοις νόμοις,
ϊνα μή χαλεποί ώσιν αύτοίς, τό τού μύστακος
οιμαι προτείνοντες, όπως καί περί τά μικρό-
τατα τούς νέους πειθαρχείν έθίζωσι. καί τήν
άνδρείαν δέ μοι δοκούσιν ούκ άφοβίαν, άλλά
45 φόβον ψόγου καί δέος άδοξίας οί παλαιοί νομί-
ζειν. οί γάρ δειλότατοι προς τούς νόμους θαρ-
ραλεώτατοι προς τούς πολεμίους είσί, καί τό
668
παθεϊν ήκιστα δεδίασιν οί μάλιστα φοβούμενοι
το κακώς άκούσαι.
545.2
Plutarch De ser. num. vid. 4 ed. Patón-Pohlenz-Sieveking
(550 Β)
Ούδε γαρ ους άνθρωποι νόμους τίθενται το
εϋλογον άπλώς εχουσι καί πάντοτε φαινό-
μενον, άλλ' ενια καί δοκεΐ κομιδή γελοία των
προσταγμάτων, οίον έν Λακεδαίμονι κηρύττου-
σιν οί έφοροι παριόντες εύθύς είς τήν άρχήν
μή τρέφειν μύστακα καί πείθεσθαι τοις νόμοις,
ώς μή χαλεποί ώσιν αύτοις·
545.3
Scholia vetera in Hesiodi op. et dies ed. Pertusi, in 7 2 4 - 7 2 6
Μηδέ ποτ' έξ ήοϋς Διΐ: τούτο καθαρό-
τητός έστι παράγγελμα- πολλά γάρ αί χείρες
των άναγκαίων μεν άκαθάρτων δέ ποιοΰσιν.
είς τήν ούν προς τό θείον ένέργειαν δέονται
καθάρσεως, διότι τό θείον καθαρόν. δει δε
τό ομοιον αύτοις ύπηρετείν μή σπένδειν ούν
(τον) μή προκαθήραντα τάς χείρας, πολλφ
άρα μάλλον τφ ολψ σώματι δει καθαρώς πράτ-
τειν τά προς θεούς- έκ γάρ άκαθάρτων τών
οργάνων εΐ τιμφημεν αύτούς, άποπτύουσιν
ήμών τάς έπί τοις εργοις τοιούτοις άράς· αύ-
ται γάρ είσιν αί έπαραί ταις θυσίαις ή ταΐς
σπονδαΐς έπςιδόμεναι. έν μέν ούν Σπάρτη τοις
(πολίταις οί) είς άρχήν καθιστάμενοι [οί] έφο-
ροι προεκήρυττον μή τρέφειν μύστακας, ϊνα
τους τό φαύλον τούτο καί εύτελες παραβάν-
τας μειζόνως κολάζ(οντες, παραβαίνειν μεί-
ζονα κωλύσ)ωσιν· ό δέ 'Ησίοδος νίπτεσθαι τάς
χείρας παραινών προ τού σπένδειν ένδείκνυται
τον περί τούτο μή πεισόμενον μείζονος άξιον
είναι καταγνώσεως ώς άνεπιτήδειον προς παι-
δείαν.
546,1
Hesychios ed. Latte Λ 1317-1318
λόχοι- . . . Λακεδαιμονίων φησιν 'Αριστο-
φάνης τέτταρας. πέντε γάρ είσιν, ώς φησιν
'Αριστοτέλης.
Politela 95 (Laked.Pol.)
λόχος- ένέδρα στρατηγικόν τάγμα, τάξις,
φάλαγξ. άπό τού λέχους- οί γάρ ένεδρεύοντες
κατακλίνουσιν έαυτούς ώς έπί λέχους. κρυπτοί
τόποι.
5
546.2
Photios Lexicon ed. Naber
λόχοι - Λακεδαιμονίων δ' ώς 'Αριστοφάνης,
ίο Θουκυδίδης δέ ε', 'Αριστοτέλης ζ'.
Collato Hesych. et Thuc. V. 68 verisimile fit legendum
esse Θουκυδίδης δ έ ζ', 'Αριστοτέλης ε'. (Naber)
546.3
15
Scholia in Aristophanem ed. Dindorf; in Lysistr. 453
Ό τ ι καί παρ' ήμίν είσί (τέτταρες λόχοι
μαχίμων γυναικών): παρά ταΐς γυναιξίν ύπάρ-
χουσι 3 λόχοι, τούτο δέ φησιν, ότι καί παρά
20 Λακεδαιμονίοις τέσσαρες ύπάρχουσι λόχοι οΐς
κέχρηται ó βασιλεύς. - τέτταρες λόχοι:
άργότερον τά Λακώνων εοικεν έξειργάσθαι ó
ποιητής, λόχοι γάρ οΰκ είσι τέτταρες έν Λακε-
δαιμονίςι άλλά τ, Έδωλος, Σίνις, Άρίμας,
25 Πλοάς, Μεσσοάγης. ó δέ Θουκυδίδης "ζ φησί
χωρίς τών Σκιριτών ( . . . ) .
546.4
30 Scholia in Thucydidem ed. Hude, ad 4,8,9
λόχων: λόχοι Λακεδαιμονίων πέντε, Αίδώ-
λιος, Σίνις, Σαρίνας, Πλόας, Μεσοάτης.
35 546,5
Hesychios, ed. Latte E 549
έδωλός· λόχος Λακεδαιμονίων οϋτως έκα-
λείτο.
40
547,1
Harpokration, Lexicon ed. Bekker p. 129,7-13
μόρων- Δημοσθένης Φιλιππικοΐς. συντά-
45 γματά τινα Λακωνικά οϋτω καλείται, διείλεκται
δέ περί τούτων 'Αριστοτέλης έν τη Λακεδαι-
μονίων πολιτείςι. φησί δέ ώς είσι μόραι εξ ώνο-
 Politela 95 (Laked.Pol.)
μασμέναι, και διηρηνται είς τάς μόρας Λακεδαι-
μόνιοι πάντες. Ξενοφών δε εν τη Λακώνων
πολιτείςι φησιν "έκάστη δε των πολιτικών
μορών εχει πολέμαρχον ενα, λοχαγούς δ',
πεντηκοστύας η', ένωμοτάρχας ις'."
547,2
Lexicon in Demosth. or. 23 ed. Blass Hermes 17,150-151
Μόραν. "καΐ τήν μ [ ό ρ α ν κ α τ έ κ ο ψ ε ν
Ι φ ι κ ρ ά τ η ς " , συντάγματά τιν[α Λακωνικά, ως
φησιν Άριστοτέλη[ς έ]ν [τήι Λακεδαιμονίων
πολιτείαι, ος] προειπών - - - - - - ω
εις διαίρεσι[ν - - - - - ιτα δ' είς μόρους
- - [φησ'ιν ώς είσί μόραι εξ ]ώνομασμφ[ναι
[και διήρηνται ?[ίς τάς μόρας Λακε-
δαιμόνιοι πάν]τες· είς δε τα μρμ .. εξ
ξας χος εξαγηι
λόχους καί θ τα παραπλήσια ίςτ[τορεϊ
Ξενοφών] δε έν τήι Λακώνω[ν πολιτείαι
φησίν· "έκά]στη δε τών πολιτι[κών μορών εχει
πολέμαρχον "α, λοχαγούς 3,] πε[ντηκοστύας
η', ένωμοτάρχας ις'.]
548,1
Scholia in Aristoph. Acham. ed. Dindorf, in 320
Α. Μή où κ α τ α ξ α ί ν ε ι ν τ ό ν ά ν δ ρ α :
μή ούχί λίθοις αύτόν αΐμάσσειν ώστε φοινικοϋν
αύτφ ποιήσαι τό σώμα- t ó δέ καταξαίνειν ώς
έπΐ έρίων εθηκεν· διό καί " φ ο ι ν ι κ ί δ α " ειπεν,
ώς έπί ιματίου. 'Αριστοτέλης δέ φησιν έν τη
Λακεδαιμονίων πολιτείςι χρήσθαι Λακεδαι-
μονίους φοινικίδι προς τους πολέμους, τούτο
μέν δια τό τής χρόας άνδρικόν, τούτο δε ότι
τό του χρώματος αίματώδες τής τού αίματος
φύσεως έθίζει καταφρονειν. τό ούν έν φοινικίδι
άντι τού έν τάξει πολεμίων άπό τού φορήματος
δηλώσειεν αν είκότως, έπεί τό φοινιχθήναι
αίμαχθήναι.
Β. Ώ ς έπ'ι έρίων έθηκε τό "καταξαίν-
ειν"· διό καί " φ ο ι ν ι κ ί δ α " ειπεν, ώς έπί
ιματίου. 'Αριστοτέλης γάρ φησιν έν τη τών
Λακεδαιμονίων πολιτείςι χρήσθαι Λακεδαι-
μονίους φοινικίδι προς τους πολεμίους, τούτο
μέν έπί τό τής χρόας άνδρικόν, τούτο δέ ότι
τό τού χρώματος αίματώδες τής τού αίματος
669
φύσεως έθίζει καταφρονειν. έν τάξει ούν
πολεμίων άπό ένδύματος εϊρηκε τό φοινιχθή-
ναι, ήγουν αίμαχθήναι δίκην φοινικοβαφούς
ένδύματος.
s
548.2
Moeis Lexicon ed. Bekker
Φοινικίς ένδυμα Λακωνικόν, όπότε είς πό-
ίο λεμον ϊοιεν, δια τό όμοχροείν τφ αϊματι. 'Αρι-
στοτέλης έν πολιτείςι (Λακεδαιμονίων) λέγει.
548.3
ΐ5 Plutarch. Apophth. Lac. ed. Nachstädt-Sieveking-Titchener
Nr. 24
Έν τοις πολέμοις φοινικίσιν έχρώντο - άμα
μέν γάρ ή χρόα έδόκει αύτοίς άνδρική είναι,
άμα δέ τό αίματώδες τού χρώματος πλείονα
2ο
τοις άπείροις φόβον παρέχειν καί τό μή εύ-
περίφωρον δέ τοις πολεμίοις είναι, έάν τις
αύτών πληγή, άλλα διαλανθάνειν διά τό
όμόχρουν χρήσιμον.
25
548.4
Aelian. Var. hist. ed. Dilts 6 , 6 - 7
T
H γάρ ού καί ταύτα Λακωνικά; νόμος έστί
3ο τοις Σπαρτιάταις τόν παρασχόμενον υιούς
τρεις άτέλειαν εχειν φρουράς, τόν δέ πέντε
πασών τών λειτουργιών άφεισθαι, γαμείν δέ
άπροίκους ετι.
Βάναυσον δέ είδέναι τέχνην άνδρα Λακε-
35 δαιμόνιον ούκ έξήν. φοινικίδα δέ άμπέχεσθαι
κατά τάς μάχας άνάγκη ή ν εχειν γάρ τήν
χρόαν καί σεμνότητός τι- προς ταύτη γε μήν
καί τήν ρύσιν τού επιγενομένου αίματος έκ
τών τραυμάτων (καταφρονειν), ετι δέ μάλλον
4ο έκπλήττειν τούς άντιπάλους, βαθυτέρας τής
όψεως γινομένης καί φοβερωτέρας μάλλον.
Ότι ούκ έξήν άνδρί Λάκωνι ούδέ σκυλεύσαι
τόν πολέμιον. οί δέ καλώς άγωνισάμενοι καί
άποθανόντες θαλλοϊς άνεδούντο καί κλάδοις
45 έτέροις και δι' έπαίνων ήγοντο - οί δέ τελέως
άριστεύσαντες καί φοινικίδος αύτοίς έπιβληθεί-
σης ένδόξως έθάπτοντο.
670 Politela 95 (Laked.Pol.)
Ό τ ε οί Λακεδαιμόνιοι τούς έκ Ταινάρου ίκέ-
τας παρασπονδήσαντες άνέστησαν και άπέ-
κτειναν (ήσαν δέ οί ίκέται των ειλώτων), κατά
μήνιν τοϋ Ποσειδώνος σεισμός έπιπεσών τη
Σπάρτη τήν πάλιν άνδρειότατα κατέσεισεν, ώς
πέντε μάνας άπολειφθήναι οικίας έξ άπάσης
της πόλεως.
548,5
Valerius Maximus ed. Kempf II ext. 6,1—2
Idem sensit próxima maiorum nostrorum gravi-
tati Spartana civitas, quae severissimis Lycurgi legi-
bus obtemperans aliquamdiu civium suorum oculos
a contemplanda Asia retraxit, ne inlecebris eius
capti ad delicatius vitae genus prolaberentur:
audierant enim inde lautitiam et inmodicos sumptus
et omnia non necessariae voluptatis genera fluxisse,
primosque lonas unguenti coronarumque in con-
vivio dandarum et secundae mensae ponendae
consuetudinem haud parva luxuriae inritamenta
repperisse. ac minime mirum est quod homines
labore ac patientia gaudentes tenacissimos patriae
nervös externarum deliciarum contagione solvi et
hebetari noluerunt, cum aliquanto faciliorem virtu-
tis ad luxuriam quam luxuriae ad virtutem transi-
tum viderent. quod eos non frustra timuisse dux
ipsorum Pausanias patefecit, qui maximis operibus
editis, ut primum se Asiae moribus permisit, forti-
tudinem suam effeminato eius cultu mollire non
erubuit.
Eiusdem civitatis exercitus non ante ad dimi-
candum descendere solebant quam tibiae concentu
et anapaesti pedis modulo cohortationis calorem
animo traxissent, vegeto et crebro ictus sono stre-
nue hostem invadere admoniti. idem ad dissimu-
landum et occultandum vulnerum suorum cruorem
punicis in proelio tunicis utebantur, non ne ipsis
aspectus eorum terrorem, sed ne hostibus fiduciae
aliquid adferret.
549,1
Harpokration, Lexicon ed. Bekker p. 104,25—105,2
Καί γ ά ρ τ ο μ η δ έ ν α τ ώ ν μ α χ ί μ ω ν ά ν ε υ
της τών άρχόντων γ ν ώ μ η ς ά π ο δ η μ ε ΐ ν .
'Ισοκράτους έν Βουσίριδι περί Λακεδαιμονίων
ταύτα λέγοντος φητέον ότι καί οί τάς Λακεδαι-
μονίων πολιτείας γεγραφότες τά όμοια είρή-
κασιν ό δέ 'Αριστοτέλης ούκ έξείναί φησιν
5 άποδημεϊν τοις Λακεδαιμονίοις, όπως μή έθί-
ζωνται άλλων νόμων είναι φίλοι, τού μέντοι 'Ισο-
κράτους τους μάχιμους μόνους λέγοντος
κωλύεσθαι άποδημεϊν οί περί Άριστοτέλην
τους πάντας Λακεδαιμονίους φασίν.
10
549,2
Plutarch. Apophthegm. Lac ed. Nachstädt-Sieveking-Titche-
ner Nr. 19.20
is 19. Άποδημεϊν δ' ούκ έξήν αύτοϊς, ϊνα μή
ξενικών έθών και βίων άπαιδεύτων μετάσχωσι.
20. Καί ξενηλασίας δ' είσηγήσατο, όπως οί
παρεισρέοντες μή διδάσκαλοι κακοΰ τίνος τοις
πολίταις ύπάρχωσι.
20
550.1
Scholia in Euripidem ed. Schwartz; in Androm. 445
Τ
Ω π ά σ ι ν ά ν θ ρ ώ π ο ι σ ι ν : ταύτα έπί τφ
25 'Ανδρομάχης προσχήματί φησιν Εύριπίδης λοι-
δορούμενος τοις Σπαρτιάταις δια τόν ένε-
στώτα πόλεμον. καί γάρ δή και παρεσπονδή-
κεσαν προς 'Αθηναίους, καθάπερ οί περί τόν
Φιλόχορον άναγράφουσιν. είλικρινώς δέ τούς
30 τοϋ δράματος χρόνους ούκ εστι λαβείν ού
δεδίδακται γάρ 'Αθήνησιν. ό δέ Καλλίμαχος
έπιγραφήναί φησι τη τραγψδίςι Δημοκράτην.
έξής δέ αύτούς εϊς τε τά άλλα και φιλοχρη-
ματίαν κακώς λέγει, καί 'Αριστοτέλης δέ τούτο
35 ιστορεί έν τη τών Λακώνων πολιτείςι καί τό
ύπό θεού αύτοματισθέν προστίθησιν επος 'ά
φιλοχρηματία Σπάρταν όλεΐ, άλλο δέ γ' ούδέν'.
φαίνεται δέ γεγραμμένον τό δράμα έν άρχαϊς
τού Πελοποννησιακού πολέμου.
40
550.2
Paroemiographi Graeci ed. Leutsch-Schneidewin: Zenobios 2,24
Ά φιλοχρηματία Σπάρταν ελοι, άλλο
45 δέ ο ύ δ έ ν : αύτη λέλεκται έπί τών έξ άπαντος
κερδαίνειν προαιρουμένων. μετενήνεκται δέ
άπό χρησμού δοθέντος Λακεδαιμονίοις, έν φ
 Politela 95 (Laked.Pol.)
εχρησε τότε ó θεός άπολεισθαι τούς Λακεδαι-
μονίους, όταν άργύριον καί χρυσίον τιμήσωσι.
μέμνηται τοϋ χρησμού 'Αριστοτέλης έν τή
Λακεδαιμονίων πολιτείςι.
550.3
Paroemiographi Graeci ed. Leutsch-Schneidewin: Diogenian.
2,36
Ά φ ι λ ο χ ρ η μ α τ ί α Σπάρταν ε λ ο ι , άλλο
δ ε ο ύ δ έ ν : έπί των έξ άπαντος κερδαίνειν
πειρωμένων. εφησε γαρ ό θεός Σπαρτιάταις,
τότε άπολεσθήναι, όταν άργύριον καί χρυσίον
τιμήσωσιν.
550.4
Paroemiographi Graeci ed. Leutsch-Schneidewin: Makarios 1,68
Ά φ ι λ ο χ ρ η μ α τ ί α Σπάρταν ε λ ο ι , άλλο
δ ε ο ύ δ έ ν : έπί των άργυρίζεσθαι προαιρου-
μένων. μετενήνεκται δ έ άπό χρησμού.
551.1
Paroemiographi Graeci ed. Leutsch-Schneidewin: Zenobios 5,9
Μ ε τ ά Λ έ σ β ι ο ν φ δ ό ν : παροιμίαταττομένη
έπί τοις τα δεύτερα φερομένοις, έξ αιτίας
τοιάςδε- Λακεδαιμόνιοι στασιάζοντες μετε-
πέμψαντο κατά χρησμόν τοϋ θεοϋ έκ Λέσβου
τον μουσικόν Τέρπανδρον έλθών δ έ έκεΐνος
και τή μουσική χρώμενος ήρμοσεν αύτών τάς
ψυχάς καί τήν στάσιν επαυσεν. εϊποτε ούν
μετά ταϋτα μουσικού τίνος ήκουον οί Λακεδαι-
μόνιοι, έπεφώνουν, Μ ε τ ά Λ έ σ β ι ο ν φ δ ό ν .
μέμνηται τής παροιμίας ταύτης Κρατίνος έν
Χείρωσι.
551.2
Eustathios Comm. in Iliadem ed. Van der Valk, in 9 , 1 2 9 - 3 0
Ίστέον δ έ καί ότι δοκεΐ ούκ άγαθούς άνθρώ-
πους ή Λέσβος ένεγκεϊν. όθεν καί λεσβιάσαι
τό αίσχρώς μολϋναι τό στόμα κατά Αϊλιον
Διονύσιον, ο ς καί τον τής παροιμίας "Λέσβιον
φ δ ό ν " Τέρπανδρον φησιν ή Εύαινετίδην ή
Άριστοκλείδην. καί 'Αριστοτέλης δ έ έν τή
Λακεδαιμονίων πολιτείςι τό "μετά Λέσβιον
671
φ δ ό ν " τον Τέρπανδρον φησι δηλοϋν. έκαλούν-
το δέ, φασί, καί ύστερον εις τήν εκείνου τιμήν
πρώτον μεν άπόγονοι αύτοϋ, είτα εϊ τις άλλος
παρείη Λέσβιος, ειθ' ούτως οί λοιποί, "μετά
s Λέσβιον φδόν", τον άπλώς δηλαδή Λέσβιον.
551.3
Hesychios ed. Latte M 1004
ίο Μ ε τ ά Λ έ σ β ι ο ν φ δ ό ν · (είώθεσαν οί Λακε-
δαιμόνιοι) τούς άπογόνους τοϋ Τερπάνδρου
άγαθούς ήγούμενοι είναι κιθαρψδούς, πρώ-
τους εις τον άγώνα προσκαλεϊσθαι, (είτ') εϊ
τις εϊη Λέσβιος φδός.
15
551.4
Paroemiographi Graeci ed. Leutsch-Schneidewin: Apostolios
11. 27
20 Μ ε τ ά Λ έ σ β ι ο ν φ δ ό ν : παρά Κρατίνψ
παροιμία λεγομένη, έπί τών τά δεύτερα φερο-
μένων οί γαρ Λακεδαιμόνιοι τούς Λεσβίους
κιθαρψδούς πρώτους προσεκαλούντο. άκατα-
στατούσης γάρ ποτε τής πόλεως αύτών,
25 χρησμός έγένετο, τον Λέσβιον φδόν μεταπέμ-
πεσθαι - οί δ' έξ Άντίσσης Τέρπανδρον έφ' αϊ-
ματι φεύγοντα μεταπεμψάμενοι ήκουσαν αύ-
τού έν τοις συσσιτίοις καί κατεστάλησαν, ή
διότι Λακεδαιμόνιοι στασιάζοντες μετεπέμ-
30 ψαντο έκ Λέσβου τον μουσικόν Τέρπανδρον,
ο ς ήρμοσεν αύτών τάς ψυχάς καί τήν στάσιν
επαυσεν εϊποτε ούν μετά ταϋτα μουσικού
τίνος ήκουον οί Λακεδαιμόνιοι ελεγον, Μ ε τ ά
Λέσβιον φδόν.
35
551.5
Photios, Lexicon ed. Naber
μ ε τ ά Λ έ σ β ι ο ν ψ δ ó ν · παρά Κρατίνψ παροι-
40 μία λεγομένη έπί τών τά δεύτερα φερομένων
οί γάρ Λακεδαιμόνιοι τους Λεσβίους κιθαρψ-
δ ο ύ ς πρώτους προσεκαλούντο - άκαταστα-
τούσης γάρ ποτε τής πόλεως αύτών, χρησμός
έγένετο τόν Λέσβιον φδόν μεταπέμπεσθαι - οί
45 δ' έξ Άντίσσης Τέρπανδρον έφ' αϊματι φεύ-
γοντα μεταπεμψάμενοι ήκουον αύτοΰ έν τοις
συσσιτίοις καί κατεστάλησαν.
672 Politela 95 (Laked.Pol.),96,97,98
551,6
Paroemiographi Graeci ed. Leutsch-Schneidewin: Diogenian.
6,36
Μ ε τ ά Λ έ σ β ι ο ν φδόν: έπι των τά δεύτερα
φερομένων.
96. Λαμία
Lamia, in älterer Zeit gänzlich unbedeutend, tritt 426 schlagartig
in die Geschichte ein, als die Spartaner Malis annektierten und
in einen militärischen Stützpunkt für sich umwandelten, womit
zugleich nun Lamia die Hauptstadt von Malis wurde. Die Notiz
bei Arist. Pol. 1297 b 1 2 - 1 6 über die Verfassung der Malier ist
zwar knapp, scheint aber doch eine ausführlichere Darstellung
vorauszusetzen. So könnte man eine Politie von Lamia und der
Malier annehmen. Nicht recht durchsichtig sind die Gründungs-
geschichten: Lamos als Sohn des Herakles und der Omphale
(Steph. Byz. s. ν. Βάργασα und Λάμια), vielleicht urspr. iden-
tisch mit dem Laistrygonenkönig Lamos bei Horn. Od. 10,81
mit Schol.; oder Lamia, Tochter des Poseidon Plut. De Pyth. or.
9, Steph. Byz. s. ν. Λάμια. Die Stadt bezeichnet die Grenze
zwischen mittelgriechischen Achäern und Maliern (Her. 7,198,
Plut. Qu. Gr. 13). Ein Erdbeben im Jahre 426 (Strabo 1,3,20)
wird der Anlaß gewesen sein, die Stadt auf das stärkste zu be-
festigen, so daß sie als nahezu uneinnehmbar galt (Diodor.
18,11/12; Polyain. 4,4,2). Eine aktive politische Rolle hat sie
kaum gespielt, über ihre innere Organisation geben (aus späte-
rer Zeit) einige Inschriften Auskunft.
97. Λάμψακος
Angesichts der Bedeutung der Stadt ist eine Politie nicht un-
wahrscheinlich. Um 400 hat Charon von Lampsakos die Ge-
schichte seiner Stadt monographisch behandelt (FGrHist Nr.
262).
Ursprünglich soll die Stadt Pityussa geheißen haben, wurde dann
nach Lampsake, Tochter des Bebrykerkönigs Mandron benannt;
die ersten griechischen Siedler kamen aus Phokaia (Polyain.
8,37; Steph. Byz. s.v., Plut. mul. virt. 18). Seit dem Ende des
6. Jhd. ist sie eine mächtige und reiche Handelsstadt, deren Gold-
münzwährung weit verbreitet war. Spätere Mitgründer sollen
Milesier gewesen sein (Strabon 13, 1,18-19). Um 510 Tyrannis
des Hippoklos, 499 erfolgloser Versuch, sich von der persischen
Oberherrschaft zu befreien, 471 dem Themistokles vom Perser-
könig zum Besitztum übergeben (Nepos Them. 10,3). Später im
attischen Seebund, nach der Katastrophe in Sizilien Abfall zu
Sparta (413), doch schon 412 von Athen zurückerobert (Thuk.
8,62). 405 von Lysander eingenommen, von 398 an bis zum
Frieden 386 unter der Verwaltung eines spartanischen Har-
mosten. 362 abermals frei und mit Athen verbündet. 358 fällt
es ab, wird aber 355 von Chares zurückerobert, dann von etwa
345 an bis zum Zusammenbruch des Reiches wieder unter persi-
scher Herrschaft.
Daß nichtgriechische Traditionen lange weiterlebten, zeigt der in
Lampsakos heimische und von dort ausgehende Kult des Gottes
Priapos.
5
98. Λάρισα
Die Politie darf erschlossen werden aus mehreren Notizen bei
Aristot. Pol. 1275 b 2 2 - 3 0 , 1305 b 2 8 - 3 0 , 1306 a 2 0 - 3 0 ,
1311 b 6 - 2 0 , (1331 a 3 0 - 3 5 ) . Bei Homer erscheint der Name
10 nicht für das thessalische Larisa, sondern für das thessali-
sche Kolonialgebiet in der Troas (II. 2,840; 10,429; 17,288).
Larisa ist die Kapitale der Thessaler und hat die Sagen von
Iolkos (Iason) ebenso wie die von den Lapithen an sich ge-
zogen (Strabo 9,5,19; 22, Pind. Nem. 4,89 mit Schol., Schol.
Ap. Rhod. 1,40 u.a.). Die Pelasger werden hier angesiedelt,
15 und die Eponyme Larisa ist Tochter des Pelasgos. Als Stadt-
gründer gilt vielfach Akrisios, Vater des Perseus (Steph. Byz. s. v.
Λάρισα; Schol. Ap. Rhod. 1,40; vgl. Schol. Ap. Rhod. 4,1091).
Bis in frühe geschichtliche Zeit läßt sich das in Larisa herrschen-
de Fürstenhaus des Aleuaden verfolgen: Eurylochos und Eche-
kratidas im 7. Jhd. (Paus. 10,16,8), dann zu Ende des 6. Jhd.
20
Thorax, Eurypylos, Thrasydaios (Pind. Py. 10). Ihre Herrschaft
über große Teile Thessaliens ist unangefochten bis zu den
Perserkriegen (Her. 7,6; 130; 9,1; 58). In den Kriegen waren
sie mit Persien verbündet. Die Niederlage Persiens 480/79 be-
deutete den Verlust eines großen Teils ihrer Macht. In der
Mitte des 5. Jhd. versuchen die Aleuaden von Larisa das Ge-
25
biet der Perrhaiber zu gewinnen, das ihnen dann vor 426 ganz
zufällt (Thuk. 4,78,6; Xen. Hell. 6,1,9; 19). 461 Bündnis mit
Athen, das zu Beginn des Pelop. Krieges von Larisa unter-
stützt wird (Thuk. 2,22). Gegner ist Pherai, dessen Tyrannos
Lykophron Verbündeter der Spartaner ist und 404 die Larisaier
besiegt. In Larisa wird die Demokratie eingeführt und durch
30
die Aufnahme zahlreicher Neubürger gestützt (Arist. Pol. 1275 b
2 2 - 3 0 ; Etym. Magn. s. ν. δημιουργοί). Die oligarchische Par-
tei wird geführt vom Aleuaden Aristippos (Xen. Anab. 1,1,10;
vgl. Plat. Menon 70 B), der teils vom jüngern Kyros, teils vom
Makedonenkönig Archelaos Hilfe erhält. So vermag sich die
Herrschaft der offenbar weit verzweigten Aleuadenfamilie zu
35
behaupten (Diod. 15,61; 16,14; Suidas s. ν. Άλευάδαι). Medios
nimmt 394 den Spartanern das von ihnen besetzte Pharsalos
ab (Diod. 14,82). Über den Tod der Söldner des Medios be-
richtet Aristot. Hist. an. 618 b 1 3 - 1 7 (Plin. nat. hist. 10,33).
Das kulturelle Leben in Larisa muß damals bedeutend gewesen
sein: Gorgias und Hippokrates sollen dort gestorben sein, der
40
Aleuade Eurylochos soll eine Einladung an Sokrates gerichtet
haben (DL 2,9). Von 369 an interveniert Makedonien immer
stärker (Diodor 15,61; 67), 352 wird Philipp von den Aleuaden
in aller Form zu Hilfe gerufen (Diod. 16,14; Polyain. 4,2,11
und 19). Mit Unterstützung des Aleuaden Simos erobert er
ganz Thessalien (Demosth. or. 18,48; Harpokration s.v. Σιμός
45
und Εϋδικος), das von da an Untertanengebiet Makedoniens
bleibt. Über die politische Organisation Thessaliens und Larisas
wissen wir erst vom 3. Jhd. an durch Inschriften Genaueres.
 Politeia 99,100,101,102
99. Λεπρεόν
Die Politie ist gesichert durch Herakleides Nr. 14
Als eponymer Gründer wird genannt Lepreos (Paus. 5,5,4;
Ael. var. hist. 1,24; Athen. 4 1 1 C - 4 1 2 B ; Schol. Kallimachos
Hymn. 1,39). Als älteste Bewohner gelten Minyer (Her. 4,148),
Paroreaten (Athen. 412A), Kaukonen (vgl. Paus. 10,9,5).
In der Frühzeit Bundesgenosse Spartas gegen die Messenier,
dann 479 Beteiligung an der Schlacht bei Plataiai (Her. 9,28).
Nachher gerät Lepreon in die Abhängigkeit von Elis (Thuk.
5,31; 34), muß aber von 402 an in diejenige von Sparta zu-
rückkehren (Xen. Hell. 3,2,25/26). Nach 372 schließt es sich
eng an Arkadien und den Arkadischen Bund an (Xen. Hell.
7,1,26; Paus. 5,5,3) und kämpft schließlich 362 bei Mantinea
auf thebanischer Seite. Weiteres ist nicht bekannt.
100. Λεσβίων πολιτεία
Es ist eine offene Frage, ob neben der durch Herakleides ge-
sicherten Politie von Antissa und Mytilene auch eine allgemeine
Politie von Lesbos vorhanden war. Dafür könnte sprechen einer-
seits die enge persönliche Beziehung des Arist. zu Lesbos (Theo-
phrast, Phainias), andererseits, daß mehrere Monographien über
Lesbos bezeugt sind (FGrHist 476—479), dazu vielleicht eine
dichterische gelehrte Λέσβου κτίσις des Apollon. Rhod.
(Parthen. Erot. path. 21). Endlich hat das κοινόν Λεσβίων
zwischen ca. 480 und 280 eigene Münzen geprägt.
An Archegeten der griechischen Besiedelung der Insel schon
in sehr früher Zeit werden mehrere genannt: Xanthos von
Argos, Makar, der Eponym Lesbos, bezeichnenderweise Sohn
des Thessalers Lapithes, dann Penthilos als Ahnherr des noch
im 5. Jhd. bezeugten Geschlechtes der Pentheliden. Historisch
sind an der Einwanderung beteiligt die Thessaler, dazu Boioter
(Diod. 5,81). Über die politischen Verhältnisse des 7. Jhd. sind
wir durch die lesbischen Dichter Alkaios und Sappho z.T. in-
formiert: erbitterte Parteikämpfe, der Tyrann Myrsilos, dann
Pittakos, der als Gesetzgeber einen Ausgleich zu schaffen sucht.
Die Insel scheint damals völlig unabhängig gewesen zu sein,
allerdings intensive kulturelle Kontakte mit dem benachbarten
lydischen Reiche gepflegt zu haben. Mytilene ist der Vorort.
570 ist Lesbos an der Gründung des panhellenischen Handels-
stützpunktes Hellenion bei Naukratis in Ägypten beteiligt. Später
ist nach der Zerstörung des Lyderreiches wohl auch Lesbos
unter persische Herrschaft gekommen. Die Versuche Athens,
durch die Eroberung von Sigeion sich die Einfahrt in den Hel-
lespont zu sichern, führen zu Kämpfen zwischen Lesbos und
Athen (Miltiades, Peisistratos). Lesbos nimmt am Ionischen Auf-
stand teil, wird aber von den Persern 493 wieder eingenommen
(Her. 6,31/2). Nach 479 tritt es dem attischen Seebund bei, geht
aber bald nach dem Beginn des Peloponnes. Krieges zu Sparta
über (428), wird aber schon im folgenden Jahr von Athen zurück-
erobert und formell in athenischen Besitz genommen. Die
Katastrophe in Sizilien führt zum Abfall von Athen (413/2), und
es scheint, daß Lesbos von da an bis 389 unter spartani-
scher Verwaltung stand. 389/8 wird es durch Thrasybulos,
Agyrrhios und Iphikrates für Athen zurückgewonnen, dann
673
durch den Frieden 386 unabhängig. Über die weitere Geschichte
bis zur Zeit Alexanders ist nichts bekannt.
101. Λευκάς
Die Politie ist in dem Sammelzitat Strabo 7,7,2 bezeugt. Zur Ur-
geschichte Strabo 10,2,8-9, Skylax c. 34, Ps.-Skymn. 465, Her.
8,15; Thuk. 3,94; Plut. Them. 24, De sera num. vind. 552EF.
Kulturgeschichtliches Plin. nat. hist. 21,42, Ps.-Aristot. Physiogn.
808 a 2 9 - 3 1 .
In der späteren Geschichte steht die Beziehung von Leukas zu
Korinth im Mittelpunkt, zuvor die Beteiligung an den Perser-
kriegen: Her. 8,45; 9,28 und 31; Thuk. 3,81; 3,9Iff. u.a.; Diod.
14,82; Xen. Hell. 4,6,Iff.
552
Strabo Geogr. ed. Jones 7,7,2
Ή τε 'Ιωνία νυν λεγομένη πάσα ύπό Καρών
ώκείτο καί Λελέγων· έκβαλόντες δε τούτους
οί "Ιωνες αύτοί τήν χώραν κατέσχον, ετι δέ
πρότερον οί τήν Τροίαν έλόντες έξήλασαν
τους Λέλεγας έκ των περί τήν Ίδην τόπων των
κατά Πήδασον καί τον Σατνιόεντα ποταμόν.
ότι μεν ούν βάρβαροι ήσαν ούτοι, καί αύτό
το κοινωνήσαι τοις Καρσί νομίζοιτ' άν σημεΐον
οτι δέ πλάνητες καί μετ' έκείνων καί χωρίς
καί έκ παλαιού, καί αί 'Αριστοτέλους πολιτειαι
δηλούσιν. έν μέν γάρ τη Άκαρνάνων φησί το
μέν εχειν αύτής Κουρήτας, το δέ προσεσπέριον
Λέλεγας, είτα Τηλεβόας- έν δέ τη Αιτωλών
τους νϋν Λοκρούς Λέλεγας καλεί, κατασχείν
δέ καί τήν Βοιωτίαν αύτούς φησιν ομοίως δέ
και έν τή Όπουντίων καί Μεγαρέων έν δέ τη
Λευκαδίων καί αύτόχθονά τινα Λέλεγα ονο-
μάζει, τούτου δέ θυγατριδούν Τηλεβόαν, του
δέ παϊδας δύο καί είκοσι Τηλεβόας, ών τινας
οίκήσαι τήν Λευκάδα.
102. Λευκάνων πολιτεία
Die Politie ist gesichert durch Herakleides Nr. 20. Die zunächst
in Süditalien ansässigen Oinotrer werden durch die Lukaner ver-
drängt (Strabo 5,3,1 und 6 , 1 , 1 - 3 ; lustin 23,1,7-9). Diese
öffnen sich bald dem griechischen Einfluß, werden aber zugleich
militärisch die gefährlichsten Gegner der Griechen Süditaliens.
Im 5. Jhd. Vordringen gegen Thurioi (Polyain. 2,10,2 ff. ; Frontin,
Strat. 2,3,12; Thuk. 6,93; Strabo 6,1,13); 393 schließen mehrere
Griechenstädte ein Defensivbündnis gegen die Lukaner (Diod.
14,101). 389 besiegen die Lukaner mit Hilfe von Syrakus die
Thurier (Diod. 14,91-101; Dion. Hal. 20,7), zerstreiten sich
674 Politela 102,103
dann aber selber mit Syrakus (Diod. 16,5; Plut. Dio 22). Um
345 ruft Tarent den Spartanerkönig Archidamos III zu Hilfe,
doch dieser fällt im Kampf gegen die Lukaner 338 (Diod.
16,62,4; Strabo 6,3,4; Athen. 536C). Wenig später greift der
Molosserkönig Alexandros ein, besiegt die Lukaner, wird aber
dann von einem Lukaner getötet (Liv. 8,24; Strabo 6,1,5; lustin
2,2).
Die pythagoreische Tradition berichtet von Lukanern, die sich
der Lehre des Pythagoras zugewandt hätten. Iamblich vita Pyth.
241,266,267. In der Schülerliste figurieren als Lukaner Okkelos
(dem aus Gründen, die wir nicht kennen, ein philosophisches
Werk untergeschoben wurde), Okkilos, Aresandros, Kerambos.
Um bloße Erfindung wird es sich kaum handeln.
103. Λοκρών έπιζεφυρίων πολιτεία
Die Politie ist gesichert durch Herakleides Nr. 31, dann durch ein
Zitat bei Clem. Alex. Str. 1,170,3, schließlich auch durch eine
heftige Polemik des Polybios gegen Timaios, der seinerseits gegen
Aristoteles polemisiert hatte (FGrHist 566 F 12 und 156). Die
Pointe der Polemik ist nur unzureichend zu erkennen. Dazu
kommen Ar. Pol. 1266 b 17-21, 1274 a 22-31, 1287 a 8,
1307 a 36-40.
Zu den sikulischen Siedlern (Thuk. 6,2,4) kommen um 700
Lokrer unter Euanthes (Strabo 6,1,7—10), wobei es offen
blieb, ob sie aus West-Lokris oder aus Ost-Lokris ausgewandert
waren (Zenob. 4,97). Die Sikuler werden vernichtet (Polyain.
6,22). Die erste Siedlung soll am Vorgebirge Zephyrion gelegen
haben, was dann der späteren Stadt den Namen Lokroi Epi-
zephyrioi eintrug (Strabo a. O., Dion. Hal. 19,4,1; Dion. Perieg.
364ff., Plin. nat. hist. 3,74; Pindar Ol. 10,13; 11,15; wieviel in
den Schol. dazu aus Aristoteles stammt, ist nicht festzustellen).
Berühmt ist der Gesetzgeber Zaleukos, der als erster ein ge-
schriebenes Gesetzbuch hinterlassen haben soll (Clem. Al. Str.
1,79,4 ; Servius zur Aen. 1,507) und von dem Aristot. ausführlichst
gesprochen haben wird. Timaios hat allerdings in der Polemik
sogar dessen Existenz bestritten (566 F130). Einzelnes:
Demosth. or. 24,139/140; Zenob. 4,10,; 5,4) Ael. Var. hist. 2,37;
з,17; 13,24, Suidas s.v. Ζάλευκος u.s.). Neben ihm wird Ti-
maratos genannt (Iambi, ν. Pyth. 172).
Die Stadt war ein Zentrum der Pythagoreer, doch wissen wir
nichts Genaueres über deren politischen und kulturellen Einfluß
Unter den Kriegen der Stadt mit den griechischen Nachbarn,
auch mit dem italischen Hinterland war berühmt derjenige mit
Kroton, der gegen Ende des 6. Jhd. mit einem überwältigenden
Sieg der Lokrer am Sagra-Flusse endete. Aus Gründen, die wir
nicht durchschauen, muß diese Schlacht sehr früh dichterisch
dargestellt (Zenob. 2,17 u.a.) und mit Wundergeschichten ver-
schiedener Art ausgestattet worden sein. Später sind Aus-
einandersetzungen mit Rhegion zu nennen, wobei Lokroi
durch Syrakus unterstützt wurde. Es war Bundesgenosse von
Syrakus im Kampf gegen Athen 415/13 (Thuk. 6,44,2; 7,25,3
и.a.) und blieb auch mit Dionysios I. verbunden (Diod. 14,100;
Dion. Hal. 20,7,2). Dieser suchte verwandtschaftliche Be-
ziehungen zur lokrischen Oligarchie. Verhängnisvoll wurde die
Bindung an Dionysios II., der nach dem Verlust der Tyrannis
in Lokroi Aufnahme fand und dort ein Schreckensregiment er-
richtet haben soll (Ael. Var. hist. 9,8 u.a.). Nach seiner Ver-
treibung auch von dort wurde eine radikale Demokratie einge-
richtet. Zugleich beginnt das immer stärkere Vordringen der
Italiker aus dem Hinterland, was zum Niedergang der Stadt
5 führt.
553
Clemens Alex. Strom, ed. Stählin 1,170,3
ίο Τόν τε Μίνω παρά Διός δι' ενάτου έτους
λαμβάνειν τούς νόμους ίστοροϋσι φοιτώντα
εις το τοϋ Διός άντρον, τόν τε αύ Λυκοϋργον
τα νομοθετικά παιδεύεσθαι εις Δελφούς προς
τόν 'Απόλλωνα συνεχές άπιόντα γράφουσι
is Πλάτων τε και 'Αριστοτέλης καί "Εφορος.
Χαμαιλέων τε ό Ήρακλεώτης έν τψ Περί μέθης
καί 'Αριστοτέλης έν τη Λοκρών πολιτείςι Ζάλευ-
κον τόν Λοκρόν παρά τής 'Αθηνάς τούς
νόμους λαμβάνειν άπομνημονεύουσιν.
20
554.1
Athen, ed. Kaibel 264 CD
Τίμαιος δ' ó Ταυρομενίτης έν τή ένάτη
25 των 'Ιστοριών 'ούκ ήν, φησί, πάτριον τοις
"Ελλησιν ύπό άργυρωνήτων τό παλαιόν δια-
κονεϊσθαι', γράφων οϋτως-'καθόλουδέήτιώντο
τόν 'Αριστοτέλη διημαρτηκέναι τών Λοκρικών
έθών ούδέ γαρ κεκτήσθαι νόμον είναι τοις
30 Λοκροϊς, ομοίως δε ούδέ Φωκεϋσιν, οϋτε θερα-
παίνας οϋτε οίκέτας πλήν έγγύς τών χρόνων,
άλλα πρώτη τη Φιλομήλου γυναικί τοϋ καταλα-
βόντος Δελφούς δύο θεραπαίνας άκολουθήσαι.
παραπλησίως δε καί Μνάσωνα τόν Άριστο-
35 τέλους έταϊρον χιλίους οίκέτας κτησάμενον
διαβληθήναι παρά τοις Φωκεϋσιν ώς τοσού-
τους τών πολιτών την άναγκαίαν τροφήν
άφηρημένον. είθίσθαι γαρ έν ταΐς οίκειακαΐς
διακονεϊν τούς νεωτέρους τοις πρεσβυτέροις.'
40
554.2
Polybios ed. Büttner-Wobst 12,5- 12A
Έμοί δή συμβαίνει καί παραβεβληκέναι
45 πλεονάκις εις τήν τών Λοκρών πόλιν καί παρ-
εσχήσθαι χρείας αύτοίς άναγκαίας· καί γάρ
τής εις Ίβηρίαν στρατείας αύτούς παραλυθή-
 Politela 103 (Lokroi Epiz.)
ναι συνέβη δι' έμέ καί της εις Δαλματείς, ήν
ώφειλον κατά θάλατταν έκπέμπειν 'Ρωμαίοις
κατά τάς συνθήκας. έξ ών καί κακοπαθείας καί
κινδύνου καί δαπάνης ικανής τίνος άπολυθέν-
τες πάσιν ήμάς ήμείψαντο τοΤς τιμίοις καί
φιλανθρώποις- διόπερ οφείλω μάλλον εύλογειν
Λοκρούς ή τούναντίον. άλλ' όμως ούκ ώκνησα
καί λέγειν καί γράφειν οτι τήν ύπ' 'Αριστο-
τέλους παραδιδομένην ίστορίαν περί της άποι-
κίας άληθινωτέραν είναι συμβαίνει τής ύπό
Τιμαίου λεγομένης, σύνοιδα γαρ τοις άνθρώ-
ποις όμολογούσιν οτι παραδόσιμος αύτοίς
έστιν αϋτη περί τής άποικίας ή φήμη παρά ( των)
πατέρων, ήν 'Αριστοτέλης εϊρηκεν, ού Τίμαιος,
και τούτων γε τοιαύτας έφερον άποδείξεις.
πρώτον μέν οτι πάντα τα δια προγόνων ένδοξα
παρ' αύτοίς άπό των γυναικών, ούκ άπό τών
ανδρών έστιν, οίον εύθέως εύγενεις παρά
σφίσι νομίζεσθαι τούς άπό τών έκατόν οικιών
λεγομένους· ταύτας δ' είναι τάς έκατόν οικίας
τάς προκριθείσας ύπό τών Λοκρών πριν ή τήν
άποικίαν έξελθεΐν, έξ ών εμελλον οί ΛοκροΙ
κατά τον χρησμόν κληρούν τάς άποσταλη-
σομένας παρθένους εις Ίλιον. τούτων δή τινας
τών γυναικών συνεξάραι μετά τής άποικίας, ών
τούς άπογόνους ετι νυν εύγενείς νομίζεσθαι
καί καλεισθαι τούς άπό τών έκατόν οικιών,
πάλιν ύπέρ τής φιαληφόρου παρ' αύτοίς λεγο-
μένης τοιαύτη τις ιστορία παραδέδοτο, διότι
καθ' öv καιρόν τούς Σικελούς έκβάλοιεν τους
κατασχόντας τον τόπον τούτον τής 'Ιταλίας, ών
και ταις θυσίαις προηγειτο τών ένδοξοτάτων
καί τών εύγενεστάτων ύπάρχων παις, αύτοί καί
πλείω τών Σικελικών έθών παραλαβόντες δια
το μηδέν αύτοίς πάτριον ύπάρχειν και τούτο
διαφυλάττοιεν άπ' έκείνων, αύτό δέ τούτο δι-
ορθώσαιντο, το μή παιδα ποιειν έξ αύτών τον
φιαληφόρον, άλλά παρθένον, δια τήν άπό τών
γυναικών εύγένειαν.
Συνθήκαι δέ προς μέν τούς κατά τήν 'Ελ-
λάδα Λοκρούς οϋτ' ήσαν οϋτ' έλέγοντο παρ'
αύτοϊς γεγονέναι, προς μέντοι Σικελούς πάντες
ειχον έν παραδόσει. περί ών ελεγον διότι, καθ'
öv καιρόν έκ τής πρώτης παρουσίας κατα-
λάβοιεν Σικελούς κατέχοντας ταύτην τήν
χώραν, έν ή νύν κατοικούσι, καταπλαγέντων
αύτούς έκείνων καί προσδεξαμένων διά τον
675
φόβον, ομολογίας ποιήσαιντο τοιαύτας, ή μήν
εύνοήσειν αύτοις και κοινή τήν χώραν έξειν,
εως αν έπιβαίνωσι τή γή ταύτη καί τάς κεφαλάς
έπί τοις ώμοις φορώσι. τοιούτων δέ τών όρκων
5 γινομένων φασί τους Λοκρούς εις μέν τα πέλ-
ματα τών ύποδημάτων έμβαλόντας γήν, έπί δέ
τούς ώμους σκόρδων κεφαλάς άφανεϊς ύπο-
θεμένους οϋτως ποιήσασθαι τούς όρκους,
κάπειτα τήν μέν γήν έκβαλόντας έκ τών ύπο-
ιο δημάτων, τάς δέ κεφαλάς τών σκόρδων άπορ-
ρίψαντας μετ' ού πολύ καιρού παραπεσόντος
έκβαλείν τούς Σικελούς έκ τής χώρας, ταύτα
μέν ούν λέγεται παρά ΛοκροΤς.
Έκ τούτων αν τις συλλογιζόμενος Άριστο-
is τέλει πρόσσχοι μάλλον ή Τιμαίψ· καί μήν τό
συνεχές τούτω τελέως άτοπον- τό γάρ ύπολαμ-
βάνειν, καθάπερ έκεινος ύποδείκνυσιν, ώς ούκ
εικός ήν τούς οίκέτας τών Λακεδαιμονίοις
συμμαχησάντων τήν τών κυρίων εΰνοιαν άνα-
20 φέρειν προς τούς έκείνων φίλους εϋηθες· ού
γάρ μόνον τάς εύνοιας, άλλά καί τάς ξενίας και
τάς συγγενείας τών δεσποτών οί δουλεύσαν-
τες, όταν εύτυχήσωσι παραδόξως καί χρόνος
έπιγένηται, πειρώνται προσποιείσθαι καί συν-
25 ανανεούσθαι τών κατά φύσιν άναγκαίων μάλ-
λον, αύτφ τούτψ σπουδάζοντες τήν προγε-
γενημένην περί αύτούς έλάττωσιν καί τήν
άδοξίαν έξαλείφειν, τφ βούλεσθαι τών δεσπο-
τών άπόγονοι μάλλον έπιφαίνειν ήπερ άπ-
30 ελεύθεροι.
Τούτο δέ μάλιστα περί τούς Λοκρούς εικός
έστι γεγονέναι- πολύ γάρ έκτοπίσαντες έκ
τών συνειδότων καί προσλαβόντες συνεργόν
τόν χρόνον, ούχ οϋτως άφρονες (ήσαν) ώστε
35 ταύτ' έπιτηδεύειν, δι' ών εμελλον άνανέωσιν
ποιεισθαι τών ιδίων έλαττωμάτων, άλλά μή
τούναντίον δι' ών έπικαλύψειν ταύτα, διό καί
τήν όνομασίαν τή πόλει τήν άπό τών γυναικών
είκότως έπέθεσαν καί τήν οικειότητα τήν
40 κατά τάς γυναίκας προσεποιήθησαν, ετι δέ
τάς φιλίας καί τάς συμμαχίας τάς προγονικός
τάς άπό τών γυναικών άνενεοϋντο.
Τ
Ηι καί τό τούς Αθηναίους πορθήσαι τήν
χώραν αύτών ούδέν έστι σημειον ψευδή λέγειν
45 τον Άριστοτέλην εύλογου γάρ οντος έκ τών
προειρημένων, εί καί δεκάκις ήσαν οίκέται,
τού προσπεποιήσθαι τήν τών Λακεδαιμονίων
676 Politeia 103 (Lokroi Epiz.)
φιλίαν τους έξάραντας έκ των Λοκρών καί
κατασχόντας εις τήν Ίταλίαν, εϋλογος γίνεται
καί ή των 'Αθηναίων άλλοτριότης ή προς
(πάντας) τους προειρημένους, ούχ (οϋτως)
εξεταζόντων το γένος ώς τήν προαίρεσιν. νή
Δί' άλλα πώς αύτοί μεν έξαπέστελλον οί Λακε-
δαιμόνιοι τους άκμάζοντας εις τήν πατρί-
δα τεκνοποιίας χάριν, τους δέ Λοκρούς το
παραπλήσιον ούκ εϊων ποιειν; έκαστα δέ τού-
των ού μόνον κατά τό πιθανόν, άλλα καί κατά
τήν άλήθειαν μεγάλην εχει διαφοράν. οϋτε
γάρ κωλύειν τούς Λοκρούς εμελλον, αύτοί
τό ομοιον ποιοϋντες - άτοπον γάρ - ούδέ
μήν κελευόντων αύτών οί Λοκροί πάντως
ποιήσειν έκείνοις τό παραπλήσιον. παρά μέν
γάρ τοις Λακεδαιμονίοις καί πάτριον ήν και
σύνηθες τρεις άνδρας έχε ι ν τήν (αύτήν) γυναί-
κα και τέτταρας, τοτέ δέ καί πλείους άδελφούς
όντας, καί τά τέκνα τούτων είναι κοινά, καί γεν-
νήσαντα παΐδας Ικανούς έκδόσθαι γυναικά τινι
των φίλων καλόν καί σύνηθες, διόπερ οί
Λοκροί μήτε ταΐς άραΐς οντες ένοχοι μήτε
τοις όρκοις, (οίς) ώμοσαν οί Λακεδαιμόνιοι
μή πρότερον είς τήν οίκείαν έπανήξειν πριν
ή τήν Μεσσήνην κατά κράτος έλείν, της μέν
κατά τό κοινόν έξαποστολής εύλόγως ού
μετέσχον, κατά δέ μέρος τάς έπανόδους
ποιούμενοι καί σπανίως έδοσαν άναστροφήν
ταΐς γυναιξί προς οίκέτας γενέσθαι συνηθε-
στέραν ή προς τούς έξ άρχής άνδρας, ταϊς δέ
παρθένοις και μάλλον· ö καί τής έξαναστάσεως
αίτιον γέγονεν.
Ότι πολλά ιστορεί ψευδή ò Τίμαιος, καί
δοκεΐ τό παράπαν ούκ άπειρος ών ούδενός
των τοιούτων, ύπό δέ τής φιλονεικίας έπισκο-
τούμενος, όταν άπαξ ή ψέγειν ή τούναντίον
έγκωμιάζειν τινά πρόθηται, πάντων έπιλαν-
θάνεται καί πολύ τι τοΰ καθήκοντος παρεκ-
βαίνει. πλήν ταύτα μέν ήμίν ύπέρ 'Αριστο-
τέλους ειρήσθω πώς καί τίσι προσέχων τοιαύτην
έποιήσατο τήν περί τών Λοκρών έξήγησιν τά
δέ λέγεσθαι μέλλοντα περί Τιμαίου καί τής
ολης συντάξεως αύτοϋ καί καθόλου περί τοϋ
καθήκοντος τοις πραγματευομένοις ίστορίαν
τοιάνδε τινά λήψεται τήν άπάντησιν. ότι μέν
ούν άμφότεροι κατά τον είκότα λόγον πε-
ποίηνται τήν έπιχείρησιν, καί διότι πλείους είσι
πιθανότητες έν τή κατ' Άριστοτέλην ίστορίςι,
δοκώ, πάς άν τις έκ τών είρημένων όμολογή-
σειεν άληθές μέντοι γε καί καθάπαξ διαστεϊλαι
περί τίνος ούδέν έστιν έν τούτοις, ού μήν
s άλλ' εστω τον Τίμαιον είκότα λέγειν μάλλον,
διά ταύτην oüv τήν αίτίαν δεήσει πάν £>ήμα καί
πάσαν φωνήν άκούειν καί μόνον ού θανάτου
κρίσιν ύπέχειν τούς έν ταΐς ίστορίαις ήττον εί-
κότα λέγοντας; ού δήπου. τοις μέν γάρ κατ'
ίο άγνοιαν ψευδογραφούσιν εφαμεν δείν διόρθω-
σιν εύμενικήν καί συγγνώμην έξακολουθείν,
τοις δέ κατά προαίρεσιν άπαραίτητον κατηγο-
ρίαν.
"Η δεικτέον ούν τον Άριστοτέλην κατά τόν
is άρτι λόγον τά περί Λοκρών είρηκότα χάριτος
ή κέρδους ή διαφοράς ενεκεν ή μηδέ τολμών-
τας τούτο λέγειν όμολογητέον άγνοειν καί
παραπαίειν τούς τοιαύτη χρωμένους άπεχθείςι
καί πικρίςι κατά τών πέλας οϊςι κέχρηται Τί-
20 μαιος κατ' 'Αριστοτέλους, φησι γάρ αύτόν είναι
θρασύν, εύχερή, προπετή, προς δέ τούτοις
κατατετολμηκέναι τής τών Λοκρών πόλεως,
είπόντα τήν άποικίαν αύτών είναι δραπετών,
οίκετών, μοιχών, άνδραποδιστών. καί ταύτα
25 λέγειν αύτόν φησιν οϋτως άξιοπίστως ώστε
δοκειν ενα τών έστρατηγηκότων ύπάρχειν καί
τους Πέρσας έν ταΐς Κιλικίαις πύλαις άρτι
παρατάξει νενικηκότα διά τής αύτοϋ δυνάμεως,
άλλ' ού σοφιστήν όψιμαθή καί μισητόν ύπάρ-
30 χοντα καί τό πολυτίμητον ίατρειον άρτίως άπο-
κεκλεικότα, προς δέ τούτοις είς πάσαν αύλήν
και σκηνήν έμπεπηδηκότα, προς δέ γαστρίμαρ-
γον, όψαρτυτήν, έπί στόμα φερόμενον έν πάσι.
δοκεΐ δή μοι τά τοιαύτα μόλις (άν) άνθρωπος
35 άγύρτης και προπετής έπί δικαστηρίου (ίηψολο-
γών άνεκτός φανήναι- μέτριος μέν γάρ ού
δοκει. συγγραφεύς δέ κοινών πράξεων καί
προστάτης ιστορίας άληθινός ούδ' άν αύτός έν
αύτφ διανοηθήναι μή τι δή και γράφειν τολμή-
40 σαι τοιούτον.
Σκεψώμεθα δή καί τήν αύτοϋ τοϋ Τιμαίου
προαίρεσιν, καί τάς άποφάσεις συγκρίνωμεν έκ
παραθέσεως, άς πεποίηται περί τής αύτής
άποικίας, ϊνα γνώμεν πότερος άξιος εσται τής
45 τοιαύτης κατηγορίας, φησί τοιγαροϋν κατά τήν
αύτήν βύβλον, ούκέτι κατά τόν αύτόν είκότα
λόγον χρώμενος τοις έλέγχοις, άλλ' άληθινώς
 Politela 103 (Lokroi Epiz.)
αυτός έπιβαλών είς τους κατά τήν 'Ελλάδα
Λοκρούς, έξετάζειν τά περί της άποικίας. τους
δέ πρώτον μέν έπιδεικνύειν αύτφ συνθήκας έγ-
γράπτους, ετι καί νϋν διαμένουσας, προς τούς
έξαπεσταλμένους, αις ύπογεγράφθαιτήνάρχήν
τοιαύτην "ώς γονεύσι προς τέκνα." προς δέ
τούτοις είναι δόγματα, καθ' α πολιτείαν ύπάρ-
χειν έκατέροις παρ' έκατέροις. καθόλου δια-
κούοντας τήν 'Αριστοτέλους έξήγησιν περί της
άποικίας θαυμάζειν τήν ίταμότητα τοϋ συγ-
γραφέως. μεταβάς δέ πάλιν έπί τούς έν Ίταλίςι
Λοκρούς εύρίσκειν άκολούθους καί τούς
νόμους φησί τούς παρ' αύτοίς καί τούς
έθισμούς où τη των οίκετών ρςιδιουργίςι, τη
δέ των έλευθέρων άποικίςτ πάντως γαρ καί
τοις άνδραποδισταΐς έπιτίμια τετάχθαι παρ' αύ-
τοίς, ομοίως τοις μοιχοις, τοις δραπέταις· ών
ούδέν αν ύπάρχειν, εί συνήδεισαν αύτοίς έκ
τοιούτων πεφυκόσι.
Πρώτον δή διαπορήσαι τις άν προς τίνας
τών Λοκρών παραγενόμενος έπυνθάνετο περί
τούτων, εί μέν γάρ συνέβαινε, καθάπερ τους
έν Ίταλίςι Λοκρούς, οϋτω και τους κατά τήν
'Ελλάδα μίαν πόλιν εχειν, τάχ' αν ούκ εδει
διαπορείν, άλλ' ήν αν εύθεώρητον έπεί δέ δύ'
εθνη Λοκρών έστι, προς ποτέρους ήλθε καί
προς ποίας πόλεις τών έτέρων, καί παρά τίσιν
εύρε τάς συνθήκας άναγεγραμμένας; ούδέν
γαρ ήμίν διασαφειται τούτων, καίτοι διότι τοϋτ'
ϊδιόν έστι Τιμαίου καί ταύτη παρημίλληται τούς
άλλους συγγραφέας καί καθόλου τηδέ πη ( . . . )
της αποδοχής, λέγω δέ κατά τήν έν τοις
χρόνοις καί ταΐς άναγραφαϊς έπίφασιν τής
άκριβείας καί τήν περί τοΰτο τό μέρος έπι-
μέλειαν ( . . . ) δοκώ, πάντες γινώσκομεν. διό καί
θαυμάζειν έστίν άξιον πώς οϋτε τό τής πόλεως
όνομα, παρ' οίς εύρεν, οΰτε (τόν) τόπον, έν φ
συμβαίνει τήν συνθήκην άναγεγράφθαι, διε-
σάφησεν ήμίν, οΰτε τούς άρχοντας τούς
δείξαντας αύτφ τήν άναγραφήν καί προς ους
έποιειτο τόν λόγον, ϊνα μηδενί διαπορείν έξη
(μηδέν), άλλ' ώρισμένου τοϋ τόπου καί της
πόλεως ένή τοις άμφισβητοϋσιν εύρείν τήν
άκρίβειαν. ó δέ πάντα ταύτα παραλελοιπώς
δήλός έστι συνειδώς αύτφ κατά πρόθεσιν
έψευσμένψ. διότι γάρ τών τοιούτων έπιλα-
βόμενος ούδέν άν παρέλειπε Τίμαιος, άλλ'
677
άπρίξ, τό δή λεγόμενον, άμφοιν τοιν χεροιν
έπέφυ, προφανές έκ τούτων, ó γάρ προς τήν
Έχεκράτους πίστιν άπερεισάμενος έπ' ονό-
ματος, προς öv φησι περί τών έν Ίταλίςι Λοκρών
s ποιήσασθαι τούς λόγους καί παρ' ού πυθέσθαι
περί τούτων, καί προσεξειργασμένος, (ϊνα μή
φανή τοϋ τυχόντος άκηκοώς) ότι συνέβαινε τόν
τούτου πατέρα πρεσβείας κατηξιώσθαι πρότε-
ρον ύπό Διονυσίου, ή πού γ' άν ούτος δημοσίας
ίο άναγραφής έπιλαβόμενος ή παραδοσίμου
στήλης παρεσιώπησεν; ó γάρ τάς συγκρίσεις
ποιούμενος άνέκαθεν τών έφόρων προς τούς
βασιλείς τούς έν Λακεδαίμονι καί τούς άρχον-
τας τούς Άθήνησι καί τάς ίερείας τάς έν
is "Αργεί παραβάλλων προς τούς όλυμπιονίκας,
καί τάς άμαρτίας τών πόλεων περί τάς άναγρα-
φάς τάς τούτων έξελέγχων, παρά τρίμηνον
έχούσας τό διαφέρον, ούτός έστι. καί μήν
ó τάς όπισθοδόμους στήλας καί τάς έν ταΐς
20 φλιαϊς τών νεών προξενιάς έξευρηκώς Τίμαιος
έστιν. öv οϋθ' ύπάρχον τι τών τοιούτων άγνοείν
οϋθ' εύρόντα παραλιπεϊν πιστευτέον οϋτε
ψευσαμένψ συγγνώμην δοτέον ούδαμώς- πι-
κρός γάρ γεγονώς καί άπαραίτητος έπιτιμητής
25 τών πέλας είκότως άν καί ύπό τών πλησίον
αύτός άπαραιτήτου τυγχάνοι κατηγορίας, ού
μήν άλλά προφανώς έν τούτοις έψευσμένος,
μεταβάς έπί τούς έν Ίταλίςι Λοκρούς πρώτον
μέν φησι τήν τε πολιτείαν καί τά λοιπά φι-
30 λάνθρωπα τοις Λοκροίς άμφοτέροις ( . . . ) 'Αρι-
στοτέλη καί Θεόφραστον κατεψεϋσθαι τής
πόλεως, έγώ δ' ούκ άγνοώ μέν ότι καί ταύτη
τής πραγματείας άναγκασθήσομαι παρεκβαίν-
ειν, διοριζόμενος καί διαβεβαιούμενος περί
35 τούτων ού μήν άλλα διά ταύτην τήν αΐτίαν
είς ενα τόπον ύπερεθέμην τόν περί Τιμαίου
λόγον, ϊνα μή πολλάκις άναγκάζωμαι τοϋ καθή-
κοντος όλιγωρεΐν.
Ότι Τίμαιος φησι μέγιστον άμάρτημα περί
40 τήν ίστορίαν είναι τό ψεϋδος- διό καί παραινεί
τούτοις, οϋς άν έξελέγξη διεψευσμένους έν
τοις συγγράμμασιν, ετερόν τι ζητείν όνομα τοις
βυβλίοις, πάντα δέ μάλλον ή καλεϊν ίστορίαν.
Καθάπερ γάρ έπί τών κανόνων, κάν έλάττων
45 ή τφ μήκει κάν τφ πλάτει ταπεινότερος, μετέχη
δέ τής τοϋ κανόνος ιδιότητος, κανόνα φησί
δείν προσαγορεύειν όμως. όταν (δέ) τής
678 Politela 103 (Lokroi Epiz.)
εύθείας καί της προς ταύτην οίκειότητος έκ-
πέσρ, πάντα μάλλον δείν ή κανόνα καλείν τον
αύτόν τρόπον καί των συγγραμμάτων οσα μέν
αν ή κατά τήν λέξιν ή κατά τον χειρισμόν ή
κατ' άλλο τι διαμαρτάνηται των ιδίων μερών,
άντέχηται δε της άληθείας, προσίεσθαί φησι
το τής ιστορίας όνομα τάς βύβλους, όταν δέ
ταύτης παραπέση, μηκέτι καλεϊσθαι δείν ίστο-
ρίαν. έγώ δέ διότι μέν ήγείσθαι δει των τοιού-
των συγγραμμάτων τήν άλήθειαν ομολογώ, καί
κατά τήν πραγματείαν αυτός που κέχρημαι
λέγων οϋτως, ότι, καθάπερ έμψυχου σώματος
τών όψεων έξαιρεθεισών άχρειοΰται το όλον,
οϋτως έξ ιστορίας έάν άρης τήν άλήθειαν, το
καταλειπόμενον αύτής άνωφελες γίνεται διήγη-
μα.
Δύο μέντοι τρόπους εφαμεν είναι ψεύδους,
ένα μέν τον κατ' άγνοιαν, έτερον δέ τον κατά
προαίρεσιν, καί τούτων δείν τοις μέν κατ'
άγνοιαν παραπαίουσι τής άληθείας διδόναι
συγγνώμην, τοις δέ κατά προαίρεσιν άκαταλ-
λάκτως έχειν.
Τούτων δ' ήμιν όμολογουμένων, αύτού τού-
του τού ψεύδους μεγάλην ύπολαμβάνω δια-
φοράν είναι τού κατ' άγνοιαν γινομένου και
τού κατά προαίρεσιν, καί τό μέν έπιδέχεσθαι
συγγνώμην καί διόρθωσιν εύμενικήν, τό δ'
άπαραιτήτου δικαίως αν τυγχάνειν κατηγορίας-
φ γένει μάλιστ' άν εϋροι τις ενοχον αύτόν όντα
τόν Τίμαιον- διότι δ' έστί τοιούτος σκοπεΐν ήδη
πάρεστιν.
Έπί τών άθετούντων τάς ομολογίας προ-
φερόμεθα ταύτην τήν παροιμίαν "Λοκροί τάς
συνθήκας." τούτο δέ τις έξεύρηκεν ότι καί
παρά τοις συγγραφεϋσι και παρά τοις άλλοις
άνθρώποις όμολογούμενόν έστι, διότι κατά τήν
τών Ήρακλειδών έφοδον συνθεμένων τών
Λοκρών τοις Πελοποννησίοις πολεμίους πυρ-
σούς αϊρειν, έάν συμβή τους Ήρακλείδας μή
κατά τον Ίσθμόν, άλλά κατά τό 'Ρίον ποιείσθαι
τήν διάβασιν, χάριν τού προαισθομένους
φυλάξασθαι τήν έφοδον αύτών, ού ποιησάντων
δέ τών Λοκρών, πάν δέ τούναντίον φιλίους
άράντων πυρσούς, οτε παρήσαν, τους μέν
Ήρακλείδας συνέβη μετ' άσφαλείας χρήσθαι
τη διαβάσει, τούς δέ Πελοποννησίους κατολι-
γωρήσαντας λαθείν παραδεξαμένους εις τήν
οίκείαν τούς ύπεναντίους παρασπονδηθέντας
ύπό τών Λοκρών.
( . . . ) κατηγορείν καί θειασ(μόν δια)σύρειν
τών όνειρωττόντων καί δαιμονώντων έν τοις
5 ύπομνήμασιν όσοι γε μήν αύτοί πολλήν τής
τοιαύτης έμπεποίηνται φλυαρίας, τούς τοιού-
τους άγαπάν άν δέοι μή τυγχάνοντας κατη-
γορίας, μηδ' ότι και τών άλλων αύτούς κατα-
τρέχειν- ö συμβέβηκε περί Τίμαιον. έκεΐνος
ίο γάρ κόλακα μέν ειναί φησι τόν Καλλισθένην
τοιαύτα γράφοντα καί πλείστον άπέχειν φιλο-
σοφίας, κόρδαξί τε προσέχοντα καί κορυ-
βαντιώσαις γυναιξί· δικαίως δ' αύτόν ύπ'
'Αλεξάνδρου τετευχέναι τιμωρίας διεφθαρ-
ΐ5 κότα τήν έκείνου ψυχήν καθ' όσον οιός τ'
ήν· καί Δημοσθένην μέν καί τούς άλλους Ρήτο-
ρας τούς κατ' έκεΐνον τόν καιρόν άκμάσαντας
έπαινε! καί φησι τής 'Ελλάδος άξιους γε-
γονέναι, διότι ταΐς 'Αλεξάνδρου τιμαις ταις ίσο-
20 θέοις άντέλεγον, τόν δέ φιλόσοφον αιγίδα καί
κεραυνόν περιθέντα θνητή φύσει δικαίως
αύτόν ύπό τού δαιμονίου τετευχέναι τούτων
ων έτυχεν.
25
555
Scholia in Pindarum Vetera ed. Drachmann; in Ol. 10,17/18
Νέμει γάρ άτρέκεια πόλιν Λοκρών:
30 άντί τού εχει νομήν καί δίδωσι λαβάς ή πόλις
τών Λοκρών προς έγκώμια· διό έπήνεγκε- μέλει
τέ σφι Καλλιόπα καί χάλκεος "Αρης. καί γάρ
καί έν τή μουσική διαφέρουσι κάν τοις κατά
πόλεμον διό άφορμάς δίδωσι τοις βουλο-
35 μένοις.
Τραχεία δέ είκότως άν λέγοιτο, λοφώδης
ούσα καί έπιθαλασσίδιος. αύτός γάρ φησιν "οϊ
τ' άργίλοφον πάρ Ζεφυρίου κολώναν." και ö
βούλεται λέγειν, έστι τοιούτον- καίπερ τραχεία
40 ούσα εύνομεϊται. δια τί δέ, φησίν "Αριστοτέλης-
έπειδή γάρ έχρώντο τ φ θεφ πώς άν πολλής
ταραχής άπαλλαγεϊεν, έξέπεσεν αύτοίς χρη-
σμός έαυτοις νόμους τίθεσθαι. οτε καί τις ποι-
μήν, φ όνομα Ζάλευκος, πολλούς νόμους
45 δυνηθείς είσενεγκεϊν τοις πολίταις δοκίμους,
γνωσθείς τε καί έρωτηθείς πόθεν εϋροι, έφη-
σεν ένύπνιον αύτφ τήν Άθηνάν παρίστασθαι-
 Politela 103,104,105
διό αύτός τε ήλευθέρωται καί νομοθέτης
κατέστη.
Ούκ άπό σκοπού δε μουσικούς είπε τούς
Λοκρούς· ΛοκριστΙ γάρ τις άρμονία έστίν, ήν
άσκήσαί φασι Ξενόκριτον τον Λοκρόν.
Ζ ε φ υ ρ ί ω ν : των Έπιζεφυρίων. τρισσά είσιν
(έν) 'Ελλάδι εθνη των Λοκρών Έπικνημίδιοι
και Όζόλαι (καί Έπιζεφύριοι)· Έπικνημίδιοι
μεν οί μετά τοϋ Όιλέως Αϊαντος εις "Ιλιον
παραγενόμενοι· οϊ το όνομα παρ' οϋς αί κνημϊ-
δες τοϋ Όιλέως Αϊαντος οπου κείνται. Όζόλαι
δε ύπέρκεινται καί αύτοί ( . . . ) άπό των φυγόν-
των Κενταύρων έκλήθησαν Όζόλαι. τρίτον δε
Έπιζεφύριοι 'Ιταλοί μίαν πόλιν και ούκ έθνηδόν
οίκούντες- άπό δε άκρας ύπερκειμένης Έπι-
ζεφυρίας έκλήθησαν Έπιζεφύριοι - ων είς έστιν
ό νενικηκώς.
Μ έ λ ε ι τέ σφι Κ α λ λ ι ό π α : ούκ άπό σκοπού
τούτους είπε τούς Λοκρούς μουσικούς, άλλ'
ότι εστι τις άρμονία Λοκριστί προσαγορευ-
ομένη, ή ν ξυναρμόσαι φασί Ξενόκριτον τον
Λοκρόν. Καλλίμαχος "ος Ίταλήν έφράσατ'
άρμονίην".
556
Scholia in Pindarum vetera ed. Drachmann; in Ol. 11,14
Κ ό σ μ ο ν ά δ υ μ ε λ ή κ ε λ α δ ή σ ω : κελαδήσω
τόν ϋμνον σου της νίκης τών Έπιζεφυρίων
Λοκρών φροντίδα ποιούμενος καί μνήμην.
"Εθνη δε γ' Λοκρών Λοκροί οί Έπιζεφύριοι
οί έν τη Ίταλίςι· Λοκροί Όζόλαι οί έν τη
Αΐτωλίςι- Λοκροί οί Έπικνημίδιοι οί έν τή Εύβοίςτ
όθεν Αϊας ό Όιλέως ύπήρχε καί τήν έπωνυμίαν
εσχε τήν τού Λοκρού.
Γένη δέ και εθνη τών Λοκρών είσι τρία,
Έπιζεφύριοι, Όζόλαι, Έπικνημίδιοι. τούτων οί
μέν Έπιζεφύριοι είσιν έν τη Ίταλίςι, οί δε Όζόλαι
προς τη Αίτωλίςι, οί δ' Έπικνημίδιοι προς τη
Εύβοίςι, όθεν Αϊας ó Όιλέως.
104. Λοκρών πολιτεία
Die Frage ist, ob es neben der Politie von Opus (122), Haupt-
ort der mutterländischen Ostlokrer, und deijenigen von Nau-
paktos (120), neben Physkos der wichtigsten Stadt der West-
lokrer noch eine Gesamtdarstellung der Herkunft, Geschichte
und politischen Organisation der Lokrer im ganzen gegeben hat.
679
Für die Ostlokrer ist auf die Politie von Opus zu verweisen.
Was sich aus den Berichten für die Lokrer überhaupt, dann bsd.
für die Westlokrer ergibt, ist vor allem folgendes.
Die ersten Bewohner des Gebietes werden Leleger genannt;
Strabo 7,7,2 mit dem Zitat aus Hesiod Frg. 234 M.-W.;
5 Ps. Skymn. 590/91; Plin. nat. hist. 4,27, Steph. Byz. s. ν. Φύσκος.
Die Lokrer selber beanspruchten Autochthonen zu sein (Paus.
10,38,3). Erstaunlich ist die Verbreitung, die der Kult ihres
Heros Aias weit über die griechische Welt hin erfahren hat, be-
merkenswert auch, daß nach einer Sage Hesiod den Tod bei den
Lokrern gefunden haben soll (Thuk. 3,96,1; Schol. Hes. Erga
io 633; Paus. 9,38,3), worüber Aristoteles in der Politie von
Orchomenos (123) ausführlich berichtet zu haben scheint. In
historisch heller Zeit sind die Sympathien der Ostlokrer bei
Sparta, diejenigen der Westlokrer eher bei Athen.
Kulturell gelten sie als im höchsten Grade archaisch. Einerseits
ist von Königen die Rede (Paus 10,38,1 und 5), andererseits
15 scheinen sie im ganzen κατά κώμας gelebt zu haben (vgl. Thuk.
3,101,2). Sie betätigen sich als Räuber zu Land und zur See
(Thuk. 1,5,1; 10,2; 3,94,4). Dazu etwa noch Plut. Aitia Hell.
Nr. 15, Zenobios Paroim. 5,5.
20 105. Λυκίων πολιτεία
Daß es eine Politie der Lykier gab, ist durch Sopatros und
durch Herakleides Nr. 15 gesichert; außerdem wird man be-
denken, daß Lykien und Lykier in der Ilias über 70 Mal er-
wähnt werden (ohne daß sich daraus ein kohärentes Bild er-
gäbe), sodann, daß von einem κοινόν Λυκίων vielleicht schon
25
bei Her. 7,92; 95 die Rede ist, sicher bei Strabo 14,3,2-4, der
ausführlich berichtet, zunächst über Verhältnisse der späthelle-
nistischen Zeit, wobei aber damit gerechnet werden darf, daß
sehr viel ältere Institutionen damals romantisch erneuert wur-
den. Daß die Lykier Nichtgriechen waren, hat man in der
Regel gewußt: Her. 1,173 (Herkunft aus Kreta schließt dies
30
nicht aus; 7,72); daß sie nur z. T. gräzisiert wurden, ebenso
(Athen. 2 9 7 - 2 9 8 , Steph. Byz. s.v. Γέλα). Notiert wurden auch
Fälle, in denen lykische und griechische Ortsnamen neben
einander standen (Steph. Byz. s. ν. "Αρνα, Strabo 14,3,6; 8; Plin.
nat. hist. 5,100). Dazu paßt, daß der Name Lykien stets mehr eine
Landschaft mit unbestimmten und wechselnden Grenzen als ein
35
politisch durchorganisiertes Gebilde bezeichnet hat. Einzelne
Städte treten als dominierende hervor: Xanthos, Phaseiis,
Telmessos, Oinoanda.
Von 540 an gehört Lykien zum Perserreich (Her. 1,171; 176;
3,90) und hat zu allen Zeiten eine starke Flotte gestellt
40
(Her. 7,92; 9,5; Diod. 11,3,7).
Daneben haben wir die Nachricht aus unbestimmter, aber wohl
nicht allzu später Zeit, daß Lykien 23 Städte (Strabo 14,3,3)
oder gar 36 Städte (Plin. nat. hist. 5,100) besessen haben soll.
Um 460 treten die Lykier dem attischen Seebund bei (Diod.
11,60), haben ihn aber schon vor Ausbruch des Peloponnesi-
schen Krieges wieder verlassen (Thuk. 2,9). Zum Jahre 429
45
hören wir von offenen Feindseligkeiten gegen Athen (Thuk.
2,69); nach Theopomp FGrHist 115 F103 hat um 370 der
Dynast Perikles ganz Lykien beherrscht. Das Land beteiligt
680 Politela 105,106,107,108
sich 362 am mißlungenen Satrapenaufstand (Diod. 15,90),
wenig später scheint Maussolos von Karien Lykien in seine Ge-
walt bekommen zu haben. In dieser Zeit wird auch das Koivòv
Λυκίων auseinander gefallen sein und wurde erst dreihundert
Jahre später erneuert. Wie weit die einzelnen Institutionen,
etwa die des Lykiarchos, der an der Spitze des Bundes stand,
schon in alter Zeit existierten, können wir nicht wissen; wahr-
scheinlich ist immerhin, daß man an die alten Traditionen an-
knüpfte.
106. Μαγνησία
Eine Politie ist gesichert durch Herakleides Nr. 22; dazu Pol.
1289 b 3 9 - 4 0 . Die Gründungssage bei Konon 29. U m 660 Er-
oberung durch Gyges, dann durch die Kimmerier, die die Stadt
zerstören (um 657); Wiederaufbau mit Hilfe von MUet, 530
durch Persien erobert. 460 wird es eines der Lehen des Themi-
stokles (Thuk. 1,138). Aus der späteren Geschichte ist nur be-
kannt, daß es 4 0 0 - 3 9 8 durch die Spartaner besetzt war.
107. Μακεδόνων πολιτεία
In der Pol. hat Aristoteles bekanntlich nicht die geringste
Andeutung darüber gemacht, daß er und seine Familie mit
Makedonien, seinen Königen und Regenten vielfach verbunden
waren. Entsprechend wird man zwar annehmen, daß er eine
Politie verfaßt hat, diese aber auch sich von jedem persönlichen
Bezug fernhielt. Dementsprechend sind die paar Hinweise teils
sehr knapp (1310 b 3 1 - 1 3 1 1 a 2; 1324 b 1 5 - 1 7 ) , teils verraten
sie eine genaue Kenntnis der makedonischen Königsgeschichte
(1311 a 3 3 - b 4; 1 3 1 1 b 6 - 2 0 ; 1 3 1 1 b 3 0 - 3 4 ) .
Über die frühesten Bewohner Makedoniens: Strabo 7, Frg. 11
H. L. Jones; vgl. Her. 5,13. Die Makedonen selber haben (von
vereinzelten Polemiken abgesehen) immer als Griechen gegolten
(Her. 8,43). Die Landnahme scheint mit der Dorischen Wande-
rung in Verbindung gebracht worden zu sein, wobei die An-
knüpfung seltsamerweise über die Temeniden von Argos erfolgte
(Her. 5,22). Die alte Königsstadt ist Aigai(Edessa): Diod. 16,92;
19,52; Plut. Pyrrh. 26; Plin. 4,33. Als erste Königsfamilie gelten
die Argeadai, denen der Reichsgründer Perdikkas I. angehörte
(Her. 8,137/138; Thuk. 2,99/100.
Die Struktur des Reiches ist eine wesentlich militärische: Adel
und Bauern bilden die Heeresversammlung, die den König be-
stätigen muß und in bsd. Fällen als Gerichtshof wirkt (Plut.
Demetr. 18; Appian Syr. 54 u.a.). Die besondere Gefolgschaft
des Königs sind die έ τ α ΐ ρ ο ι (Plut. Pelop. 27; Ael. Var. hist.
13,4 u. a.). Die Städte haben kaum eine Rolle gespielt.
Eine Liste von acht Königen bietet Her. 8,139/140; vgl. Thuk.
2,100. Zu nennen sind A m y n t a s l . (ca. 5 3 0 - 5 0 0 ) , der Be-
ziehungen zu den Peisistratiden hat (Her. 5,94) und sich mit den
Persern arrangiert (Her. 5,18ff.; lustin. 7,3,2ff.) dann Alexan-
dres I. (ca. 500—470), der sich ebenfalls der persischen Herr-
schaft beugt (Her. 7,131; vgl. Her. 6,44; 8,13; 143; lustin. 8,4;
Thuk. 1,137), aber auch sich den Griechen zu nähern sucht
(Schol. Thuk. 1,57). Die Zeit des Perdikkas II. (ca. 4 6 0 - 4 1 5 )
ist charakterisiert durch den Einbruch Athens in den make-
donischen Interessenbereich (Thuk. 4,102), was den König
veranlaßt, sich mit Sparta und Korinth zu verbinden (Thuk.
1,57). Überragend bedeutend ist Archelaos (413—399), dessen
Todesjahr das erste zuverlässig überlieferte Datum der make-
5 donischen Geschichte ist. Wie er sich der Herrschaft bemäch-
tigte, schildert aus unbekannter Quelle mit erstaunlich vielen
Details Piaton Gorg. 471 Ä f f . (vgl. Ael. Var. hist. 12,43). E r hat
nicht nur die Machtstellung Makedoniens ausgebaut, sondern
auch seine Residenz Pella zu einem kulturellen Zentrum ge-
macht (Ael. Var. hist. 13,4; 14,17; Suidas s.v. Χοίριλος, Schol.
io Aristoph. Frösche 85; Plut, amator. 24). Über seine Ermordung
außer Aristot. Pol. auch Ael. Var. hist. 8,9. Es folgt eine Epoche
innerer Labilität: Pausanias, Amyntas II. werden ermordet,
Amyntas III. ca. 392—370 zweimal vertrieben (Diod. 14,92;
15,19). Ermordet wird auch Alexander II. 369, worauf Ptole-
maios und Pausanias sich den Thron streitig machen (Aisch. or.
15 2,26ff.). Getötet wird sodann Ptolemaios 365, Perdikkas III.
fällt in einer Schlacht gegen die Illyrier (Diod. 16,2; Polyain.
4,10). Vom drohenden Zusammenbruch wird Makedonien
durch Philippos II. ( 3 5 8 - 3 3 6 ) gerettet. E r besiegt die Illyrier
(Diod. 16,4—8; lustin. 7,6/7), reorganisiert das Reich, greift
in Thessalien ein (Diod. 16,14), erobert Amphipolis, dann
20 Poteidaia. Eine Koalition von Thrakern, Illyriern, Paionen
und Athenern gegen Philipp richtet faktisch nichts aus. 3 5 5 -
353 greift er in Mittelgriechenland ein, 349/8 folgt die Er-
oberung und Zerstörung von Olynth, worauf Athen mit ihm
Frieden schließt (Dem. or. 19; Aisch. or. 2), 344 bringt die end-
gültige Besiegung der Illyrier und Gewinnung der Herrschaft
25 über Thessalien. 343/2 wieder Bündnis Athens mit Sparta gegen
Philipp. Der Krieg endet mit der Schlacht bei Chaironeia 338,
womit Philipp freie Hand zur Neuorganisation Griechenlands
in seinem Sinne erhält. Ein Krieg gegen Persien wird beschlos-
sen, doch Philipp 336 ermordet (außer Aristot. Pol. noch Diod.
16,91-94).
30
108. Μάλις
Eine Politie dieses nordgriechischen Stammes ist durch ein
Zitat bei Suidas bezeugt. Die Malier waren politisch wenig be-
deutend, müssen aber wegen ihrer ζ. T. hoch archaischen Insti-
35
tutionen Aristoteles interessiert haben, vgl. Pol. 1297 b 12—16.
Sie bewohnten im wesentlichen das Gebiet, das bei H o m e r das
Herrschaftsgebiet des Achilleus war (II. 2,682; 23,144). Eine
ursprüngliche, nichtgriechische Bevölkerung, die Kylikranes,
wurde von ihnen unterworfen und zu Sklaven gemacht (Athen.
4 6 1 E F ) , ein anderes altes Volk scheinen die Hieres gewesen
40
zu sein (Steph. Byz. s. ν. 'Ιερά und Ί ρ α ) . Sie selbst haben sich
immer von den Thessalern unterschieden (Her. 7,186; 198;
Diod. 15,82) und scheinen in drei Stämmen vorgerückt zu
sein: Trachinier, Oitaier, Paralier (Thuk. 3,92). Der Name der
Kylikranes wurde von einer Tätowierung in Form einer Kylix
abgeleitet (Hesychios s. v.; Macr. Sat. 5,21,18).
45
Bedrängt wurden die Malier ihrerseits von den Ainianen (Strabo
9,5,22). Ihre alte Hauptstadt Oichalia, deren Eroberung durch
Herakles in einem alten Epos dargestellt war (merkwürdig
 Politela 108,109
Strabo 10,1,10). Eponym der Malier war Malos, der als Sohn
des Amphiktyon galt (Steph. Byz. s. v.), was die Zugehörigkeit
des Stammes zur Amphiktyonie der Thermopylen dokumen-
tieren sollte (Her. 7,132; Aisch. or. 2,116;Paus. 10,8,2). Wichtig
war, daß sie in der Frühzeit die Straße von Thessalien nach
Delphi beherrschten (Her. 4,33; 8,43; Diod. 4,37,1). In histori-
scher Zeit war ihre Hauptstadt Trachis, die 426 der spartani-
schen Expansion zum Opfer fiel und durch die spartanische
Garnisonsstadt Herakleia ersetzt wurde. Das bedeutete gleich-
zeitig eine rigorose Unterwerfung unter Sparta (Xen. Hell.
3,5,6).
Im Perserkrieg waren die Malier auf persischer Seite (Her.
7,132; 8,66; 9,31). Die Befreiung von den Spartanern brachte
die Schlacht bei Leuktra. 371 wurde Herakleia durch Iason
von Pherai zerstört (Polyain. 2,3,13; Skyl. 62), neue Haupt-
stadt der Malier wurde Lamia, zunächst stark von Theben ab-
hängig, dann endgültig von Makedonien.
Archaische Gebräuche erwähnt Aristoteles, von ihrer Bewaff-
nung mit Bogen, Speeren und Schleudern sprechen Thuk.
4,100,1 und Paus. 1,23,4.
557.1
Suidas ed. Adler Τ 874
Των φιλτάτων τά φίλτατα: φησίν 'Αρι-
στοτέλης έν τη Μηλιέων πολιτείςι τους παι-
δας γυμνούς έκφέρειν μέχρις έτών ις' καί κατα-
φιλεϊν αύτούς έν τοις συμποσίοις.
557.2
Paroemiographi Graeci ed. Leutsch-Schneidewin Append.
Proverb. 5,3
Των φιλτάτων τά φίλτατα: Μηλίοις
άνείλεν ό θεός φιλεϊν τών φιλτάτων τά φίλτατα·
μέχρις ούν έτών δέκα εξ γυμνούς περιέφερον
τούς παΐδας και κατεφίλουν ( . . . ) έν Όλυμπίςι.
558,1
Photius Lexicon ed. Naber
Tò Μηλιακόν π λ ο ι ο ν : τούτο έπί τών άγαν
δεόντων πλοίων άπό ιστορίας τινός εϊρηται.
φησί γάρ 'Αριστοτέλης Ίππότην είς άποικίαν
στελλόμενον τοις μή βουληθεϊσιν αύτφ συμ-
πλείν καταράσασθαι· έπειδή γάρ προφασιζό-
μενοι οί μέν τάς γυναίκας αύτοϊς άρρωστείν
οί δέ πλοία φείν κατέμενον, κατηράσατο μήτε
πλοία στεγανά αύτοις γενέσθαι ποτέ καί ύπό
τών γυναικών κρατεισθαι άεί.
34 lac. ind. G.
681
558.2
Paroemiographi Graeci ed. Leutsch-Schneidewin: Diogenian.
8,31
5 Tò Μηλιακόν π λ ο ι ο ν : έπί τών άγαν
φεόντων πλοίων, κατηράσαντο γάρ Λακεδαι-
μόνιοι μηδέποτε στεγνά τά πλοία Μηλίων γενέ-
σθαι- παραβάται γάρ.
io
558.3
Paroemiographi Graeci ed. Leutsch-Schneidewin: Apostolios
16,77
Τά Μ η λ ι α κ ό ν π λ ο ι ο ν : έπί τών άγαν
15 είσρεόντων καί έκρεόντων. φησίν 'Αριστοτέλης
Ίππότην είς άποικίαν στελλόμενον τοις μή
βουληθεϊσιν αύτφ συμπλεϊν καταράσασθαι,
μήτε πλοία στεγανά αύτοίς γενέσθαι ποτέ, καί
ύπό τών γυναικών κρατεισθαι άεί.
20
109. Μαντινέα
Pol. 1318 b 16—27 legt die Vermutung nahe, daß die ver-
fassungsgeschichtlich wie kulturgeschichtlich bedeutende Stadt
25 eine eigene Politie hatte. Erwähnt schon bei Horn. II. 2,607.
Gründungs- und Urgeschichte: Paus. 8,8,4; Polyain. 2,13. Wich-
tig ist Strabo 8,3,2, wonach die Argiver den Synoikismos von
Mantineia aus fünf Demoi veranlaßt haben, doch wohl um die
Abwehrfront gegen Sparta zu stärken (um 600).
Um 550 wird Damonax aus Mantinea als Gesetzgeber nach
30 Kyrene berufen: Her. 4,161; Diod. 8,30; Athen. 154DE.
480 nimmt die Stadt am Perserkrieg teil (Her. 7,202; 9,77). Dann
wird sie Bundesgenosse Spartas gegen die anderen Arkader um
470 (Her. 9,35; Paus. 8.8.6) ebenso 464 gegen die aufständi-
schen Messenier Xen. Hell. 5,2,3.
Um 425 wird der Gesetzgeber Nikodoros erwähnt (Ael. Var. hist.
35 2,23: vgl. Pol. 6,43); Mantinea gilt als eine εύνομωτάτη πόλις.
Die Struktur muß demokratisch gewesen sein nach Xen. Hell.
5,5,5, über die Magistraturen einiges bei Thuk. 5,47. Um 438
wirkt die Priesterin Diotima in Athen (Plat. Symp. 201D,
211D). Von etwa 425 an artikuliert sich die Rivalität mit Tegea.
Expansionsversuche Mantineias führen zum Krieg mit Tegea
4ο (Thuk. 4,134; Paus. 10,13,4; Thuk. 5,33). Doch stärker ist der
Druck Spartas, der 421 zum Bündnis Mantineas mit Argos führt
(Thuk. 4,29), dann 420 zu einem Bündnis mit Athen, Argos und
Elis (Thuk. 5,47). Ein Krieg endet 418 mit dem Sieg Spartas
und einem Friedensschluß Thuk. 5,80/81, doch der Konflikt
bleibt und führt 385 zur Auflösung der Stadt (διοικισμός) und
45 teilweiser Zerstörung (Xen. Hell. 5,2,1-7; Isokr. or. 4,126;
8,100; Diod. 15,5 ff.). Eine oligarchische Verfassung wird einge-
führt.
15 καί είσιόντως Codd. corr. G.
682 Politela 109,110
371 Wiederherstellung der Stadt und der demokratischen
Ordnung unter dem Schutz der Thebaner Xen. Hell. 6,5 Diod.
15,59; Paus. 8,27). Genannt wird als Reorganisator Lykomedes
von Mantineia.
Später Entzweiung mit Theben, also Anschluß an Sparta, auch
nach der Schlacht bei Mantineia 362. Im Jahre 3 5 3 ist die Stadt
weiterhin mit Sparta verbündet.
Diog. Laert. 3 , 4 6 nennt Lastheneia als Schülerin Piatons.
110. Μασσαλία
Die Politie ist durch Zitate bei Athen. 5 7 6 A und Harpokration
s.v. gesichert; dazu die Anspielungen in Pol. 1305 b 1 - 4 und
1321 a 2 6 - 3 1 .
Gegründet ist die Stadt vor 6 0 0 durch Phokaia: Ps.-Skymn.
211ff., Liv. 5,34; lust. 4 3 , 3 / 4 . Die Gründungsgeschichte ergän-
zen Plut. Solon 2 und Isokr. or. 6,84. Nach 545 erfolgt ein Zuzug
von Einwanderern aus dem von den Persern eroberten Phokaia.
Massalia seinerseits gründet mehrere Kolonien: Herakleia Mo-
noikos, Nikaia, Aptipolis u. a. an der gallischen und iberischen
Küste. Nach dem Sieg über die Etrusker bei Alalia ( 5 4 0 ) greift
Karthago an, wird aber abgewehrt und besiegt (Thuk. 1,13;
Paus. 10,8,6; 18,6; lust. 43,5,2).
Aus der politischen Geschichte des 5. und 4. Jhd. ist nichts
überliefert. Zu Anfang des 4. Jhd. beginnen die Beziehungen
zu Rom; vgl. Diod. 14,93 und zum ganzen Strabo 4 , 1 , 4 / 5 ;
12,8,11; 14,2,5.
Strabo rühmt ihre militärtechnische Gewandtheit einerseits,
die Vortrefflichkeit ihrer Staatsordnung andererseits. Von dieser
wird auch Aristoteles vorzugsweise gesprochen haben; vgl.
noch Ael. Nat. an. 2,38; Val. Max. 2,6,7; Cie. De rep. 1 , 4 3 / 4 4
und pro Fiacco 63.
559
Harpokration, Lexicon ed. Bekker p. 1 2 4 , 3 - 7
Μασσαλία. 'Ισοκράτης μέν φησιν έν Άρχι-
δάμψ ώς Φωκαεϊς φυγόντες την τοΰ μεγάλου
βασιλέως δεσποτείαν είς Μασσαλίαν άπφ-
κησαν ότι δέ προ τούτων των χρόνων ήδη
ύπό Φωκαέων φκιστο ή Μασσαλία, και 'Αρι-
στοτέλης έν τή Μασσαλιωτών πολιτείςι δήλοι.
560
Athen, ed. Kaibel 5 7 6 A B
Où χρή δέ θαυμάζειν εί έξ άκοής τίνες
ήράσθησάν τίνων, όπότε Χάρης ό Μιτϋληναίος
έν τη δεκάτη των Ιστοριών των περί Άλέξαν-
δρόν φησιν όνείρατι θεασαμένους τινός οϋς
μή πρότερον ειδον έρασθήναι αύτών· γράφει
δε οϋτως· "Υστάσπη νεώτερος ήν άδελφός
Ζαριάδρης, περί ων λέγουσιν οί έπιχώριοι
οτι έξ 'Αφροδίτης καί Άδώνιδος έγεννήθησαν.
έκυρίευσεν δε ό μέν Ύστάσπης Μηδίας καί
5 τής ύποκάτω χώρας, ό δέ Ζαριάδρης της
ύπεράνω Κασπίων πυλών μέχρι τοΰ Τανάιδος.
τών δέ έπέκεινα τοϋ Τανάιδος Όμάρτη βασιλεΐ
Μαραθών θυγάτηρ ήν όνομα Όδάτις· περί
ής έν ταις ίστορίαις γέγραπται ώς άρα κατά
τον ϋπνον Ιδοϋσα τον Ζαριάδρην έρασθείη,
10
το δ' αύτό τούτο κάκείνψ πάθος συμπεσείν
προς αύτήν. διετέλουν ούν άλλήλων έπιθυμοϋν-
τες δια τήν κατά τον ϋπνον φαντασίαν. ήν δέ ή
Όδάτις καλλίστη τών κατά τήν Άσίαν γυναι-
κών, καί ό Ζαριάδρης δέ ήν καλός, πέμποντος
15
ούν τοϋ Ζαριάδρου προς τον Όμάρτην καί
φιλοτιμουμένου γήμαι τήν άνθρωπον, ού
συνετίθετο ό Όμάρτης δια τό είναι άρρένων
παίδων έρημος - ήθελεν γαρ αύτήν δούναι ένΐ
τών περί αύτόν οικείων, καί μετ' ού πολύν
20
χρόνον ό Όμάρτης συναγαγών τούς έκ τής
βασιλείας δυνάστας καί φίλους και συγγενείς
έποιείτο τούς γάμους, ού προειπών οτψ μέλ-
λοι διδόναι τήν θυγατέρα, άκμαζούσης ούν
τής μέθης είσκαλέσας τήν Όδάτιν ό πατήρ είς
25
τό συμπόσιον ειπεν άκουόντων τών συνδεί-
πνων· 'ήμεϊς, ώ θύγατερ Όδάτι, νϋν ποιούμεθα
τούς σούς γάμους, περιβλέψασα ούν και
θεωρήσασα πάντας λαβοϋσα χρυσήν φιάλην
και πληρώσασα δός φ θέλεις [γαμηθήναι]· τού-
30
του γάρ κεκλήση γυνή.' κάκείνη περιβλέψασα
πάντας άπήει δακρύουσα, ποθούσα τον Ζαριά-
δρην ίδείν· έπεστάλκει γάρ αύτφ ότι μέλλουσιν
οί γάμοι συντελεΐσθαι. ö δέ στρατοπεδεύων
έπί τοϋ Τανάιδος [καί] διαλαθών τήν στρατο-
35
πεδείαν διέβη μετά μόνου τοϋ άρματηλάτου
καί νυκτός όρμήσας έπί τοϋ άρματος διήλθεν
δια γής πολλής, διώξας περί τούς όκτακοσίους
σταδίους. πλησίον δέ τής κώμης γενόμενος έν
40 ή τούς γάμους συνετέλουν καί καταλιπών εν
τινι τόπψ αύτφ αρματι τον άρματηλάτην προ-
ήγεν ένδεδυκώς στολήν Σκυθικήν. καί παρελ-
θών είς τήν αύλήν καί ίδών τήν Όδάτιν έστη-
κυϊαν προ τού κυλικείου καί δακρύου-
45 σαν κιρνάσάν τε βραδέως τήν φιάλην ειπεν
πλησίον στάς παρ' αύτήν· 'ώ Όδάτι, πάρειμι
δή σοι καθάπερ ήξίωσας, έγώ Ζαριάδρης.' ή δέ
 Politeia 110,111,112
κατανοήσασα ξένον ανδρα καί καλόν καί
ομοιον τφ κατά ϋπνον έωραμένψ περιχαρής
γενομένη δίδωσιν αύτφ τήν φιάλην· καί ος
άρπάσας αύτήν άπήγαγεν έπί το αρμα καί εφυ-
γεν έχων τήν Όδάτιν. οί δε παίδες καί αί θερά-
παιναι συνειδυιαι τον έρωτα κατεσιώπησαν καί
κελεύοντος του πατρός λαλειν ούκ έφασαν
είδέναι οπου πεπόρευται. μημονεύεται δέ ό
ερως ούτος παρά τοις τήν Άσίαν οίκούσι βαρ-
βάροις καί περισοώς έστι ζηλωτός, καί τον
μϋθον τούτον ζωγραφοϋσιν έν τοις ίεροϊς καί
τοις βασιλείοις, έτι δέ ταις Ιδιωτικαις οΐκίαις·
καί ταΐς έαυτών θυγατράσιν οί πολλοί των
δυναστών όνομα τίθενται Όδάτιν.' το ομοιον
ιστορεί γενέσθαι καί 'Αριστοτέλης έν τη
Μασσαλιωτών Πολιτείςι γράφων οϋτως- 'Φω-
καείς οί έν Ίωνίςι έμπορίςι χρώμενοι έκτισαν
Μασσαλίαν. Εϋξενος δέ ό Φωκαεύς Νάνψ τφ
βασιλεΐ (τούτο δ' ήν αύτφ όνομα) ήν ξένος,
ούτος ô Νάνος έπιτελών γάμους της θυγατρός
κατά τύχην παραγενόμενον τον Εϋξενον παρα-
κέκληκεν έπί τήν θοίνην. ό δέ γάμος έγίγνετο
τόνδε (τον) τρόπον· έδει μετά το δείπνον
είσελθούσαν τήν παΐδα φιάλην κεκερασμένην
φ βούλοιτο δούναι των παρόντων μνηστήρων
φ δέ δοίη, τούτον είναι νυμφίον. ή δέ παις είσ-
ελθούσα δίδωσιν εϊτε άπό τύχης εϊτε καί δΓ
άλλην τινά αίτίαν τφ Εύξένψ- όνομα δ' ήν τη
παιδί Πέττα. τούτου δέ συμπεσόντος καί τού
πατρός άξιούντος ώς κατά θεόν γενομένης τής
δόσεως έχειν αύτήν, ελαβεν ό Εϋξενος γυναίκα
καί συνφκει μεταθέμενος τοΰνομα Άριστοξέν-
ην· καί έστι γένος έν Μασσαλίςι άπό τής άν-
θρώπου μέχρι νύν Πρωτιάδαι καλούμενον
Πρώτις γαρ έγένετο υίος Εύξένου καί τής Άρι-
στοξένης.'
111. Μεγαλόπολις
Ob das arkadische Megalopolis eine eigene Politie hatte, mag
man bezweifeln. Wenn es sie gab, so nur darum, weil es sich
verfassungsgeschichtlich um eine singulare Gründung handelte,
wie schon der Name anzeigt. Es ist eine 367 unter dem
Einfluß und Schutz Thebens durchgeführte, durchaus künstliche
Konstruktion einer „Großstadt" durch Vereinigung von 20
Dörfern in der Absicht, ein konzentriertes Zentrum des Wider-
standes gegen Sparta aufzubauen (Diod. 15,72). Die wichtigste
Dokumentation liefert Paus. 8,27: geleitet wird die Gründung
durch fünf mal zwei Oikisten, die drei schon bestehende Städte
683
(Tegea, Mantineia, Kleitor) und zwei Stämme (die Parrhasioi
und die Mainalioi) vertreten. Beteiligt an der Gründung sind
nicht weniger als 39 Poleis, von Paus, in sieben Gruppen aufge-
führt. Die Absicht ist, die Gründung demonstrativ als das ge-
meinsame Werk aller Arkader erscheinen zu lassen.
5 Das hindert nicht, daß nach 362 die älteren Städte die Kon-
kurrenz fürchten und zentrifugale Tendenzen befördern (Diod.
15,94), darin ohne Zweifel unterstützt durch Sparta. Megalo-
polis sichert sich schließlich den Beistand Philipps von Make-
donien (Demosth. or. 16; 19,10f. und Aisch. or. 3,79; 83) und
wird einer der zuverlässigsten Bundesgenossen Makedoniens.
ίο
112. Μέγαρα
Die Politie ist gesichert durch das Sammelzitat bei Strabo
7,7,2, wozu Pol. 1300 a 1 5 - 1 9 ; 1302 a 2 9 - 3 3 ; 1304 b 3 1 - 3 9 ;
1305 a 1 8 - 2 6 ; 1357 b 25-35undendlich Ath. Pol. 14,17treten.
is
Alle diese Informationen setzen nahezu zwingend eine Gesamt-
geschichte von Megara voraus.
Horn. II. 2,508 nennt Nisa, nicht aber Megara, das für uns zuerst
bei Hes. Frg. 204,48 ed. M.-W. erscheint. Der Name bezeichnet
lediglich einen Herrensitz (bei Paus. 1,39/40 auf einen Tempel
2ο bezogen), doch wird auch ein Eponym Megareus bei Steph. Byz.
s.v. genannt.
Eine ausführliche Urgeschichte mit Königsliste liegt bei Paus.
1,39,4-44,5 zugrunde. Sehr alt ist der Konflikt, ob Megara
urspr. attisch war und erst nachträglich dorisch wurde, oder
von vorneherein dorisch war (Her. 5,76; Strabo 9,l,5ff.;
25 3,5,5; 14,2,6; Ps.-Skymn. 503). Entscheidend ist die Beziehung
zu Korinth (allgemein: Schol. Pind. Nem. 7,155; Schol. Plat.
Euthyd. 292 A; dazu das Sprichwort Διός Κόρινθος Schol.
Aristoph. Frösche 439, Paroimiogr. Gr. Apostolios 6,17 u.a.;
Μεγαρέων δάκρυα Zenobios 5,8 mit Schol. Pind. Nem. 7,155).
In historischer Zeit ist Megara dorisch und alle vom 8. Jhd. an
3ο von dort ausgehenden Kolonien sind dorisch. Bezeugt sind die
drei dorischen Phylen. Die Siedlung κατά κώμας (Plut. Ait. Hell.
17) muß sich durch einen Synoikismos in eine, zunächst durch
Könige regierte Polis verwandelt haben, womit eine Periode
ansehnlicher Blüte einsetzte. Das zeigt die Reihe der Kolonien:
Megara in Sizilien, Chalkedon (das seinerseits Byzantion grün-
35 det), Mesambria, Herakleia am Pontos, Megara an der bithyn.
Küste u.a. Um 610 v.Chr. Ablösung der Oligarchie, die das
Königtum depossediert hatte, durch die Tyrannis des The-
agenes (Thuk. 1,126,3; Paus. 1,40,1; 41,1). Er wird vertrieben
(Plut. Ait. Hell. 18), doch die restituierte Oligarchie wird um 560
durch eine extreme Demokratie abgelöst; einer kulturpolitischen
Konstruktion zufolge soll damals in Megara die Komödie ent-
40 standen sein (Arist. Poet. 1448 a 2 8 - 3 2 ) . Wenig später resti-
tuiert sich die Oligarchie und scheint bis 427 v.Chr. unange-
fochten dominiert zu haben.
Berichtet wird von Kämpfen mit Perinthos (Plut. Ait. Hell. 57),
dann vor allem mit Korinth, das schließlich nach 550 einen
Teil des Gebietes von Megara erobert (Paus. 6,19,9; Plut. Ait.
45
Hell. 59; Strabo 8,6,22; 9,1,6). In der anderen Richtung ergeben
sich dauernde Auseinandersetzungen mit Athen bsd. wegen des
Besitzes von Salamis (Plut. Solon 8ff.; Her. 1,59; Polyain. 1,20;
684 Politela 112,113
Frontin. 4,7,44; Ael. Var. hist. 7,19; Diog. Laert. 1,46ff.; Strabo
9,1,10; Paus. 1,40,5). Peisistratos besiegt die Megarer und
gewinnt Salamis für Athen.
In den Perserkriegen hat sich Megara stark auf der griechi-
schen Seite engagiert, doch bleibt von da an seine Politik
darauf beschränkt, sich bald an Sparta, bald an Athen anzu-
zulehnen. Schon vor den Perserkriegen hatte der Verlust von
Salamis Megara veranlaßt, in den Peloponnesischen Bund einzu-
treten (Thuk. 1,103,4); diese Bindung verliert sich nach 479
und wird durch diejenige an Athen ersetzt. Nach 448 macht
sich das Übergewicht Spartas geltend, Megara tritt abermals
in den Pelop. Bund ein. Das führt zu einer erbitterten Feind-
schaft Megara-Athen (Diod. 12,5). Höhepunkt ist die Aus-
sperrung Megaras vom athenischen Markte 432 (Thuk. 1,67;
139/40; Diod. 12,39; Plut. Per. 29/30; Ael. Var. hist. 12,53).
Dies wird der unmittelbare Anlaß zum Pelop. Kriege, in welchem
Megara unaufhörlichen Angriffen Athens ausgesetzt war (Plut.
Per. 30; mor. 812D; Aristoph. Ach. 719ff.; Friede lOOOff.).
427 erfolgt ein demokratischer Umsturz und 424 die Unter-
werfung unter Athen (Thuk. 4,66 f., Diod. 12,66 f.). Athens
Katastrophe in Sizilien wird die neuerliche Anlehnung an
Sparta zur Folge gehabt haben. Sie führt bis zur Verwaltung
Megaras durch einen spartan. Harmosten (Diod. 15,31; Demosth.
or. 18,96). 394 wird Megara wieder autonom und demokratisch.
Einen Umsturzversuch der Oligarchie erwähnt Diod. 15,40.
Nach 371 stellt sich ein Gleichgewicht her. Einen kurzen Krieg
gegen Athen erwähnt Demosth. or. 13,32; 3,20 (mit Schol.);
18,234, doch nach dem Eingreifen Philipps in Mittelgriechen-
land 344 tritt Megara an die Seite Athens, obwohl Demosth.
or. 19,295 (und Val. Max. 4,1,3) von einer mit Philipp sympathi-
sierenden Gruppe sprechen. 343 kommt Athen Megara gegen
Philipp zu Hilfe (Demosth. or. 19,87; 204; 204/5; 326 u.a.
Plut. Phok. 15). Nach der Schlacht bei Chaironeia kapituliert
Megara vor Philipp Ael. Var. hist. 6,1.
In der ersten Hälfte des 4. Jhd. hat Megara eine bescheidene
Blütezeit der Kunst (Praxiteles, Skopas u.a.) und der Philo-
sophie (Eukleides, später Stilpon).
561
Strabo Geogr. ed. Jones 7,7,2
Ή τε 'Ιωνία vüv λεγομένη πάσα ύπό Καρών
ώκείτο καί Λελέγων· έκβαλόντες δέ τούτους
οί Ίωνες αύτοί τήν χώραν κατέσχον, ετι δέ
πρότερον οί τήν Τροίαν έλόντες έξήλασαν
τους Λέλεγας έκ των περί τήν "Ιδην τόπων των
κατά Πήδασον καί τον Σατνιόεντα ποταμόν.
ότι μέν οϋν βάρβαροι ήσαν ούτοι, καί αύτό
το κοινωνήσαι τοις Καρσί νομίζοιτ' αν σημεϊον-
ότι δέ πλάνητες καί μετ' έκείνων καί χωρίς και
έκ παλαιού, και αί 'Αριστοτέλους πολιτειαι
δηλοϋσιν. έν μέν γάρ τη Άκαρνάνων φησί
τό μέν εχειν αύτης Κουρήτας, το δέ προσε-
σπέριον Λέλεγας, ειτα Τηλεβόας· έν δέ τη
Αίτωλών τους νυν Λοκρούς Λέλεγας καλεί,
κατασχειν δέ καί τήν Βοιωτίαν αυτούς φησιν
5 ομοίως δέ καί έν τη Όπουντίων και Μεγαρέων
έν δέ τη Λευκαδίων καί αύτόχθονά τινα Λέλεγα
ονομάζει, τούτου δέ θυγατριδοϋν Τηλεβόαν,
του δέ παϊδας δύο καί είκοσι Τηλεβόας, ών
τινας οίκήσαι τήν Λευκάδα.
10
113. Μεθώνη
Die Politie ist durch zwei Zitate zur Sicherheit bezeugt, obschon
es einer der Grenzfälle ist, in denen eine Polis berücksichtigt
15
wird, über die wir verschwindend wenige Informationen haben
und die geschichtlich kaum eine Rolle gespielt hat.
Zur Urgeschichte Plut. Aitia Hell. 11: in Pierien gegründet
von Eretriern, die von Korinth aus Kerkyra vertrieben worden
waren.
Nach dem Perserkrieg Anschluß an den attischen Seebund, teil-
20 weise um an Athen einen Rückhalt gegen das vordringende
Makedonien zu gewinnen. Für Athen war der Ort ein will-
kommener Stützpunkt (Thuk. 4,129; Plut. De Alex. fort. virt.
343 D). 364 ist Methone mit Athen fest verbündet (Deinarch.
1,14), Vorposten gegen Makedonien, dafür allerdings 355/354
von Philipp belagert, eingenommen und zerstört (Diod. 16,31;
25 34,4; Strabo 9,436; Demosth. or. 1,9; 12; 4,35). Die Belagerung
blieb berühmt: Strabo 7, Frg. 22 ed. H. 2, Jones; 9,5,16; Polyain.
4,2,15; Ael. Hist, an 9,7; lustin 7,6,14; Harpokration s.v. Δημο-
σθένης). Die Stadt scheint nie mehr wieder aufgebaut worden
zu sein.
30
562
Athen, ed. Kaibel 235 DE
35 Έκ τούτου δήλόν έστιν οτι έν φ τάς
άπαρχάς έτίθεσαν τοϋ ιερού σίτου οί παρά-
σιτοι τούτο παρασίτιον προσηγορεύετο'. ταύτα
ιστορεί καί Φιλόχορος έν τη έπιγραφομένη
Τετραπόλει μνημονεύων των καταλεγομένων
40 τφ ΉρακλεΤ παρασίτων καί Δίοδωρος ό Σινω-
πεύς κωμφδιοποιός έν Έπικλήρψ, ού τό μαρ-
τύριον ολίγον ύστερον παραθήσομαι. 'Αρι-
στοτέλης δ' έν τη Μεθωναίων πολιτείςι παρά-
σιτοι', φησί, 'τοις μέν άρχουσι δύο καθ' εκαστον
45 ήσαν, τοις δέ πολεμάρχοις εις- τεταγμένα δέ
έλάμβανον παρ' άλλων τέ τίνων καί των άλιέων
οψον.'
 Politela 113,114,115
563.1
Miller, Mélanges de littérature Grecque: Recueil de Proverbes
III, 1
Α μ ο υ σ ό τ ε ρ ο ς Λειβηθρίων. Λειβήθριον
έθνος έστί Πιερικόν, ου καί Αριστοτέλης μέ-
μνηται έν τη Μεθωναίων πολιτείςι. λέγονται
δέ άμουσότατοι είναι οί Λειθήθριοι, έπειδή
παρ' αύτοίς έγένετο ό τοϋ Ορφέως θάνατος.
563.2
Paroemiographi Graeci ed. Leutsch-Schneidewin: Zenobios 1,79
Ά μ ο υ σ ό τ ε ρ ο ς Λειβηθρίων: έπί των
άμούσων καί άπαιδεύτων. Λειβήθριοι γάρ
έθνος Πιερικόν έστιν, οΰτε μέλους άπλώς οϋτε
ποιήματος εννοιαν λαμβάνον. λέγονται δέ
άμουσότατοι είναι, έπειδή παρ' αύτοις ό τού
Όρφέως έγένετο θάνατος.
563.3
Paroemiographi Graeci ed. Leutsch-Schneidewin: Diogenian.
2,26
Ά μ ο υ σ ό τ ε ρ ο ς Λειβηθρίων: έπί των
άπαιδεύτων. Λειβήθριον γάρ έθνος Πιερικόν,
οϋτε μέλους άπλώς οϋτε ποιήματος εννοιαν
λαμβάνον.
114. Μεσσηνίων πολιτεία
Bezeugt ist eine Politie nirgends, doch machen die verstreuten,
meist höchst elliptischen Hinweise es wahrscheinlich, daß von
Messenien nicht nur im Rahmen der spartanischen Politie,
sondern auch monographisch gehandelt war: Pol. 1269 a 37/8;
1269 b 3 - 5 ; 1306 b 3 6 - 1 3 0 7 a 2 (wo Tyrtaios nur für innere
soziale Spannungen in Sparta zitiert, der Kampf gegen Mes-
senien als bekannt vorausgesetzt wird); 1306 a 2 8 - 3 1 , wozu
Herakleides Nr. 28 z.T. den Hintergrund liefert; auf die Kriege
Spartas gegen Messenien spielen auch, ohne sie zu thematisie-
ren, die Politie von Rhegion (Herakleides Nr. 26) und die
Politie von Tegea an, dazu Ath. Pol. 27,5 und die Hinweise auf
die Rede des Alkidamas für die Messenier (Rhet. 1373 b 18;
1397 a 11).
Die Geschichte Messeniens ist im Rahmen der Geschichte der
griechischen Stämme eine singulare: Ein anerkanntermaßen
dorischer Stamm (Thuk. 3,112; 4,3 u.a.), mit den anderen durch
die dorische Wanderung in die Peloponnes gelangt, wird vom
6 περσικόν cod.,; corr. Miller
685
dorischen Nachbarstamm in frühgeschichtlicher Zeit unter-
worfen, dann zu rechtlosen Gefangenen/Untertanen (είλωτες)
gemacht, versucht viermal erfolglos seine Freiheit zu verteidi-
gen, dann zurückzugewinnen und wird erst nach dem Zu-
sammenbruch Spartas 371 wieder unabhängig.
5 Die Überlieferung spiegelt diese Entwicklung: hier aufwendige
Bemühungen Spartas, seine Eroberung zu rechtfertigen, dort
spärliche Versuche messenischer Darstellung des Geschehens,
das zur Stilisierung zum heroischen Verzweiflungskampf nach
dem Modell der Troika einlud. Zu einer in die Breite wirksamen
antispartanischen Propaganda ist es merkwürdigerweise nie ge-
10 kommen, auch nicht von Seiten jener Messenier, die nach
dem Siege Spartas im dritten Kriege (490) nach dem Westen
auswanderten und die Umbenennung des sizilischen Zankle in
Messana veranlaßten.
Dies ist umso auffallender als eine Reihe von Data und
Namen im 5. Jhd. bekannt gewesen sein müssen: die, wie er-
is wähnt, singuläre staatsrechtliche Stellung der Heloten, die Ari-
stoteles mit den (anders gelagerten) Situationen in Thessalien
und Kreta vergleicht; die Gedichte des Tyrtaios (der die zwei
ersten Kriege, etwa 730 und 660, ausdrücklich unterscheidet),
die im übrigen Griechenland sicherlich schon im 6. Jhd. bekannt
waren; die Geschichte von der Rückkehr der Herakliden und
20 König Kresphontes, der sich (nach spartanischer Version) un-
rechtmäßig in den Besitz Messeniens setzte; altbezeugt scheint
auch der Name des messenischen Königs Phintas zu sein
(Paus. 4,1,33; 5,19,10), des von Messeniern getöteten spartani-
schen Königs Telekles (Strabo 8,4; lust. 3.4.1 u.a.) endlich
des messenischen Freiheitshelden Aristomenes, der vor allem
25 in der einzigen erhaltenen Gesamtdarstellung der Geschichte
Messeniens bei Paus. 4 , 1 - 2 9 eine Rolle spielt. Dazu Polyain.
2,31; Diodor 15,66; 8 , 7 - 1 3 u.a. Worauf in letzter Instanz
diese Berichte beruhen, ist bisher noch nicht geklärt; sich bei
den Namen Rhianos von Bene und Myron von Priene zu
beruhigen, reicht nicht aus.
30 Wieviel von alledem bei Aristoteles vorkam, wissen wir nicht.
Daß er die vier Kriege in ihren Ursachen, dem Verlauf und den
Wirkungen, ebenso die Neugründung des Staates (bald nach
371 beinahe aus dem Nichts) ganz ignoriert hätte, ist sehr un-
wahrscheinlich. Mehr vermögen wir allerdings nicht zu sagen.
Daß er die Gedichte des Tyrtaios so ausgiebig benutzt hat, wie
35 diejenigen Solons, ist anzunehmen.
115. Μήλος
Eine Politie darf aus der Bedeutung der Insel und dem Zitat
Plin. nat. hist. 4,70 erschlossen werden.
40
Zusammenstellung alter Namen bei Plin. 4,70 (vgl. Ps.-Aristot.
Mir. ause. 44) und Steph. Byz. s. v., wo der Name Byblos mit
der These zusammenhängt, daß die frühesten Siedler Phoinikier
gewesen seien (vgl. Festus s. v.). Später wird Melos von Sparta
aus besiedelt (Her. 8,48; Thuk. 4,84; Xen. Hell. 2,2,3), zur
Gründungsgeschichte Plut. mul. virt. 8, Konon 36, zum Datum
45
der Gründung Thuk. 5,112, dessen Berechnung bis auf die Zeit
um 1100 v.Chr. hinaufführt, also eine Kombination mit den
Troika oder mit der dorischen Wanderung darstellt.
686 Politela 115,116
Von Königen der Urzeit spricht Apollodor Epit. 156; kolonisiert
hat Melos Kryasson in Karien (Plut. mul. virt. 7).
Am Krieg gegen Xerxes nimmt Melos auf griechischer Seite
teil (Her. 8,48 und Paus. 5,23,2).
Es schließt sich nicht dem Seebund an (Thuk. 2,9,4), sondern
ergreift sehr bald und entschieden die Partei Spartas. Im Pelo-
ponnesischen Kriege bleibt ein erster Angriff Athens erfolg-
los 426 (Thuk. 3,91), ein zweiter 416/5 trifft auf Widerstand
bis zum äußersten, erzwingt aber die Kapitulation (Thuk.
5,84; 116; Aristophanes Vögel 186 mit Schol.; Zenob. 4,94).
Alle Männer werden getötet, alle Frauen und Kinder in die
Sklaverei verkauft (Strabo 10,5,1; Plut. Alk. 16; Diod. 13,30;
Isokr. or. 4,100; 110; 12,63; 89). Angesiedelt werden nur
Athener; den Hintergrund der Aktion bildet die militärische
Bedeutung der Insel mit ihrem ungewöhnlich geräumigen Hafen
(Thuk. 5,84ff.; Xen. Hell. 4,8,7; Demosth. or. 58,56).
405 gewinnt Lysander die Insel für Sparta zurück, die Reste
der früheren Bewohner besiedeln aufs neue die Insel (Xen. Hell.
2,2,9). 393 wird sie vorübergehend nochmals athenisch (Xen.
4,8,7).
Plinius hist. nat. ed. Jan-Mayhoff 4,70
Patmus circuitu XXX, Corassiae, Lebinthus,
Gyrus, Cinara, Sicinus quae antea Oenoe, Herac/ia
quae Onus, Casos quae Astrabe, Cimolos quae
Echinusa, Melos cum oppido, quam Aristides Mim-
blida appellai, Aristoteles Zephyriam, Callimachus
Mimallida, Heraclides Siphin et Acytan; haec
insularum rotundissima est.
564,2
Steph. Byz. ed. Meineke
Μήλος, νήσος μία των Κυκλάδων, όμώνυ-
μον έχουσα πόλιν. Φοίνικες ούν οίκισταί πρό-
τερον, όθεν και Βυβλίς έκλήθη άπό των Βυ-
βλίων Φοινίκων· άλλα και Ζεφυρία. ό πολίτης
(Μήλιος). Διαγόρας ό Μήλιος (φιλόσοφος και
φσμάτων) ποιητής, καί Σωκράτης κατ' Άριστο-
φάνην. οι δ' έν Θετταλίςι Μηλιεΐς. εστι καί κώμη
της 'Ακαρνανίας, ής το έθνικόν Μηλιεύς και
δια του α δωρικώς. λέγεται καί άπό τοϋ
Μήλιος Μηλιεύς καί Μηλιακός καί Μηλίς ή
χώρα.
suppl. Meineke e Suida Δ 523
116. Μίλητος
Daß es eine Politie von Müet gab, ist angesichts der kulturellen
und politischen Bedeutung der Stadt selbstverständlich, auch
wenn Pol. 1305 a 1 5 - 1 8 und die Zitate bei Athen. 523 E und
5 Parthen. Erot. 14 eine schmale Basis darstellen.
Horn. II. 2,868 nennt Müet eine karische Stadt; über die griechi-
sche Gründung liegen drei Varianten vor: nach der ersten erfolgt
die Gründung von Kreta aus (Apollodor 3,9; vgl. einerseits
Hes. Frg. 140/141 M. W., andererseits Strabo 10,4,14 und
14,1,6), dagegen steht die zweite, für die Neileos aus Pylos der
io Gründer ist (Paus. 7,2,6) und in Konkurrenz dazu die dritte,
die die Gründung von Athen her geschehen läßt (Strabo 14,1,6).
Jedenfalls muß der athenische Anteil bedeutend gewesen sein,
da vier der sechs milesischen Phylen aus Athen übernommen
sind.
Isolierte Erzählungen aus der Frühzeit bei Plut. mul. virt. 16
15 Ael. Var. hist. 8,5 und Parthenios Erot. 9. Vielleicht aus Ari-
stoteles ist auch Plut. Aitia Hell. 32.
Die Blütezeit setzt kurz vor 700 ein: Milet wird Seemacht mit
weit ausgreifender Kolonisationstätigkeit. Nach Plin. 5,112 (vgl.
Ps.-Skymn. 730) soll Milet nicht weniger als 90 Kolonien ge-
gründet haben, von denen in der Tat rund 40 verifizierbar sind,
vor allem an den Küsten des Schwarzen Meeres; dazu kommt
die Beteiligung an der griechischen Siedlung bei Naukratis. Im
näheren Umkreis beherrscht Milet Leros, Patmos, Ikaria. Um
600 wird die Unabhängigkeit gegenüber Lydien einigermaßen
behauptet (Her. 1,16), doch unter lydischem Druck wird Thra-
sybulos Prytanis, dann Tyrannos, befreundet mit Periander v.
Korinth.
Um 580 wird Priene besiegt, im Kriege zwischen Chalkis und
Eretria stehen Milet und Korinth zusammen auf der Seite von
Eretria. Es folgt um 540 eine zweite Tyrannis Her. 5,28f.;
Plut. Aitia Hell. 32.
Nach dem Ende des Kroisos pflegt Milet gute Beziehungen
zu Kyros (Her. 1,75; 141; 143; 148; Diog. Laert. 1,25). Auch
Milets Protektorat über das berühmte Apollon-Heiligtum in
Didyma wird bewirkt haben, daß seine Unabhängigkeit geschont
wurde. Kurz vor 500 regieren die vom Perserkönig begünstigten
Tyrannen Histiaios und Aristagoras.
Die Katastrophe beginnt mit der Teilnahme am zunächst erfolg-
35
reichen ionischen Aufstand, wobei Milet bsd. durch Athen
und Eretria unterstützt wird. Die Niederlage bei Lade 494 zieht
den Angriff auf Milet und die völlige Zerstörung der Stadt
nach sich; den Eindruck des Ereignisses veranschaulichte die
Tragödie des Phrynichos Μιλήτου αλωσις (Her. 6 , 1 8 - 2 1 ;
Strabo 14,1,5-7; Paus. 8,46). Nach der Wende 479 wird Milet
40
wie der Tempel in Didyma wieder aufgebaut. Milet schließt
sich dem attischen Seebund an, und eine neue Blütezeit wird da-
durch signalisiert, daß die Phylenzahl von 6 auf 12 verdoppelt
wurde. Im Peloponnesischen Krieg ist Milet Bundesgenosse
Athens bis 412; gegen die Anlehnung an Persien interveniert
Athen ohne Erfolg (Thuk. 8,17-28). 405 wird unter spartani-
schem Druck die Oligarchie eingeführt (Plut. Lys. 8; Diod.
13,104). 402 erobern die Perser Milet und restituieren die
Demokratie. Der persische Einfluß bleibt von da an stark, bis
 Politela 116
um 350 die Fürsten von Karien Hekatomnos und Maussolos die
Stadt bedrängen, die überdies unter der Konkurrenz von Priene
auf dem Festland und von Samos als Seemacht unter athenischer
Führung zu leiden hat.
565.1
Athen, ed. Kaibel 523 EF
Μιλήσιοι δ' εως μεν ούκ έτρύφων, ενι-
κών Σκύθας, ώς φησιν Έφορος, και τάς τε έφ'
10
Έλλησπόντψ πόλεις έκτισαν καΐ τον Εϋξεινον
Πόντον κατφκισαν πόλεσι λαμπραΐς, καί πάν-
τες ύπό τήν Μίλητον εθεον. ώς δέ ύπήχθησαν
ήδονη καί τρυφή, κατερρύη το της πόλεως άν-
δρείον, φησίν ό 'Αριστοτέλης, καί παροιμία τις
15
έγεννήθη έπ' αύτών 'πάλαι ποτ' ήσαν όλκιμοι
Μιλήσιοι.'
565.2
20
Paroemiographi Graeci ed. Leutsch-Schneidewin: Zenobios 5,80
Πάλαι π ο τ ' ήσαν όλκιμοι Μιλήσιοι:
φασί τούς Κάρας πολεμουμένους ύπό Δαρείου
του Πέρσου, κατά τινα παλαιάν μαντείαν είρη-
μένην αύτοίς τούς άλκιμωτάτους προσθέσθαι 25
συμμάχους, έλθείν εις Βραχγίδας, καί τον έκεΐ
θεόν έρωτήσαι, εΐ Μιλησίους πρόσθοιντο συμ-
μάχους· τον δε άποκρίνασθαι,
Πάλαι ποτ' ήσαν άλκιμοι Μιλήσιοι.
30
Ούτος δέ ό στίχος εϊρηται τό πρότερον παρά
Άνακρέοντι, ος ήκμασε μάλιστα κατά Küpov
τον Πέρσην. τρίτος δέ έστιν άπό Κύρου
Δαρείος.
35
565.3
Paroemiographi Graeci ed. Leutsch-Schneidewin: Apostolios
13,85
Πάλαι π ο τ ' ήσαν άλκιμοι Μιλήσιοι: έπί 4ο
των πριν μέν εύπραγούντων, ύστερον δέ δυσ-
πραξάντων τάττεται δέ καί έπί των πρότερον
μέν χρωμένων τισιν όπωσδήποτε, ύστερον δέ
μή φροντιζόντών αύτών· ώς ό έν Άριστοφάνει
νεός μεμήνυκε τη γραΐ" ήτοι πάλαι ποτέ μοι 45
άκοντι χρησίμη ύπήρχες δια τήν ένδειαν, vüv
δ' ούκέτι σου φροντίδα ποιούμαι, ή δέ τών
687
Μιλησίων ιστορία τοιαύτη· πρώτοι Κάρες και
Μιλήσιοι μισθού ξυμμαχεϊν ήρξαντο. καί εϊπου
πόλεμος άνερρήγνυτο, τους άνδρας συμ-
μάχους μισθψ μετεπέμποντο. καί πρώτους
αύτούς άπάντων ταΐς συρραγαις τών πολεμίων
τοις πολεμούσιν άντέταττον· καί εϊ τι λυπηρόν
έκ τού πολέμου συγκύρσειε, πρώτοις αύτοϊς
έγινώσκετο- όθεν φασί τό·
τίω δέ μιν έν Καρός αΐση.
τοιούτοι μέν ήσαν πριν οι Κάρες καί οί Μιλήσιοι.
έπί Δαρείου δέ τού Ύστάσπεως, ώς ιστορεί
Ηρόδοτος, παρ' Ιστιαίου καί Άρισταγόρου τών
Μιλησίων άναπεισθέντες ού μόνον έκστήναι
Περσών, άλλά άντάραι πολέμοις, άρδην ύπό
Περσών κατεκόπησαν· καί κατεσφάγη ή Μί-
λητος, καί οί περιλειφθέντες αύτών γυναιξίν
ομού καί παισίν άχθέντες εις τήν Περσίδα
αιχμάλωτοι περί τήν Έρύθραν θάλασσαν μετψ-
κίσθησαν περί τινα πόλιν Περσών "Αμβην τη
κλήσει· καί ούτως ύστερον ή παροιμία έρρήθη.
565 App.
Parthenios Erot. Path. ed. Sakolowski Nr. 14
Περί Άνθέως.
(in marg.: 'Ιστορεί 'Αριστοτέλης καί οί τά Μιλησιακά.)
Έκ δέ 'Αλικαρνασσού παις Άνθεύς, έκ βα-
σιλείου γένους, ώμήρευσε παρά Φοβίψ, ένί τών
Νειλειδών, τότε κρατούντι Μιλησίων. τούτου
Κλεόβοια, ην τίνες Φιλαίχμην έκάλεσαν, τού
Φοβίου γυνή, έρασθεϊσα πολλά έμηχανάτο εις
τό προσαγαγέσθαι τον παΐδα. ώς δέ έκεΐνος
άπεωθείτο, ποτέ μέν φάσκων όρρωδεϊν μή
κατάδηλος γένοιτο, ποτέ δέ Δία Ξένιον καί
κοινήν τράπεζαν προϊσχόμενος, ή Κλεόβοια
κακώς φερομένη έν νφ είχε τίσασθαι αύτόν,
άνηλεή τε καί ύπέραυχον άποκαλουμένη. ενθα
δή χρόνου προϊόντος τού μέν έρωτος άπηλ-
λάχθαι προσεποιήθη, πέρδικα δέ τιθασσόν εις
βαθύ φρέαρ κατασοβήσασαέδειτο τού Άνθέως,
όπως κατελθών άνέλοιτο αύτόν· τού δέ έτοίμως
ύπακούσαντος δια τό μηδέν ύφοράσθαι ή
Κλεόβοια έπισείει στιβαρόν αύτφ πέτρον καί
ό μέν παραχρήμα έτεθνήκει, ή δέ άρα έννοηθεί-
688 Politela 116,117
σα, ώς δεινόν έργον έδεδράκει, καΐ άλλως δε
καιομένη σφοδρφ ερωτι του παιδός άναρτςι
έαυτήν. Φοβίος μέντοι δια ταύτην τήν αίτίαν
ώς έναγής παρεχώρησε Φρυγίψ της άρχής.
Έφασαν δε τίνες ού πέρδικα, σκεύος δε
χρυσούν εις τό φρέαρ βεβλήσθαι, ώς καΐ
'Αλέξανδρος ό Αιτωλός μέμνηται έν τοίσδε έν
Άπόλλωνι·
παις Ίπποκλήος Φοβίος Νειληϊάδαο
έσται ίθαιγενέων γνήσιος έκ πατέρων
τφ δ' άλοχος μνηστή δόμον ϊξεται, ής ετι
νύμφης
ήλάκατ' έν θαλάμοις κάλ' άνελισσομένης,
Άσσησοϋ βασιλήος έλεύσεται έκγονος Άνθ-
εύς
ορκι' όμηρείης πίστ' έπιβωσάμενος,
πρωθήβης, έαρος θαλερώτερος (ούδέ
Μ ελίσσω
Πειρήνης τοιόνδ' άλφεσίβοιον ϋδωρ
θηλήσει μέγαν υίόν, άφ' ού μέγα χάρμα
Κορίνθφ
έσται καί βριαροίς άλγεα Βακχιάδαις)·
Άνθεύς Έρμείη ταχινφ φίλος, φ επι νύμφη
μαινάς άφαρ σχήσει τον λιθόλευστον
ερων
καί έ καθαψαμένη γούνων άτέλεστα κομίσ-
σαι
πείσει· ό δε Ζήνα Ξείνιον αίδόμενος
σπονδάς τ' έν Φοβίου καί άλα ξυνεώνα
θαλίης,
κρήναις καί ποταμοίς νίψετ' άεικές επος.
ή δ' όταν άρνήται μελεόν γάμον άγλαός
Άνθεύς,
δή τότε οί τεύξει μητιόεντα δόλον
μύθοις έξαπαφοϋσα· λόγος δέ οί εσσεται
ούτος-
"Γαυλός μοι χρύσεος φρείατος έκ μυ-
χάτου
νύν ογ' άνελκόμενος διά μέν καλόν ήρικεν
ούσον,
αύτός δ' ές νύμφας Φχετ έφυδριάδας·
προς σε θεών άλλ' εϊ μοι, έπεί καί πάσιν
άκούω
ρηιδίην οΐμον τούδ' εμεναι στομίου,
ίθύσας άνέλοιο, τότ' άν μέγα φίλτατος
εϊης."
Τ
Ωδε μέν ή Φοβίου Νειλεΐδαο δάμαρ
φθέγξεθ'· ό δ' ού φρασθείς άπό μεν Λελεγήιον
ειμα
μητρός έής έργον θήσεται Έλλαμενής,
5 αύτός δέ σπεύδων κοίλον καταβήσεται
άγκος
φρείατος· ή δ' έπί οί λιρά νοεΰσα γυνή
άμφοτέραις χείρεσσι μυλακρίδα λάαν
ένήσει·
ίο καί τόθ' ό μέν ξείνων πολλόν άποτ-
μότατος
ήρίον όγκώσει τό μεμορμένον, ή δ' ύπό
δειρήν
is άψαμένη σύν τφ βήσεται είς Άίδην.
117. Μολοσσών πολιτεία
Die beiden Hinweise Pol. 1310 a 31-1311 a 2 und 1313 a 2 0 -
2ο 24 deuten ein Interesse an der besonderen Struktur des König-
tums der Molosser an. Daß eine Politie näher darauf einging und
zu den Hinweisen den konkreten Hintergrund lieferte, ist min-
destens wahrscheinlich.
Die Politie muß Stellung genommen haben zu der Frage, ob
die Molosser Griechen oder Barbaren waren. Für Thuk. 2,68;
80; 81, dann Ps.-Skymn. 450 f. und Strabo 7,7,1 sind sie Bar-
25
baren. Umgekehrt haben die Molosserkönige alle Anstrengun-
gen unternommen, sich selbst als Griechen dadurch auszuwei-
sen, daß sie ihren Stammbaum an Achilleus (Hes. s. ν. "Ασπετος)
und dessen Sohn Neoptolemos anknüpfen (Pind. Nem. 4,63;
7,38; Eur. Andr. 1243; Paus. 1,11; Plut. Pyrrhos 1). Auch der
Molosser, der nach Her. 6,127 um die Tochter des Kleisthenes
3ο von Sikyon warb, wird sich als Griechen vorgestellt haben.
Eine Reihe von Teilstämmen werden genannt (Steph. Byz. s. v.
Άφείδαντες, Γενσαϊοι, Δωνεττίνοι, Ύπαιλόχιοι; Strabo
9,5,12). Sie werden zu einem lockeren Κοινόν των Μολοσσών
vereinigt gewesen sein, das seinerseits durch einen προστάτης
repräsentiert war. Seine Relation zum König scheint nach der
35 Meinung des Aristoteles der Relation, die in Sparta zwischen
Ephoren und Königen bestand, ähnlich gewesen zu sein (vgl.
Thuk. 2,80; Liv. 29,12).
Historisch ist zunächst in Umrissen faßbar die Eroberung von
Dodona, das zuvor dem Gebiet der Thesproter angehört hatte
(Her. 2,56; Strabo 7,7,11; Pind. Nem. 4,63).
4ο Nach 479 flieht der aus Athen verbannte Themistokles zuerst
zum Molosserkönig Admetos: Thuk. 1,136; Diod. 11,56; Plut.
Them. 24; Nepos, Them. 8). Zum Jahre 429 nennt Thuk. 2,80
den ersten bedeutenden König Tharyps (und dessen Vormund
Sabylinthos), vgl. Plut. Pyrrh. 1; lustin 17,3,2.
Es folgt Alketas, der von Iason von Pherai abhängig wird
45 (Xen. Hell. 6,1,7) und dem Zweiten Seebund beitritt. Der
nächste König ist Neoptolemos, der von seinem Bruder Arrybas
verdrängt wird. Doch die Tochter des Neoptolemos, Olympias
wird Gattin Philipps von Makedonien, und dieser verschafft
 Politela 117,118,119
ihrem Bruder Alexandras die Herrschaft 343/2 (lustin 7,6,10;
Athen. 557B). Dieser fällt 331/0 im Krieg in Süditalien,
Olympias regiert, dann wieder Arrybas und dessen Sohn Aia-
kides, bis schließlich Makedonien das Reich für längere Zeit in
seine Gewalt bringt.
118. Μυτιλήνη
Daß Mytilene eine eigene Politie hatte, wird nahegelegt durch
die Hinweise Pol. 1285 a 3 3 - b 1 (mit Auswertung der Gedichte
des Alkaios), 1304 a 4-10, 1311 b 26-30.
Mythische Griindungsgeschichte bei Diod. 5,81; 3,55; Steph.
Byz. s.v., Historisch von Aiolern besiedelt Strabo 13,1,3, Athen.
466 C, Veli. 1,4,4.
Die Nachrichten über die Parteikämpfe des 7. Jhd. (Penthilos,
Melanchros, Myrsilos, Pittakos) stammen wohl alle letztlich aus
den Gedichten des Alkaios (und der Sappho?): Strabo 13,2,3;
Dion. Hal. 5,73 u.a.
Im 6. Jhd. Kampf gegen Athen um Sigeion Her. 5,94/5; Strabo
13,1,38. Später Herrschaft der Perser: Her. 3,13/4; 4,97; um
510 Tyrannos Koes unter persischer Protektion (Her. 5,11; 37),
der dann im Ionischen Aufstand getötet wird Her. 5,171; 6,5.
Mytilene wird wie ganz Lesbos nach dem Scheitern des Auf-
standes wieder persisch (Her. 6,31; 7,6) bis 479. Nach der Be-
freiung Beitritt zum Attischen Seebund. Ein Versuch des Abfalls
428 mißlingt und wird von Athen schwer gerächt Diod. 12,55;
Thuk. 3,2ff. Athenische Siedler werden nach Lesbos gesandt.
412 fällt die Insel wirklich ab, wird aber bald zurückerobert und
dient als athenischer Stützpunkt bis 405 (Thuk. 8,5 ff.). Dann
übernehmen die Spartaner die Herrschaft (Xen. Hell. 2,2,5),
doch entsteht bald die Tendenz der Wiederannäherung an Athen
(Diod. 14,84; 94; Xen. Hell. 4,8,28), die 380 zu einem Bündnis
führt und anscheinend zur Umgestaltung der Staatsordnung im
Sinne der radikalen Demokratie (Diod. 15,28; Isokr. 14,28).
Beitritt zum Zweiten Seebund. Die Bindung an Athen bleibt bis
330 erhalten, wird auch durch kurze Zeiten der Tyrannis (Ael.
Var. hist. 14,24; Arrian, Anab. 2,1,5 und 3,2,6) nicht beein-
trächtigt.
119. Νάξος
Gesichert ist die Politie durch ein ausführliches Zitat bei Athen.
348 Α - C , das in nahezu herodoteischer Art die Entstehung der
Tyrannis des Lygdamis schildert. Ergänzend tritt dazu Pol.
1305 a 38—b 1. Auch Plut. mul. virt. 17 (dazu Parthen. Erot.
path. 9 und Gellius n. A. 3,15) wird dieser Politie angehören.
Ältere Namen der Insel sind angeführt bei Diod. 5,50/51; 4,61;
Parthen. Erat. path. 19; Plin. nat. hist. 4,67; Steph. Byz. s. ν.
und Kallimachos Frg. 601 Pf. Zur Urgeschichte wird man die
enge Bindung von Naxos an Dionysos rechnen (Diod. 3,66;
5,52; Plut. Qu. conv. 9,741A, Steph. Byz. s.v.). Die Be-
siedelungsgeschichte läßt zuerst den Eponymen Naxos aus
Karien kommen (Diod. 5,51), sodann Ionier (Athener): Her.
8,46; Schol. Dion. Perieg. 525; Ael. Var. hist. 8,5; Paus. 7,3,3.
Das erste geschichtlich faßbare Ereignis ist der Krieg gegen Milet
und Erythrai, Beginn des 6. Jhd.: Parthen. Erot. path. 9,18; Plut,
mul. virt. 17; Polyain. 8,36; Gellius n. A. 3,15. Schon weit früher
689
werden Kämpfe mit dem benachbarten Paros stattgefunden
haben, von denen Archilochos gelegentlich spricht und in denen
er auch den Tod gefunden haben soll. Vom Emporkommen des
Lygdamis in den Ständekämpfen der Mitte des 6. Jhd. hat
Aristoteles wohl ausführlich berichtet, dazu Ath. Pol. 15, dann
5 Her. 1,61 und 64. Wichtig ist seine Freundschaft mit Poly-
krates von Samos (Polyain. 1,23,2; Plut. Αρ. Lac. 64; Ps.-Arist.
Oikon. 1346b7—12). Um 520 wird er von den Spartanern ver-
trieben: Plut. Her. mal. 859 D; Schol. Aischin. or. 2,77. Doch
hat Naxos unter seiner Herrschaft die Zeit seiner größten Blüte
und Macht gehabt: Her. 5,28; 30; 31; Diod. 7,13; Pollux 9,6,83.
io Auf den Sturz des Lygdamis folgte eine Oligarchie, die ihrer-
seits bald fällt, allerdings ihre Macht mit Hilfe Milets zurück-
zugewinnen sucht: Her. 5,30—34.
490 wird Naxos durch die Perser erobert, die Stadt zerstört (Her.
6,95f.; Philostr. Vit. Ap. 1,25). Die Naxier beteiligen sich ge-
zwungenermaßen am Zug des Xerxes gegen die Griechen: Aisch.
15 Pers. 885 ff. ; Her. 8,46. Bei Plataiai auf griech. Seite Diod. 5,52,
Plut. Her. mal. 869 A. Es folgt der Beitritt zum Attischen See-
bund, dann baldiger Wiederaustritt, was zum Krieg gegen Athen
und zur Unterwerfung durch Athen führt (Thuk. 1,98; 137;
Aristoph. Wespen 355; Polyain. 1,30) und zur Besiedelung mit
attischen Kleruchen: Plut. Per. 11; Diod. 11,88; Paus. 1,27,5.
20 Die athenische Herrschaft scheint erst 403 geendet zu haben.
Über die nachfolgenden Jahrzehnte wissen wir nichts. 376 greift
Chabrias Naxos an und besiegt eine spartanische Flotte: Xen.
Hell. 5,4,60f.; Diod. 15,34; Plut. Phok. 6; Polyain. 3,11. Das
impliziert eine Bindung an Athen, die bis zur Makedonenzeit
dauert.
25 Über die Verfassung informieren Inschriften aus hellenist. und
späterer Zeit. Einiges wird alt sein, so die Bezeichnung der
obersten (?) Magistraturen als "Aisymneten".
Berühmt war die Insel wegen ihrer Fruchtbarkeit vor allem an
Wein (Her. 5,31; Pind. Py. 4,156; Plin. nat. hist. 4,67; Steph.
Byz. s.v.) und an Vieh (vgl. Arist. part. an. 676 b 35—677 a 2).
30
566
Athen, ed. Kaibel 348 A - C
35 Κλέαρχος γάρ έν τοις Περί παροιμιών φησιν
ώς ό Στρατόνικος θεαοάμενος τον Πρόπιν
οντα τφ μεν μεγέθει μέγαν, τη δέ τέχνη κα-
κόν και έλάττονα τοϋ σώματος, έπερωτώντων
αύτόν ποίος τίς έστιν ειπεν 'ούδείς κακός μέγας
40 Ιχθύς', αΐνισσόμενος ότι πρώτον μέν ούδείς
έστιν, ειθ' ότι κακός, και προς τούτοις μέγας
μέν, ιχθύς δε δια τήν άφωνίαν. Θεόφραστος
δ' έν τφ Περί γελοίου λεχθήναι μέν φησι τήν
παροιμίαν ύπό τοϋ Στρατονίκου, άλλ' εις Σιμύ-
45 καν τον ύποκριτήν, διελόντος τήν παροιμίαν
'μέγας ούδείς σαπρός ιχθύς.' 'Αριστοτέλης δ'
έν τη Ναξίων πολιτείςι περί τής παροιμίας
690
οϋτως γράφει- 'των παρά Ναξίοις εύπόρων ol
μέν πολλοί τό άστυ φκουν, ol δέ άλλοι διεσπαρ-
μένοι κατά κώμας. έν ούν δή τινι των κωμών,
ή άνομα ήν Ληιστάδαι, Τελεσταγόρας φκει,
πλούσιος τε σφόδρα καΐ εύδοκιμών καΐ τιμώ-
μενος παρά τφ δήμφ τοις τ' άλλοις άπασι και
τοις καθ' ήμέραν πεμπομένοις. και άτε κατα-
βάντες έκ της πόλεως δυσωνοιντό τι τών πω-
λουμένων, έθος ήν τοις πωλοϋσι λέγειν άτι
μάλλον αν προέλοιντο Τελεσταγόρςι δούναι ή
τοσούτου άποδόσθαι. νεανίσκοι ούν τίνες
ώνούμενοι μέγαν Ιχθύν είπόντος τοϋ άλιέως
τα αύτά λυπηθέντες τφ πολλάκις άκούειν ύπο-
πιόντες έκώμασαν πρός αύτόν. δεξαμένου δέ
του Τελεσταγόρου φιλοφρόνως αύτούς ol
νεανίσκοι αύτόν τε ύβρισαν καί δύο θυγατέρας
αύτοϋ έπιγάμους. έφ' οίς άγανακτήσαντες ol
Νάξιοι καί τα άπλα άναλαβόντες έπήλθον τοις
νεανίσκοις, καί μεγίστη τότε στάσις έγένετο
προστατούντος τών Ναξίων Λυγδάμιδος, άς
άπό ταύτης της στρατηγίας τύραννος άνεφάνη
της πατρίδος ( )' ούκ άκαιρον δ' είναι νο-
μίζω [είπειν] έτι καί αύτός, έπειδήπερ έμνήσθην
του κιθαριστοΰ Στρατονίκου, λέξαι τι περί της
εύστοχίας αύτοϋ τών άποκρίσεων.
567,1
Plutarch, De mul. vit. ed. Nachstädt-Sieveking-Titchener 17
(254 Β - F )
Ναξίοις καί Μιλησίοις συνέστη πόλεμος δια
τήν Ύψικρέοντος τού Μιλησίου γυναίκα
Νέαιραν. αϋτη γάρ ήράσθη Προμέδοντος
Ναξίου και συνεπένευσεν άς ήν μέν ξένος τού
Ύψικρέοντος, έρασθείση δέ τη Νεαίρςι συν-
ήλθε, καί τάν άνδρα φοβουμένην άπαγαγών εις
Νάξον Ικέτιν τής 'Εστίας έκάθισεν. τών δέ
Ναξίων ούκ έκδιδόντων χάριν τού Προμέ-
δοντος, άλλως δέ ποιουμένων πρόφασιν τήν
ίκετείαν ó πόλεμος συνέστη. τοις δέ Μιλησίοις
άλλοι τε πολλοί και προθυμότατα τών 'Ιώνων
Έρυθραίοι συνεμάχουν, καί μήκος έσχε καί
συμφοράς ήνεγκε μεγάλας ó πόλεμος- είτ'
έπαύσατο δι' άρετήν γυναικός, ώς συνέστη δια
μοχθηρίαν. Διόγνητος γάρ ó τών Έρυθραίων
22 lac. ind. Wilam.
Politela 119
στρατηγός [έχων καί] πεπιστευμένος ερυμα
κατά τής Ναξίων πόλεως εύ πεφυκός και κατ-
εσκευασμένον, ήλάσατο λείαν τών Ναξίων πολ-
λήν καί γυναίκας ελευθέρας καί παρθένους
s ελαβεν. ών μιας Πολυκρίτης έρασθείς ειχεν
αύτήν ούχ ώς αίχμάλωτον άλλ' έν τάξει γαμετής
γυναικός, εορτής δέ τοις Μιλησίοις καθηκού-
σης έν τή στρατιφ και προς άπάντων καί συνου-
σίας τραπομένων, ήρώτησε τόν Διόγνητον ή
ίο Πολυκρίτη, μή τι κωλύοι πεμμάτων μερίδας
άποπέμψαι τοις άδελφοίς αύτής. έπιτρέψαντος
δ' έκείνου καί κελεύσαντος, ένέβαλε μολίβ-
δινον γραμματίδιον εις πλακούντα, κελεύσασα
φράσαι τάν κομίζοντα τοις άδελφοίς, άπως
is αύτοί μόνοι καταναλώσωσιν ά επεμψε. οί δ'
έντυχόντες τφ μολίβδψ καί τά γράμματα τής
Πολυκρίτης άναγνόντες, κελευούσης νυκτός
έπιθέσθαι τοις πολεμίοις, ώς ύπό μέθης διά
τήν έορτήν έξημελημένων πάντων, προσήγ-
20 γειλαν τοις στρατηγοίς καί παρώρμησαν έξελ-
θειν μετ' αύτών. άλόντος δέ τού χωρίου καί
πολλών διαφθαρέντων, έξητήσατο τόν Διόγνη-
τον ή Πολυκρίτη παρά τών πολιτών καί διέσψ-
σεν. αύτή δέ πρός ταϊς πύλαις γενομένη (καί
25 θεασαμένη) τούς πολίτας άπαντώντας αύτή,
μετά χαράς καί στεφάνων ύποδεχομένους και
θαυμάζοντας, ούκ ήνεγκε τό μέγεθος τής
χαράς, άλλ' άπέθανεν αύτού πεσοΰσα παρά
τήν πύλην, άπου τέθαπται, καί καλείται βασκά-
30 νου τάφος, ώς βασκάνψ τινί τύχη τήν Πολυ-
κρίτην φθονηθεΐσαν (ούκ) άπολαύσαι τών
τιμών.
Οϋτω μέν οί Ναξίων συγγραφείς ίστοροΰ-
σιν· ó δ' 'Αριστοτέλης φησίν ούχ άλούσης τής
35 Πολυκρίτης, άλλως δέ πως Ιδόντα τόν Διόγνη-
τον έρασθήναι και πάντα διδόναι καί ποιείν
ετοιμον είναι- τήν δ' όμολογείν άφίξεσθαι πρός
αύτόν, ένός μόνου τυχούσαν, περί ού τόν
Διόγνητον, ώς φησιν ó φιλόσοφος, άρκον
40 ήτησεν έπεί δ' ώμοσεν, ήξίου τό Δήλιον αύτή
δοθήναι (Δήλιον γάρ έκαλείτο τό χωρίον),
άλλως δ' ούκ αν εφη συνελθεΐν. ó δέ καί διά
τήν έπιθυμίαν καί διά τόν άρκον έξέστη καί
παρέδωκε τη Πολυκρίτη τόν τόπον, έκείνη δέ
45 τοις πολίταις. έκ δέ τούτου πάλιν εις "ίσον κατα-
στάντες, έφ' οίς ήβούλοντο προς τούς Μιλη-
σίους διελύθησαν.
 Politela 119,120,121,122
567,2
Gellius, Noct. Att. ed. Marshall 3,15,1-3
Exstare in litteris perque hominum memorias traditum,
quod repente multis mortem attulit gaudium ingens insperatum
interclusa anima et vim magni novique motus non sustinente.
Cognito repente insperato gaudio exspirasse
animam refert Aristoteles philosophus Polycritam,
nobilem feminam Naxo insula. Philippides quoque,
comoediarum poeta haut ignobilis, aetate iam edita,
cum in certamine poetarum praeter spem vicisset et
laetissime gauderet, inter illud gaudium repente
mortuus est. de Rhodio etiam Diagora celebrata
historia est.
120. Ναύπακτος
Ob der Hinweis bei Herakleides Nr. 9, daß Keos von Nau-
paktos her besiedelt wurde, ausreicht, eine Politie zu sichern,
ist zweifelhaft; die Bedeutung des Ortes in archaischer Zeit (die
Ναυπάκτια επη) und seine wechselvolle Geschichte mögen eher
dafür sprechen. Über die Urgeschichte gibt es eine Reihe von
Versionen, an deren Entstehung spätere politische Interessen
nicht unbeteiligt waren: Strabo 9,4,7; Apollodor 1,173/4;
Polyain. 1,9; Paus. 10,38,10, dann Steph. Byz. und Etym. Magn.
s.v., Schol. Aischyl. Suppl. 262/3; Ps.-Skymn. 478.
In historischer Zeit ist der Ort durch Lokrer besiedelt, befindet
sich dann seiner strategisch wichtigen Lage wegen in der
Interessensphäre bald der Korinther, bald der Athener oder
Aitoler (Thuk. 1,103; Paus. 4,27). Eroberung durch Athen 457
(Diod. 11,80); wenig später siedeln die Athener die durch
Sparta vertriebenen Messenier in Naupaktos an. Diese kämpfen
dann als Verbündete Athens (Paus. 4,25; 5,26). Im Frieden
von 446 behält Athen den Ort (Thuk. 1,115), im Peloponnes.
Krieg ist Naupaktos ständiger Verbündeter Athens (Thuk. 2,80;
81; 82; 3,94ff.; dazu Schol. Thukyd. 4,3,3), bis der Zusammen-
bruch Athens 403 den Spartanern die Gelegenheit gibt, die
Messenier zu vertreiben und die Stadt den Lokrern zurückzu-
geben (Diod. 15,34; 66). 389 dringen die Achaier vor und
bemächtigen sich der Stadt, werden aber 367/6 durch Epa-
meinondas vertrieben (Diod. 15,75). Dann kommen die Aitoler
(Skyl. 12), 347 wieder die Achaier, bis 339 durch das Eingreifen
Philipps von Makedonien die Stadt endgültig den Aitolern
zufällt.
121. Νεάπολις
Daß eine Politie existierte, scheint durch die Reste eines
heute nicht mehr verifizierbaren Bibliothekskataloges des 3. Jhd.
n. Chr. indiziert zu werden (s. Rose zur St.). Ausgeschlossen ist
es nicht; der Verlust angesichts der Nähe Roms und der mög-
lichen Übernahme von Institutionen von Neapolis durch das
Rom des 5. Jhd. besonders bedauerlich. Mutterstadt ist das
691
chalkidische Kyme, anerkanntermaßen die älteste griechische
Polis in Italien (Strabo 5,4,3). Die Gründung von Neapolis wird
ins 7. Jhd. fallen (Strabo 5,4,7; dazu Liv. 8,22; Servius zu Verg.
Georg. 4,563).
Seltsamerweise gilt einerseits vielfach Parthenope (nach dem
5
dort befindlichen Grab einer Sirene dieses Namens, was man als
ein Weiterspinnen der Data des Sirenenabenteuers der Odyssee
verstehen wird) als ältester Name der Stadt, und gibt es anderer-
seits keinerlei eindeutige Uberlieferung darüber, im Bezug auf
welche ältere Siedlung Neapolis seinen Namen erhielt. Steph.
Byz. s. ν. Φάλερον gibt der Stadt sogar den Namen Phaleron,
io was den Anspruch Athens dokumentierte, mindestens teilweise
an der Besiedelung des Ortes beteiligt gewesen zu sein (vgl.
Strabo 5,4,7 und Schol. Lykophr. 733 und Lat. Falernus, zuerst
bei Cie. leg. agr. 2,66 und Varrò, res rust. 1,8,2). Bei der
Eroberung von Kyme durch die Samniten 420 (Strabo 5,243;
Diod. 12,76; Dion. Hal. 15,6) hat Neapolis schon längst be-
15 standen und die geflüchteten Kymaier aufgenommen.
Zur Gründungsgeschichte noch Ps.-Skymn. 252. Die Beziehun-
gen zu Athen scheinen bis zur Katastrophe 413 eng gewesen zu
sein: Diod. 13,44,2. Sonst erfahren wir nichts, außer Notizen
über Lage und Handelsprodukte der Stadt und des Gebietes
und einigen inschriftlichen Hinweisen auf das Magistraturen-
20 system. Von der Mitte des 4. Jhd. an macht sich die römische
Herrschaft geltend. Neapolis verbündet sich für Jahrhunderte
mit Rom (vgl. Veil. 1,4; Diod. 26,13 u.a.) und kann z.T. eben
darum seinen griechischen Charakter bewahren (Strabo 5,4,7;
6,1,2 Tac. Ann. 15,33 u.a.).
25
122. 'Οπούς
Die Politie ist durch vier Zitate gesichert, dazu Pol. 1287 a 4 - 8 ,
sowie die zoologische Kuriosität Hist. an. 576 b 2 4 - 2 4 . Man
darf annehmen, daß die meisten Informationen über diese abge-
30 legene Landschaft und Politie auf Aristoteles zurückgehen.
Opus schon bei Homer mehrfach erwähnt (II. 2,531; 18,326;
23,85; 14,712ff. u.a.) ist Hauptstadt der Ostlokrer (Strabo
9,4,2). Bezeichnenderweise wird zuweilen die Sage von Deu-
kalion und Pyrrha hier lokalisiert. Zur Gründungssage sonst:
Steph. Byz. s.v.; Schol. Pind. Ol. 9,53ff.; 62ff.; Plut. Ait. Hell.
3J 15. In historischer Zeit ist die Teilnahme am Perserkrieg be-
zeugt: Her. 7,203; Diod. 11,4. Kriege der Athener gegen die
Opuntier 457 (Thuk. 1,108; Diod. 11,83), dann 426 (Thuk. 2,32
vgl. 3,89; Diod. 12,44). Von späterer Beteiligung an politischen
Unternehmungen hören wir kaum etwas, mit Philipp von Make-
donien scheint sich Opus sehr rasch arrangiert zu haben (Beteili-
gung am Kriege gegen Amphissa 340: Aisch. or. 3,118ff.;
Polyain. 4,2,8).
568
Strabo Geogr. ed. Jones 7,7,2
ή τε 'Ιωνία νϋν λεγομένη πάσα ύπό Καρών
ώκείτο και Λελέγων- έκβαλόντες δε τούτους
692
οί Ίωνες αύτοί τήν χώραν κατέσχον, ετι δέ
πρότερον οί τήν Τροίαν έλόντες έξήλασαν τούς
Λέλεγας έκ των περί τήν Ίδην τόπων των
κατά Πήδασον καί τον Σατνιόεντα ποταμόν.
ότι μεν ούν βάρβαροι ήσαν ούτοι, καί αύτό
το κοινωνήοαι τοις Καρσί νομίζοιτ' αν σημειον
οτι δε πλάνητες καί μετ' εκείνων καί χωρίς
καί έκ παλαιού, καί αί 'Αριστοτέλους πολιτεΐαι
δηλοϋσιν. έν μεν γαρ τή Άκαρνάνων φησί το
μέν εχειν αύτής Κουρήτας, το δέ προσεσπέριον
Λέλεγας, είτα Τηλεβόας· έν δέ τη Αιτωλών
τους νϋν Λοκρούς Λέλεγας καλεί, κατασχειν δέ
καί τήν Βοιωτίαν αύτούς φησιν ομοίως δέ καί
έν τη Όπουντίων καί Μεγαρέων έν δέ τη Λευ-
καδίων καί αύτόχθονά τινα Λέλεγα ονομάζει,
τούτου δέ θυγατριδοΰν Τηλεβόαν, τού δέ
παιδας δύο καί είκοσι Τηλεβόας, ων τινας οί-
κήσαι τήν Λευκάδα.
569
Harpokration, Lexicon ed. Bekker p. 16,6-9
"Αμφισσα- Δημοθένης έν τφ ύπέρ Κτη-
σιφώντος. πόλις της Λοκρίδος. 'Αριστοτέλης έν
τη Όπουντίων πολιτείςι οϋτω λέγει. "Άνδραί-
μων δέ ήν οικιστής, "Αμφισσαν δ' ώνόμασαν δια
το περιέχεσθαι τον τόπον ορεσιν."
570
Choirobosk. ad Theod. cánones p. 75 Gaisford
Tó Μέδων, έστι δέ κύριον όνομα, ó μέν
ποιητής Όμηρος δια τοϋ ντ κλίνει, οιον Μέδον-
τος, τφ λόγω τών μετοχικών, 'Ισαίος δέ ó ρήτωρ
και 'Αριστοτέλης έν Όπουντίων πολιτεί*? Μέ-
δωνος φασίν άναλόγως.
571,1
Scholia in Pindarum Vetera ed. Drachmann, in Ol. 9.81,82,85,
86,87
81. Ί α π ε τ ι ο ν ί δ ο ς : Ίαπετοϋ Προμηθεύς,
ou καί Κλυμένης γίνεται ó Δευκαλίων. Ίαπετοϋ
δέ πάλιν ó Έπιμηθεύς, ού καί Πανδώρας Πύρρα.
Πύρρας δέ καί Δευκαλίωνος Πρωτογένεια.
82a. κούροι κ ο υ ρ ά ν : πληθυντικώς ειπεν
έχρήν γαρ ένικώς ειπείν κούροι γάρ κούρης
Politela 122
τής Πρωτογενείαςλέγει. b. κ ο ύ ρ ο ι : ώ Όπούν-
τιοι.
82c. καί φ ε ρ τ ά τ ω ν Κ ρ ο ν ι δ ά ν : το ένικόν
s άντί πληθυντικού έξενήνοχεν. d. άντί (τοΰ)
φερτάτου Κρονίδου- Διός γαρ Λοκρός ó πρό-
γονος αύτών. κουράν δέ πάλιν τής κόρης, τής
Πρωτογενείας. e. ή ώς καί "Ελληνα φέρειν τό
γένος ή άπό Δευκαλίωνος, δύναται δέ καί άπό
ίο τού Όπούντος· Διός γάρ ήν, ώς φησι Πίνδαρος,
θέσει δέ Λοκρού.
82f. φ ε ρ τ ά τ ω ν Κ ρ ο ν ι δ ά ν : αντί τοΰ άπό
φερτάτου Κρονίδου· Διός γάρ Λοκρός ó πρό-
γονος αύτών.
is 82g. τό δέ Ί α π ε τ ι ο ν ί δ ο ς φησί φ ύ τ λ α ς καί
φ ε ρ τ ά τ ω ν Κρονιδάν, άντί τού τής Πρωτο-
γενείας καί τού Διός, άφ' ών τους Όπουντίους
λέγει γεγενήσθαι.
85 b. τό γάρ παλαιόν ό Ζευς άναρπάσας τήν
20 Πρωτογένειαν ήσυχος αύτη έμίγη έν τφ
Μαινάλψ ορει τής 'Αρκαδίας, καί μετά ταύτα
έγκύμονα ποιήσας ήνεγκε τφ Λοκρφ, ϊνα μή ó
αιών καί ó χρόνος αύτόν έξέλη τής ζωής
ερημον οντα παίδων [καί γονής] καί γένους.
25 86a. Έ π ε ιών: Έπειούς τούς 'Ηλείους, άπό
Έπειού τού Ένδυμίωνος κληθέντας. τινές δέ
τόν Έπειόν Άεθλίου φασίν.
86b. άπό γ ά ς Έ π ε ι ώ ν : διά τούτων ó Πίν-
δαρος τήν Πρωτογένειάν φησιν έξ Ήλιδος άρ-
30 πασθεισαν εις Μαίναλον τής 'Αρκαδίας ορος
κομισθήναι ύπό Διός.
e. έξήλλαχε δέ τήν ίστορίαν ó Πίνδαρος, τήν
γάρ Πρωτογένειαν ούκ Όπούντός φασιν οί
πλείους, άλλά Δευκαλίωνος καί Πύρρας. d.
35 Έ π ε ι ώ ν τών 'Ηλείων, άπό Έπειού τού Έν-
δυμίωνος, ή τού Άεθλίου τού Ένδυμίωνος.
e. Όπούντος ήν θυγάτηρ Ηλείων βασιλέως,
ήν 'Αριστοτέλης Καμβύσην καλεί.
87a. ά ρ π ά σ α ι ς : ό Πίνδαρος τήν Πρωτο-
40 γένειαν άναρπασθεΐσαν ύπό τοΰ Διός εις τό
Μαίναλον τής 'Αρκαδίας ορος κομισθήναι, τήν
δέ Πρωτογένειαν Όπούντος τού 'Ηλείων βα-
σιλέως φησί θυγατέρα, άλλων τήν Πρωτο-
γένειαν Πύρρας καί Δευκαλίωνος λεγόντων, ώς
45 Φερεκύδης φησιν έν τφ ε'
b. άρπάσας ούν τήν Πρωτογένειαν καί
εγκυον αύτήν ποιήσας, ϊνα μή ό Λοκρός
ατεκνος διατελοίη, δέδωκε τφ Λοκρφ. ό δέ Λο-
 Politela 122
κρός τον άπό Διός και Πρωτογενείας παΐδα ώς
ϊδιον σχών ώνόμασεν αύτόν Όποϋντα όμώνυ-
μον τφ κατά μητέρα πάππψ.
571,2
Strabo Geogr. ed. Jones 9 , 4 , 1 - 2
'Εφεξής δ' έστίν ή Λοκρίς, ώστε περί ταύτης
λεκτέον. διήρηται δέ δίχα· τό μέν γάρ αύτής
έστιν oi πρός Εΰβοιαν Λοκροί, οΰς έλέγομεν
σχίζεσθαί ποτε έφ' έκάτερα τοΰ Δαφνοϋντος·
έπεκαλοϋντο δ' οί μέν Όπούντιοι άπό της
μητροπόλεως, οί δ' Έπικνημίδιοι άπό όρους
τινός Κνημιδος· τό δέ λοιπόν οί έσπέριοί είσι
Λοκροί, οί δ' αύτοί και Όζόλαι καλούνται,
χωρίζει δ' αύτούς άπό των Όπουντίων καί
των Έπικνημιδίων ö τε Παρνασσός μεταξύ
Ιδρυμένος καί ή των Δωριέων τετράπολις.
άρκτέον δ' άπό των Όπουντίων.
'Εφεξής τοίνυν ταίς 'ΑλαΙς, είς άς κατέ-
ληξεν ή Βοιωτιακή παραλία ή πρός Εύβοίςι,
τόν Όπούντιον κόλπον κεισθαι συμβαίνει, ó δ'
Όποΰς έστί μητρόπολις, καθάπερ και τό έπί-
γραμμα δήλοι τό έπί τη πρώτη τών πέντε
στηλών τών περί Θερμοπύλας έπιγεγραμμένον
πρός τφ πολυανδρίφ·
τούσδε ποθεί φθιμένους ύπέρ 'Ελλάδος
άντία Μήδων,
μητρόπολις Λοκρών εύθυνόμων Όπόεις.
άπέχει δέ της θαλάττης περί πεντεκαίδεκα
σταδίους, τοΰ δ' έπινείου καί έξήκοντα. Κΰνος
δ' έστι τό έπίνειον, άκρα τερματίζουσα τόν
Όπούντιον κόλπον σταδίων όντα περί τετταρά-
κοντα· μεταξύ δέ Όποΰντος καί Κύνου πεδίον
εϋδαιμον κείται δέ κατά Αίδηψόν τής Εύβοιας,
όπου τά θερμά τά Ηρακλέους, πορθμφ διειργό-
μενος σταδίων έξήκοντα και έκατόν. έν δέ
τφ Κύνψ Δευκαλίωνά φασιν οίκήσαι, καί τής
Πύρρας αύτόθι δείκνυται σήμα, τοΰ δέ Δευ-
καλίωνος Άθήνησι. διέχει δέ τής Κνημίδος ó
Κϋνος όσον πεντήκοντα σταδίους. και ή
'Αταλάντη δέ νήσος κατά Όποϋντα ϊδρυται,
όμώνυμος τη πρό τής 'Αττικής, λέγεσθαι δ'
Όπουντίους τινάς καί έν τη Ήλείςι φασίν, ών
ούκ άξιον μεμνήσθαι, πλήν ότι συγγένειαν αύ-
τών έξανανεοϋνται τοις Όπουντίοις ύπάρχου-
693
σαν. ότι δ' έξ Όποΰντος ήν ó Πάτροκλος, λέγει
Όμηρος, καί διότι φόνον άκούσιον πράξας
έφυγε ν είς Πηλέα, ó δέ πατήρ Μενοίτιος
έμεινεν έν τη πατρίδι- έκεΐσε γάρ φησιν ó
s Άχιλλεύς ύποσχέσθαι τφ Μενοιτίφ κατάζειν
τόν Πάτροκλον έκ τής στρατείας έπανελθόντα.
ού μήν έβασίλευέ γε έκεΐνος τών Όπουντίων,
άλλ' Αϊας ó Λοκρός, πατρίδος ών, ώς φασι,
Ναρύκου. Αίάνην δ' όνομάζουσι τόν άναιρεθέν-
ίο τα ύπό τοΰ Πατρόκλου, άφ' ού καί τέμενος
Αίάνειον δείκνυται και κρήνη τις Αίανίς.
572
is Plutarch. Aitia Graeca ed. Nachstädt-Sieveking-Titchener Nr.
15
Ύίς ή ξυλίνη κύων παρά Λοκροίς;' Φυσκίου
του Άμφικτύονος υίός ήν Λοκρός· έκ δέ
τούτου καί Καβύης Όποϋς. πρός öv ó πατήρ
2ο διενεχθείς καί συχνούς τών πολιτών άναλαβών
περί άποικίας έμαντεύετο. τοΰ δέ θεού φή-
σαντος κτίζειν πόλιν οπουπερ αν τύχη δηχθείς
ύπό κυνός ξυλίνης, ύπερβαίνων είς τήν έτέραν
θάλασσαν έπάτησε κυνόσβατον. ένοχληθεις δέ
25 τη πληγη διέτριψεν ήμέρας αύτόθι πλείονας,
έν αίς καταμαθών τό χωρίον έκτισε πόλεις
Φυσκεις καί Ύάντειαν καί τάς άλλας, όσας οί
κληθέντες Όζόλαι Λοκροί κατφκησαν. Όζόλας
δέ Λοκρούς οί μέν δια Νέσσον, οί δέ (διά)
τόν Πύθωνα δράκοντα κληθήναι λέγουσιν, έκ-
30
βρασθέντας ύπό τής θαλάττης καί σαπέντας
έν τη τών Λοκρών χώρςτ τινές δέ κώδια καί
τραγέας τούς άνθρώπους φοροϋντας καί τά
πλείστα συνόντας αίπολίοις γενέσθαι δυσώ-
δεις. ένιοι δέ τούναντίον πολυάνθεμον τήν χώ-
35
ραν ούσαν ύπ' εύωδίας τοΰνομα λαβείν ών
έστι καί 'Αρχύτας ó Άμφισσεύς· γέγραφε γάρ
οΰτω·
'τήν βοτρυοστέφανον μυρίπνουν Μάκυναν
έραννήν.'
4ο
573,1
Athen, ed. Kaibel 7 0 B - D
Κίναρα - 'Εκαταίος δ' ό Μιλήσιος έν 'Ασίας
45
περιηγήσει, εί γνήσιον του συγγραφέως τό
βιβλίον Καλλίμαχος γάρ Νησιώτου αύτό άνα-
694
γράφει- όστις ούν έστιν ό ποιήσας, λέγει
οϋτως· 'περί τήν Ύρκανίην θάλασσαν καλεο-
μένην οΰρεα ύψηλά και δασέα ϋλπσιν, έπΐ δέ
τοίσιν οϋρεσιν άκανθα κυνάρα.' και έξης -
'Πάρθων πρός ήλιον άνίσχοντα Χοράσμιοι ol-
κούσι γήν, έχοντες καί πεδία καΐ οϋρεα - έν δ έ
τοίσιν οΰρεσι δένδρεα ένι άγρια, άκανθα κυ-
νάρα, ίτέα, μυρίκη'. καί περί τον Ίνδόν δέ φησι
ποταμόν γίνεσθαι τήν κυνάραν. καί Σκύλαξ δέ ή
Πολέμων γράφει - 'είναι δέ τήν γήν ϋδρηλήν
κρήνησι και όχετοισιν, έν δέ τοϊς οΰρεσι
πέφυκε κυνάρα καί βοτάνη άλλη.' και έν τοις
έξης - 'έντεύθεν δέ όρος παρέτεινε τοϋ ποταμού
τοϋ Ίνδοϋ και ένθεν καί ένθεν ύψηλόν τε και
δασύ άγρι'π ύλη καί άκάνθπ κυνάρα.' Δίδυμος
δ' ό γραμματικός έξηγούμενος παρά τφ Σο-
φοκλεΐ τό κύναρος άκανθα 'μήποτε, φησί, τήν
κυνόσβατον λέγει δια τό άκανθώδες καί τραχύ
είναι τό φυτόν. καί γάρ ή Πυθία ξυλίνην κύνα
αύτό είπεν, καί ό Λοκρός χρησμόν λαβών έκει
πάλιν οίκίζειν άπου άν ύπό ξυλίνης κυνός
δηχθή, καταμυχθείς τήν κνήμην ύπό κυνοσβά-
του έκτισε τήν πάλιν.' 'έστί δέ ò κυνόσβατος
μεταξύ θάμνου και δένδρου', ως φησι Θεό-
φραστος, 'καί τόν καρπόν έχει έρυθρόν,
παραπλήσιον τη φοιφ. έχει δέ καί τό φύλλον
άγνώδες.'
573,2
Hesychios Lexicon ed. Latte Κ 4562
κ ύ ν α ρ ο ς ( ά κ α ν θ α ) · φυτόν τι. καί μήποτε
ή κυνόσβατος, δια τό τραχύ (καί) άκανθώδες·
κύνα γάρ ξυλίνην τήν κυνόσβατον ó θεός λέγει.
574
Eustathios Comm. in Iliadem ed. Van der Valk; in 2,531
Ή δέ Κϋνος άκρα τις τερματίζουσα τόν
Όπούντιον κόλπον, έπίνειον Όπόεντος πόλεως
Λοκρών Έπικνημιδίων των πέραν Εύβοιας κατά
τόν ποιητήν, άφ' ής ήν και ό τοϋ Άχιλλέως συγ-
γενής τε καί έταϊρος Πάτροκλος, κληθείσης
οΰτως άπό Όπόεντος άρξαντος έν αύτη. έθνι-
κόν τοϋ Όπόεις Όποείσιος, ώς Σιμόεις Σιμοεί-
σιος. ώσπερ δέ πλακόεις και έν συναιρέσει
πλακοϋς καί Σιμόεις Σιμούς, οϋτω καί Όπόεις
Politela 122
Όποϋς καί κλίνεται Όπούντος. καί τό έθνικόν
έξ αύτού Όπούντιος, ώς ύποδηλοί καί ó Κω-
μικός, ένθα Όπούντιόν τινα σκώπτει 'Αθήναιον,
άνδρα μή άκεραιούμενον τήν συζυγίαν τοίν
5 όφθαλμοΐν. ώνόμασται δέ Κΰνος άπό Κύνου,
Λοκροΰ άνδρός· Όποΰντος γάρ, φασί, Κύνος,
ου Όδοιδόκος, ου Όϊλεύς. οί δέ παλαιοί φασι
καί ταύτα- Άμφικτυόνος και Χθονοπάτρας άπό-
γονος Φύσκος, ού Λοκρός, ών άπό μέν Φύσκου
ίο Φύσκοι πρώην, άπό δέ Λοκροΰ Λοκροί oi αύτοί
ώνομάσθησαν Λοκρού δέ Όποΰς, πρός öv δι-
ενεχθείς ó πατήρ Λοκρός έςι μέν άρχειν έκειν-
ον, αύτός δέ οίκεΐ τα πρός έσπέραν
τού Παρνασσού έχων ύφ' έαυτόν τοΰς έκεΐ,
is οϊ Έσπέριοί τε καί Όζόλαι έκαλοΰντο περί ΑΙτ-
ωλίαν έπί τής έτέρας, φασί, πλευράς οίκοΰν-
τες κατά Κρισσαιον πεδίον, άφ' ών ΰστερον καί
άποικία είς Ίταλίαν έστάλη, ένθα Λοκροί οί
Έπιζεφύριοι, ών καί ó Περιηγητής μέμνηται,
2ο οϋς Πίνδαρος έπαινεΐ ώς εύνομουμένους καί
λογίους καί μάχιμους, καί οί μέν άλλοι ταύτα
περί Όπουντίων. ó δ έ Γεωγράφος και μητρό-
πολιν Λοκρών τών Έπικνημιδίων τήν Όποΰντα
λέγει, ύποδηλών δ έ αύτήν καί παραθαλασσίαν
25 Όπούντιον κόλπον Ιστορεί, παρώνυμον αύτη,
και Ηλείους δέ τινας Όπουντίους λέγει, ών
ούκ άξιον, φησί, μεμνήσθαι. Καλλίαρος δέ άπό
Καλλιάρου, φασίν, ώνόμασται, υιού Όδοιδόκου
καί Λαονόμης. οί δέ Καλλίαρα ούδετέρως φασί
30 δια τό εύήροτον τής έκεϊ γης. έθνικόν δέ ταύ-
της οί Καλλιαρείς.
575
35
Steph. Byz. ed. Meineke
Φ ύ σ κ ο ς , πόλις Λοκρίδος, άπό Φύσκου τού
Αιτωλού τού Άμφικτύονος τού Δευκαλίωνος,
έστι καί έτέρα Φ ύ σ κ ο ς πόλις τής Καρίας.
4ο έστι καί λιμήν 'Ρόδου, λέγεται καί άρσενικώς ό
Φύσκος. Φύσκος δέ, άφ' ού οί Λέλεγες οί νύν
Λ ο κ ρ ο ί . . . " 'Ριανός δέ Φυσκέας αύτούς καλεί,
λέγεται και Φυσκεύς. έστι και άλλη Μακε-
δονίας, ής μέμνηται Θεαγένης έν Μακεδονι-
45 κοίς. καί τό έθνος Φύσκοι και Λοκροί. έστι καί
ποταμός Φ ύ σ κ ο ς , καθά φησι Σοφαίνετος έν
Κύρου άναβάσει.
 Politela 122,123
576
Hesychios Lexicon ed. Latte A 7769
"Ασπετος· ó Άχιλλεύς έν Ήπείρψ, ώς
φησιν ό 'Αριστοτέλης έν Όπουντίων πολιτείςι
577
Plut. Vita Pyrrhi ed. Ziegler 1,1-3
Θεσπρωτών και Μολοσσών μετά τον κατα-
κλυσμόν ίστοροϋσι Φαέθοντα βασιλεΰσαι πρώ-
τον, ενα τών μετά Πελασγού παραγενομένων
εις τήν Ήπειρον· ενιοι δε Δευκαλίωνα και
Πύρραν είσαμένους το περί Δωδώνην ιερόν
αύτόθι κατοικείν έν Μολοσσοίς. χρόνψ δ' ύστε-
ρον Νεοπτόλεμος ό Άχιλλέως λαόν άγαγών
αύτός τε τήν χώραν κατέσχε, καί διαδοχήν
βασιλέων άφ' αύτού κατέλιπε, Πυρρίδας έπι-
καλουμένους· καί γάρ αύτφ Πύρρος ήν παίδι-
κόν έπωνύμιον, καί τών γνησίων παίδων έκ
Λανάσσης της Κλεοδαίου τοΰ Ύλλου γενομέν-
ων ενα Πύρρον ώνόμασεν. έκ τούτου δέ και
Άχιλλεύς έν Ήπείρφ τιμάς ίσοθέους εσχεν,
"Ασπετος έπιχωρίφ φωνή προσαγορευόμενος.
123. 'Ορχομενός
Daß Aristoteles der uralten Stadt, durch Jahrhunderte hindurch
die Rivalin Thebens, eine Politie gewidmet hat, würden wir
annehmen, auch wenn uns dies nicht durch vier Zitate ausdrück-
lich bezeugt wäre. Erwähnt wird sie von Homer als Stadt der
Minyer, vor Einbruch der Boioter (II. 2,494ff.; Thuk. 4,76),
dann II. 2,511 (mit Schol.) und 9,381. Uber die Urgeschichte:
Paus. 9,34,6-10; 36,1-37,8, und Strabo 9,2,40; es folgt die
Zuwanderung der Boioter (Diod. 4,10; Paus. 9,17; 26; 38; Poly-
ain. 1,3,5), gegen die freilich Orchomenos immer seine Sonder-
Stellung in Boiotien behauptet hat: Her. 3,79; Strabo 8,6,14. Im
5. Jhd. gehört Chaironeia zum Herrschaftsgebiet von Orchome-
nos (Her. 8,34 und 9,16; Thuk. 4,76), in der Mitte des Jhd.
scheint sich die Stadt (unter Druck?) dem Boiotischen Bunde
angeschlossen zu haben (Diod. 11,80/81; lust. 3,1,10 f.), was zu
Spannungen mit Athen führte (Uber eine oligarchische Verfas-
sung berichten die Hellen. Oxyrrh. 11). Ins Jahr 427/6 fällt ein
schweres Erdbeben (Thuk. 3,87). Versuche, sich Athen zu
nähern, erwähnt Thuk. 4,76/7 und 89/90. Nach dem Zusammen-
bruch Athens steht Orchomenos auf der Seite Spartas (Xen.
Hell. 3,5,6; Plut. Lys. 28,2) und muß auch eine spartanische
Besatzung aufnehmen (Xen. Hell. 4,3,15; Plut. Pelop. 16; Diod.
15,37). Gleichzeitig gehört es dem Boiotischen Bunde an. Nach
386 wird es wie alle griechischen Poleis mit garantierter Auto-
695
nomie ausgestattet, muß aber 370 wieder unter Zwang in den
von Theben geführten Boiotischen Bund eintreten (Diod.
15,57). 364 beginnt Theben den Krieg gegen Orchomenos, das
erobert und fast völlig zerstört wird (Diod. 15,79ff.; Demosth.
or. 20,109). Theben etabliert einen Stützpunkt, den dann die
s Phoker besetzen (Diod. 16,33; 35). Nach 346 wird es abermals
von Theben unterworfen und zerstört. Erst nach der Schlacht
bei Chaironeia 338 wird den Resten der Bevölkerung die Heim-
kehr gestattet und nach Thebens Zerstörung 336 wird die
Stadt wieder aufgebaut und wird bis zum Ende des 4. Jhd. der
Hauptort des Boiotischen Bundes.
10
578.1
Paroemiographi Graeci ed. Leutsch-Schneidewin: Appendix
proverb. 4,92
Tò Ή σ ι ό δ ε ι ο ν γήρας: 'Αριστοτέλης έν
Όρχομενίων πολιτείςι δίς τεθάφθαι φησί τον
Ήσίοδον, καί έπιγράμματος τούδε τυχείν·
Χαίρε δις ήβήσας, καί δίς τάφου άντι-
20 βολήσας,
Ήσίοδ', άνθρώποις μέτρον εχων σοφίης.
παρόσον τό τε γήρας άπέβη, καί δίς έτάφη.
25 578.2
Suidas Lexicon ed. Adler Τ 732
Tò Ή σ ι ό δ ε ι ο ν γήρας: έπί τών ύπερ-
γήρων φέρεται γάρ καί έπίγραμμα Πινδάρου
τοιούτον χαίρε δίς ήβήσας καί δίς τάφων άντι-
30
βολήσας, Ήσίοδ', άνθρώποις μέτρον εχων
σοφίης:
579
35
Joh. Tzetzes Comm. in Hes. Erga ed. Gaisford, prolegomena
p. 15
Έκ τούτου ούν λογίζομαι, τούτον (seil, τόν
Όμηρον) τοϋ Ησιόδου είναι υ' έτών προγε-
40 νέστερον. 'Αριστοτέλης γάρ ό φιλόσοφος,
μάλλον δ' οΐμαι ό τοίις πέπλους συντάξας, έν
τή Όρχομενίων πολιτείςι Στησίχορον τον μελο-
ποιόν είναι φησιν υίόν Ησιόδου, έκ τής Κτι-
μένης αύτφ γεννηθέντα τής Άμφιφάνους καί
Γανύκτορος άδελφής, θυγατρός δέ Φηγέως. ό
45
δέ Στησίχορος ούτος σύγχρονος ήν Πυθαγόρςι
τφ φιλοσόφψ καί τφ Άκραγαντίνψ Φαλάριδι.
696
580
Scholia Vetera in Hes. Erga ed. Pertusi; in 633-640.
ώς περ έμός τε πατήρ καί σός, εως τοϋ
[βίου κεχρημένος έσθλού] (ούδέ ποτ'
έσθλή ): ταύτα καί τά έξης είς ζήλον άνεγείρει
τοΰ πατρός τον Πέρσην, εί μή γεωργείν έθέλοι,
ναυτίλλεσθαι· καί γαρ έκεΐνον έκ της Κύμης -
μία δε αΰτη των Αίολίδων πόλεων - ήκειν είς
Βοιωτίαν δια το βίον έθέλειν έαυτφ περι-
ποιήσασθαι, ού πλοϋτον φεύγοντα, άλλα
πενίαν και οίκήσαι τοϋτο δή το λυπρότατον
πολίχνιον, τήν [δε] "Ασκρην, χαλεπήν καί
θέρους ώρςι και χειμώνος. κείται μέν ουν ύπέρ
τήν όδόν ήν βαδίζουσιν οί έπί το Μουσειον
άπιόντες αϋτη ή "Ασκρη. τοΰ δέ 'Ελικώνος έκ-
κειμένου τοις άνέμοις καί θαυμαστός μέν
άναπαύλας έχοντος έν θέρει, δυσηνέμου δέ
όντος έν χειμώνι, τήν "Ασκρην έν τφ με-
σημβρινφ κειμένην τοΰ όρους της μέν έκ των
ανέμων άπολαύειν βίας, έν δέ τφ θέρει τό εϋ-
πνουν μή εχειν. άοίκητον δέ αύτήν ό Πλούταρ-
χος ιστορεί καί τότε είναι, Θεσπιέων άνελόν-
των τους οίκούντας, Όρχομενίων δέ τούς
σωθέντας δεξαμένων· όθεν καί τόν θεόν Όρ-
χομενίοις προστάξαι τα 'Ησιόδου λείψανα
λαβείν καί θάψαι παρ' αύτοίς, ώς και 'Αριστο-
τέλης φησι γράφων τήν Όρχομενίων πολι-
τείαν. τά μέν ούν κατά τήν "Ασκρην ταύτα.
581,1
Plutarch. Sept. Sap. Conv. ed. Paton-Wegehaupt-Pohlenz 19
(162 B - Ε )
Ό μέν ούν Περίανδρος έκέλευσεν εύθύς
έξαναστάντα τόν Γόργον είς φυλακήν άπο-
θέσθαι τούς άνδρας ού μηδείς αύτοίς πρόσεισι
μηδέ φράσει τόν Άρίονα σεσωσμένον ó δ' Αί-
σωπος 'άλλ' ύμείς' εφη 'τούς έμούς χλευάζετε
κολοιούς καί κόρακας εί διαλέγονται- δελφϊνες
δέ τοιαύτα νεανιεύονται.' κάγώ προς αύτόν
'άλλο τι λέγωμεν* εφην 'ώ Αίσωπε· τοιούτψ δέ
λόγφ πιστευομένφ και γραφομένψ παρ' ήμιν
πλέον ή χίλι' ετη διαγέγονεν [καί] άπό των
Ίνούς καί Άθάμαντος χρόνων.' ó δέ Σόλων
ύπολαβών 'άλλά ταύτα μέν, ώ Διόκλεις, έγγύς
θεών έστω και ύπέρ ήμάς· άνθρώπινον δέ και
Politela 123
προς ήμάς τό 'Ησιόδου πάθος- άκήκοας γάρ
'ίσως τόν λόγον.' 'ούκ έγωγ"ειπον. άλλά μήν
άξιον πυθέσθαι. Μιλησίου γάρ, ώς εοικεν, άν-
δρός, φ ξενίας έκοινώνει ó 'Ησίοδος καί διαίτης
s έν Λοκροίς, τη τού ξένου θυγατρί κρύφα συγ-
γενομένου καί φωραθέντος ύποψίαν εσχεν ώς
γνούς άπ' άρχής καί συνεπικρύψας τό άδίκημα,
μηδενός ων αίτιος, όργής δέ καιρφ καί δια-
βολής περιπεσών άδίκως. άπέκτειναν γάρ αύ-
ιο τόν οί τής παιδίσκης άδελφοί περί τό Λοκρικόν
Νέμειον ένεδρεύσαντες, καί μετ' αύτού τόν
άκόλουθον, φ Τρωίλος ήν όνομα, τών δέ σωμά-
των είς τήν θάλασσαν ώσθέντων τό μέν τού
Τρωίλου είς τόν Δάφνον ποταμόν εξω φορού-
ΐ5 μενον έπεσχέθη περικλύστφ χοιράδι μικρόν
ύπέρ τήν θάλασσαν άνεχούση- καί μέχρι νύν
Τρωίλος ή χοιράς καλείται- τού δ' 'Ησιόδου τόν
νεκρόν εύθύς άπό γης ύπολαβοΰσα δελφίνων
άγέλη προς τό 'Ρίον έκόμιζε κατά τήν Μολυ-
20 κρείων. έτύγχανε δέ Λοκροίς ή τών 'Ρίων
καθεστώσα θυσία καί πανήγυρις, ήν άγουσιν
ετι νύν έπιφανώς περί τόν τόπον έκεινον. ώς δ'
ώφθη προσφερόμενον τό σώμα, θαυμάσαντες
ώς εΙκός έπί τήν άκτήν κατέδραμον, καί γνωρί-
25 σαντες ετι πρόσφατον τόν νεκρόν άπαντα δεύ-
τερα τού ζητείν τόν φόνον έποιούντο δια τήν
δόξαν τοΰ 'Ησιόδου, καί τούτο μέν ταχέως
έπραξαν, εύρόντες τούς φονείς- αύτούς τε γάρ
κατεπόντισαν ζώντας καί τήν οίκίαν κατ-
30 έσκαψαν, έτάφη δ' ό 'Ησίοδος προς τφ Νεμείψ-
τόν δέ τάφον οί πολλοί τών ξένων ούκ ϊσασιν,
άλλ' άποκέκρυπται ζητούμενος ύπ' Όρχο-
μενίων, ώς φασι, βουλομένων κατά χρησμόν
άνελέσθαι τά λείψανα καί θάψαι παρ' αύτοίς.
35
581,2
Certamen Homeri et Hesiodi 2 1 7 - 2 5 4 ed. Allan
40 Προσερχομένου δέ αύτού (sc. τού Ησιόδου)
τφ ναφ ενθεον γενομένην τήν προφήτίν φασιν
είπείν-
όλβιος ούτος άνήρ ος έμόν δόμον άμφι-
πολεύει,
45 'Ησίοδος Μούσησι τετιμένος άθανάτησιν-
τού δ' ή τοι κλέος εσται οσην τ' έπικίδναται
ήώς.
 Politela 123
άλλα Διός πεφύλαξο Νεμείου κάλλιμον
άλσος·
κείθι δέ τοι θανάτοιο τέλος πεπρωμένον
έστίν.
ό δέ Ησίοδος άκούσας του χρησμού της Πελο-
ποννήσου μεν άνεχώρει νομίσας τήν έκεΐ
Νεμέαν τον θεόν λέγειν, εις δέ Οίνόην τής
Λοκρίδος έλθών καταλύει παρ' Άμφιφάνει καί
Γανύκτορι, τοις Φηγέως παισίν, άγνοήσας το
μαντείον. ó γαρ τόπος ούτος άπας έκαλείτο
Διός Νεμείου Ιερόν, διατριβής δέ αύτφ
πλείονος γενομένης έν τοις Οίνοεύσιν ύπο-
νοήσαντες οί νεανίσκοι τήν άδελφήν αύτών
μοιχεύειν τον Ήσίοδον, άποκτείναντες είς τό
μεταξύ τής Εύβοιας καί τής Λοκρίδος πέλαγος
κατεπόντισαν. τού δέ νεκρού τριταίου προς
τήν γήν ύπό δελφίνων προσενεχθέντος έορτής
τίνος έπιχωρίου παρ' αύτοις ούσης Άριαδνείας
πάντες έπΐ τον αίγιαλόν έδραμον καί τό σώμα
γνωρίσαντες έκεΐνο μέν πενθήσαντες έθαψαν,
τούς δέ φονεΐς άνεζήτουν. οί δέ φοβηθέντες
τήν των πολιτών όργήν κατασπάσαντες άλιευτι-
κόν σκάφος διέπλευσαν είς Κρήτην. οϋς κατά
μέσον τον πλούν ό Ζεύς κεραυνώσας κατεπόν-
τισεν, ώς φησιν 'Αλκιδάμας έν Μουσείψ. Έρα-
τοσθένης δέ φησιν έν |ένηπόδω| Κτίμενον καί
"Αντιφον τούς Γανύκτορος έπί τη προειρημένη
αίτίςι άνελόντας σφαγιασθήναι θεοίς τοις
ξενίοις ύπ' Εύρυκλέους τού μάντεως. τήν
μέντοι παρθένον τήν άδελφήν τών προειρη-
μένων μετά τήν φθοράν έαυτήν άναρτήσαι,
φθαρήναι δέ ύπό τίνος ξένου συνόδου τού
Ησίοδου Δημώδους όνομα- öv καί αύτόν
άναιρεθήναι ύπό τών αύτών φησιν. ύστερον
δέ Όρχομένιοι κατά χρησμόν μετενέγκαντες
αύτόν παρ' αύτοίς έθαψαν καί έπέγραψαν έπί
τφ τάφφ-
Άσκρη μέν πατρίς πολυλήιος, άλλά θανόντος
όστέα πλήξιππων γή Μινυάς κατέχει
Ησιόδου, τού πλείστον έν άνθρώποις κλέος
έστίν
άνδρών κρινομένων έν βασάνψ σοφίης.
και περί μέν Ησιόδου τοσαύτα-
15 εύβοίας L S vit. Hes.: 'Αχαίας Westermann: Βοιωτίας
Nietzsche 26 έν ένηπόδω L S: έν Ήριγόνψ Holsten
697
582,1
Pollux onomast. ed. Bethe 10,164-165
Καί όταν μέν έν Άχαρνεύσιν ε'ίπη 'Αριστο-
s φάνης άχάνας χρυσίου, τό άγγείον ίσως Περσι-
κόν· ενιοι δέ τήν θεωρικήν κίστην ούτω κε-
κλήσθαι νομίζουσιν, έν δέ "Αριστοτέλους Όρχο-
μενίων πολιτείςι μέτρον έστίν Όρχομένιον τετ-
ταράκοντα πέντε μεδίμνους χωρούν 'Αττικούς,
ίο οί δέ κοιτίδας τάς τών Πυθώδε ιόντων, οτε καί
τά λεβητάρια καλούσι παναγρίδας.
582,2
is Scholia in Aristophanis Acharn. ed. Wilson; in v. 108
ούκ, άλλ' άχάνας: άχάνη μέτρον έστί
Περσικόν, ώσπερ ή άρτάβη παρ' Αίγυπτίοις.
έχώρει δέ μεδίμνους 'Αττικούς με', ώς μαρτυρεί
2ο 'Αριστοτέλης, άλλοι δέ φασιν οτι κίστη έστίν,
είς ήν κατετίθεντο τούς έπισιτισμούς οί έπί
τάς θεωρίας στελλόμενοι.
άχάνας: μέτρον Περσικόν.
25
582.3
Hesychios Lexicon ed. Latte A 8819
άχάνας· τινές μέν Περσικά μέτρα. Φανό-
3ο δημος δέ κίστας, είς άς κατετίθεντο τούς έπι-
σιτισμούς οί έπί θεωρίας [ίόντες οί εις θεούς]
στελλόμενοι
35 582.4
Lexicon Seguerianum auctum ed. Bekker (Anecd. Graeca I,
1814) p. 473,32
άχάνη: μέτρον Βοιώτιον πολλών τίνων
4ο μεδίμνων. ούτως 'Αριστοτέλης.
582,5
Hesychios Lexicon ed. Latte A 8822
άχάνη- μέτρον σίτου έν Βοιωτίςι, χωρούν
μεδίμνους με'
698 Politela 124,125
124. Πάρος
Daß es eine Politie gab, ist von vome herein zu vermuten und
wird teils durch Herakleides Nr. 8, teils durch die Liste des So-
patros bezeugt. Eine Liste der älteren Namen der Insel gibt Steph.
Byz.s.v., die Gründungsgeschichte bringt die Besiedlung teils
mit Kreta in Verbindung (Thuk. 1,4; Apollod. 2,99; 3,7; 3,210;
Solin. 15,10; Kallimachos Aitia Frg. 3 Pf. mit Schol.; dazu
noch Diod. 5,79; Plin. nat. hist. 4,22; Solin. 11,26), teils mit der
Peloponnes (Her. 1,146; Eur. Orest. 1646 mit Schol.), teils
endlich mit Ioniern = Athenern (Schol. Dion. Perieg. 525; Veil.
1,4,3).
Die Blütezeit muß zwischen 700 und 500 gewesen sein; Erzäh-
lungen weisen auf Beziehungen zu Milet hin (Plut. Soll. anim.
36; Ael. Hist. an. 8,3; Athen. 606 D - F ) . Ein folgenreiches Er-
eignis war die Gründung der Kolonie Thasos (Vorgeschichte:
Apollod. 2,205; historisch: Thuk. 4,104; Strabo 10,5,7; Paus.
10,28,3; Steph. Byz. s.v. Θάσος). Von diesem Ereignis an er-
halten wir für ein halbes Jahrhundert reichliche und authentische
Informationen durch die Dichtungen des Archilochos (die auch
Aristoteles, wie diejenigen Solons für Athen, diejenigen des
Alkaios für Mytilene ausgewertet haben wird). Die Polis von
Thasos wird ganz nach dem Modell von Paros organisiert, und
die Beziehung zwischen den beiden Poleis ist durch die ganze
klassische Geschichte hindurch eine ungewöhnlich enge geblie-
ben. An den harten Kämpfen der Thasier gegen die Thraker des
Festlandes hat sich auch Paros beteiligt.
In kleinerem Maßstab ähnlich war die Gründung von Parion an
der Propontis (Strabo 10,5,7; vgl. 13,1,4). Unbekannt sind uns
die Gründe der Feindschaft zwischen Paros und Andros (Plut.
Ait. Hell. 30), begreiflich die Rivalität mit der größeren und
reicheren Nachbarinsel Naxos.
525 vermittelt Paros in einem Bürgerkrieg in Milet. Später
scheint das Pythagoreertum einigen Einfluß errungen zu haben
(Polyain. 5,2,22 und Iambi, v. P. 267) und eine (pythagoreisch
orientierte?) Oligarchie entstanden zu sein.
490 schließt sich Paros an Persien an, was dann zu dem berühm-
ten gescheiterten Feldzug des Miltiades geführt hat (Her.
6,132-136; Nepos Miltiades 7; Steph. Byz. s.v. und Schol.
Aristeid. 3,572 Dindf.). 489-480 genießt Paros den Schutz der
persischen Flotte, bleibt 480 betont neutral (Her. 8,67). Nach
Plataiai erfolgt eine Strafexpedition des Themistokles (Her.
8,112 und Plut. Her. malign. 40), die die Reichtümer der Insel
konfisziert und Paros zum Eintritt in den Seebund zwingt. Nach
der sizilischen Katastrophe Athens 413 wendet sich Paros zu
Sparta und richtet eine Oligarchie ein (Diod. 13,47). 411 stellt
allerdings Theramenes die Demokratie wieder her; nach 403
entsteht wieder Oligarchie, 393 unter athenischem Druck wieder
Demokratie. Der Friede 386 schafft allseitige Autonomie und
eine faktische Annäherung an Sparta. 385 gründet Paros noch
die Kolonie Pharos an der dalmatinischen Küste (Strabo 7,5,5;
Diod. 15,13/14; Skyl. 23; Ps.-Skymn. 426f.; Schol. Apoll.
Rhod. 4,1215; Steph. Byz. s.v. Φάρος).
376 ist Paros im zweiten Seebund (Diod. 15,30). Die Bezie-
hungen zu Athen sind von da an eng, ebenso traditionellerweise
diejenigen zu Thasos, das im Widerstand gegen Philipp von
Makedonien unterstützt wird (348; inschriftlich erhaltenen
Ehrenbeschluß der Parier und der Thasier für Athen).
5
125. Πελλήνη
Die Politie ist durch ein Zitat und eine Notiz Ciceros bezeugt.
Erwähnt schon in der Ilias 2,574. Da es mehrere Orte des
gleichen Namens gab, sind die Berichte von Verwechslungen
10
nicht frei. Gründungsgeschichte des achaiischen Pellene: Paus.
7,26,12 und Apoll. Rhod. 1,177.
Die nahe bei Sikyon gelegene Stadt war Mitglied der achaiischen
Dodekapolis: Her. 1,145; Strabo 8,7,4/5; Paus. 7,26,12ff.;
Skylax 42. Von ihr geht etwa im 7. Jhd. die Gründung von
Skione, dann von Pallene in der Chalkidike aus (Thuk. 4,120;
15
Polyain. 7,4,7; Ps.-Skymn. 638; Strabo 7, Frg. 27; Steph. Byz.
s.v. Σκιόνη)
Im 7./6. Jhd. Kämpfe mit Sikyon, Zerstörung der Stadt durch
Sikyon (Ael. Var. hist. 6,1) dann Neugründung (Zenobios 1,57
mit Var.).
Im Peloponnesischen Krieg steht Pellene auf der Seite Spartas
20
und bleibt dessen Verbündeter bis nach der Schlacht bei Leuktra
(vgl. Thuk. 2,9,2) und noch im Kampfe gegen Epameinondas
Xen. Hell. 6,5,29; 7,Iff. Später verbindet es sich vorübergehend
mit Theben, kehrt aber bald wieder zum spartanischen Bündnis
zurück.
Bemerkenswert ist aus dem 5. Jhd. die Aufnahme des aus Athen
25
ausgewiesenen Diagoras von Melos (Aristoph. Vögel 1073
Schol.) und im späteren 4. Jhd. die Tyrannis eines Platon-Schü-
lers Chairon (Ps.-Demosth. 17,10; Athen. 509 B; Paus. 7,27,7).
30 583
Harpokration, Lexicon ed. Bekker p. 124,13-16
μ α σ τ ή ρ ε ς · Ύπερίδης έν τφ προς Πάγ-
καλον. εοικεν άρχή τις είναι άποδεδειγμένη έττί
35
τό ζητεϊν τά κοινά τοϋ δήμου, ώς οί ζητηταΐ καί,
οί έν Πελλήνη μάστροι, ώς 'Αριστοτέλης έν τη
Πελληνέων πολιτείςι.
40
584
Photios Lexicon ed. Naber
μ α σ τ ή ρ ε ς · οί τα φυγαδευτικά χρήματα
είσπράττοντες, οιονεί ζητηταί των φυγαδευτι-
45
κών χρημάτων, των άειφυγίςι φυγαδευθέντων
έκλήθησαν δέ μαστήρες άπό των κυνηγών τών
έν τοις μαστοίς τών όρών ζητούντων τά θηρία.
 Politela 126,127,128
126. Πεπάρηθος
Die Politie ergibt sich aus Herakleides Nr. 13 (wozu Plin. nat.
hist. 4,72).
Gründungsgeschichte Diod. 5,79,2, Ps.-Skymn. 579 ff. (Kreter
unter Führung des Staphylos, bezeichnenderweise Sohn des
Dionysos und der Ariadne) Apollod. Epit. 1,9 (Eponym Pepa-
rethos). Später kommen "Pelasger", dann Chalkidier (Ps.-
Skymn. a. O.).
Von 479 an ist Peparethos im Attischen Seebund, gerät ver-
mutlich nach 404/3 unter spartanische Herrschaft, ist aber von
378 an wieder im neuen Seebund (vgl. Diod. 15,30,5). Für 427
verzeichnet Thuk. 3,89,4 ein verheerendes Erdbeben.
361/360 Krieg mit Alexander von Pherai Diod. 15,95; Polyain.
6,2. Die Insel wird athenischer Stützpunkt (Demosth. or. 4,32).
Um 340 greift sie die Makedonen auf Halonnesos an, was
Repressalien Philipps nach sich zieht (Demosth. or. 12,12-15;
18,70). Wenig später gerät die Insel endgültig in den makedoni-
schen Machtbereich.
127. 'Ρήγιο ν
Die Politie ist gesichert durch Herakleides Nr. 26 sowie eini-
germaßen durch das Zitat bei Pollux 5,75; dazu treten Pol.
1316 a 37/38 und 1274 b 23-26.
Zum Namen, zur Gründung und zur weiteren Geschichte bsd.
Strabo 6,1,5-6, Diod. 4,85, Dion. Hal. 19,2, Kallimachos Frg.
618 Pf. Eigentümlich ist die Verknüpfung von Rhegion teils mit
der Orestessage (Plin. nat. hist. 3,73; Probus Comm. in Verg.
Bue. et Georg, praef.), teils mit der Heraklessage (Apollodor
2,5,10; Diod. 4,22).
Besiedelt wird Rhegion teils von Chalkidiern (Strabo a. a. O.),
dann besonders von Messeniern (Thuk. 6,44; 79; Diod. 14,40;
8,23). Durch diese Zuwanderung wird das dorische Element all-
mählich herrschend, vor allem im Gefolge der Massenauswan-
derung von Messeniern nach dem 2. messen. Krieg.
Die ältere Geschichte ist wenig bekannt: Königtum?, Oligar-
chie?, dann Tyrannis, deren überragender Vertreter Anaxilaos
(regiert ca. 494—476) gewesen ist; er erobert Zankle und gibt
ihm den Namen Messana; seine Herrschaft wird gerühmt (Her.
6,23; 7,164/165; Thuk. 6,45; Diod. 11,48; Dion. Hal. 19,4;
lustin 4,2,4). Gespannt sind seine Beziehungen zu Syrakus
(Schol. Pind. Py. 1,112; Diod. 11,26 u. 48), freundschaftlich
diejenigen zu Karthago (Her. 7,165).
Unklar ist wie sich zur Tyrannis einesteils die Tätigkeit des
Charandas als Gesetzgeber in Rhegion, andernteils diejenige
des Androdamis aus Rhegion als Gesetzgeber der stammver-
wandten (ionischen) Chalkidier in Thrakien (Aristot. Pol. 1274
b 23-26) verhalten.
Nach dem Tod des Anaxilas regiert Mikythos als Vormund von
dessen Söhnen (Her. 7,170; Diod. 11,48; 52; 59; Paus. 5,26,4).
Er verbindet sich mit Tarent, wird mit diesem zusammen von
den Messapiern besiegt (Diod. 11,52), vermag aber umgekehrt
die Etrusker zurückzudrängen und Pyxus zu besetzen (Diod.
11,59 und Steph. Byz. s. v. Pyxus). In die Jahre um 470 scheint
der berühmte Sieg der verbündeten Lokrer und Rheginer über
699
Kroton an der Sagra zu fallen (Diod. 8,32; lust. 20,2ff.). 461
wird die Tyrannis gestürzt (Diod. 11,76; lust. 4,3); unklar ob
damit das Auftreten von Pythagoreern in Rhegion zusammen-
hängt (Iambi, v. P. 130, 172, 251).
433 verbinden sich Rhegion und Leontinoi mit Athen gegen
Syrakus, doch bleibt Rhegion im Peloponnes. Krieg weitgehend
neutral. Akut wird die Feindschaft gegen Syrakus beim Auf-
stieg Dionysios I. Es folgt eine Reihe ergebnisloser Kriege
zwischen den beiden Staaten. 389 kommt ein Friede zustande,
der aber sofort durch einen letzten Krieg des Dionysios I. gegen
Rhegion abgelöst wird. Rhegion muß schließlich kapitulieren,
die Stadt wird zerstört (387) und bleibt nahezu 20 Jahre unbe-
siedelt (Diod. 14,100ff.; Strabo a. a. O.; Frontin 3,4,3; Plin. nat.
hist. 12,6—7). Um 360 wird es wieder aufgebaut, dann von
Timoleon gegen Karthago unterstützt (Diod. 16,66), scheint
aber von da an bis zum Einbruch der Römer in einer bescheide-
nen Unabhängigkeit existiert zu haben.
585
Pollux Onomast. ed. Bethe 5,75
'Ιθάκη δέ μόνη των νήσων άγονός έστι
λαγών. Καρπάθιοι δε πρότερον ούκ όντων έν
τη νήσφ λαγών ζεύγος είσαγαγόμενοι, τό μέν
εις πλήθος έκ τής πολυγονίας έπιδιδοϋν
έφθειρε τους καρπούς, oi δέ παροιμίαν ¿ποίη-
σαν έπί τών έπισπαστόν κακόν έφ' έαυτούς
έπαγαγόντων 'ό Καρπάθιος τόν λαγών', καΐ μήν
Άναξίλας ó 'Ρηγϊνος, ώς 'Αριστοτέλης φησίν,
τής Σικελίας τέως άγόνου λαγών, ό δ' είσαγα-
γών τε καί θρέψας, δμοϋ δέ και 'Ολύμπια νική-
σας άπήνη, τφ νομίσματι τών 'Ρηγίνων ένετύ-
πωσεν άπήνην καί λαγών.
128. 'Ρόδος
Eine Politie ist zu folgern aus Pol. 1302 b 21-24; 32/33;
1304 b 25-31, möglicherweise auch aus Schol. Pind. Ol. 7, so-
wie vielleicht daraus, daß durch Eudemos die aristotelische Phi-
losophie dauernd auf Rhodos angesiedelt wurde. Daß überdies
die Politie die Gesamtheit der Poleis von Rhodos zum Gegen-
stand hatte, ist anzunehmen, schon weil die Insel früh als eine
Einheit verstanden wurde und geschichtlich aktiv war, obschon
bis zum Synoikismos von 408/7 die ganze Insel unter drei
autonome Poleis: Lindos, Ialysos, Kameiros aufgeteilt war und
die durch den Zusammenschluß der drei Poleis entstandene
Stadt Rhodos erst damals geschaffen wurde.
Seit Horn. II. 2,645 ff. gilt die Insel als dorischer Bereich, aufs
engste verknüpft mit dem Namen des Herakles, dessen Sohn
Tlepolemos als Gründer der griechischen Siedlungen auf Rhodos
galt.
In alte Zeit gehören dorische Institutionen (Schol. II. 9,30), dann
auch die Entsendung von Kolonien, die immer als gemein-
700
rhodische Kolonien gelten: Gela (Steph. Byz. s. v.; Thuk. 6,4;
Her. 7,53), Phaseiis, vielleicht Parthenope-Neapolis (Strabo
14,2,10) und die Siedlungen in Aegypten (Her. 2,178). Wir
wissen nicht, wie alt der Bund der dorischen Poleis war, der
sein Fest beim Apollontempel auf dem Triopion bei Knidos
hatte und dem ursprünglich sechs Orte zugehörten (Ialysos,
Lindos, Kameiros, Kos, Knidos und Halikarnassos); später
wurde Halikarnassos ausgeschlossen, was den Bund auf eine
Pentapolis reduzierte (Her. 1,144; Dion. Hal. 4,25; Schol.
Theokr. 17,69).
In den Beginn des 6. Jhd. gehört der Fürst Kleobulos von Lin-
dos, bald als König, von Herakles abstammend, bald als Tyran-
nos bezeichnet, unter Umständen, die wir nicht kennen, in
den Kreis der Sieben Weisen geraten und dann mit einer Bio-
graphie ausgestattet (Diog. Laert. l,89ff.; Plut. mor. 385 DE
u. a.). Von Verbindungen des messenischen Freiheitshelden
Aristomenes zum König Damagetos von Ialysos berichtet Paus.
4,24,2-3.
Zu Beginn des 5. Jhd. muß Rhodos ganz dem persischen Macht-
bereich zugehört haben: bei Salamis waren auf persischer Seite
40 Schiffe aus Rhodos beteiligt (Diod. 11,3,8; vgl. Her. 7,99).
Der griechische Sieg brachte Rhodos die Selbständigkeit, zu-
gleich die Teilnahme am Attischen Seebund. Pindar 01.7 von
464 auf einen Rhodier bringt die damals gültige Version der auf
Tlepolemos zurückgeführten Urgeschichte von Rhodos; da be-
gegnet auch der spätere Hauptgott von Rhodos, Helios.
Rhodos bleibt sehr lange im Seebund, beteiligt sich mit Schiffen
an der Expedition nach Sizilien 415. Dann folgt der Gegen-
schlag. Eine spartanische Flotte besiegt die Athener bei Syme
und besetzt dann Rhodos (Thuk. 8,41f.; Diod. 13,38,5); dem-
entsprechend wird die Demokratie durch eine Oligarchie
ersetzt. Vorübergehend kommt Rhodos wieder unter athenische
Herrschaft, wird dann durch Lysander wieder spartanisch.
Sparta hat wohl auch den Synoikismos und die Gründung der
neuen Stadt Rhodos 408/7 gefordert und durchgesetzt (Strabo
14,2,9). Es entsteht eine Staatsordnung, die Strabo 14,2,5 als
vorbildlich bezeichnet (vgl. Cicero, De rep. 1,97 und 3,48);
Einzelheiten ergeben Inschriften aus hellenistischer Zeit; wieviel
davon alt ist, wissen wir nicht.
397 scheint die Demokratie gestürzt, doch schon wenig später
wieder hergestellt worden zu sein (Diod. 14,79). Rhodos betei-
ligt sich am Krieg der Athener gegen Sparta, bis 391 die sparta-
nische Partei aus Sparta genügende Hilfe erhält, um sich durch-
zusetzen. Der Friede von 386 schafft Autonomie, doch ist 377
Rhodos im Seebund wieder auf der Seite Athens, fällt aber 358
abermals ab und gerät 355 unter die Herrschaft des Maussolos
von Karien (Demosth. or. 15). Gleichzeitig scheinen die rhodi-
schen Politiker Memnon und Mentor für gute Beziehungen zum
Perserkönig gesorgt zu haben. Sie dauerten bis zum Tode Mem-
nons 333.
586
Scholia in Pindarum vetera ed. Drachmann: Ol. 7 inscr.
Διαγόρςι νικήσαντι τήν οθ' Όλυμπίαδα. τού-
τον δέ τόν Διαγόραν οί 'Ρόδιοι Έρμοϋ παιδά
Politela 128
φασιν. πορευομένη γαρ τη μητρί αύτοϋ είς
άγρόν καί άναπαυομένπ πρός Έρμαίψ τινί
μιγήναι τόν θεόν, και έκ τούτου γενέσθαι τόν
Διαγόραν. περί του Διαγόρου είπε μέν καί
5 'Αριστοτέλης ( . . . ) καί Άπόλλας μαρτυροϋσιν
ότι δ' πηχών καί ε' δακτύλων ήν. έσχε δέ καί
Δαμάγητον ulòv πρεσβύτατον των παίδων
τετράπηχυν τό μέγεθος, τοϋ πατρός έλάττονα
δ' δακτύλων, έσχε δέ καί άλλον άδελφόν
io Άκουσίλαον, θυγατέρων δέ υιούς Εύκλέα Καλ-
λιάνακτος καί Πεισίρροδον. ούτοι δέ πολλάς
νίκας έκ των 'Ολυμπίων έσχον, (έσχον) δέ καί
έκ Πυθίων ( . . . ) δέ έφη ότι παίδες τούτου δια-
φόρους άγώνας νικήσαντες καί περιβαλόντες
15 τόν Διαγόραν έξήλθον μακαριζόμενοι, (των
άνθρώπων λεγόντων), άφ'ου Ηρακλής συνέβη-
κε τόν άγώνα, μηδενί πω τοιαύτα συμβήναι
ώστε καί τόν πατέρα καί τούς υίούς Όλυμπιονί-
κας γενέσθαι, ή θυγάτηρ δέ τούτου ήλθεν
20 είς τά 'Ολύμπια1 ή όνομα Καλλιπάτειρα.
έκωλύετο δέ ύπό των 'Ελλανοδικών γυνή ούσα
θεωρήσαι τα 'Ολύμπια, ή δέ ούχ όμοία έφη
είναι ταις άλλαις γυναιξίν έχε ιν γαρ καί τόν
πατέρα Διαγόραν και τους τρεις άδελφούς
25 Όλυμπιονίκας, Δαμάγητον, Δωριέα, Άκουσί-
λαον, καί πέμπτον άδελφής παιδα Εύκλέα καί
αύτής ulòv Πεισίρροδον, και τούτων εικόνας
είναι έν Όλυμπίςι. ol Έλλανοδίκαι δέ ήσθέντες
συνεχώρησαν αύτη θεωρείν.
30 π ρ ο ο ί μ ι ο ν. ó Διαγόρας υ Ιός μέν ή ν Δαμα-
γήτου τοϋ 'Ροδίου- περί δέ τούτου τοϋ Δια-
γόρου ίστόρηται τοιαύτα, κατά γάρ τήν Όλυμ-
πίαν έστηκεν ó Διαγόρας μετά τήν Λυσάν-
δρου εικόνα, πηχών τεσσάρων δακτύλων πέντε,
35 τήν δεξιάν άνατείνων χείρα, τήν δέ άριστεράν
είς έαυτόν έπικλίνων. μετά δέ τούτον ΐσταται
καί ó Δαμάγητος, ó πρεσβύτερος τών παίδων
αύτοϋ, δς ήν καί όμώνυμος τφ πάππψ, παγκρά-
τιον προβεβλημένος, καί αύτός πηχών τεσ-
40 σάρων, έλάττων δέ τοϋ πατρός δακτύλων τεσ-
σάρων. έχόμενος δέ τούτων έστηκε Δωριεύς
άδελφός πύκτης καί αύτός προβεβλημένος.
τρίτος δέ μετ' έκεΐνον Άκουσίλαος, τη μέν
άριστερ9 Ιμάντα έχων πυκτικόν, τήν δέ δεξιάν
45
ώσπερ πρός εύχήν άνατείνων. καί ούτοι μέν οί
5 lac. ind. Dr. 9 ulòv scrib. pro άδελφόν? Dr. 13 lac.
ind. G. 15.16 e. g. suppl. G.
 Politela 128,129
του νικηφόρου παίδες έν στήλαις ϊστανται συν
τφ πατρί - μετ' έκείνους δέ καί θυγατέρων
αύτοϋ νικηφόροι υιοί δύο, Εΰκλων πυγμή νική-
σας άνδρας καί μετ' έκεΐνον Πεισίρροδος. καί
λέγεται κατά τήν Όλυμπίαν νικήσαντος τούς
παΐδας κατά τήν αύτήν ήμέραν τφ πατρί, περι-
βαλόντας [ούν] τόν Διαγόραν περιιέναι τό στά-
διον μακαριζομένους ύπό των Ελλήνων,
χρόνφ δέ ϋστερόν φασι καί τήν τούτου θυγα-
τέρα Άριστοπάτειραν έλθείν είς τήν Όλυμπίαν
καί αΐτεϊν παρά των "Ελλανοδικών έπιτρέψαι
τήν θέαν αύτη- τούς δέ κωλύειν φάσκοντας
κατά νόμον γυναίκα μή θεωρείν τόν γυμνικόν
άγώνα. τήν δέ φήσαι πρός αύτούς ούκ ϊσην
είναι ταΐς άλλαις γυναιξίν, άλλά φέρειν πλέον
τι, ταΐς προγονικαις άρεταϊς έπερειδομένην,
καί δείξαι τάς τε τοΰ πατρός καί των άδελ-
φών στηλας· καί οΰτω νικηθέντας τους Έλλα-
νοδίκας έπιχωρήσαι καί συνήθειαν νόμου δια-
λϋσαι και τη Άριστοπατείρςι τήν θέαν έπιτρέ-
ψαι. καί τά μέν περί αύτών τοσαϋτα. Ιστόρηται
δέ ó Διαγόρας Έρμοϋ παις γεγενήσθαι. φασί
γάρ αύτοϋ τήν μητέρα είς άγρόν που πορευο-
μένην, είτα καύματος σφοδρού έπισχόντος
έπικλιθήναί τινι Έρμαίφ τεμένει, καί οϋτω τόν
θεόν αύτη συνελθειν, τόν δέ Διαγόραν οΰτω
τεκεϊν αύτήν δς πρώτος άφ' Ήρακλέος λέ-
γεται τοιούτος γενέσθαι.
587
Vita Arati in: Westennann, Biogr. Graeci p. 60
έ κ Σ ό λ ω ν τ η ς Κ ι λ ι κ ί α ς , ώνόμασται δέ ή
πόλις άπό Σόλωνος τού Λινδίου, ώς φησιν
'Αριστοτέλης, έστι δέ ή νύν Πομπηιούπολις.
129. Σάμος
Die Politie ist durch Schol. Aristoph. Vögel 1471, Phot. s. v.
ΣαμΙων ό δήμος und Zenob. 6,12 ausdrücklich bezeugt; dazu
Herakleides Nr. 10 und Pol. 1284 a 39, 1303 a 36, 1313 b 24.
Andere Zitate darf man mit erheblicher Wahrscheinlichkeit hier
einordnen.
Alte Namen der Insel verzeichnen Strabo 10,2,17 und 14,1,15;
Plin. nat. hist. 5,135; Steph. Byz. s. v. und Schol. Apoll. Rhod.
5,135.
Die Gründungsgeschichte und die Namen der Gründer sind in
mehreren Varianten faßbar: Ankaios bei Schol. Apoll. Rhod.
701
1,188; Iambi, v. P. 3ff., Prokies aus Epidauros bei Paus. 7,4,2/3,
Strabo 14,1,3, Hippasos aus Phleius Paus. 2,13,2; Iambi, v. Pyth.
4; Miletos aus Kreta Schol. Apoll. Rhod. 1,185. Daß mehrfach
pythagoreisches Arrangement vorliegt, ist unverkennbar.
Berühmt waren die Leistungen der Samier als Seefahrer (Thuk.
5
1,13; Plut. Perikles 26; Plin. nat. hist. 8,24; Hes. s. ν. Σάμιος
τρόπος). Dem entsprach die politische und kolonisatorische
Expansion. Um 7Ö0 Besetzung des Gebiets von Melie auf dem
Festland bei Mykale (Skylax 81), dann Kolonien in Samothrake,
Perinthos, Amorgos, Kydonia in Kreta, Zankle (Ps.-Skymn. 288),
Ikaria; um 600 gelingt die Fahrt nach Tartessos in Spanien
io (Her. 4,152).
In dieser Frühzeit ist Samos eine Oligarchie der Großgrund-
besitzer (Geomoroi Plut. Ait. Hell. 57).
Schwer einzuordnen ist eine zeitweilige Herrschaft von Ephesos
über Samos (Paus. 7,2,8; Plut. Ait. Hell. 50).
Um 640 Angriff der Kimmerier unter Lygdamis, später Kriege
gegen Priene und gegen Megara um Perinthos.
Nach 600 Tyrannos Demoteles, der durch die Geomoroi ge-
stürzt wird, Plut. Ait. Hell. 57; dann Amphikrates, der einen
Krieg gegen Aigina führt (Her. 3,39). Im Kriege zwischen Chal-
kis und Eretria unterstützen die Samier Chalkis Thuk. 1,15, Plut,
amat. 17.
20
Etwa 540—525 Tyrannis des Polykrates und seiner Brüder
Pantagnotos und Syloson, Höhepunkt des kulturellen Glanzes
und der politischen Machtentfaltung Thuk. 1,13; 3,104; Her.
3,39-43; Strabo 14,1,16; Polyain. 1,23.
Die Ermordung des Polykrates durch den Satrapen Otanes be-
zeichnet den Beginn des Niederganges. Unter der Tyrannis des
Maiandrios verwüsten die Perser die Insel (Her. 3,147), dann
wird Syloson Tyrannos Polyain. 6,45.
Samos nimmt am Ionischen Aufstand teil (Her. 6,8). In die Zeit
unmittelbar danach gehören die unter persischem Protektorat
herrschenden Tyrannen Aiakes und Theomestor. 479 wird
Samos frei und tritt dem Attischen Seebunde bei. Einen Krieg mit
Milet verzeichnet Thuk. 1,115, wichtiger ist der Aufstand gegen
Athen 441—439 unter Führung des Philosophen Melissos Plut.
Perikles 27; Ael. Var. hist. 2,9; Apostol. 17,25 ; Suidas s. ν. Samos
kapituliert, die Demokratie unter athenischer Vorherrschaft wird
eingerichtet. Um 413 scheint Samos von Athen abgefallen zu sein,
doch Athen erobert die Insel zurück und etabliert die radikale
35
Demokratie Xen. Hell. 2,2,6.
Um 409 erhält Samos Autonomie (Thuk. 8,21; Paus. 6,3), eine
oligarchische Erhebung wird 405 niedergeschlagen und Athen
gewährt in der Not Samos die Sympolitie.
404 erobert Lysander Samos, vertreibt die Demokraten (Xen.
Hell. 2,3,6; Diod. 14,3,5) und erhält überschwängliche Ehren
40
(Plut. Lysander 18; Paus. 6,3). 394 wird die Demokratie und die
Verbindung mit Athen wieder hergestellt. 390 gelingt es Teleu-
tias Samos auf die Seite Spartas zu ziehen, 376 erfolgt ein ver-
geblicher Angriff des Chabrias, 371 ein ebensolcher der Iphikra-
tes. Doch 365 erobert Timotheos Samos für Athen zurück, besie-
delt es mit attischen Kleruchen und stellt es unter athenische
45
Verwaltung, die erst 322 ein Ende nimmt. Die Politie wird auch
von Pythagoras gesprochen haben, ebenso von den künstle-
rischen Leistungen (die Architekten Rhoikos und Theodoros
702 Politela 129
Plin. nat. hist. 7,198 und 35,43) endlich vom Tempel und Kult
der Hera (Paus. 5,13; Polyain. 1,23; 6,45; Plut. Pomp. 24;
Suidas s. ν. Ήραΐα; Hes. s. ν. Κρησίπαις und Λυσάνδρεια sowie
Plut. Lysander 18).
588.1
Plin. hist. nat. ed. Jan-Mayhoff 5,135
Ioniae ora Aegeas et Corseas habet et Icaron,
de qua dictum est, Laden, quae prius Late voca-
batur, atque inter ignobiles aliquot duas Camelitas
Mileto vicinas, Mycalae Trogilias tres, Philion,
Argennon, Sandalion, Samon liberam, circuitu
LXXXVII D aut, ut Isidorus, C. Partheniam
primum appellatam Aristoteles tradii, postea
Dryusam, deinde Anthemusam; Aristocritus adicit
Melamphyllum, dein Cyparissiam, alii Parthenoar-
rhusam, Stephanen, amnes in ea Imbrasus, Chesius,
Hibiethes, fontes Gigartho, Leucothea, mons Cer-
cetius. adiacent insulae Rhypara, Nymphaea, Achil-
lea.
588.2
Steph. Byz. ed. Meineke
Σάμος, έπιφανής προς τη Καρίςι νήσος,
έκλήθη δε πρότερον Παρθενία καί Δρύουσα
καί Άνθέμουσα καί Μελάμφυλλος. το έθνικόν
Σαμαίος καί Σάμιος καί Σαμία. καί Σαμιακός.
588.3
Strabo Geogr. ed. Jones 14,1,15
Περίπλους δ' έστί τής Σαμίων νήσου στα-
δίων έξακοσίων. έκαλείτο δέ Παρθενία πρότε-
ρον οίκούντων Καρών, είτα Άνθεμοϋς, είτα
μελάμφυλλος, είτα Σάμος, εϊτ' άπό τίνος έπι-
χωρίου ήρωος, εϊτ' έξ Ιθάκης καί Κεφαλληνίας
άποικήσαντος. καλείται μέν ούκ καί άκρα τις
"Αμπελος βλέπουσά πως πρός τό τής Ικαρίας
Δρέπανον, άλλα καί τό όρος άπαν, ö ποιεί τήν
δλην νήσον όρεινήν, όμωνύμως λέγεται -
588.4
Scholia in Apoll. Rhod. ed. Wendel; in 2,865-872
Π α ρ θ ε ν ί α δέ ή Σάμος έκαλείτο. έκέχρητο 45
γαρ πολλοίς όνόμασι- και γαρ Μελάνθεμος καί
Παρθενία καί Άνθεμοϋσσα έκαλείτο.
588.5
Hesychios Lexicon ed. Latte Δ 2238
Δόρυσσα - οϋτως έκαλείτο ή Σάμος
5
588.6
Hesychios Lexicon ed. C. Latte Δ 2431
Δρυ ούσα - ή Σάμος τό παλαιόν
io
589.1
Scholia in Apoll. Rhod. ed. Wendel, in 1,185-188
ό δ' Ί μ β ρ α σ ί ν ο ς έ δ ο ς "Ηρης Παρ-
is θ ε ν ί η ν : τήν Σάμον φησίν. Ίμβρασος γάρ
ποταμός Σάμου, 0ς μετεκλήθη Παρθένιος δια
τό έκεΐ παρθένον έτι ούσαν τετράφθαι τήν
"Ηραν. καί Καλλίμαχος μέμνηται. ó δέ Ταρ-
ραιος οϋτως· Π α ρ θ ε ν ί α δέ ή Σάμος άπό Παρ-
20 θενίας τής Σάμου γυναικός ώνομάσθη.
[ Π α ρ θ ε ν ί η ς ] Ά γ κ α ί ο ς : 'Αριστοτέληςφησί
τιθείς έπί Άγκαίου τήν παροιμίαν, ότι γέγονε
φιλογέωργος Άγκαιος και πολλάς έφύτευσεν
άμπέλους. είπόντος δέ αύτφ του θεράποντος,
25 ότι θάττον άποθανείται ή πίεται έκ τών καρπών
τής άμπέλου, Άγκαιος ώριμου γενομένου τοϋ
καρπού, τρίψας βότρυν έκάλεσε τόν θεράποντα
καί είπεν, ώς έζησεν μέχρις ού καρποφορήση
ή άμπελος, καί έμελλε πίνειν. τού δέ θερά-
30 ποντος είπόντος 'πολλά μεταξύ πέλει κύλικος
καί χείλεος άκρου' διηγγέλθη αύτφ τις σϋς
διαλυμαινόμενος τήν χώραν έφ' όν έκδραμών
πριν πίη, άνηρέθη ύπ' αύτοϋ. διό έπεκράτησεν
ή παροιμία έπι τών παρά προσδοκίαν τι πασχόν-
35 των. καί Φερεκύδης έν τη η' φησί τόν Άγκαιον
ύπό του Καλυδωνίου συός πληγέντα τόν μηρόν
άποθανεΐν.
589.2
40
Miller, Mélanges de littérature Grecque, p. 368
Πολλά μ ε τ α ξ ύ π έ λ ε ι κύλικος. Ταύτηνό
Διονύσιος φησίν είρήσθαι άπό τής Αντινόου
μνηστευσαμένου τήν Πηνελόπην συμφοράς*
προσαγόμενος γάρ τό έκπωμα έτελεύτησεν.
Αριστοτέλης δέ φησιν Αγκαΐόν τινα Σαμίων
βασιλέα μέλλοντα πίνειν άκοΰσαι κραυγήν περί
 Politela 129
θήραν γενομένην καί έξελθόντα συμπλακήναι
τφ συΐ και άποθανειν όθεν είρήσθαι τήν
παροιμίαν οϋτως,
Πολλά μεταξύ πέλει κύλικος καίχείλεος άκρου.
589.3
Scholia in Horn. Odyss. ed. Dindorf; in 2 2 , 9 - 1 2
ήτοι ό καλόν άλεισον - μετ' άνδράσιν]
Διονύσιος ό Θρςίξ έν ταις Μελέταις φησί τήν ίο
παροιμίαν "πολλά μεταξύ πέλει κύλικος και
χείλεος άκρου" άπό τούτου διαδεδόσθαι.
προστιθέμενος γάρ Άντίνοος τό έκπωμα βάλ-
λεται. λέγει δέ 'Αριστοτέλης περί της παροιμίας
οΰτως. Άγκαίος ό Ποσειδώνος καί Άοτυπαλαίας is
Σάμιος ών τό γένος έχων οίκέτην άπό Κρήτης
έκέλευσεν αύτφ προσφέρειν ποτόν πίνειν. εί-
πόντος δέ αύτοΰ ώς ού δυνήσεται πιείν όθεν
έντεϋθεν αϊ άμπελοι τυγχάνουσιν, αύτός ό Άγ-
καίος κατακερτομήσας τους θεράποντος έλαβε 2ο
τήν κύλικα και προσέθετο. λέξαντος δέ έκείνου
"πολλά μεταξύ πέλει κύλικος και χείλεος
άκρου" άφνω συνέβη χρήμα συός μεγάλου
έπιζαρήσαι τοις του Άγκαίου χωρίοις. άκού-
σαντα δέ αύτόν άπό τών χειλέων τήν κύλικα 25
καταθεΐναι και δραμείν ώς τόν άγριον ύν, συμ-
βαλόντα δέ τφ κάπρφ τελευτήσαι. ένθα φησι
κατανοήσαι τήν παροιμίαν.
589.4
Paroemiographi Graeci ed. Leutsch-Schneidewin, Zenobios 5,71
Πολλά μ ε τ α ξ ύ π έ λ ε ι κ ύ λ ι κ ο ς καί χ ε ί -
λ ε ο ς ά κ ρ ο υ : παροιμία λεχθεισα έξ αιτίας
τοιαύτης· Άγκαίος παις Ποσειδώνος φυτεύων 35
άμπελώνα βαρέως έπέκειτο τοις οίκέταις. είς
δέ τών οίκετών εφη, μή μεταλήψεσθαι τον δε-
σπότην τοϋ καρποϋ. ό δέ Άγκαϊος έπειδή ό
καρπός έφθάκει, χαίρων έτρύφα, καί τον οί-
κέτην έκέλευσε κεράσαι αύτφ. μέλλων δέ τήν 4ο
κύλικα προσφέρειν τφ στόματι, ύπεμίμνησκεν
αύτόν τού λόγου· ό δέ εφη τον είρημένον
στίχον. τούτων ετι λεγομένων οίκέτης ήλθεν
άπαγγέλλων, ώς ύπερμεγέθης σύς τον öp-
χατον λυμαίνεται, ό δέ Άγκαιος άποβαλών 45
τήν πόοιν έπί τον συν ώρμησε καί πληγείς
ύπ' αύτοΰ έτελεύτησεν. όθεν ή παροιμία. Διο-
703
νύσιος δέ φησιν είρήσθαι αύτήν άπό τής Άντι-
νόου μνηστευσαμένου τήν Πηνελόπην συμ-
φοράς. προσαγόμενος γάρ τό εκπωμα έτε-
λεύτησε τοξευθείς παρά τοΰ 'Οδυσσέως.
5
590
Aelian, De nat. anim. ed. Scholfield 12,40
Τιμώσι δέ άρα Δελφοί μέν λύκον, Σάμιοι δέ
πρόβατον, Άμπρακιώταί γε μήν τό ζφον τήν
λέαιναν· τά δέ α'ι'τια τής εκάστου τιμής είπείν
ούκ εστίν εξω τήσδε τής σπουδής. Δελφοις
μέν χρυσίον ιερόν σεσυλημένον καί έν τφ
Παρνασφ κατορωρυγμένον άνίχνευσε λύκος,
Σαμίοις δέ καί αύτοις τοιούτο χρυσίον κλαπέν
πρόβατον άνευρε, καί έντεϋθεν Μανδρόβου-
λος ό Σάμιος τή Ήρςι πρόβατον άνάθημα
άνήψε· καί τό μέν Πολέμων λέγει τό πρότερον,
τό δέ 'Αριστοτέλης τό δεύτερον. Άμπρακιώταί
δέ, έπεί τον τύραννον αύτών Φαΰλον διεσπά-
σατο λέαινα, τιμώσι τό ζφον αίτιον αύτοίς
έλευθερίας γεγενημένον. Μιλτιάδης δέ τάς ίπ-
πους τάς τρις 'Ολύμπια άνελομένας εθαψεν έν
Κεραμεικφ, καί Εύαγόρας δέ ό Λάκων καί
έκεινος Όλυμπιονίκας ίππους έθαψε μεγαλο-
πρεπώς.
591,1
30 Schol. in Aristoph. Aves ed. White, in 471
ούδ' Αϊσωπον πεπάτηκας] τον λογοποιόν
Αϊσωπον διά σπουδής ειχον ήν δέ Αίσωπος
Θρφξ· ήλευθερώθη δέ ύπό Ίάδμονος τού
κωφού, έγένετο δέ πρώτον Ξάνθου δούλος, ό
δέ κωμικός Πλάτων καί άναβιώναί φησιν αύτόν
έν τοις Λάκωσιν ούτως-
"(Α) καί μήν όμοσόν μοι μή τεθνάναι. (Β) τό
σώμ' έγώ,
ψυχήν δ' άνήκειν ώσπερ Αισώπου ποτέ."
τών δέ μύθων οί μέν περί άλογων ζφων
Αίσώπειοι," οί δέ περί άνθρώπων Συβαριτικοί·
είσι δέ τίνες οϊ τούς βράχεϊς καί συντόμους λέ-
γουσι Συβαρίτιδας, καθάπερ Μνησίμαχος έν
Φαρμακοπώλπ. διά σπουδής δέ ειχον τόν Αϊ-
σωπον, και 'Αριστοτέλης έν τή Σαμίων πολιτείςι
είπόντα φησιν αύτόν μϋθον εύδοκιμηκέναι.
704
591,2
Paroemiographi Graeci ed. Leutsch-Schneidewin: Zenobios 3,90
Έ κ η τ ι Συλοσώντος εύρυχωρίη: Συ-
λοσών Σάμιος φίλος έγένετο Δαρείψ τφ Περ-
σων βασιλεϊ, καΐ δι' αύτοϋ τήν έν Σάμφ
δυναστείαν παρέλαβε τελευτήσαντος Πο-
λυκράτους. έπεί δέ πικρώς καί χαλεπώς
ήρχεν, έκλιπόντες τήν νήσον οί πλείους μετφ-
κησαν. όθεν ή παροιμία.
591,3
Strabo Geogr. ed. Jones 14,1,17
Συλοσών δ' άπελείφθη μεν ιδιώτης ύπό τοϋ
άδελφοΰ (sc. τοϋ Πολυκράτους), Δαρείψ δέ τφ
Ύοτάοπεω χαρισάμενος έσθήτα, ής έπεθύμη-
σεν έκεΐνος φοροϋντα Ιδών, οϋπω δ' έβασίλευε
τότε, βασιλεύσαντος άντέλαβε δώρον τήν τυ-
ραννίδα. πικρώς δ' ήρξεν, ώστε καί έλειπάν-
δρησεν ή πόλις- κάκείθεν έκπεσεϊν συνέβη τήν
παροιμίαν
εκητι Σ υ λ ο σ ώ ν τ ο ς εύρυχωρίη.
592
Photios Lexicon ed. Naber
Σαμίων ό δη μός ( έστιν ) ώς πολυγράμματος] 3ο
'Αριστοφάνης Βαβυλωνίοις έπισκώπτων τους
έστιγμένους- οί γάρ Σάμιοι καταπονηθέντες
ύπό των τυράννων σπάνει τών πολιτευομένων
έπέγραψαν τοις δούλοις έκ πέντε στατή ρων τήν
Ισοπολιτείαν, ώς 'Αριστοτέλης έν τή Σαμίων 35
πολιτείςτ ή δτι παρά Σαμίοις εύρέθη πρώτοις
τά κδ' γράμματα ύπό Καλλιστράτου, ώς "Αν-
δρών έν Τρίποδι- τούς δέ 'Αθηναίους έπεισε
χρήσθαι τοις τών 'Ιώνων γράμμασιν Άρχίνος ό
'Αθηναίος έπ' άρχοντος Εύκλείδου- τούς δέ 4ο
Βαβυλώνιους έδίδαξε διά Καλλιστράτου 'Αρι-
στοφάνης έτεσι πρό τοϋ Εύκλείδου κε' έπ'
Εύκλέους· περί δέ τοϋ πείσαντος Ιστορεί Θεό-
πομπος- οί δέ ότι 'Αθηναίοι μέν τούς ληφ-
θέντος έν πολέμφ Σαμίους έστιζον γλαυκί, 45
Σάμιοι (δέ τούς Αθηναίους) τη Σαμαίνη, ö έστι
πλοϊον δίκροτον ύπό Πολυκράτους πρώτον
Politela 129
παρασκευασθέν τοϋ Σαμίων τυράννου, ώς
Λυσίμαχος έν β' Νόστων τό δέ πλάσμα Δούρι-
δος- οί δέ τήν Σάμαιναν νόμισμα είναι.
s
593.1
Paroemiographi Graeci ed. Leutsch-Schneidewin: Zenobios 6,12
Τό περί Δ ρ ϋ ν σ κ ό τ ο ς : "Αριστοτέλης
φησίν έν τη Σαμίων πολιτείςι, Πριηνέας πολ-
ίο
λούς ύπό Μιλησίων άναιρεθήναι περί τήν
καλουμένην Δρϋν όθεν καί τάς Πριηνείας γυ-
ναίκας όμνύναι τό περί Δ ρ ϋ ν σκότος.
15 593.2
Plutarch. Aitia Graeca ed. Nachstädt-Sieveking-Titchener Nr.
20
Ύίς ó λεγόμενος έν Πριήνη παρά δρυΐ
σκότος;' Σάμιοι καί Πριηνεϊς πολεμοϋντες άλ-
20
λήλοις τά άλλα μετρίως έβλάπτοντο καί έβλαπ-
τον, μάχης δέ μεγάλης γενομένης χιλίους Σα-
μίων οί Πριηνεις άπέκτειναν έβδόμφ δ' ύστε-
ρον έτει Μιλησίοις συμβαλόντες παρά τήν κα-
25
λουμένην δρϋν τούς άριστους-όμοϋ τι και
πρώτους άπέβαλον τών πολιτών ότε καί Βίας
ό σοφός είς Σάμον έκ Πριήνης πρεσβεύσας
εύδοκίμησε. ταις δέ Πριηνέων γυναιξίν ώμοϋ
τοϋ πάθους τούτου και της συμφοράς έλεεινής
γενομένης, άρά κατέστη καί όρκος περί τών
μεγίστων "ό παρά δρυΐ σκότος' διά τό παΐδας
αύτών κα'ι πατέρας καί άνδρας έκεΐ φονευθή-
ναι.
594
Plutarch, vitae ed. Ziegler, Pericles 26
"Αμα δέ τή νίκη και τη διώξει τοϋ λιμένος
κρατήσας, έπολιόρκει τούς Σαμίους, άμώς γέ
πως έτι τολμώντας έπεξιέναι κα'ι διαμάχεσθαι
πρό τοϋ τείχους, έπεί δέ μείζων έτερος στόλος
ήλθεν έκ τών 'Αθηνών καί παντελώς κατεκλεί-
σθησαν οί Σάμιοι, λαβών ό Περικλής έξήκον-
τα τριήρεις επλευσεν είς τον έξω πόντον, ώς
μέν οί πλείστοι λέγουσι, Φοινισσών νεών έπι-
κούρων τοις Σαμίοις προσφερομένων, άπαντή-
σαι καί διαγωνίσασθαι πορρωτάτω βουλό-
 Politela 129,130
μένος, ώς δέ Στησίμβροτος έπί Κύπρον στελ-
λόμενος· όπερ ού δοκεϊ πιθανόν είναι, όποτέρψ
δ' ούν έχρήσατο των λογισμών, άμαρτείν
έδοξε. πλεύσαντος γάρ αύτοϋ, Μέλισσος ό
Ίθαγένους, άνήρ φιλόσοφος στρατηγών τότε
τής Σάμου, καταφρονήσας της όλιγότητος των
νεών καί τής άπειρίας τών στρατηγών, έπεισε
τους πολίτας έπιθέσθαι τοις Άθηναίοις, καί
γενομένης μάχης νικήσαντες οί Σάμιοι και πολ-
λούς μεν αύτών άνδρας έλόντες, πολλάς δέ
ναϋς διαφθείραντες, έχρώντο τη θαλάσση και
παρετίθεντο τών άναγκαίων προς τόν πόλεμον
όσα μή πρότερον είχον. ύπό δέ του Μέλισσου
καί Περικλέα φησίν αύτόν 'Αριστοτέλης ήτ-
τηθήναι ναυμαχοϋντα πρότερον. οί δέ Σάμιοι
τούς αιχμαλώτους τών 'Αθηναίων άνθυβρί-
ζοντες εστιζον είς τό μέτωπον γλαύκας- καί
γάρ έκείνους οί Αθηναίοι Σάμαιναν. ή δέ Σά-
μαινα ναϋς έστιν ύόπρωρος μέν τό σίμωμα, κοι-
λοτέρα δέ καί γαστροειδής, ώστε καί φορτο-
φορειν καί ταχυναυτειν. οΰτω δ' ώνομάσθη δια
τό πρώτον έν Σάμψ φανήναι, Πολυκράτους
(τοϋ) τυράννου κατασκευάσαντος. προς ταύτα
τά στίγματα λέγουσι καί τό Άριστοφάνειον
ήνίχθαι·
Σαμίων ό δήμός έστιν ώς πολυγράμματος.
595
Plutarch vitae ed. Ziegler, Pericles 28
Ένάτψ δέ μηνί τών Σαμίων παραστάντων,
ό Περικλής τά τείχη καθεϊλε καί τάς ναϋς
παρέλαβε καί χρήμασι πολλοίς έζημίωσεν, ών
τά μέν εύθύς είσήνεγκαν οί Σάμιοι, τά δ' έν
χρόνψ ί>ητφ ταξάμενοι κατοίσειν όμήρους
έδωκαν. Δοϋρις δ' ό Σάμιος τούτοις έπιτραγψ-
δεί, πολλήν ώμότητα τών 'Αθηναίων καί τοϋ
Περικλέους κατηγορών, ήν οΰτε Θουκυδίδης
Ιστόρηκεν οΰτ' Έφορος οϋτ' 'Αριστοτέλης·
άλλ' ούδ' άληθεύειν έοικεν, ώς άρα τούς τρι-
ηράρχους καί τούς έπιβάτας τών Σαμίων είς
τήν Μιλησίων άγοράν καταγαγών και σανίσι
προσδήσας έφ' ήμέρας δέκα κακώς ήδη δια-
κειμένους προσέταξεν άνελείν, ξύλοις τάς κε-
φαλάς συγκόψαντας, είτα προβαλείν άκήδευτα
τά σώματα. Δοϋρις μέν ούν ούδ' όπου μηδέν
αύτφ πρόσεστιν ίδιον πάθος είωθώς κρατειν
705
τήν διήγησιν έπί τής άληθείας, μάλλον έοικεν
ένταϋθα δεινώσαι τάς τής πατρίδος συμφοράς
έπί διαβολή τών 'Αθηναίων.
5
130. Σαμοθράκη
Die Politie ist gesichert sowohl durch Herakleides Nr. 21 wie
auch durch ein ausdrückliches Zitat.
Besiedlung durch Karer, Thraker (Saier bei Diod. 5,47/8), dann
10 Griechen von Samos aus (Her. 8,90; Paus. 7,4,3). Im 5. Jhd.
Mitglied des Attischen Seebundes, dann von der Katastrophe
Athens 404/3 an bis 389 unter spartanischer Herrschaft; von da
an wieder Verbindung mit Athen und Zugehörigkeit zum zwei-
ten Seebund. Um 340 von Philipp von Makedonien erobert.
Von da an bleiben wichtig nur der urspr. von den Thrakern
ls eingerichtete Kult der samothrakischen Götter und ihre Myste-
rien (Her. 2,51; Aristoph. Frieden 276), seit dem 6. Jhd. faß-
bar, von panhellenischer Bedeutung vom 3. Jhd. an zunächst
wohl unter dem Einfluß Makedoniens. Vgl. noch Schol. Lykophr.
78.
m 596
Scholia in Apollon. Rhod. ed. Wendel; in 1,916-918
έ ς Ή λ έ κ τ ρ η ς : τήν Σαμοθράκην λέγει,
έκεΐ γάρ φκει Ηλέκτρα ή "Ατλαντος καί ώνομά-
25 ζετο ύπό τών έγχωρίων Στρατηγίς- ήν φησιν
'Ελλάνικος Ήλεκτρυώνην καλεισθαι. έγέννησε
δέ γ' παιδας· Δάρδανον τόν είς Τροίαν κατοική-
σαντα, öv καί Πολυάρκη φησί λέγεσθαι ύπό
τών έγχωρίων, καί Ήετίωνα, öv Ίασίωνα όνο-
3ο μάζουσι, καί φασι κεραυνωθήναι αύτόν ύβρί-
ζοντα άγαλμα τής Δήμητρος- τρίτην δέ έσχεν
Άρμονίαν, ήν ήγάγετο Κάδμος, καί άπό τής
μητρός αύτής Ήλεκτρίδας πύλας τής Θήβης
ώνομάσθαι Ιστορεί καί 'Ελλάνικος έν α' Τρωι-
35 κών καί 'Ιδομενεύς [έν α' Τρωικών] Άθηνικών
δέ φησιν, ότι Διός και Ηλέκτρας έγένετο 'Ιασίων
καί Δάρδανος.
b. ά ρ ρ ή τ ο υ ς ά γ α ν ή σ ι : τάς τελετάς λέγει
τάς έν Σαμοθράκη άγομένας, άς εϊ τις μυηθείη,
40 έν τοις κατά θάλασσαν χειμώσι διασώζεται, καί
'Οδυσσέα δέ φασι μεμυημένον έν Σαμοθράκη
χρήσασθαι τφ κρηδέμνψ άντί ταινίας· περί γάρ
τήν κοιλίαν οί μεμυημένοι ταινίας άπτουσι
πορφύρας, καί 'Αγαμέμνονα δέ φασι μεμυη-
45 μένον έν ταραχή όντα πολλή κατά Τροίαν
άκαταστασίαν τών 'Ελλήνων παϋσαι πορφυρίδα
έχοντα.
706 Politela 130,131
μυούνται δε έν τη Σαμοθρφκη τοις Καβεί-
ροις, ώς Μνασέας φησί. και τά ονόματα αύτών
δ' τον άριθμόν Άξίερος, Αξιοκέρσα, Άξιό-
κερσος, (Κάσμιλος). Άξιέρος μεν ούν έστιν ή
Δημήτηρ, 'Αξιοκέρσα δέ ή Περσεφόνη, 'Αξιό-
κερσος δέ ό "Αιδης- ό δε προστιθέμενος τέταρ-
τος Κάσμιλος ό Έρμης έστιν, ώς ιστορεί Διο-
νυσόδωρος. Κάβειροι δε δοκοϋσι προσαγο-
ρεύεσθαι άπό Καβείρων τών κατά Φρυγίαν
όρων, έπεί έντεϋθεν μετηνέχθησαν. οί δέ δύο
είναι τούς Κάβειρους φασί, [πρότερον] πρεσβύ-
τερον μεν Δία, νεώτερον δέ Διόνυσον.
ή δέ Σαμοθράκη έκαλείτο πρότερον Λευ-
κοσία, ώς ιστορεί 'Αριστοτέλης έν Σαμοθρφκης
πολιτείςι. ύστερον δέ άπό Σάου, τοΰ Έρμου
καΐ 'Ρήνης παιδός, Σάμος προσωνομάσθη κατά
παρένθεσιν τού μ. Θρςικών δέ οίκησάντων αύ-
τήν εκλήθη Σαμοθράκη.
597
Scholia in Horn. Iliad, ed. Erbse, in 24,78
a. ( Σ ά μ ο υ : ) ότι τήν Σαμοθρφκην ού-
τως ειπεν.
b. Σάμο io: της νϋν Σαμοθρφκης. σάμους
δέ τούς λόφους ελεγον. έκαλείτο δέ Λευ-
κωνία, είτα ύπό Σαμίων οίκισθεϊσα, ών τά σκά-
φη αιχμάλωτοι Θρήσσαι κατέλυσαν, Σαμοθράκη
ώνόμασται.
131. Σικύων
Die Politie ist ausdrücklich bezeugt bei Pollux 9,77, dazu Pol.
1315 b 12-21, 1316 a 27-31.
Alte Namen: Strabo 8,6,25 (u.a. Gleichung mit Mekone aus
Hes.Theog. 536) Paus. 2,5,6; Steph.Byz.s.v. Daß die Erzäh-
lung von Sinope, Tochter des Asopos und Eponyme des pon-
tischen Sinope hierher gehört, zeigt Diodor 4,72/73.
Die älteste Geschichte bietet eine unkontrollierbare Königsliste
und läßt Sikyon sich am ersten (?) Messenischen Kriege beteiligen
(Paus. 4,10,6-11; vgl. 8,14,1; 15,7; 17,7) und Kriege führen
gegen Orneai (Plut. Pyth. or. 15; Paus. 10,18,5), Pallene (Ael.
Var. hist. 6,1) und Aigeira (Paus. 7,26,2; Steph.Byz.s.v. Αί-
γειρο). Das Gebiet ist urspr. ionisch. Die einwandernden Dorer
haben die ionische Bevölkerung zu Untertanen gemacht, was
dann umgekehrt die Entstehung einer auf die unterdrückten
Ionier gestützten Tyrannis begünstigte (Athen. 2 7 I D ; Pollux
28 κατέλυσαν codd. κατέκαυσαν Eustath.
3,83 und 7,68; Steph.Byz. s.v. Χίος). Diese Tyrannis der
Orthagoriden etwa 640-540, mit Fortführung bis 510, ist der
Höhepunkt der Geschichte Sikyons Her. 5,67/68. An Namen
werden genannt Andreas-Myron I. — Orthagoras — Myron II. —
Isodamos - Kleisthenes (Ar. "Pol. 1315 b 12-21; Plut. Ser. num.
5 vind. 7; Her. 6,126) Kleisthenes ist maßgebend im Ersten Heili-
gen Krieg (Schol. Pind, Nem. 9,2; Paus. 2,9,6; 10,37,6; Polyain.
2,5), führt Krieg gegen Argos (Her. 5,67), und von seiner fürst-
lichen Hofhaltung berichtet Her. 6,126. Nach dem Tode des
Kleisthenes folgen andere Tyrannen (Her. 5,68 und Plut. Her.
malig. 21), bis schließlich die Übermacht der Spartaner um 510
ίο die Tyrannis beseitigt und damit zugleich die dorische Oligarchie
an die Herrschaft bringt (Her. 5,67).
Teilnahme Sikyons am Perserkrieg erwähnt Her. 8,1; 43; 72;
9,28; 31; 102. Danach bleibt Sikyon dauernder Bundesgenosse
Spartas (Thuk. 1,41; 108; Diod. 11,88), auch durch den ganzen
Peleponnesischen Krieg hindurch (Thuk. 2,9 u.a.; Diod. 13,8).
is Daß im Schutze Spartas die dorische Oligarchie die ionische
Bevölkerung hart unterdrückte, bemerkt Thuk. 5,81. Auch nach
Leuktra bleibt Sikyon bei Sparta Xen. Hell. 6,4,18. Erst das
Eingreifen des Epameinondes bringt Sikyon auf die Seite der
Thebaner Xen.Hell. 7,1,18; 2,11 und Diod. 15,69. Die Oligar-
chie wird durch eine Demokratie, dann durch die auf die
20 Ionier gestützte Tyrannis des Euphron ersetzt Xen. Hell. 7,1,
44-3,12. Die Feindschaft gegen Sparta hält an und mündet
schließlich in die durch Philipp von Makedonien gestützte
Tyrannis des Aristratos (Demosth. or. 18,48; 295; Plut. Arat.
13; Plin. nat. hist. 35,109).
25
598.1
Pollux onomast. ed. Bethe 9,77/78
Tò μέντοι τών ó β ο λ ώ ν όνομα οί μέν ότι
πάλαι βουπόροις όβελοίς έχρώντο προς τάς
30
άμοιβάς, ών τό ύπό τη δρακί πλήθος έδόκει
καλεΐσθαι δραχμή, τά δ' ονόματα καί τού νομίσ-
ματος μεταπεσόντος εις τήν vüv χρείαν ένέμει-
νεν έκ τής μνήμης της παλαιάς· 'Αριστοτέλης
δέ ταύτόν λέγων έν Σικυωνίων πολιτείςι σμικρόν
35
τι καινοτομεί, όφελούς αύτούς τέως ώνομάσθαι
λέγων, τοϋ μέν όφέλλειν δηλούντος τό αϋξειν,
αύτών δέ διά τό εις μήκος ηύξήσθαι ώδε κληθέν-
των. όθεν καί τό όφείλειν ώνομάσθαι φησιν
ούκ οίδ' όπως· έπΐ μέντοι τών όβελών ύπηλ-
40
λάχθαι τό φ είς τό β κατά συγγένειαν.
598.2
Etym. magn. ed. Gaisford p. 612,58-613,23
45
'Οβελίσκος: ΟίονεΙ όφελίσκος τις ών, ό εις
μήκος όφελλόμενος, τουτέστιν αύξανόμενος·
 Politela 131,132
όφέλλειν γαρ τό αϋξειν. και όβελός. οημαίνει
δέ άμφότερα τάς σούβλας, παρά τό βάλλω ή
βέλλω γίνεται - τό μέν ούδέτερον, βέλος- τό δέ
άρσενικόν, βελός- καί πλεονασμφ τοΰ ο,
όβελός, ó έοικώς βέλει.
Ό τ ι όβολός έκλήθη, έπειδή τό άρχαΐον τό
χαλκοϋν νόμισμα των 'Αθηναίων όβελίσκον εΐ-
χεν. Φώτιος πατριάρχης. 'Αριστοφάνης έν
Βατράχοις,
Ναύτης διάξει, δύ όβολώ μισθόν λαβών.
Φεϋ, Ώ ς μέγα δύνασθον πανταχού τω δύ
όβολώ.
Τροπή δέ γίνεται του ε είς ο - πρό τούτου γαρ
όβελίσκοις τραχέσιν ένομίστευον. οι μέν ούν
Ίωνες, όβελός· ήμεϊς δέ, όβολός. πάντων δέ is
πρώτος Φείδων Άργεϊος νόμισμα έκοψεν έν
Αίγίνη· καί δούς τό νόμισμα καί άναλαβών τους
όβελίσκους άνέθηκε τη έν "Αργεί Ήρα. 'έπει-
δή δέ τότε ol όβελίσκοι τήν χείρα έπλήρουν
τουτέστι τήν δράκα, ήμείς, καίπερ μή πλη- 2ο
ροϋντες τήν δράκα τοις έξ όβολοίς, δραχμήν
αύτήν λέγομεν, παρά τό δράξασθαι. όθεν έτι
καί νυν λέγομεν όβολοστάτην τόν τοκιστήν,
έπειδή σταθμοίς παρεδίδουν ol άρχαίοι. ό δέ
Τ
Ωρος λέγει Ό τ ι τό στήσαι, δανείσασθαι δηλοΓ α
όβολοστάτης ούν ό τα μικρά δανείζων φίλοις, ή
ό τοκογλύφος λεγόμενος- καί όβολοστατήσαι,
τόκους λαβείν.
598,3
Etymol. Gud. ed. Sturzius p. 417,24-43
'Οβελίσκος, παρά τό όφέλλειν, και είς μή-
κος αϋξεσθαι.
Όβελός, τό ο πλεονασμός έστι- έστι γάρ
£>ήμα βάλλω, καί άπό τοΰ βάλλω φήματος τρία
γένη γεννώνται - καί έκ του έκβάλλω γίνεται
Βολή καί βουλή θηλυκόν καί βάλλω βελός
όξύτονον, καί πλεονασμφ τοϋ ο. τό βε ψιλόν.
Όβελός, παρά τό βελεΐ έοικέναι.
Όβελός όβολοϋ διαφέρει - όβελός μέν γάρ
έστιν είς öv διαπείρονται τά κρέα, μέλλοντα
όπτάσθαι- όβολός δέ μέρος δραχμής.
Όβολός, ό έξ άργυρίου άγει γράμματα τρία,
όμοίως καί ό άπό σιδήρου - καί άλλως, όβολός
καί αύτός έν άργυρίοις έτυπώτο - δγδοον δέ ήν
καί τούτο της ούγκίας, ούκ έξ άργυρίου, άλλ'
707
άπό σιδήρου πεποιημένος, όβολός δέ ούτος
ή ν ήν δέ και έτερος όβολός έξ άργυρίου
πεποιημένος, τυπτόμενος ων, ö ήν λεπτότατον,
όγδοηκοστόν δέ έστι τής ούγκίας· λέγεται γάρ
s έν τφ Λεβιτικφ τόδε δίδραχμον εϊκοσιν όβολοί -
ότι δέ τέταρτον έστι τής ούγκίας· τό δέ τέταρ-
τον ένδείξαμεν.
599
ίο Scholia in Apoll. Rhod. ed. Wendel; in 2,946-954
έ ν θ α Σ ι ν ώ π η ν : πόλις τοϋ Πόντου ή Σι-
νώπη, ώνομασμένη άπό τής 'Ασωπού θυγατρός
Σινώπης, ήν άρπάσας 'Απόλλων άπό Ύρίας έκό-
μισεν είς Πόντον, και μιγείς αύτη έσχε Σύρον,
άφ' ου οί Σύροι. έν δέ τοις Όρφικοις "Αρεως καί
Αίγίνης γενεαλογείται- κατά δέ τινας "Αρεως
καί Παρνάσσης, κατ' Εΰμηλον καί Άριστοτέλην
'Ασωπού, καί ούτος μέν φησιν, ότι (καθ') "Αλυν
τε τόν ποταμόν έπλάνησε και 'Απόλλωνα καί
Δία αίτησαμένη παρ' αύτών πρότερον, ϊν' έπι-
τύχοι ού άν θέλοι, έπειτα, ειπούσα παρθενίας
όρέγεσθαι, ταύτης έπέτυχεν ώς άν ορκψ δε-
δεμένων αύτών. Φιλοστέφανος δέ φησι τού-
ναντίον Άπόλλωνι αύτήν μιγείσαν άποκυήσαι
τόν προσαγορευθέντα Σύρον.
132. Σύβαρις
Daß neben der Politie von Thurioi auch eine solche von Sybaris
bestand, ist durch ein Zitat bei Athen. 520 CD bezeugt, und
30 wird man angesichts des profilierten Charakters beider Städte
annehmen. Dazu kommt Pol. 1303 a 27—33.
Eine isolierte Notiz über die Urgeschichte von Sybaris bei Solin.
2,10. Gegründet wird die Stadt von Troizen aus mit Zuzug von
Achaiern, die dann ihrerseits die Troizenier vertrieben: Aristot.
Pol. a.a.O.; Diod. 12,9; Strabo 6,1,13-15. Nach Strabo 8,7,5
35 soll Sybaris den Namen von einer Quelle in Achaia erhalten
haben.
Um 600 muß die Macht und der Reichtum der Polis sehr
bedeutend gewesen sein (Strabo 6,1,13-15, Ps.-Skymn. 340,
Suidas s.v.). Der Luxus der Lebensführung wurde sprichwört-
lich.
4ο Die Katastrophe erfolgte mit dem Krieg gegen das benachbarte
Kroton, der mit einer vernichtenden Niederlage und der Zerstö-
rung der Stadt endete (um 500). Durch Ableitung des Flusses
Krathis soll die Stätte der Stadt unbewohnbar gemacht worden
sein (Her. 5,47; 6, 2; Diod. 10,23; 11,90; 12,9; vgl. Strabo
5,4,13 Ael. Hist. an. 10,38 und Steph. Byz. s. v.)
45 453 wurde ein zweites Sybaris gegründet und nach fünf Jahren
wiederum von Kroton zerstört (Diod. 11,9; 12,10), 443 folgte
der dritte Versuch, der insofern scheitert, als die Gründung der
708 Politela 1 3 2 , 1 3 3
Sybariten in die panhellenische Kolonie Thurioi umgewandelt
wurde (Plut. mor. 835 CD; Dion. Hal. De Lysia 1). Die Sybari-
ten werden vertrieben (Thuk. 7,33; Diod. 12,11) und versuchen
eine vierte bescheidene Gründung, die während unbestimmter
Zeit Bestand hat (Strabo 6,1,13-15).
600,1
Athen, ed. Kaibel 520 CD
Ή πόλις (seil, των Συβαριτών) δε πρός
άπάσας τάς άλλας ήμιλλάτο περί τρυφής. είτα
μετ' ού πολύ γινομένων αύτοίς σημείων πολ-
λών [καί] άπωλείας, περί ής ού κατεπείγει
λέγειν, διεφθάρησαν. είς τηλικοϋτον δ' ήσαν
τρυφής έληλακότες ώς καί παρά τάς εύωχίας
τούς ίππους έθίσαιπρός αύλόν όρχείσθαι. τοϋτ'
ούν είδότες ol Κροτωνιάται 0τε αύτοις έπο-
λέμουν, ώς καί ' Α ρ ι σ τ ο τ έ λ η ς Ιστορεί διά τής
Πολιτείας αύτών, ένέδοσαν τοις ϊπποις τό
όρχηστικόν μέλος- συμπαρήσαν γαρ αύτοίς καί
αύληταΐ έν στρατιωτική σκευή" καί άμα αύλούν-
των άκούοντες οΐϊπποι ού μόνον έξωρχήσαντο,
άλλα καί τούς άναβάτας έχοντες ηύτομόλησαν
πρός τούς Κροτωνιάτας.
600,2
Julius Africanus cest. 14 p. 293 (ed. Par. 1693)
ΕΙς τοϋτό ποτε έλάσαι τρυφής Συβαρίτας
λόγος ώς παρά δειπνον είς τό συμπόσιον αύ-
τούς (seil, τούς ίππους) είσάγειν, τους δ' άκού-
σαντας αύλήματος άνίστασθαι έπΐ τώ πόδε καί
τοις προσθίοις ώσπερ χειρονομοϋντας όρχεί-
σθαι. ύβρισθέντα δέ αύλητήν είς Κροτωνιάτας
αύτομολήσαι προσφάτως ίππομαχίςι νενικη-
μένους, μέγιστα δέ ώφελήσειν τό κοινόν έπαγ-
γείλασθαι· παραδώσεν γάρ πάν τό Συβαριτικόν
ίππικόν αίχμάλωτον. πιστεύσαι τούς Κρο-
τωνιάτας αύτφ καί έπιτρέψαι στρατηγείν, τόν
δέ αύλήσαντα τοις τής πόλεως αύληταις δείξαι
τό μέλος καί ότε καιρός ήν παρεγγυήσαι τήν έπί
τούς πολεμίους έξοδον. ώς δέ ol Συβαρίται
έπήλθον πανδημεί πολύ τι φρυαττόμενοι τή
τής ϊππου περιουσία καί άνεμίγησαν αί φάλαγ-
γες, ύπό σημείον έν ηΰλησαν οί ( . . . ) πάντες,
45 lac. ind. G.
συνήθους δέ ήχου άκούσαντες οί ϊπποι ώσπερ
οϊκοι έδιδάσκετο άποσεισάμενοι τούς άνα-
βάτας ύπωρχοϋντο πάντες, τότε ούν οί Ιππόται
έάλωσαν κείμενοι καί οί ίπποι έλήφθησαν
5 όρχούμενοι, άναστησάντων αύτούς συνήθων
μελών.
601
Athen, ed. Kaibel 523 C - Ε
Καί οί τήν Σίριν δέ κατοικοϋντες, ήν πρώτοι
κατέσχον οί άπό Τροίας έλθόντες, ύστερον δ'
ύπό Κολοφωνίων ( . . . ) , ώς φησι Τίμαιος καί
'Αριστοτέλης, είς τρυφήν έξώκειλαν ούχ ήσ-
σον Συβαριτών. καί γάρ ιδίως παρ' αύτοις
έπεχωρίασεν φορειν άνθινούς χιτώνας, οϋς
έζώννυντο μίτραις πολυτελέσιν, καί έκαλοΰντο
διά τούτο ύπό τών περιοίκων μιτροχίτωνες,
έπεί Όμηρος τους άζώστους άμιτροχίτωνας
καλεί, καί 'Αρχίλοχος δ' ó ποιητής ύπερτεθαύ-
μακε τήν χώραν τών Σιριτών διά τήν εύ-
δαιμονίαν. περί γοϋν τής Θάσου λέγων ώς
ήσσονός φησιν
ού γάρ τι καλός χώρος ούδ' έφίμερος
25 ούδ' έρατός, οίος άμφί Σίριος φοάς.
ώνομάσθη δ' ή Σϊρις, ώς μέν Τίμαιος φησιν
καί Εύριπίδης έν Δεσμώτιδι [ή] Μελανίππη,
άπό γυναικός τίνος Σίριδος- ώς δ' 'Αρχίλοχος,
άπό ποταμού, ούκ όλίγον δέ πρός τήν τρυφήν
3ο καί τήν εύδαιμονίαν του σύμπαντος τούτου
κλίματος καί τό πλήθος έγένετο τών άνθρώ-
πων. διό καί Μεγάλη 'Ελλάς έκλήθη πάσα
σχεδόν ή κατά τήν Ίταλίαν κατοίκησις.
35
133. Συρακοϋσαι
Die Politie ist mehrfach bezeugt und auch durch Pol. 1255 b 2 2 -
25; 1259 a 2 3 - 3 1 ; 1287 a 3 4 - 4 0 ; 1302b 2 5 - 3 2 ; 1303 b 1 7 -
4ο 26; 1304 a 2 7 - 2 9 ; 1305 b 3 9 - 1 3 0 6 a 2; 1310 b 2 6 - 3 1 ; 1312 a
39 b 9; 1313 b 9 - 1 6 ; 1313 b 1 8 - 2 8 ; 1315 b 2 9 - 3 8 ; 1316 a
29—33 zwingend nahegelegt.
Gründung der Stadt zwischen 740 und 700 durch Archias aus
Korinth: Strabo 8,6,22; Thuk. 6,3,2. Vorgeschichte: Plut, amator.
2; Diod. 8,10; 17; Schol. Apoll. Rhod. 4,1212; Strabo 6,2,4;
45
13 lac. ind. Cas., έκβληθέντες suppl. Niebuhr
 Politela 133
Paus. 5,7,3; Schol. Aristoph. Ritter 1091; Steph. Byz. s.v.
Συρακοϋσαι; Suidas s. ν. Άρχίας. Am Anfang steht eine
Oligarchie der Gamoren (Hesych. s. v.), dann verzeichnet Her.
7,155 eine Demokratie, von einem König/Tyrannos Pollis hören
wir Ael. Var. hist. 12,31, u.a.
Die früheren Bewohner sind die Kallikyrioi, die versklavt wer-
den, doch zu Beginn des 5. Jhd. mobilisiert sie Gelon, um die
Oligarchie zu stürzen.
In frühe Zeit gehören die Koloniegründungen von Akrai (Thuk.
6,3), Enna (Steph. Byz. s. v.) Kasmenai und Kamarina (Thuk.
6,5,3). 492 besiegt Hippokrates von Gela die Syrakusier (Her.
7,154; Thuk. 6,5,3), und dessen Sohn Gelon wird Strategos
Autokrator und Tyrannos von Syrakus 485, gestützt vor allem
auf eine große Söldnerarmee (Her. 7,156; Diod. 11,72). Er
gilt als milder Herrscher (Diod. 11,26; 67; Polyain. 1,27), be-
siegt bei Himera die Karthager 480 (Diod. 11,25/26). Ihm folgt
um 478 sein Bruder Hieron, der die Stadt Aitne gründet. Er
greift in Süditalien ein: für Sybaris gegen Kroton (Diod. 11,48),
für Lokroi gegen Rhegion (Her. 7,170; Diod. 11,64), besiegt
bei Kyme die Etrusker 474. Auf ihn folgt abermals ein Bruder
Thrasybulos (466), der indessen bald vertrieben wird. Die unter-
drückten Sikeler erheben sich unter Duketios, mit wechselndem
Erfolg, bis er sich schließlich mit Syrakus arrangiert (Diod.
11,91/92; 12,8). 446 besiegt Syrakus die Agrigentiner (Diod.
12,8). Ein Angriff auf Leontinoi provoziert das Eingreifen
Athens, das nach zahlreichen Wechselfällen zur Katastrophe des
athenischen Heeres 413 führt (Diod. 12,53; Thuk. 7,50-53;
60-71; 72-87; Diod. 13,14-33, Polyain. 1,43 u.a.). Die radi-
kale Demokratie wird nun eingeführt, gefährdet allerdings sehr
bald durch das erneute Vordringen der Karthager, die 409
Selinus und Himera erobern. Ein Sieg der Syrakusier (Diod.
13,86) bleibt wirkungslos, die Karthager erobern das wichtige
Agrigent 406 (Diod. 13,88). Die Rettung kommt von Dionysios,
der erst als Feldherr, dann als Tyrannos die Lage wieder herstellt
406/5 (Diod. 13,91-96). Nach einem wenig vorteilhaften
Frieden (Diod. 13,108—114) beginnt ein neuer Krieg gegen
Karthago 398, zunächst erfolgreich (Diod. 14,75), dann wieder
mit schweren Kämpfen 393 (Diod. 14,90; 96), mit ungewissem
Resultat endend. 388 gelingt es Dionysios Rhegion zu unter-
werfen, dann folgt 383 ein dritter, 367 ein vierter Krieg gegen
Karthago. 367 folgt als Tyrannos Dionysios II., hochgebildet,
aber politisch und militärisch schwächlich. Über die inneren
Schwierigkeiten orientieren die Ps.-platonischen Briefe ausführ-
lich und nach guten Quellen.
357 wird Dionysios II. gestürzt (Diod. 16,9/10, Plut. Dion. 26/
27), doch auch sein Gegner Dion endet 354 durch Mord. Familie
und Anhänger des Dionysios gelangen nochmals zur Macht, und
deren Gegner bitten nun die alte Mutterstadt Korinth um Inter-
vention. Timoleon wird entsandt. Es gelingt ihm 344 Dionysios
endgültig zu vertreiben; dieser findet ein Asyl in Korinth.
Timoleon ordnet nun die Verhältnisse des ganzen griechischen
Sizilien im demokratischen Sinne (Diod. 16,70; 82, Plut. Tim.
24), besiegt auch die Karthager 340/39: Diod. 16,82 und Plut.
Tim. 34. Karthago verzichtet in aller Form auf jede weitere
Unterstützung von sizilischen Tyrannoi. 337 tritt Timoleon von
seinem Amte zurück Diod. 16,90; Plut. Tun. 37.
709
602,1
Pollux onomast. ed. Bethe 6,15/16
Kai ό μέν οίνος πόμα καί πώμα καί ποτόν,
s ήδύς, έπαγωγός, γλυκύς, αύστηρός, μελιηδής,
άνθοσμίας, Θάσιος, Χίος καί ό τούτου άριστος
Άριούσιος, Μενδαίος, Μενδήσιος, Ίσμαρικός,
Λέσβιος, Πεπαρήθιος, Χαλυβώνιος, Πράμνειος,
Μαρωνείτης· οΰπω γαρ οί παλαιοί τον Ίταλιώ-
ιο την ήδεσαν άκριβώς, έπεί ούκ έστιν δντινα αν
τούτου προύθεσαν. καί που γλυκύς καί Πόλλιος.
εστι μέν έκ Συρακουσών· Πόλλις δ' αύτόν ό
Άργεϊος πρώτος έπεσκεύασεν, άφ' ού καί τοϋ-
νομα, ή άπό τού Συρακουσίων βασιλέως Πόλ-
ΐ5 λιδος, ώς 'Αριστοτέλης λέγει.
602,2
Athen, ed. Kaibel 31BC
20 Ίππυς δ' ό 'Ρηγίνος τήν είλεόν καλουμένην
άμπελον βιβλίαν φησί καλεισθαι, ήν Πόλλιν
τον ΆργεΤον, ος έβασίλευσε Συρακουσίων,
πρώτον εις Συρακούσας κομίσαι έξ Ιταλίας,
εϊη αν ούν ό παρά Σικελιώταις γλυκύς καλού-
25 μένος Πόλλιος ό Βίβλινος οίνος.
(χρησμός, έν τφ χρησμφ, φησίν, ό θεός
ηύτομάτισε·
πΐν' οίνον τρυγίαν, έπεί ούκ Άνθηδόνα
ναίεις ούδ' ίεράν Ύπέραν, οθι γ' άτρυγον οίνον
30 έπινες).
Ώνομάζετο δέ παρά Τροιζηνίοις, ώς φησιν
'Αριστοτέλης έν τη αύτών (sc. τών Τροιζηνίων)
πολιτείςι, άμπελος Άνθηδονιάς καί Ύπερειάς
άπό "Ανθού τινός καί Υπέρου, ώς καί Άλθη-
35 φιάς άπό 'Αλθηφίου τινός, ένός τών 'Αλφειού
άπογόνων.
602,3
Etym. Magn. ed. Gaisford p. 197,31-43
40
Βίβλινος οίνος: Οίον,
Ύδωρ δέ πίνει, τον δέ βίβλινον στυγεϊ.
Άπό Βιβλίνης οΰτω καλουμένης Θρςικίας άμ-
πέλου· ήτις διά τό εύφορος είναι έν 'Ελλάδι
45 μετετέθη καί έν Σικελίςι, ύπό Πόλλιδος του
Συρακουσίου τυράννου· ενθεν αύτήν τινές καί
πόλλιον καλοΰσιν. 'Επίχαρμος δέ άπό Βιβλίνων
710 Politela 133
όρων της Θρφκης, ενθα φύεται, λελέχθαι αύτήν
οϊεται- Σίμος δε έν τή εκτη της Ίλιάδος έν
Νάξψ φησί ποταμόν Βιβλίνην άφ' ού καλοϋσιν
οίνον βίβλινον, δια τάς πεφυκυίας άμπέλους.
δια δε τοϋ μ γράφουσι τον ποταμόν, Βιμβλίνην
καί τον Νάξιον οίνον δια τοϋ μ, Βίμβλινον.
εστίν ούν ό Βίβλινος είδος οίνου, καί γένος
άμπέλου έν Θρςικη· καί ό παλαιός οίνος.
602,4
Aelian Var. hist. ed. Dilts 12,31
Φέρε οϊνων 'Ελληνικών δια σπουδής ιόντων
έν τοις πάλαι ονόματα καταλέξω ύμίν. Πράμ-
νειόν τινα έκάλουν, Ιερός δέ ήν άρα ούτος τής
Δήμητρος, καί Χίος οίνος έκ τής νήσου, και
Θάσιος άλλος, και Λεσβίος, και έπί τούτοις
Γλυκύς τις έκαλείτο, πρέπων τφ ονόματι τήν
γεϋσιν, καί Κρής άλλος, καί έν Συρακούσαις
Πόλλιος- έκλήθη δέ άπό τίνος έγχωρίου βα-
σιλέως. επινον δέ και Κφον οίνον, καί οϋτως
αύτόν έκάλουν.
603.1
Photios, Lexicon ed. Naber
Καλλικύριοι - οί άντί των γεωμόρων έν Συ-
ρακούσαις γενόμενοι πολλοί τίνες τό πλήθος -
δούλοι δ' ήσαν ούτοι των φυγάδων, ώς Τίμαιος
έν ς'· όθεν τους ύπερβολή πολλούς Καλλι-
κυρίους ελεγον - ώνομάσθησαν δ' άπό τού εις
ταύτό συνελθείν παντοδαποί όντες, ώς 'Αρι-
στοτέλης έν Συρακοσίων πολιτείςι, όμοιοι τοις
παρά Λακεδαιμονίοις εϊλωσι καί παρά Θεσ-
σαλοίς πενέσταις καί παρά Κρησι κλαρώταις.
603.2
Suidas Lexicon ed. Adler Κ 225
Καλλικύριοι: οί άντί τών γεωμόρων έν
Συρακούσαις γενόμενοι, πολλοί τίνες τό πλή-
θος. δούλοι δ' ήσαν ούτοι τών φυγάδων, ώς
Τίμαιος έν ς', όθεν τούς ύπερβολή πολλούς
Καλλικυρίους έλεγον. ώνομάσθησαν δέ άπό
τού εις ταύτό συνελθείν παντοδαποί οντες,
ώς 'Αριστοτέλης έν Συρακουσίων πολιτείςι,
όμοιοι τοις Λακεδαιμονίων εϊλωσι καί παρά
Θεσσαλοίς πενέσταις καί παρά Κρησιν 'Κλα-
ρόταις. καί παροιμία- Κ α λ λ ι κ υ ρ ί ω ν π λ ε ί ο υ ς .
τούτο έλέγετο, εϊποτε πλήθος ήθελον έμφή-
ναι. οί γαρ Καλλικύριοι δούλοι ήσαν, πλείους
s τών κυρίων αύτών, ώστε και αύτούς έξέβαλον.
603,3
Paroemiographi Graeci ed. Leutsch-Schneidewin: Zenobios 4,54
ίο Κ α λ λ ι κ υ ρ ί ω ν π λ ε ί ο υ ς : οϋτως έν Συρα-
κούσαις έκλήθησαν οί έπεισελθόντες γεωμό-
ροις Καλλικύριοι. ενθεν παροιμιωδώς ελεγον,
εϊ ποτε πλήθος ήθελον έμφήναι, ότι πλείους
ήσαι τών Καλλικυρίων. δούλοι δέ ήσαν ούτοι,
is καί τούς κυρίους έξέβαλον. ή δέ αιτία τής κλή-
σεως αύτών, διά τό παντοδαπούς εις ταύτό
συνελθείν, ώστε τοις κυρίοις έγκεΐσθαι.
604
20
Scholia in Pindarum vetera ed. Drachmann; in Pyth. 1,89
κ α μ ά τ ω ν έ π ί λ α σ ι ν : καμάτων φησί τών
συνεχόντων τόν 'Ιέρωνα έκ τοϋ νοσήματος τής
λιθουρίας. φησί γάρ που καί ό 'Αριστοτέλης έν
25 τη τών Γελφων πολιτείςι [τόν Γέλωνα] ύδέρψ
νοσήματι τόν βίον τελευτήσαι τόν τοϋ 'Ιέρωνος
άδελφόν, αύτόν δέ τόν 'Ιέρωνα, έν τή τών
Συρακουσίων πολιτείςι, δυσουρίας δυστυχήσαι.
τ ή ς ν ό σ ο υ , τοϋ 'Ιέρωνος νοσήσαντος. ότι
30 διά λιθουρίαν φορείψ φερόμενος ένίκα τάς
μάχας ó Ίέρων. παραβάλλων δέ αύτόν τφ
Ποίαντος Φιλοκτήτη παρείκασεν.
605,1
35
Athen, ed. Kaibel 4 3 5 D - F
Φιλοπότας δέ καί μεθύσους καταλέγει Θεό-
πομπος Διονύσιον τόν νεώτερον, Σικελίας
τύραννον, όν καί τάς όψεις ύπό τοϋ οίνου δια-
40 φθαρήναι. 'Αριστοτέλης δ' έν τή Συρακοσίων
πολιτείςι συνεχώς φησιν αύτόν εσθ' ότε έπί
ήμέρας ένενήκοντα μεθύειν· διό καί άμβλυω-
πότερον γενέσθαι τάς όψεις. Θεόφραστος δέ
φησι καί τούς έταίρους αύτοϋ κολακεύοντας
45 τήν τυραννίδα προσποιεϊσθαι μή βλέπειν καί
ύπ' αύτοϋ τοϋ Διονυσίου χειραγωγεϊσθαι καί
μήτε τα παρατιθέμενα τών έδεσμάτων μήτε
 Politela 133,134
τάς κύλικας όράν διό κληθήναι Διονυσιοκόλα-
κας. έπινε δε πλείστον και ΝυσαΤος ό τυραννή-
σας Συρακοσίων καί Άπολλοκράτης· Διονυσίου
δε του προτέρου ούτοι υίοί, ώς ό Θεόπομπος
ιστορεί έν τη μ' κάν τη έξης των ιστοριών.
605,2
Plutarch vitae ed. Ziegler, Dion 7
Ό μέν ούν Διονύσιος ύπερφυώς τήν με-
γαλοψυχίαν (seil, του Δίωνος) έθαύμασε καί τήν
προθυμίαν ήγάπησεν ol δ' έλέγχεσθαι τη λαμ-
πρότητι καί ταπεινοϋσθαι τή δυνάμει τοϋ
Δίωνος οίόμενοι, ταύτην εύθύς άρχήν λαβόν-
τες ούδεμιάς έφείδοντο φωνής, ή τό μειράκιον
έξαγριαίνειν έμελλον πρός αύτόν, ώς ύπερχό-
μενον δια τής θαλάττης τυραννίδα καί περι-
σπώντα ταΐς ναυσί τήν δύναμιν είς τούς Άρι-
στομάχης παιδας, άδελφιδοϋς όντας αύτφ.
φανερώταται δέ καί μέγισται τών είς φθόνον καί
μίσος αΐτιών ύπήρχον ή τοϋ βίου διαφορά καίτό
τής διαίτης άμεικτον. ol μέν γάρ εύθύς έξ άρχής
νέου τυράννου κα'ιτεθραμμένου φαύλως όμιλίαν
καί συνήθειαν ήδοναις και κολακείαις καταλαμ-
βάνοντες, άεί τινας έρωτας καί διατριβάς έμη-
χανώντο ρεμβώδεις περί πότους καί γυναίκας
καί παιδιάς έτέρας άσχήμονας, ύφ' ών ή τυραν-
νίς ώσπερ σίδηρος μαλασσομένη, τοις μέν άρ-
χομένοις έφάνη φιλάνθρωπος καί τό λίαν
άπάνθρωπον ύπανήκεν, ούκ έπιεικείςι τινί μάλ-
λον ή φςιθυμίςι τοϋ κρατούντος άμβλυνομένη·
έκ δέ τούτου προϊούσα και νεμομένη κατά
μικρόν ή περί τό μειράκιον ανεσις τους άδα-
μαντίνους δεσμούς έκείνους, οις ό πρεσβύ-
τερος Διονύσιος εφη δεδεμένην άπολείπειν
τήν μοναρχίαν, έξέτηξε καί διέφθειρεν. ήμέρας
γάρ ώς φασιν ένενήκοντα συνεχώς επινεν
άρξάμενος, καί τήν αύλήν έν τψ χρόνψ τούτψ,
σπουδαίοις άνδράσι καί λόγοις άβατον καί
άνείσοδον ουσαν, μέθαι καί σκώμματα καί
ψαλμοί καί όρχήσεις καί βωμολοχίαι κατείχον.
606,1
Pollux onomast. ed. Bethe 9,87
Tò μέντοι Σικελικόν τάλαντον έλάχιστον
ϊσχυεν, τό μέν άρχαΐον, ώς 'Αριστοτέλης λέγει
711
τέτταρας και εϊκοσι τούς νούμμους, τό δέ ύστε-
ρον δυοκαίδεκα- δύνασθαι δέ τον νοϋμμον
τρία ήμιωβόλια.
5 606,2
Scholia Β in Horn. II. ed. Dindorf, in 5 , 5 7 6
άτάλαντον] τό τάλαντον ό μέν 'Αριστοτέλης
άλλως έξηγειται, κα'ι εύρήσεις τούτο έμπρο-
ίο σθεν έν τφ Ν εις τον ούτως έχοντα στίχον "ώς
φάτο, Μηριόνης δέ θοφ άτάλαντος "Αρηϊ". ό δέ
Διόδωρος ώς φησιν έν τφ Περί σταθμών, τά-
λαντον έστι μνών ξ', ή δέ μνά δραχμών ρ',
ή δέ δραχμή όβολών ς', ό δέ όβολός χαλκών
is η', ό δέ χαλκούς λεπτών ζ', τό τάλαντον δέ
τό νύν λεγόμενον Άττικόν παρά δέ Σικε-
λιώταις τό μέν άρχαιον ήν μνών κδ', νύν δέ ιβ'.
δύναται δέ είναι (ή μνά) τρία ήμιωβόλια, ώς έν
τοις Περί Σώφρονος 'Απολλόδωρος έκ τών Διο-
2ο γενιανού τής 'Επιτομής 'Ελληνικών ονομάτων.
134. Τάρας
Eine Politie ist von vorne herein zu erwarten, wird bei Pollux
25
9,80 zitiert, von Herakleides Nr. 28 bezeugt und durch Pol.
1291b 2 0 - 2 3 ; 1302 b 3 3 - 1 3 0 3 a 6; 1306 b 2 2 - 3 1 ; 1320 b
9—16 nahezu zwingend gefordert.
Die ersten Bewohner der Gegend sind Iapyger, die auch nach
ihrer Verdrängung von der Küste dauernd gefährliche Gegner
blieben. Gegründet wurde die Stadt zwischen 7 5 0 und 7 0 0 von
3ο
Sparta aus; über die Umstände der Gründung und den Oikisten
Phalanthos gab es eine reiche Überlieferung: Paus. 10,10,6ff.;
Dion.Hai. 19,1; Polyain. 2,14,2; Diod. 8,21; Ps.-Skymn. 330ff.;
Polyb. 8,35,9; Strabo 6 , 3 , 2 / 3 . Daneben steht der Eponym Taras:
Paus. 10,13,10; Ps.-Skymn. 3 3 1 ; Hesychios s. v.. Verschiedene
Namen des Ortes nennt Ps.-Arist. mir. ause. 8 4 0 a l l .
35
In der Frühzeit wird Tarent eine mächtige Handelszentrale, an-
scheinend noch zu Beginn des 5. Jhd. von Königen regiert (Her.
1,24; 3 6 ; 3 , 1 3 8 ) . 4 7 3 schwere Niederlage gegen die Iapyger:
Her. 7 , 1 7 0 ; Diod. 11,52. Eine politische und kulturelle Blütezeit
scheint die Stadt unter Archytas, Staatsmann, Mathematiker und
Pythagoreer erlebt zu haben (Diog. Laert. 8,79). Mitte des 4. Jhd.
4ο
wird der Druck der Iapyger immer stärker. Tarent findet
zuerst einige Unterstützung durch die Mutterstadt Sparta (Diod.
16,63), dann durch König Alexander v. Epirus (Liv. 8,17,9; Arr.
an. 3,6; lust. 23,1,15). Dies wiederum zieht die Expedition des
Pyrrhos nach Unteritalien nach sich und damit den Konflikt mit
Rom und die Unterwerfung unter Rom von 272 an. Strabo 6,3,4
45 bietet einen Abriss der Geschichte und konstatiert in 6,1,2, daß
in seiner Zeit in Italien nur noch Tarent, Rhegion und Neapolis
Griechenstädte geblieben waren.
712 Politela 134,135
607
Pollux Onomast. ed. Bethe 9,79-80
Ό δ ε ν ο ϋ μ μ ο ς , δοκεΐ μέν είναι 'Ρωμαίων
τοΰνομα τοϋ νομίσματος, έστι δέ καί 'Ελληνι-
κό ν των έν Ίταλίςι καί Σικελίςι Δωριέων- 'Επί-
χαρμος τε γαρ έν ταις Χύτραις φησίν
άλλ' όμως όκαιαι καί ποιάρνες, εύρήσου-
σι δέ μοι
καί νούμμους· παλατιάς γαρ ένή τάς
ματρός·
καί πάλιν
κήρυξ ιών
εύθύς πρίω μοι δέκα νούμμων μόσχον
καλήν
και 'Αριστοτέλης έν τη Ταραντίνων πολιτείςι
φησί καλεΐσθαι νόμισμα παρ' αύτοίς νοϋμμον,
έφ' ού έντετυπώσθαι Τάραντα τον Ποσειδώνος
δελφίνι έποχούμενον. καί μήν έν Άκραγαντί-
νων πολιτείςι φησίν 'Αριστοτέλης ζημιοϋσθαί
τινας τριάκοντα λίτρας, δύνασθαι δέ την λί-
τραν όβολόν Αίγιναΐον.
135. Τέγεα
Gesichert ist die Politie durch Schol. Apoll. Rhod. 4,264. Daß
die Zitate bei Plut. Aitia Hell. 5 und Aitia Rom. 52 daraus stam-
men, ist wahrscheinlich, wenn auch nicht beweisbar.
Erwähnt ist Tegea schon bei Horn. II. 2,607, und als ein frühe-
stes Ereignis nennt Her. 9,26 die Tötung des Heraklessohnes
Hyllos durch den Tegeatenkönig Echemos (spätere Könige:
Polyain. 1,11). Frühe Kämpfe gegen Sparta erwähnt Paus. 8,5,9;
48,4—5. Um 560 erobern die Spartanerkönige Anaxandridas
und Aristón Tegea, nachdem zuvor die Gebeine des Orestes
heimlich von Tegea nach Sparta entführt worden waren: Her.
1,66-68.
Um 550 ist Tegea im Peloponnesischen Bunde, und von einem
eigentlichen Vertrag mit Sparta spricht Plut. Aitia Hell. 5, Aitia
Rom. 52. Bemerkenswert ist, daß bei der Konstitution des Krei-
ses der Sieben Weisen Sodamos von Tegea eine Konkurrenzfigur
zu Cheilon von Sparta gewesen zu sein scheint (Schol. Eur. Hipp.
264).
Am Perserkrieg nimmt Tegea aktiv teil Her. 7,202; 9,26ff.;
um 476 ist es mit Sparta verfeindet Her. 9,37.
Ungewiss bleibt, wann der Synoikismus stattgefunden haben
kann, den Strabo 8,3,2 flüchtig erwähnt: Tegea soll aus dem
Zusammenschluß von 9 Siedlungen entstanden sein.
Eine politische Bedeutung hatte der Tempel der Athena Alea
mit seinem Asylrecht, von dem öfters Gebrauch gemacht wurde:
Her. 9,37; Plut. Lysander. 30; Xen.HeU. 3,5,25.
Im Peloponnesischen Krieg ist Tegea Verbündeter Spartas. Das
ändert sich nach Leuktra, der Arkadische Bund wird gegründet,
in Tegea entstehen Kämpfe zwischen Anhängern Spartas und
solchen Thebens. 369 beteiligt es sich an der Gründung von
Megalopolis, gleichzeitig wird die Rivalität zwischen Tegea und
5 Mantinea virulent (Xen.HeU. 7,4,33ff.; Diod. 15,82). 343 sucht
es Verbindung mit Philipp von Makedonien.
Wie die vier von Paus. 8,48,1 genannten tegeatischen Gesetz-
geber einzuordnen sind, ist nicht erkennbar.
10 608
Scholia in Apoll. Rhod. ed. Wendel; in 4,263-264
Ά ρ κ ά δ ε ς , οϊ καί π ρ ό σ θ ( ε ν ) : oí Άρ-
κάδες δοκοϋσι προ της σελήνης γεγονέναι, ώς
is καί Εΰδοξος έν Γης περιόδφ.
Θεόδωρος δέ έν κβ' ( . . . ) όλίγψ πρότερόν
φησι τοϋ πρός τους Γίγαντας πολέμου Ηρα-
κλέους τήν σελήνην φανήναι. καί Άριστίας ó
Χίος έν ταϊς Κτίσεσι καί Διονύσιος ό Χαλκιδεύς
20 έν α' Κτίσεων καί έθνος φασίν Αρκαδίας Σεληνί-
τας είναι. Μνασέας δέ φησι Προσέληνον Άρκά-
δων βασιλεΰσαι. 'Αριστοτέλης δέ έν τη Τεγεατών
πολιτείς» φησίν, ότι βάρβαροι τήν Άρκαδίαν
φκησαν, οϊτιωες έξεβλήθησαν ύπό των νυν Άρ-
25 κάδων, έπιθεμένων αύτοΐς προ τοϋ έπιτειλαι
τήν σελήνην διό κατωνομάσθησανπροσέληνοι.
( . . . ) . Δοϋρις δέ έν ιε' των Μακεδόνικων 'Αρ-
κάδα φησίν, άφ' ού ή 'Αρκαδία καλείται, 'Ορχο-
μενού υΐόν, διό καί πόλιν της 'Αρκαδίας Όρχο-
30 μενόν ( . . . ) . τινές δέ φασιν Ένδυμίωνα εύρηκέ-
ναι τάς περιόδους καί τούς άριθμούς της σελή-
νης, όθεν καί προσελήνους τούς 'Αρκάδας
κληθήναι. ένιοι δέ ύπό τοΰ Τυφώνος (...)" ύπό
δέ "Ατλαντος καί Ξεναγόρας εϊρηκεν.
35
609,1
Plutarch. Aitia Graeca ed. Nachstädt—Sieveking-Titchener Nr. 5
'Τίνες oí παρ' Άρκάσι καί Λακεδαιμονίοις
40 χρηστοί;' Λακεδαιμόνιοι Τεγεάταις διαλλαγέν-
τες έποιήσαντο συνθήκας καί στήλην έπ' 'Αλ-
φειφ κοινήν άνέστησαν, έν ή μετά τών άλλων
γέγραπται 'Μεσσηνίους έκβαλείν έκ τής χώρας
και μή έξείναι 'χρηστούς' ποιεΤν.' έξηγούμενος
45 ούν ό 'Αριστοτέλης τούτό φησι δύνασθαι τό μή
άποκτιννύναι βοηθείας χάριν τοις λακωνίζουσι
τών Τεγεατών.
 Politela 1 3 5 , 1 3 6
609,2
Plutarch. AitiaRom. ed. Nachstädt—Sieveking—TitchenerNr. 52
'Διά τί τη καλουμένη Γενείτη Μάνη κύνα
θύουσι καί κατεύχονται μηδένα χρηστόν άπο-
βήναι των οίκογενών;' ή ότι δαίμων έστίν ή
Γενείτα περί τάς γενέσεις και τάς λοχείας των
φθαρτών; ρύσιν γάρ τινα σημαίνει τοϋνομα και
γένεσιν ή φέουσαν γένεσιν. ώσπερ ούν οί Έ λ -
ληνες τη 'Εκάτη, και τη Γενείτη κύνα 'Ρωμαίοι
θύουσιν ύπέρ των οίκογενών. Άργείους δέ Σω-
κράτης φησί τη Είλιονείςι κύνα θύειν διά τήν
φςιστώνην της λοχείας, το δέ της ευχής πό-
τερον ούκ έπ άνθρώπων έστίν οίκογενών,
μηδένα χρηστόν γενέσθαι, (άλλα κυνών)· χα-
λεπούς γάρ είναι δει καί φοβερούς τους κύνας·
ή διά τό χρηστούς κομψώς λέγεσθαι τους τε-
λευτώντας αίνιττόμενοι διά της ευχής αιτούν-
ται μηδένα τών συνοίκων άποθανειν; ού δει δέ
τοϋτο θαυμάζειν καί γάρ 'Αριστοτέλης έν ταις
Άρκάδων προς Λακεδαιμονίους συνθήκαις γε-
γράφθαι φησί μηδένα χρηστόν ποιείν βοηθείας
χάριν τοις λακωνίζουσι τών Τεγεατών, όπερ
είναι μηδένα άποκτιννύναι.
136. Τένεδος
Die Politie dieser Insel, die im homerischen Kyklos und im
Mythos überhaupt eine wesentlich bedeutendere Rolle spielte
als in der Geschichte des 6 . - 4 . Jhd. (vergleichbar Ithaka) ist
durch Steph. Byz. s. v. ausdrücklich bezeugt, dazu Herakleides
Nr. 7.
Tenedos wichtig schon in II. 1,38, dann in der Iliupersis. Alte
Namen bei Steph. Byz. s. v.; Strabo 13,1,46; Plin. nat. hist.
5,140.
Gründung durch Tenes, Sohn des Königs Kyknos von Kolonai
in der Troas (Plut. Aitia Hell. 28). An seine Geschichte knüpft
eine ganze Reihe von Sprichwörtern an.
Nach Cie. Nat. Deor. 3,39 (und Verr. 2,1,49) wurde Tenes als
Gott verehrt. Historisch tritt Tenedos nur wenig hervor: 490
von den Persem besetzt (Her. 5,31), 479 im Attischen See-
bund, im Peloponnesischen Kriege auf athenischer Seite, 389
von den Spartanern verwüstet (Xen. Hell. 5,1,6), von 377 an im
Zweiten Seebund, auch 360 Athens Verbündeter (Ps.-Dem. or.
50,53 ff; 58,35) und noch später gegen Philipp von Makedonien
(Skyl. 95).
713
610,1
Steph. Byz. ed. Meineke
Τ έ ν ε δ ο ς , νήσος τών Σποράδων, ώς 'Εκα-
5 ταίος, έν Έλλησπόντψ. άπο Τένου καί 'Αμ-
φιθέας ή Ήμιθέας, τών Κύκνου παίδων, οιονεί
Τενούεδος. έκαλειτο δέ Λεύκοφρυς. ó πολί-
της Τενέδιος, ώς Άράδιος 'Ρόδιος, εστί καί
πόλις Τένεδος προς τη Λυκίςι. 'Απολλόδωρος
10 δέ Παμφυλίας αύτήν ειναί φησι. καί παροιμία
"Τενέδιος αύλητής" έπί τών τά ψευδή μαρ-
τυρούντων. τόν γαρ αύλητήν ή Φυλονόμη προς
Κύκνον ήγαγε, μαρτυρούντα ότι Τένης αύτήν
ήθελε βιάσασθαι. εστι καί έτέρα παροιμία
15 "Τενέδιος πέλεκυς" έπί τών ήτοι πικρώς ή καί
μάλλον συντόμως άποκοπτόντων τά ζητήματα
καί τά άλλα πράγματα, καί φησιν 'Αριστείδης
καί άλλοι τον έν Τενέδψ 'Απόλλωνα πέλεκυν
κρατεϊν διά τά συμβάντα τοις περί Τένην. ή
20 μάλλον, ώς φησιν 'Αριστοτέλης έν τη Τενεδίων
πολιτείςι, οτι βασιλεύς τις έν Τενέδψ νόμον
εθηκε, τον καταλαμβάνοντα μοιχούς άναιρειν
πελέκει άμφοτέρους. έπειδή δέ συνέβη τον
υίόν αύτοϋ καταληφθήναι μοιχόν, έκύρωσε και
περί τοϋ ιδίου παιδός τηρηθήναι τον νόμον, καί
άναιρεθέντος εις παροιμίαν περιήλθε τό πράγ-
μα έπί τών ώμώς πραττομένων. διά τοϋτό φησι
καί έπί τού νομίσματος τών Τενεδίων κεχαράχ-
θαι έν μέν τφ έτέρψ μέρει πέλεκυν, έπί δέ
3ο τού έτέρου δύο κεφαλάς εις ύπόμνησιν τού
περί τόν παΐδα παθήματος, εστι καί άλλη παρ-
οιμία "Τενέδιος ξυνήγορος" ό άπότομος καί
σκληρός. 'Απολλόδωρος δέ έν Νεών καταλόγψ
φησίν οτι τούς μέν τής Παμφυλίας Τενεδεις,
τούς δέ τής νήσου Τενεδίους (έκάλησαν). καί
θηλυκώς Τενεδία.
610,2
Photios Lexicon ed. Naber
40
Τ ε ν έ δ ι ο ς ά ν θ ρ ω π ο ς - Κύκνον τόν Ποσει-
δώνος γενόμενον πατέρα Ήμιθέας καί Τέννου,
έπιγήμαι τούτοις καί κατηγορηθήναι τόν Τέν-
νην ύπό τής μητρυιάς ώς πειρώντα αύτήν, πει-
45 σθέντα δέ Κύκνον εις λάρνακα βάλλειν τόν
νεανίαν, έλομένης δέ τής Ήμιθέας συγκιν-
δυνεύειν τφ άδελφφ, έκατέρους κατεπόντω-
714 Politela 136
σ ε ν ή δε λάρναξ ήνέχθη επί τήν πρότερον
καλουμένην Λευκόφρυν, ϋστερον δε Τένεδον
άπ' εκείνου, ός και βασιλεύσας της νήσου ένο-
μοθέτησεν τοις τα ψευδή κατηγοροϋσιν όπι-
σθεν παρεστάναι τον δήμιον πέλεκυν έπηρ-
μένον ώς έλεγχθέντας παραχρήμα άναιρεϊσθαι-
άπό δε τοϋ φοβεροϋ θεάματος εκείνου λέ-
γεσθαι Τενέδιος άνθρωπος· εϊρηται ούν ή παρ-
οιμία έπί των φοβερών τάς όψεις.
Τ ε ν έ δ ι ο ς ξ υ ν ή γ ο ρ ο ς . άπότομος. δύο γαρ
πελέκεις έν άναθήμασι τιμώσι Τενέδιοι - καί
παροιμία- Τενέδιος πέλεκυς - 'Αριστοτέλης μέν-
τοι ότι βασιλεύς Τενέδιος μετά πελέκεως δικά-
ζων τον άδικοϋντα εύθέως άνήρει - ή οτι Άσ-
σερϊνα τόπος έν Τενέδω ενθα ποταμίσκος, έν
φ καρκίνοι τα χελώνια διηρθρωμένα έπί πλείον
έχοντες καί πελέκει έμφερή - ή ότι βασιλεύς τις
νόμον θείς πελέκει τους μοιχούς άμφω καρα-
τομείν καί έπι του υιού έτήρησεν τούτο - καθό
και έν τφ νομίσματι έφ' ού μέν πέλεκυς, έφ'
ού δέ δύο πρόσωπα έξ ενός αύχένος· οί δ' ότι
Τέννης δι' ä επαθεν ύπό τής μητρυιάς μετά
πελέκεως τάς φονικός εκρινε δίκας.
Τ ε ν έ δ ι ο ς π έ λ ε κ υ ς · έπί των άποτόμων -
Τέννης γάρ δια τά τής μητρυιάς αύτοϋ ψευδή
κατηγορηθέντα ένομοθέτησεν έξόπισθεν τοϋ
θανάτου κατηγορούντος ϊστασθαί τινα έχοντα
πέλεκυν, τόν δ' άδικεϊν γνωσθέντα τούτφ
παίειν.
610,3
Paroemiographi Graeci ed. Leutsch-Schneidewin: Apostolios
16,25/26
Τ ε ν έ δ ι ο ς ά ν θ ρ ω π ο ς : Κύκνον τόν Ποσει-
δώνος, γενόμενον πατέρα Ήμιθέας και Τέν-
νου, έπιγήμαι τούτοις καί κατηγορηθήναι τόν
Τέννην ύπό τής μητρυιάς ώς πειρώντα αύτήν
πεισθέντα δέ Κύκνον εις λάρνακα βαλείν τόν
νεανίαν. έλομένης δέ τής Ήμιθέας συγκιν-
δυνεύειν τφ άδελφφ, έκατέρους κατεπόντω-
σ ε ν ή δέ λάρναξ έπί τήν πρότερον καλου-
μένην Λευκοφόρον ήνέχθη, ύστερον δέ Τένε-
δον άπ' έκείνου- ός καί βασιλεύσας τής νήσου
ένομοθέτησε τοις τά ψευδή κατηγοροϋσιν
όπισθεν παρεστάναι τόν δήμιον πέλεκυν έπηρ-
μένον, ώς έλεγχθέντας παραχρήμα άναιρεί-
σθαι- άπό δέ τοϋ φοβεροϋ θεάματος έκείνου
λέγεσθαι Τ ε ν έ δ ι ο ς ά ν θ ρ ω π ο ς , εϊρηται δέ ή
παροιμία έπί τών φοβερών τάς όψεις.
Τ ε ν έ δ ι ο ς σ υ ν ή γ ο ρ ο ς : άντί τοϋ άπότο-
5 μος· δύο γαρ πελέκεις έν άναθήμασι τιμώσι
Τενέδιοι· και παροιμία, Τ ε ν έ δ ι ο ς πέλε-
κυς. 'Αριστοτέλης μέντοι, ότι βασιλεύς Τενέ-
διος μετά πελέκεως δικάζων τούς άδικοϋντας
εύθέως άνήρει. ή ότι Άσερίνα τόπος έν Τενέδψ,
ίο ενθα ποταμίσκος, έν φ καρκίνοι τά χελώνια
διηρθρωμένα έχοντες έπί πλείον και πελέκει
(έμφερή - ή ότι βασιλεύς τις νόμον θείς πελέ-
κει) τους μοιχούς άμφω καρατομειν καί έπί
τοϋ υίοϋ έτήρησε τοϋτο. καθ' ö καί έν τφ
is νομίσματι έφ' ού μέν πέλεκυς, έφ' ού δέ δύο
πρόσωπα έξ ένός αύχένος. οί δ' ότι Τέννης δΓ
γεννήσαι ä επαθεν ύπό τής μητρυιάς, μετά
πελέκεως τάς φονικάς εκρινε δίκας.
20 611,1
Strabo Geogr. ed. Jones 8,6,22
φέρεται δέ καί χρησμός ó δοθείς τινι τών
έκ τής 'Ασίας έρωτώντι, ει λώϊον εϊη μετοικείν
25 εις Κόρινθον -
εύδαίμων ó Κόρινθος, έγώ δ' εϊην Τενεάτης-
όπερ κατ' άγνοιάν τίνες παρατρέπουσιν, 'έγώ
δ' εϊην Τεγεάτης'. λέγεται δ' ένταϋθα (seil, έν
Τενέςι) έκθρέψαι Πόλυβος τόν Οίδίπουν. δο-
30 κει δέ καί συγγένειά τις είναι Τενεδίοις προς
τούτους άπό Τέννου τοϋ Κύκνου, καθάπερ εϊ-
ρηκεν 'Αριστοτέλης· καί ή τοϋ 'Απόλλωνος δέ
τιμή παρ' άμφοτέροις όμοία ούσα δίδωσιν ού
μικρά σημεία.
35
611,2
Pausanias 2,5,4
Άσωποϋ μέν πέρι τοιαύτα ήκουσα, έκ δέ
40 τοϋ 'Ακροκορίνθου τραπείσι τήν όρεινήν πύλη
τέ έστιν ή Τενεατική καί Είληθυίας ιερόν - έξή-
κοντα δέ άπέχει μάλιστα στάδια ή καλουμένη
Τενέα. οί δέ άνθρωποι φασιν οί ταύτη Τρώες
είναι, αιχμάλωτοι δέ ύπό 'Ελλήνων έκ Τενέδου
45 γενόμενοι ένταϋθα, 'Αγαμέμνονος δόντος, οί-
κήσαι* καί διά τοϋτο θεών μάλιστα 'Απόλλωνα
τιμώσιν.
 Politela 1 3 7 , 1 3 8 , 1 3 9
137. Τέως
Angesichts der historischen Bedeutung von Teos ist mit einer
Politie zu rechnen.
Als Gründer gelten teils die Minyer unter Athamas (Paus. 7,3,6;
Strabo 14,1,3; Steph.Byz. s. v.), dann in zwei Schüben die
Athener mit Zuzug aus Boiotien (Strabo a.a.O.; Ael. Var. hist.
8,5; Suidas s.v. Ιωνία). Es gehört seit frühester Zeit zur ioni-
schen Dodekapolis: Her. 1,142: Strabo a.a.O.; Ael.a.a.O.8,5;
Paus. 7,2,5; 4,1; Vitruv 4,1,4. Thaies soll vorgeschlagen haben,
Teos zum organisatorischen Mittelpunkt Ioniens zu machen
(Her. 1,170), doch wird es zuerst von den Lydern, dann von den
Persern unterworfen Her. 1,26; 168; 170. Um 540 wandert ein
Teil der Teier aus und gründet Abdera Her. 1,168; Strabo
14,1,30; Ps.-Skymn. 670.
494 am Ionischen Aufstand beteiligt (Her. 6,8), nach 479 frei
und Mitglied des Seebundes. 413 Abfall von Athen, das aller-
dings schon 412 Teos zurückerobert (Thuk. 8,16; 19; 20). 408/7
wird es durch die Spartaner verwüstet (Xen. Hell. 1,5,15), nach
394 wieder autonom.
Uber die politischen und sakralen Institutionen geben viele
Inschriften vom 3. Jhd. an Informationen, ohne daß wir ent-
scheiden könnten, wieviel davon in ältere Zeit zurückreicht.
138. Τήνος
Daß neben den Politien von Andros, Naxos u. a. auch eine sol-
che von Tenos stand, wird man kaum bezweifeln, auch wenn
die Hinweise fehlen, und die Polis klein und wenig bedeutend
war (Strabo 10,5,11).
Zum Namen Steph. Byz. s. v. und Plin. nat. hist. 4,65.
Eine gewisse Rolle spielt es im Mythos. Die Γυραίη πέτρη
von Horn. Od. 4,500,507 wird auf Tenos lokalisiert und gilt als
der Ort, an dem der Kleine Aias bei den Nosten erneut ins
Meer geschleudert wird und untergeht (Hesych. s. ν. Γύραι,
Lykophr. Alex. 390ff. mit Schol.; Apollodor 1,6,5). Andererseits
halten sich auf Tenos die Boreas-Söhne Kaiais und Zethos auf
und werden dort von Herakles erschlagen (Schol. Ap. Rhod.
1,1300,1304).
Strabo 10,1,10 teilt mit, daß Eretria über Keos, Andros und
Tenos herrschte, bis es durch die Niederlage im Krieg gegen
Chalkis seine Machtstellung verlor. 490 ist Tenos unter persi-
scher Herrschaft, 480 zur Heeresfolge gezwungen, doch die
Triere von Tenos geht während der Schlacht von Salamis zu den
Griechen über; so wird Tenos auf den Weihegaben gleich den
übrigen am Kampf gegen Persien beteiligten Poleis geehrt: Her.
8,66; 82; 9,81; Paus. 5.23,2.
Seit 454 Mitglied des Seebundes, 415 an der athenischen Ex-
pedition gegen Syrakus beteiligt (Thuk. 7,57). 411 unterstützt
es die athenischen Oligarchen (Thuk. 8,69), 377 beim Zweiten
Seebund; 362 von Alexander v. Pherai überfallen und ausge-
plündert (Ps.-Dem. or. in 50,4).
Uber die magistratische Ordnung geben zahlreiche Inschriften
vom 3. Jhd. v.Chr. an Auskunft; wie weit diese Dinge schon
für das 5. und 4. Jhd. vorauszusetzen sind, wissen wir nicht.
715
Hochangesehen war ein Tempel und Kult des Poseidon, ein be-
deutendes Zentrum des Κοινόν der Kykladen wohl schon vor
dem 3. Jhd. (Strabo 10,5,11; Tac. ann. 3,63; Plin. nat. hist. 4,65).
5 612,1
Plinius, nat. hist. ed. Jan-Mayhoff 4,65
Ab eadem Andro passus mille et a Delo xv
Tenos cum oppido in xv porrecta, quam propter
10 aquarum abundantiam A r i s t o t e l e s Hydrusam
appellatam ait, aliqui Ophiusam. ceterae Myconus
cum monte Dimasto a Delo XV, Siphnus, etc.
612,2
15
Steph. Byz. ed. Meineke
Τήνος, νήσος Κυκλάς, άπό οίκιστοΰ Τή-
νου. έκλήθη και Ύδρόεσσα δια το κατάρ-
ρυτον είναι, καΐ Όφιοϋσσα. 'Αριστοτέλης έν
τφ Περί θαυμασίων άκουσμάτων φησ'ιν ότι έν
Τήνψ τη νήσψ φασίν είναι φιάλιον σύγκραμα
έχον, έξ ού πϋρ άνάιττουσι πάνυ βφδίως. και
Άθήναιος έν δευτέρψ Δειπνοσοφιστών περί
αύτής ότι έν Τήνψ τη νήσψ κρήνη έστίν, ής
το ϋδωρ οϊνψ ού μίγνυται. έστι και πόλις Λα-
κωνική μία των έκατόν Τήνος λεγομένη, ό
πολίτης Τήνιος, και το θηλυκόν Τηνία, άφ' ού
και Ήριννα Τηνία ποιήτρια, λέγεται και Τηνεύς.
139. Τροιζήν
Die Politie ist durch Athen. 3 1 C ausdrücklich bezeugt, die Zi-
tate bei Plut. Thes. 3 und Ait. Hell. 19 können ihr mit einiger
Wahrscheinlichkeit gegeben werden.
Erwähnt schon bei Horn. II. 2,561 (mit Schol.). Als Eponym gilt
Troizen, Sohn des Pelops Strabo 8,6,14, Steph. Byz. s. v. Dem
steht gegenüber die im Mythos stark hervorgehobene Be-
ziehung zu Athen: Pittheus ist der Gründer und die Geburt
und Jugendgeschichte des Theseus ist dort lokalisiert. Dazu tritt
der Anspruch, den ältesten Tempel zu besitzen (Paus. 2,31,6)
und sogar das älteste Epos hervorgebracht zu haben (Ael. Var.
hist. 11,2). Wohl schon seit dem 4. Jhd. wurde (nach Euripides)
auch die Stelle gezeigt, an der Hippolytos seinen Tod gefunden
hatte; wie weit Hippolytos ein einheimischer Heros von Troizen
war und nur sekundär mit Theseus verknüpft wurde, bleibe da-
hingestellt.
Die enge Beziehung zu Athen dokumentiert sich 480, als Troi-
zen die flüchtigen Frauen und Kinder der Athener aufnahm:
Her. 8,41,1; Plut. Them. 10.
716
In früherer Zeit schon scheint Troizen der Vorort der Amphik-
tyonie von Kalauria gewesen zu sein (Strabo a . a . O . ) .
Kolonie von Troizen ist Halikarnassos Her. 7 , 9 9 ; Strabo 8,6,14
und 14,2.16 sowie Steph. Byz. s. v.
525 erwirbt Troizen die Insel Hydra Her. 3.59.
Nach den Perserkriegen zunächst mit Athen verbündet, um 4 5 0
zu den Spartanern übergehend Thuk. 1,115; 4,21. So verwüsten
die Athener um 4 3 0 das Gebiet von Troizen und versuchen
erfolglos die Polis zurückzugewinnen Thuk. 2 , 5 6 ; 4 , 1 1 8 ; 5,18.
Troizen bleibt noch im 4. Jhd. bis über Leuktra hinaus Bundes-
genosse Spartas (Xen. Hell. 4 , 2 , 1 6 ; 6,2,3; 7,2,2).
Über die innere Organisation erfahren wir einiges durch In-
schriften vom 3. Jhd. an. Rückschlüsse auf frühere Zeit sind
möglich, aber nicht kontrollierbar. Beschreibung der Stadt im
ganzen bei Paus. 2,31 ff.
613
Athen, ed. Kaibel 31 B C
"Ιππυς δ' ό 'Ρηγϊνος τήν είλεόν καλουμένην
άμπελον βιβλίαν φησι καλεΐσθαι, ήν Πόλλιν τόν
Άργεϊον, δς έβασίλευσε Συρακουσίων, πρώτον
είς Συρακούσας κομίσαι έξ 'Ιταλίας, εϊη αν ούν
ό παρά Σικελιώταις γλυκύς καλούμενος Πόλ-
λιος ό Βίβλινος οίνος.
(χρησμός: έν τφ χρησμφ, φησίν, ό θεός
ηύτομάτισε·
πίν' οίνον τρυγίαν, έπεί ούκ Άνθηδόνα
ναίεις.
ούδ' Ιεράν Ύπέραν, δθι γ' άτρυγον οίνον
έπινες).
Ώνομάζετο δέ παρά Τροιζηνίοις, ώς φησιν
'Αριστοτέλης έν τη αύτών πολιτείςι, άμπελος
Άνθηδονιάς καΐ Ύπερειάς άπό "Ανθού τινός
καΐ Υπέρου, ώς καί 'Αλθηφιάς άπό Άλθηφίου
τινός, ένός τών 'Αλφειού άπογόνων.
614
Plutarch. Aitia Graeca ed. Nachstädt-Sieveking-Titchener Nr.
19
Ύίς ή Άνθηδών, περί ής ή Πυθιάς είπε
'πίν' οίνον τρυγίαν έπεί ούκ Άνθηδόνα
ναίεις'
(ή γάρ έν Βοιωτοϊς ούκ έστι πολύοινος);'
τήν Καλαύρειαν ΕΙρήνην τό παλαιόν ώνόμαζον
άπό γυναικός Ειρήνης, ήν έκ Ποσειδώνος καί
Μελανθείας τής 'Αλφειού γενέσθαι μυθολογού-
σιν. ύστερον δέ τών περί "Ανθην καί Ύπέρην
Politela 1 3 9
αύτόθι κατοικούντων 'Ανθηδονίαν καί Ύπέρ-
ειαν έκάλουν τήν νήσον. είχε δ' ό χρησμός
ούτως, ώς 'Αριστοτέλης φησί,
'πίν' οίνον τρυγίαν, έπεί ούκ Άνθηδόνα
5
ναίεις
ούδ' Ιεράν Ύπέραν, δθι κ' άτρυγον οίνον
έπινες.'
ταύτα μέν ó Αριστοτέλης, ό δέ Μνασιγείτων
ίο φησιν Ύπέρητος άδελφόν όντα τόν Άνθον έτι
νήπιον άπολέσθαι, καί τόν Ύπέρην κατά ζήτη-
σιν αύτού πλανώμενον είς Φεράς προς Άκαστον
(ή Άδραστον) έλθείν, δπου κατά τύχην ó
Άνθος έδούλευεν οίνοχοείν τεταγμένος, ώς
is ούν είστιώντο, τόν παΐδα προσφέροντα τφ
άδελφφ τό ποτήριον έπιγνώναι καί είπείν πρός
αύτόν ήσυχή
ήιν' οίνον τρυγίαν, έπε! ούκ Άνθηδόνα
ναίεις.'
20
615
Plutarch, vitae ed. Ziegler: Theseus 3 , 1 - 4
Θησέως τό μέν πατρφον γένος είς Έρεχθέα
25 καί τούς πρώτους αύτόχθονας άνήκει, τφ δέ
μητρφψ Πελοπίδης ήν. Πέλοψ γάρ ού χρημάτων
πλήθει μάλλον ή παίδων μέγιστον ίσχυσε
τών έν Πελοποννήσψ βασιλέων, πολλάς μέν
έκδόμενος θυγατέρας τοις άρίστοις, πολλούς
30 δέ ταϊς πόλεσιν υΙούς έγκατασπείρας άρχον-
τας· ών είς γενόμενος Πιτθεύς ό Θησέως πάπ-
πος πόλιν μέν ού μεγάλην τήν Τροιζηνίων
φκισε, δόξαν δέ μάλιστα πάντων ώς άνήρ
λόγιος έν τοις τότε καί σοφώτατος έσχεν.
35 ΊΗν δέ τής σοφίας έκείνης τοιαύτη τις, ώς
έοικεν, Ιδέα καί δύναμις οϊςι χρησάμενος
Ησίοδος εύδοκιμεί μάλιστα περί τάς έν τοις
"Εργοις γνωμολογίας. καί μίαν γε τούτων
έκείνην λέγουσι Πιτθέως είναι-
40 "Μισθός δ' άνδρι φίλφ είρημένος άρκιος
έστω."
Τούτο μέν ούν και Αριστοτέλης ó φιλό-
σοφος εϊρηκεν, ó δ' Εύριπίδης τόν Ίππόλυτον
"άγνοΰ Πιτθέως παίδευμα" προσειπών έμφαί-
45
νει τήν περί τόν Πιτθέα δόξαν.
 Politela 140,141,142
140. Τυρρηνών πολιτεία
Eine Monographie über die Institutionen der Tyrrhener ist durch
Athen. 23 D bezeugt (Frg. 704). Ob diese eine Politie der
Tyrrhener (bezeugt durch Herakleides Nr. 16) voraussetzt
oder mit ihr identisch ist, ist eine nicht zu entscheidende Frage.
Was sich einer Politie zuordnen ließe, kann ebenso gut in den
Νόμιμα gestanden haben: Name der Tyrrhener Plin. nat. hist.
3,50; vgl. Dion. Hal. 1,30 und Etym. Gud. 537,36, Herkunft
aus Lydien Her. 1,57 und 94, tyrrhenische Siedlungen in der
Aegaeis: Lemnos, Imbros, Samothrake (Her. 2,51; 5,26; Thuk.
4,109), endlich Ansiedlung in Mittelitalien vgl. dazu Aristot.
Pol. 1280 a 34—37. Die Geschichte ist faßbar in einem {Con-
tinuum von Kämpfen mit Karthagem, Griechen, Galliern,
Italikern und Römern. Über die politische Organisation (Bund
von 12 Städten), Magistraturen und deren Insignien berichten
so gut wie ausschließlich römische Autoren, im 1. Jhd. v.Chr.
mit der romantischen Tendenz, eine Reihe römischer Institu-
tionen auf etruskischen Einfluß zurückzuführen. Wir sehen
nicht genug, wie weit dies tatsächlich zutrifft, auch nicht, wie
weit schon griechische Autoren (Theopomp, Timaios, Aristote-
les) diese Dinge für eine sehr viel frühere Zeit registriert
haben.
Von den Sitten der Tyrrhener ist vielfach die Rede. Charakte-
ristisch ist eine Art von Polarisation, sofern die Tyrrhener einer-
seits als überaus gefährliche und brutale Seeräuber geschildert
werden (Aristot. Eudemos (s. Kommentar) schon Hymn. Horn.
6,8, dann Etym. Magn. 771,54; Hesych. s.v. ΤυρρηνοΙ δεσμοί
Strabo 10,4,9), andererseits als eine durch zügellosen Luxus
korrumpierte Gesellschaft, so bsd. Athen. 5 1 7 D E u.a.
1 4 1 . Φασιανών πολιτεία
Wenn wir Herakleides Nr. 18 glauben müssen, daß auch die im
südöstlichen Winkel des Schwarzen Meeres am Flusse Phasis
sitzenden Völker eine Politie hatten, so mag Aristoteles durch
drei Gründe dazu angeregt worden sein: Die Gegend (das alte
Kolchis) hat in der Argonautensage eine entscheidende Rolle
gespielt und konnte insofern ebenso berücksichtigt werden wie
etwa das homerische Ithaka; weiterhin waren die Bewohner (zu
denen neben den Phasianoi auch die Achaioi und Heniochoi
zählten) von äußerster Wildheit (Menschenopfer, Kannibalis-
mus); endlich setzt die Erwähnung der "Phasianoi" genannten
Vögel (unsere Fasane) seit Aristophanes Ach. 726 voraus, daß
schon im 5. Jhd. ein gewisser Handelsverkehr zwischen Athen
und jener Gegend bestand; auch die Informationen über die
dort lebenden Tragelaphoi (Aristoph. Frösche 935 und Plin. nat.
hist. 8,120) und die dortigen besonders ergiebigen, wenn auch
kleinen Kühe (Aristot. hist. an. 522 b 15/16) setzen dies voraus.
Am ausführlichsten berichten über die Phasianoi, Achaioi und
Heniochoi Pindar Pyth. 4,376ff. und 445ff. mit Schol., Apoll.
Rhod. 3,1093; 4 , 2 5 7 - 2 9 1 mit Schol., dann Strabo 9,2,42;
11,2,1; 12/13; 1 6 - 1 7 , endlich Plin. nat. hist. 6 , 1 2 - 1 7 ; 26; 30
717
(hier wirkt nach, daß der Mithridatische Krieg, dann einzelne
römische Expeditionen das Interesse an jenen Gegenden be-
lebt haben; die Informationen selber dürften zum großen Teil
weit älter sein). Wichtig sind einzelne Notizen bei Her. 2,103;
4,37; 40, Skylax 7 2 - 8 0 , Appian Mithr. 67; 69, Dion. Hal. 1,89,
schließlich Steph. Byz. s. ν. Φασις und Pomp. Mela 1,108: da er-
fahren wir, daß die Stadt Phasis von Milesiern unter der Leitung
des Themistagoras gegründet worden sei.
Von den Achaiern und Heniochern spricht kurz Pol. 1338 b 17—
24, dazu Nik. Eth. 1148 b 1 9 - 2 4
142. Φλειοϋς
Angesichts des Alters und der kulturellen Bedeutung von
Phleius wird man mit einer Politie rechnen dürfen. Daß das
bei Horn. II. 2,571 genannte Araithyrea der alte Name von
Phleius gewesen sei, ist allgemeine Annahme: Strabo 8,6,19 und
24; Steph. Byz. s.v. Άραιθυρέα und Φλειοϋς; Schol. Apoll.
Rhod. 1,115 und 117; Schol.Pind.Nem. 6,73, Plin. nat. hist.
4,13.
Eponym ist Phleius, Sohn des Dionysos Steph. Byz. s. v., Schol.
Apoll. Rhod. 1,115; Paus. 2,12,6. Doch hat Phleius Anspruch
auf älteste Autochthonie erhoben: Paus. 2,14,4.
Die Übernahme durch die Dorer scheint friedlich verlaufen zu
sein Paus. 2,13,1; 7,3,9. Die Bedeutung des Ortes beruht auf
seiner Lage an der Hauptstraße von Athen—Korinth nach Arka-
dien und in die südliche Peloponnes. Beteiligung am Perser-
krieg Her. 7,202; 8,72; 9,28,31,69,85, dazu Plut. Her. mal. 42.
Später ständiger Bundesgenosse Spartas Thuk. 1,27 ; 4,70; 5,57ff. ;
Plut. Ait. Hell. 39. Dies bleibt auch nach Leuktra (Xen.
Hell. 4,4,15), so daß Phleius den Angriffen der Athener unter
Iphikrates ausgesetzt ist (Xen. Hell 4,4,15; Diod. 14,91,3;
Polyain. 3,9,49,54). Immerhin erhalten nach 386 die Sparta-
30
Gegner die Oberhand (vgl. Xen. Hell. 5,2,8 ff.), 381 belagert
Agesilaos die Stadt und zwingt sie zum Nachgeben (Xen. Hell.
5,3,10ff. und 7,2,2ff; Diod. 15,19; Isokr. Paneg. 126). Später
wendet es sich gegen Epameinondas (Xen. Hell. 7,5,29; 7,2.2 f),
Ein demokratischer Umsturzversuch mißlingt (Diod. 15,40).
Dann sucht Phleius, durch Argos und Sikyon hart bedrängt Hilfe
35 bei Athen, mit dem es sich 362 verbündet.
Ein Sonderproblem ist die eigenartige Stellung von Phleius in
der Geschichte der pythagoreischen Bewegung. Nach bestimm-
ten, in ihrer Herkunft und Motivation nicht sicher lokalisier-
baren Traditionen soll Pythagoras selbst aus Phleius stammen
(Paus. 2,31,1; Diog.Laert. 8,8; Porph. v. Pyth. 51), nach einer
40
andern sich in Phleius aufgehalten und sich mit dem Tyrannen
Leon unterhalten haben (Herakleides Pont, bei Cie. T D 5,8).
Von einer pythagoreischen Schule spricht Diog. Laert. 8,46;
Iambi, v. Pyth. 251 ; Diodor 15,76. Damit wird zusammenhängen
sowohl, daß Piatons "Phaidon" in Phleius spielt, wie auch daß
Diog. Laert. 3,46 Axiothea aus Phleius als Schülerin Piatons
nennt. Daß Aristoteles nicht nur in der Monographie über die
45
Pythagoreer, sondern auch in der Politie von Phleius diesen
Traditionskomplex erwähnte, ist anzunehmen.
718 Politela 143,144,145
143. Φρυγίων πολιτεία
Hier liegt ein Sonderfall vor. Auf die Notiz des Herakleides
Nr. 11 § 37 wird man nicht viel geben, da sie zunächst der Po-
litie von Kyme angehört; immerhin bleibt zwischen der Gestalt
des Königs Midas (von der auch der Mythos des "Eudemos" aus-
geht, Frg. 65) und den mehrfachen Erwähnungen des starken
Einflusses der phrygischen Flötenkunst auf die griechische
Musik (Pol. 1276 b 9,1290 a 21/22, 1342 a 33,b 2 - 1 1 ) einiger
Spielraum.
Daß die Phryger urspr. Briger hießen und Nachbarn der
Makedonen waren, bemerken Her. 7,73 und Strabo 7,3,2. So
wird denn auch die Midas-Silenos-Geschichte, die Aristoteles
a. O. benutzt, von Xen. An. 1,2,13 in Kleinasien, von Her. 8,138
in Makedonien lokalisiert.
Strabo 14,5,29 diskutiert die Frage, ob die Phryger vor oder
nach dem Troianischen Krieg nach Kleinasien eingewandert
seien; erwähnt sind sie jedenfalls bei Horn. II. 2,862; 3,184ff.;
24,545.
Über die Gründungsgeschichte des Phrygischen Reiches:
Strabo 12,5,3; Plut. Alex. 18; Arrian An. 2,3; Plin. nat. hist.
5,146; lustin 11,7. An Königsnamen kennen wir nur Gordios
und Midas. Der letzte und bedeutendste König muß ein Midas
gewesen sein (um 740—690). Geschenke von ihm nach Delphi
nennt Her. 1,14, seine Verbindung mit einer griechischen Für-
stentochter erwähnen Aristoteles bei Herakleides und Pollux
9,83; über die Kultur der Phyrer Nik. Damask. (Frg. 143,4, Nr.
9 und 45).
Von Norden einbrechende barbarische Stämme ("Kim-
merier") zerstören das Reich; Midas soll sich selbst getötet
haben.
Wie weit nach diesem Sturm ein politisches Gebilde fort-
bestand, ist nicht zu erkennen; bei Her. 1,35 ist Adrastos, der als
Schutzflehender zu Kroisos kommt, aus phrygischem könig-
lichem Geschlecht. Woher Xen. Kyr. 2,1,5 und 8,6,7 den Phry-
gerkönig Artakamas hat, wissen wir nicht.
In klassischer Zeit gibt es kein phrygisches Reich mehr,
doch bleiben dauernd in Erinnerung einmal die Leistungen der
Phryger in der Musik, sodann der bis in die Spätantike verbrei-
tete uralte exotische Kult der Kybele, der Großen Göttermutter
von Pessinus.
144. Φωκαία
Eine Politie darf man aus Herakleides Nr. 36 folgern und ist
bei Clem. Alex. Strom. 1,133,4 ausdrücklich bezeugt.
Eine politisch interessierte Erzählung läßt die Stadt von mutter-
ländischen Phokern unter athenischer Führung gegründet sein
Her. 1,146; Strabo 14,1,3; Paus. 7,3,10; Der Name wird ver-
schieden gedeutet, so bei Herakleides und Steph. Byz. s. v. Nach
einer Version bei Paus. 7,3,10 soll die Gründung durch Teos und
Erythrai erfolgt sein.
Im 7. Jhd. hat Phokaia eine ausgedehnte kolonisatorische
Aktivität entfaltet: Gründung von Lampsakos, Beteiligung an
der Siedlung bei Naukratis (Her. 2,178) dann im Westen Alalia
auf Korsika, Massalia, Emporion, Hemeroskopeion, Mainake als
Vorposten in Spanien. Die persische Expansion seit der Mitte
des 6. Jhd. führte zu einem raschen Niedergang. Ein großer Teil
der Einwohner wandert zuerst nach Alalia, dann nach Elea in
Süditalien aus, später Rückkehr einzelner Gruppen (Zenob.
paroim. 6,35).
5 Phokaia nimmt am Ionischen Aufstand teil (Her. 6,11/12;
17), wird unterworfen und dient 480 als Sammelplatz der persi-
schen Flotte (Diod. 11,2). Nach 479 tritt es dem Seebunde bei,
schwenkt nach 413 auf die spartanische Seite über (Thuk. 8,31;
Xen.Hell. 1,5,11; 6,33; Diod. 13,72). Nach 386 wieder unter
persischer Herrschaft. Von inneren Kämpfen berichtet Ps.-
io Aristot. Oik. 1348 a 3 5 - b 16.
616
Clemens Alex. Strom. 1,133,2—4 ed. Stählin
is Προγνώσει δέ καΐ Πυθαγόρας ό μέγας
προσανείχεν αίει'Άβαρίς τε ό Υπερβόρειος και
Άριστέας ό Προκοννήσιος Έπιμενίδης τε ό
Κρής, όστις εις Σπάρτην άφίκετο, και Ζω-
ροάστρης ό Μήδος 'Εμπεδοκλής τε ό Άκραγαν-
20 τίνος καΐ Φορμίων ό Λάκων, val μήν Πολυάρατος
ό Θάσιος Έμπεδότιμός τε ό Συρακούσιος· έπί
τε τούτοις Σωκράτης ό 'Αθηναίος μάλιστα- "έστι
γάρ μοι", φησίν έν τφ Θεάγει, "έκ παιδός άρξά-
μενον θείςι μοίρςχ παραγινόμενον δαιμόνιον ση-
25 μείον, τοΰτο δέ έστι φωνή, ή όταν γένηται,
έπίσχει τοϋτο ö μέλλω πράττειν, προτρέπει δέ
ούδέποτε." Έξήκεστός τε ό Φωκαιέων τύραν-
νος δύο δακτυλίους φορών γεγοητευμένους
τφ ψόφψ τφ πρός άλλήλους διησθάνετο τούς
30 καιρούς των πράξεων, άπέθανεν δέ όμως δολο-
φονηθείς, καίτοι προσημήναντος τοϋ ψόφου,
ως φησιν 'Αριστοτέλης έν τή Φωκαιέων Πολι-
τείςι.
35
145. Φωκίς
Daß die geschichtlich wichtige Landschaft Phokis eine Politie
bekam, in der sowohl einzelne ihrer Poleis wie auch das Κοινόν
der phokischen Orte behandelt waren, ist äußerst wahrschein-
lich. Ihr mag man auch das Zitat bei Strabo 10,1,3 (das freilich
40 ebenso gut der Politie von Chalkis angehören kann) zuteilen.
Schon Horn. II. 2,517-523 nennt eine Liste von 9 Städten, Her.
8,33—35 verzeichnet 15 Städte, die 480 von Xerxes zerstört
wurden, bei Demosth. or. 19,123 umfaßt der Phokische Bund
22 Städte, von denen nach dem Dritten Heiligen Krieg 20 zer-
stört worden sind (Paus. 10,3, l f ) . Die Landschaft muß also
45 schon früh reich durchorganisiert gewesen sein.
27.32 Φωκέων bis Cod. corr. Rose
 Politela 145.146
Unter den frühesten Bewohnern werden eine ganze Reihe von
Stämmen genannt: Minyer von Boiotien her (Schol. II. 2,519;
Steph. Byz. s. ν. Κυπάρισσος); dannPhlegyer (Schol. Ap. Rhod.
1,735; Schol. II. 13,302; Od. 11,262-4; Paus. 9,36,2 und
10,7,1); die Hyanten mit Hyampolis (Strabo 9,2,3); die Dryoper
(Paus. 4,34,9-11; Schol. Ap. Rhod. 1,1218); die Kragallides
(Schol. Ap. Rhod. 1,1218, Aischin. or 3,107), die Thraker
(Aristot. bei Strabo 10,1,3).
Der Name wird an den Eponymen gebunden: Phokos, Sohn des
Aiakos und der Psamathe, Tochter des Neleus (Schol. II. 2,517;
Schol. Eur. Tro. 9; Paus. 2,29,2-10; Pind. Nem. 5,22) oder
Enkel des korinthischen Sisyphos (Paus. 2,4,3; 2,29,3; Schol.
Eur. Or. 1094).
Phokis als Mitglied der uralten pylaischen Amphiktyonie bei
Aischin. or. 2,116.
Fraglich ist die Beteiligung der Phoker an der Kolonisation im
Osten und Westen: Phokaia (Paus. 7,2,4), Metapont (lustin
20,2), dann vgl. Thuk. 6,2,3; Paus. 5,26,6.
Erstes großes geschichtliches Ereignis ist der Krieg um die
das Tal und die Zugänge zum Meere von Delphi aus be-
herrschende Festung Krisa (Strabo 9,3,4). Uber den Krieg:
Schol. Pind. Py. Hypoth.; Paus. 10,37; Diod. 9,16; Aischin. or.
3.107. Der Krieg wird auf Antrag Solons beschlossen (Plut.
Sol. 11). Es verbünden sich mit den Phokern die Athener, Thes-
saler, Sikyonier (Paus. 10,37; Polyain. 3,5; Schol. Pind. Nem.
9,2) Um 590 wird die Festung erobert, zerstört und nie wieder
aufgebaut. Kirrha wird Hafen von Delphi. Es folgen um 560
Kriege gegen Boiotien und Thessalien, Befestigung der Thermo-
pylen (Her. 7,176). Die Thessaler erobern Phokis (Plut. mul.
virt. 244 B), später siegt der Phoker Daiphantos in einer be-
rühmt gebliebenen Schlacht bei Hyampolis über die Thessaler
(Plut. mor. 244 E, 558 Β, 1099 Ε). Kurz vor 480 wird abermals
bei Hyampolis ein weiterer Angriff der Thessaler abgewehrt
(Her. 8.27f.; Polyain. 6,18; Paus. 10,1,3; 11).
Im Perserkrieg entschieden auf griechischer Seite (Her. 8,30,
dazu Plut. Her. mal. 35; Her. 7,203; Diod. 11,4,7). Die Perser
dringen in Phokis ein und verwüsten das Land, während die
Phoker auf den Parnassos fliehen (Diod. 11,14; Her. 8,32-35;
Plut. Sulla 15). Sie werden gezwungen, bei Plataiai mit den Per-
sern zu gehen (Her. 9,31).
Nach den Perserkriegen tritt der Konflikt mit Delphi in den
Mittelpunkt. Sparta unterstützt Delphis Ansprüche, so daß sich
Phokis an Athen hält (Thuk. 1,108). 449 im Zweiten Heiligen
Krieg wird Delphi mit spartanischer Hilfe ganz von Phokis
gelöst (Thuk. 1,112; Plut. Per. 21; Strabo 9,3,15), doch schon
448 stellt Athen die phokische Herrschaft über Delphi wieder
her. Mit der Niederlage bei Koroneia 447 verliert Athen seinen
Einfluß in Phokis, das zu Beginn des Peloponnesischen Krieges
auf spartanischer Seite steht (Thuk. 2,9; Diod. 12,42), obschon
Thuk. 3,95; 4,76; 89 auch von Neigungen zu Athen berich-
tet. Offiziell bleibt Phokis ai)f spartanischer Seite (Paus. 10,9,
10), interveniert aber 404 nachdrücklich zugunsten von Athen
(Plut. Lys. 15; Xen. Hell. 6,3,1; Paus. 3,10,3; Demosth. or.
19,65 mit Schol.). Auch nach 386 bleibt Phokis mit Sparta ver-
bündet (Xen. Hell. 6,4,9; 4,60; Diod. 15,31), doch gerät es
durch die Befreiung Thebens 379 in eine schwierige Lage. Ein
719
Krieg mit Iason von Pherai endet unentschieden (Xen. Hell.
6,1,1 ; 6,4,21 ; Polyain. 2,38). 371 wird Phokis von Theben unter-
worfen (Xen. Hell. 6,5,23; 30; 7,5,4).
Entscheidend ist dann der Dritte Heilige Krieg 356-346, aus-
gehend von Grenzstreitigkeiten (Schol. Demosth. or. 19,30;
5 Diod. 16,23; lustin 8,1,5). Die Phoker besetzen Delphi (Diod.
16,14; 28; 29). Der phokische Feldherr Onomarchos erobert die
Doris, bedrängt die Boioter, die Philipp v. Makedonien zu Hilfe
rufen. Dieser wird von Onomarchos geschlagen, später auch die
Boioter. Höhepunkt der Macht der Phoker, die mit den Tempel-
schätzen von Delphi ein großes Söldnerheer ausstatten. Doch
10 353 fällt Onomarchos, sein Nachfolger Phayllos wird von den
Boiotern geschlagen und stirbt bald danach. Siege der Phoker
349 und 348 (Diod. 16,56) bringen nur kurze Entlastung. Die
Boioter rufen wieder Philipp, der dann die auch von Athen im
Stiche gelassenen Phoker zur Kapitulation zwingt (Diod. 16,58.
59; Demosth. or. 19,59: Aischin. or. 2,132f). Phokis wird den
15 Amphiktyonen zur Bestrafung überlassen: Phokis wird von
Delphi ausgeschlossen, die Städte werden zerstört, die Bewohner
auf Dörfer verteilt (Diod. 16,60; Paus. 10,3, lf). Phokis bleibt
unter dauernder makedonischer und thebanischer Besetzung.
Immerhin werden 344 einige der Städte wieder aufgebaut.
20
617
Strabo Geogr. ed. Jones 10,1.3
Ού μόνον δε Μάκρις έκλήθη ή νήσος, άλλα
25 καί Άβαντίς. Εϋβοιαν γοϋν ειπών ό ποιητής
τους άπ αύτής Εύβοεας ούδέποτε εϊρηκεν,
άλλ' "Αβαντας άεί-
οΐ δ' Εϋβοιαν έχον μένεα πνείοντες "Αβαν-
τες, (καί.)
30
τφ δ' αμ' "Αβαντες έποντο.
φησί δ' 'Αριστοτέλης έξ "Αβας τής Φωκικής
Θρςίκας όρμηθέντας έποικήσαι τήν νήσον καί
έπονομάσαι "Αβαντας τούς έχοντας αύτήν οί
δ' άπό ήρωός φασι, καθάπερ και Εϋβοιαν άπό
ήρωίνης. τάχα δ' ώσπερ Βοός αύλή λέγεται τι
αντρον έν τη πρός Αιγαίον τετραμμένη πα-
ραλίςι, önou τήν Ίώ φασι τεκειν "Επαφον, καί
ή νήσος από τής αύτής αιτίας έσχε τούτο
40 τοϋνομα. και Ό χ η δέ έκαλεΐτο ή νήσος καί
έστιν όμώνυμον αύτη το μέγιστον των ένταΰθα
όρων.
146. Χαλκηδών
45
Daß es von Chalkedon, Heimat des Xenokrates, Mitschülers des
Aristoteles bei Piaton, eine Politie gab, ist wahrscheinlich.
720 Politela 146,147
Uber den Namen: Steph. Byz. s. v.; Plin. nat. hist. 5,149f. Grün-
dung durch Megara (Thuk. 4,75; Strabo 7,6,2; 12,4,2; Pomp.
Mela 1,101) Als Gründungsjahr läßt sich nach Her. 4,144 (17
Jahre vor Byzantion) etwa 685 annehmen. E n d e des 6. Jhd. sind
Chalkedon wie Byzanz in persischer Hand (Her. 4,85; 5,26;
Polyain. 7,11,5). Chalkedon beteiligt sich am Ionischen Auf-
stand (Her. 6,33), tritt 477 dem Seebunde bei.
Später hören wir von einem Krieg von Chalkedon und Byzantion
gegen das bithynische Hinterland (Diod. 12,82), dann einem
Krieg zwischen Chalkedon und Byzantion (Polyain. 6,25).
412 Abfall von Athen (Plut. Alk. 29; Diodor. 13,3,4), 409 wie-
der unterworfen (Xen. Hell. 1,1,22; 3 , 2 - 9 ; Diod. 13,64,66;
Plut. Alk. 2 9 - 3 1 ) . Nach 403 erhält die Stadt einen spartani-
schen Harmosten (Xen. Hell. 2,2,1 f). 389 ist sie wieder auf
athenischer Seite (Xen. 4,8,26), spartanische Versuche Chal-
kedon zurückzugewinnen, scheitern (Xen. 5,1,25; Polyain. 2,24).
Im Frieden 386 wird Chalkedon wieder persisch, dabei aber
357 von Byzantion unterworfen (Demosth. or. 15,26).
Über die magistratische Ordnung orientieren ziemlich viele
Inschriften, wobei immer wieder das Problem entsteht, wie weit
die in den Inschriften des 3./2. Jhd. v.Chr. und später voraus-
gesetzten Verhältnisse schon dem 5. und 4. Jhd. zugeschrieben
werden dürfen.
Bei Plin. nat. hist. 7,207 "Carthaginienses" in "Chalcedonen-
ses", und (in derselben Sache: Konstruktion der ersten Vier-
ruderer) Clem. Alex. Strom. 1.75.10 Κ α ρ χ η δ ό ν ι ο ι in Καλχη-
δ ό ν ι ο ι bzw. Χαλκηδόνιοι zu korrigieren halte ich für unzulässig,
auch wenn die Verwechslung der beiden Namen öfters vor-
kommt.
147. Χαλκίς
D a ß es eine Politie gab, sichert Herakleides Nr. 32; dazu
die Anspielungen Pol. 1274 a 2 3 - 2 5 ; 1289 b 3 8 - 4 0 ; 1303 b 2/3
1304 a 2 9 - 3 1 ; 1306 a 2 - 4 ; 1316 a 2 9 - 3 1 , ferner die Tat-
sache, daß Aristoteles selber aus einer Tochterstadt von Chalkis
stammte und seine Familie offenbar in Chalkis Bürgerrecht und
Besitz behalten hatte. Strabo 10,1,8 gehört mit hoher Wahr-
scheinlichkeit dieser Politie an, für Strabo 10,1,3 ist dies eben-
falls anzunehmen, für Plin. nat. hist. 7,197 immerhin nahe-
liegend, insofern als Aristoteles die vom Namen her naheliegen-
de These, die Bearbeitung des Erzes sei in Chalkis erfunden
worden, stillschweigend abzulehnen scheint.
Erläuterungen des Namens bei Steph. Byz. s. v. Als älteste Be-
wohner gelten seit Horn. II. 2,536/7 die Abanten, deren A n f ü h -
rer vor Troia Elphenor ist, Sohn des Chalkedon, Eponymen
von Chalkis (II. 2,541; 4,464). Es folgen die Kureten (Strabo
10,3,6). Dazu tritt die politisch interessierte athenische Version:
Pandoros, Sohn des Erechtheus als Begründer der Ansiedlung
bei Strabo 10,1,8, Ps. Skymn. 573; Plut. Ait. Hell. 22; Veil. Pat.
1,4,1. Von Wettspielen, die ein Fürst Amphidamas von Chalkis
veranstaltet hat, spricht Hes. Erga 6 5 4 - 6 5 7 .
Nachher regiert die Oligarchie der Rossezüchter (Her. 5,77).
In ihre Zeit 8./7. Jhd. fällt eine singulär ausgedehnte Koloni-
sationstätigkeit, zunächst im Norden (Skiathos, Peparethos, Inos
Ps.-Skymn. 580—586), dann der größte Teil der eben daher
benannten Chalkidike; weiterhin begünstigt durch freundschaft-
liche Beziehungen mit Korinth im Westen: Kyme in Italien, in
Sizilien zuerst Naxos, das seinerseits Katane und Leontinoi
gründet, dann Zankle, von dem Mylai und Himera ausgehen,
5 endlich Rhegion. Dieser Aktivität steht gegenüber die dauernde
Rivalität auf Euboia selber mit Eretria. Sie entlädt sich im
Krieg um das Lelantische Feld, an dem aus Gründen, die wir
nicht durchschauen, die meisten griechischen Poleis sich beteiligt
haben (Thuk. 1,15,3; Her. 5,99; Plut. amat. 17). E r endet um
650 mit der Niederlage Eretrias, also der Vorherrschaft von
io Chalkis und seiner Oligarchie über ganz Euboia.
Ende des 6. Jhd. kommt es zum Krieg gegen das expandierende
Athen. 506 Chalkis verliert den Krieg (Her. 5,74; 77; Diod.
10,24), die Oligarchie wird durch die Demokratie verdrängt
(vgl. Aen. Takt. 4), und das Lelantische Feld unter 4000 atheni-
sche Klenichen verteilt (Her. 5,77; 6,100), was das E n d e der
15 Machtstellung von Chalkis bedeutet. U m 490 ziehen sich die
Athener zurück (Her. 6,100), unterstützen aber Chalkis gegen
Persien (Her. 8,1). Chalkis ist an der Schlacht bei Plataiai be-
teiligt (Her. 9,28; 31). Es schließt sich dem Seebund an, fällt
aber um 450 unter Führung der Oligarchen von Athen ab und
wird 446 wieder unterworfen (Plut. Per. 23). Nun wird das Land
20 von Chalkis selbst unter 2000 athenische Kleruchen aufgeteilt
(Ael. Var. hist. 6,1), Chalkis wird athenisches Untertanenge-
biet.
Nach 413 Abfall von Athen, Anschluß an das benachbarte Boi-
otien (Diod. 13,47 ff, Strabo 9,2,2).
377 schließt es sich dem 2. Seebund an (Diod. 15,30). Nach
Leuktra wird es von Theben unterworfen (Xen. Hell. 6,5,23;
7,5,4; Ages. 11,2; 24). Athen interveniert, es kommt zu wech-
selnden Beziehungen zwischen Chalkis und Athen (Demosth. or.
21.110; 200; 9,57). Chalkis unterstützt in dieser Zeit den Tyran-
nen Plutarchos v. Eretria.
Von 338 an ist es Makedonien unterworfen. Die beiden Seiten
30 des Euripos werden zu einem starken Brückenkopf ausgebaut,
und Chalkis erhält eine dauernde makedonische Besatzung
(Arrian, an. 2,2,4).
D a ß Plutarch, Aitia Hell. 30 und 33 auf Aristoteles zurück-
gehen, ist wahrscheinlich.
Wie weit die Politie auch auf die Poleis und Schicksale der
35 Chalkidike (Name zuerst bei Thuk. 1.65 belegt), die ihren Na-
men von den Siedlern aus Chalkis hatte, einging, wissen wir
nicht. Ein Κοινόν τ ω ν Χαλκιδέων έπΐ Θρφκη hat von ca. 392
bis zur Zerstörung von Olynth durch Philipp v. Makedonien
(347) bestanden.
40
618
Strabo Geogr. ed. Jones 10,1,8
Al δ' οΰν πόλεις αύται διαφερόντως αύξηθει-
45
σαι και άποικίας έστειλαν άξιολόγους είς Μακε-
δονίαν Ερέτρια μέν γαρ συνφκισε τάς περί
Παλλήνην καί τόν "Αθω πόλεις, ή δέ Χαλκίς
 Politela 147,148
τάς ύπό Όλύνθψ, άς Φίλιππος διελυμήνατο. και
της Ιταλίας δέ καί Σικελίας πολλά χωρία Χαλκι-
δέων έστίν έστάλησαν δέ αί άποικίαι αύται,
καθάπερ εϊρηκεν 'Αριστοτέλης, ήνίκα ή των
Ίπποβοτών καλουμένη έπεκράτει πολιτεία-
προέστησαν γάρ αύτής άπό τιμημάτων άνδρες
άριστοκρατικώς άρχοντες, κατά δέ τήν 'Αλεξάν-
δρου διάβασιν καί τόν περίβολον της πόλεως
ηΰξησαν, έντός τείχους λαβόντες τόν τε
Κάνηθον καί τόν Εϋριπον, έπιστήσαντες τη
γεφύρςι πύργους καί πύλας καί τείχος.
619
Plutarch. Aitia Graeca ed. Nachstädt-Sieveking-Titchener Nr.
33
'Τί δήποτε Χαλκιδείς τόν περί το Πυρσόφιον
τόπον 'άκμαίων λέοχην' καλοϋοι;' τόν Ναύπλιόν
φασιν ύπό τών 'Αχαιών διωκόμενον Χαλκιδεις
ίκετεϋσαι, καί τά μέν περί της αιτίας άπολο-
γείσθαι, τά δ' αύτόν άντεγκαλείν τοις Άχαιοΐς.
(έφ' οίς) έκδιδόναι μέν αύτόν οί Χαλκιδεις
ούκ έμέλλησαν δεδιότες δέ μή δόλψ φονευθή,
φυλακήν έδοσαν αύτφ τούς άκμάζοντας νε-
ανίσκους καί κατέστησαν είς τόν τόπον τούτον,
όπου συνήσαν άλλήλοις άμα καί τόν Ναύπλιον
παρεφύλαττον.
620
Plutarch. Aitia Graeca ed. Nachstädt-Sieveking-Titchener Nr.
30
Ύίς ή περί Θρφκην 'Αραιού άκτή;' "Ανδριοι
καί Χαλκιδεις πλεύσαντες είς Θρφκην οίκήσεως
ένεκα Σάνην μέν πόλιν έκ προδοσίας κοινή
παρέλαβον, τήν δ' "Ακανθον έκλελοιπέναι τούς
βαρβάρους πυνθανόμενοι δύο κατασκόπους
έπεμψαν, ώς δέ τή πόλει προσιόντες παντάπασι
πεφευγότας ήσθάνοντο τούς πολεμίους, ó μέν
Χαλκιδικός προεξέδραμεν ώς καταληψόμενος
τοις Χαλκιδεύσι τήν πόλιν, ó δ' "Ανδριος ού
συνεξανύτων ήκόντισε τό δόρυ, καί ταις πύλαις
έμπαρέντος ( . . ) μετά βολής Άνδρίων έφη
παισιν αιχμή προκατειλήφθαι τήν πόλιν. έκ τού-
του διαφοράς γενομένης, άνευ πολέμου
21 add. Pohlenz 42 lac. ind. G.; μετά βοής Ε μέγα
βοήσας Patzig
721
συνέβησαν Έρυθραίοις καί Σαμίοις καί Παρίοις
χρήσασθαι περί πάντων δικασταϊς. έπε! δ' οί μέν
Έρυθραιοι και οί Σάμιοι τήν ψήφον Άνδρίοις
ήνεγκαν, οί δέ Πάριοι Χαλκιδεύσιν, άράς έθεντο
s περί τόν τόπον τούτον οί "Ανδριοι κατ' αύτών
(τών Παρίων) μήτε δούναι γυναίκα Παρίοις
μήτε λαβείν παρ' αύτών και διά τούτο προσ-
ηγόρευσαν 'άκτήν 'Αραιού', πρότερον όνομα-
ζομένην Δράκοντος.
10
621
Strabo Geogr. ed. Jones 10,1,3 ( = Frg. 617)
15
148. Χίος
Auch wenn eine Politie nicht bezeugt ist, so lassen doch einerseits
die Anspielungen in Pol. (1284 a 3 8 - 4 1 , 1 2 9 1 b 24,1303 a34/
20 35,1306 b 3 - 5 ) und andererseits die Stellung von Chios als einer
der reichsten Inseln der Ägäis (Thuk. 8,45; wichtig auch die
Hinweise, daß sich dort ungewöhnlich viele Sklaven befanden:
Thuk. 8,40: Plut. mor. 244 F; Polyain. 3,9) den Schluß zu, daß
eine Politie kaum gefehlt haben kann.
Als erste Bewohner gelten Leleger und Pelasger (Strabo 13,3,3;
25 14,1,3; Paus. 7,2,4; Schol. Pind. Py. 10,6), dann werden Ein-
wanderer aus Kreta erwähnt (Paus. 7,4,8). Strabo 14,1,3 nennt
Egertios als Oikisten und Anführer einer vielfach gemischten
Gruppe.
Faßbar ist im 7. Jhd. ein Krieg gegen Erythrai, im 6. Jhd.
(Plut. mul. virt. 3; Polyain. 8.66) und möglicherweise in dem-
30 selben Jhd. ein erster Sklavenaufstand unter Drimakos (Ath.
265 B—266 E). Kyros unterwirft Chios, 513 ist ein Tyrann Strat-
tis unter persischer Protektion erwähnt (Her. 4,138; 5,37; 8,132).
Im Ionischen Aufstand erfolgt sein Sturz, Chios ist an der Schlacht
bei Lade beteiligt. Beim Zusammenbruch 494 fliehen viele Chier
nach Ephesos, werden aber dort getötet, während gleichzeitig die
35 Perser Strattis wieder einsetzen. Nach 479 wird er endgültig ge-
stürzt, Chios tritt 477 dem Seebund bei und richtet eine Demo-
kratie nach athenischem Modell ein.
Bezeichnend ist, daß Chios kaum irgendwelche Kolonisations-
tätigkeit entfaltet hat; wir hören nur von wenigen unbedeuten-
den Gründungen (Maroneia in Thrakien).
40 Im samischen Aufstand 440 ist Chios auf der Seite Athens,
ebenso zu Beginn des Peloponnesischen Krieges; eine Revolte
der Oligarchen wird 431 von Athen rasch unterdrückt. 415 be-
teiligt sich Chios an Athens sizilischer Expedition, fällt nach
der Katastrophe 413 zu Sparta ab. Die Athener versuchen 413
erfolglos Chios zurückzugewinnen, doch 410 verwüsten sie die
45
5 add. G.
722
Insel. Sparta greift ein und tötet die Athenerfreunde. Dann
erfolgt wieder eine Wendung zu Athen und um dieselbe Zeit
ein zweiter Sklavenaufstand. Der Wechsel zwischen der Oligar-
chie der Spartaanhänger und der Demokratie der Athener-
freunde geht noch hin und her, bis 406 Sparta die Insel be-
setzt und sie 404/3 ganz unter seine Kontrolle nimmt. Die
chiischen Demokraten flüchten nach Atarneus. 394 erfolgt
wieder eine Wendung zu Athen, Chios tritt 377 dem 2. Seebund
bei. 357 greift Maussolos von Karien ein, veranlaßt den Abfall
von Athen, den die Athener unter Chabrias (der bei Chios fällt)
nicht verhindern können. 355 wird mit Athen Friede geschlossen,
doch von etwa 350 an beherrscht Karien die Insel. 339 unter-
stützt Chios die Athener gegen Philipp v. Makedonien, die
Demokratie wird wieder hergestellt, die Oligarchen rufen die
Perser zu Hilfe. Memnon übernimmt die Insel und legt eine
persische Besatzung nach Chios (339). Doch 333 liefern die
Demokraten ihrerseits die Perser und die Oligarchen dem make-
donischen Anführer Hegelochos aus (Arrian 3,2,3 ff.). Chios wird
von Makedonien besetzt bis 331, erhält dann eine begrenzte
Autonomie zurück.
Über die innere Verfassung wissen wir wenig. Am Anfang ist
ein Königtum vorauszusetzen, dann folgt der unablässige Kampf
zwischen den zwei offenbar gleich starken Parteien der Oli-
garchen und Demokraten, der den Athener und Spartanern
immer wieder Gelegenheit zum Eingreifen in die Verhältnisse
der reichen und bedeutenden Insel liefert.
Das Verzeichnis des Diog. Laert. schließt hier die
Texte an, die als persönliche Dokumente des Aristo-
teles gelten konnten: Briefe und Gedichte.
5
Diese Texte werden hier nicht abgedruckt. Sie sind
jetzt in der Sammlung: Aristoteles, privatorum
scriptorum fragmenta ed. M. Plezia BT 1977 leicht
zugänglich ediert.
Für die Kenntnis des Lebens und Denkens des Ari-
10
stoteles können sie ohnehin nur mit größter Vorsicht
ausgewertet werden. Es besteht eine sehr große
Wahrscheinlichkeit, daß sämtliche Briefe, über die
der Hellenismus verfügte, erst im 3. Jhd. v. Chr.
verfaßt worden sind. Die Gedichtreste wiederum
15
sind nach Sinn und Tragweite schwer deutbar.
Dringend zu warnen ist vor dem immer wieder
unternommenen Versuch, ihr philosophisches Ge-
wicht (und ihre dichterische Originalität) zu über-
schätzen.
 II. TITEL, DIE BEI DIOG.
LAERT. FEHLEN:

I Τών άγαθών διαίρεσις Ι. Των άγαθών διαίρεσις

II Περί άδιαιρέτων μεγεθών
III Περί άντικειμένων 622
IV 'Αστρολογικά θεωρήματα
ν Alexander Aphr. Comm. in Top. ed. Wallies (CAG II, 2)
Περί αύξήσεως καί τροφής 5
p. 2 4 2 , 1 - 9
VI Γεωργικά
VII Περί Δημοκρίτου p. 1 1 6 ό 3 7 Έ τ ι το κάλλιον καθ' α ύ τ ό καί
VIII Διαίρεσις τών έναντίων τ ι μ ι ώ τ ε ρ ο ν καί έ π α ι ν ε τ ώ τ ε ρ ο ν .
IX 'Εκλογή τών έναντίων
Κοινότερον τοις όνόμασι νΰν χρήται, τφ τε
χ Περί ζωής καί θανάτου
καλλίονι καί τιμιωτέρψ καί έπαινετωτέρψ. έν
XI Θέσεις
μεν γαρ τη Των άγαθών διαιρέσει τίμια μέν τών
XII Περί θηρίων
άγαθών είπεν είναι τά άρχικώτερα, ώς θεούς,
XIII Ίστορίαι
γονείς, εύδαιμονίαν, καλά δέ και έπαινετά τάς
XIV Κατηγορίαι έν βιβλίοις β
άρετάς καί τάς κατ' αύτάς ένεργείας, δυνάμεις
XV Κοιναί διατριβαί
δέ οίς ένεστιν εΰ και κακώς χρήσθαι, ωφέλιμα
XVI Κορίνθιος διάλογος
δέ τά τούτων ποιητικά τών άγαθών και είς
XVII Τά περί τήν λέξιν
ταύτα συντελούντα. νυν δέ το καλόν καί το
XVIII Μαγικός έπαινετόν καί τό τίμιον έοικε και κατά τών ώς
XIX Περί μέθης δυνάμεων άγαθών φέρειν.
XX Περί μετάλλων
XXI Περί Νείλου άναβάσεως
XXII Νόμιμα βαρβαρικά
XXIII Νόμιμα Τυρρηνών
XXIV Πρός Παρμενίδην II. Περί άδιαιρέτων μεγεθών
XXV Πλάτωνος έγκώμιον 25

XXVI Πλατωνικά 623

XXVII Ποιητική Joh. Philoponus Comm. in De Gen. et Corr. ed. Vitelli (CAG
XXVIII Προβλήματα έγκύκλια XIV, 2) p. 164,8-13
XXIX Προβλήματα (φυσικά)
p. 325 b 34 Περί δ έ τών ά δ ι α ι ρ έ τ ω ν στε-
XXX Υπομνήματα 30
ρεών τό μέν έπΐ π λ έ ο ν θ ε ω ρ ή σ α ι τό συμ-
XXXI Περί φύσεως
β α ί ν ο ν ά φ ε ί σ θ ω τό νΰν.
XXXII Φυσικά
XXXIII Χρείαι Ή τών άτόμων σωμάτων άνασκευή εϊρηται
XXXIV Περί χυμών μέν αύτφ και ίδίςι έν τφ Περί άδιαιρέτων με-
XXXV Περί νόσου καί ύγιείας von Aristoteles 35 γεθών βιβλίψ, εϊρηται δέ αύτφ καί έν τή Περί
in Aussicht gestellt: Parva nat. 464 b 30—33; vgl. ούρανοΰ. δει δέ ήμάς είπεϊν δια πόσων καί
Part. an. 653 a 8 - 1 0
ποίων έπιχειρημάτων έν τη Περί ούρανοΰ τήν
άνασκευήν έποιήσατο αύτών.
724 Titel III: Περί άντικειμένων
III. Περί άντικειμένων
624
Simplicius Comm. in Categ. ed. Kalbfleisch (CAG VIII)
p. 382,1-28
p. l i b 16 Περί δ έ των ά ν τ ι κ ε ι μ έ ν ω ν πο-
σ α χ ώ ς ε ϊ ω θ ε ν ά ν τ ι τ ί θ ε σ θ α ι έως του ώστε
δ ι α φ έ ρ ο υ σ ι ν αύται αϊ ά ν τ ι θ έ σ ε ι ς άλ-
λήλων.
"Ωσπερ έπί των άλλων τήν διαίρεσιν πρώτην
δια παραδειγμάτων παραδούς τότε τον έκά-
στου λόγον άποδέδωκεν, οϋτως καΐ ένταϋθα
τήν διαίρεσιν των άντικειμένων τετραχη γενο-
μένη ν παραδούς κα'ι διά των παραδειγμάτων
τάς διαφοράς αύτών ύποδείξας γνωρίμως τοις
άκούουσιν, είτα έκάστου τόν λόγον έπιφέρει
και όρισμοίς αύτά περιλαμβάνει, φαίνεται δε
και τά περί άντικειμένων 'Αριστοτέλης έκ τοΰ
Άρχυτείου βιβλίου μεταλαβών τού Περί άντι-
κειμένων έπιγεγραμμένου, όπερ έκεϊνος ού
συνέταξεν τφ περί γενών λόγψ, άλλ' ιδίας
πραγματείας ήξίωσεν. και γάρ τήν διαίρεσιν
αύτών 'Αρχύτας ούτωσί παραδίδωσιν "καί κατά
νόμον και κατά φύσιν άντικεισθαι άλλήλοις λέ-
γεται τά μέν (ώς) έναντία, οίον άγαθόν κακφ
καί ύγιές κάμνοντι καί άληθές ψευδεΓ τά δέ
ώς έξις στερήσει, οίον ζωή θανάτψ καί ορασις
τυφλότατι καί έπιστάμα λάθςτ τά δέ ώς πρός τί
πως έχοντα, οίον διπλάσιον ήμίσει, άρχον
άρχομένψ καί δεσπόζον δεσποζομένψ- τά δέ
ώς κατάφασις άποφάσει, οίον τό άνθρωπον
ήμεν τφ μή ήμεν καί τό σπουδαΐον ήμεν τφ μή
ήμεν".
Πρώτην δέ 'Αριστοτέλης ώρίσατο τών άλ-
λων τήν κατά τό πρός τι άντίθεσιν, διότι οΐμαι
ϊδιον έχει τι αΰτη παρά τάς αλλας, τό συνυπ-
άρχειν άλλήλοις τά οϋτως άντικείμενα. 'Αρχύ-
τας δέ τρίτα τέθεικεν τά πρός τι ώς κατά
σχέσιν ύφεστώτα, και περί της κατά τό πρός
τι άντιθέσεως τάδε γέγραφεν "τά δέ πρός τι
άμα άνάγκα γίνεσθαι καί φθείρεσθαι. άδύνατον
γάρ διπλάσιον μέν ήμεν, ήμίσεον δέ μή, ή
ήμίσεον μέν ήμεν, διπλάσιον δέ μή. καί αϊκα τι
γίνεται διπλάσιον, άμα και ήμίσεον γίνεται, καί
αϊκα τι φθείρεται διπλάσιον, άμα καί ήμίσεον
φθείρεται", όρίζεται δέ αύτήν 'Αριστοτέλης τφ
κοινοτέρψ τών πρός τι όρισμφ τφ λέγοντι "όσα
αύτά άπερ έστιν έτέρων, τών άντικειμένων,
είναι λέγεται ή όπωσοΰν άλλως πρός έτερον"·
δει γάρ καί ταύτης της προσθήκης διά τάς δια-
5 φόρους τών πρός τι άποδόσεις, ώς έν έκείνοις
εϊρηται.
625
10
Simplicius Comm. in Categ. ed. Kalbfleisch (CAG VIII)
p. 387,17-390,35 (ad l i b 33)
'Αλλ' έπειδή σαφήνειας έτυχεν ή τοϋ 'Αρι-
στοτέλους λέξις, ϊδωμεν καί όσα τφ τόπψ
προσεξεργάζονται οί κλεινότεροι τών έξηγη-
is τών. τών γάρ Στωικών μέγα φρονούντων έπί
τή τών λογικών έξεργασίςι, έν τε τοις άλλοις
και έπί τών έναντίων σπουδάζουσιν δεικνύναι
ότι πάντων τάς άφορμάς ó 'Αριστοτέλης
παρέσχεν έν ένί βιβλίψ, ö Περί άντικειμένων
2ο έπέγραψεν, έν φ καί άποριών έστι πλήθος
άμήχανον. ών όλίγην έκεΐνοι μοίραν παρέθεντο.
και τά μέν άλλα έν εισαγωγή παρεμβαλειν
ούκ εΰλογον, όσα δέ συμφώνως οί Στωικοί
τφ Άριστοτέλει διετάξαντο, ταύτα φητέον.
25 όρου τοίνυν παλαιού περί τών έναντίων κατα-
βεβλημένου, ού και έμπροσθεν έμνημονεύ-
σαμεν, ότι έστίν όσα έν τφ αύτφ γένει πλείστον
άλλήλων διαφέρει, ηϋθυνεν τούτον τόν άρον
Αριστοτέλης έν τφ Περί τών άντικειμένων,
3ο πολυειδώς βασανίσας αύτόν καί γάρ εί τά δια-
φέροντα έναντία έστίν έπέστησεν καί εί ή
διαφορά έναντιότης είναι δύναται και εί ή πάσα
διάστασίς έστιν ή τό πλείστον διαφέρουσα και
εί ταύτόν τά πλείστον άπέχοντα τφ τά πλείστον
35 διαφέροντα καί τίς ή άπόστασις καί πώς τοϋ
πλείστον άπέχειν άκουστέον ών άτοπων φα-
νέντων προσληπτέον τι τφ γένει, ϊνα ή όρος τά
πλείστον άπέχοντα έν τφ αύτφ γένει, και τίνα
τούτψ άτοπα έπεται και εί έτερότητός έστιν ή
4ο έναντιότης καί εί τά μάλιστα έτερα έναντία, άλ-
λους τε έθηκεν έλέγχους πλείονας, χρη-
σαμένου δέ όμως τφ δρψ τούτψ έν τφ περί τοΰ
ποσού λόγψ μετά τού έπισημήνασθαι άτι
45
34.35 τψ τό πλείστον διαφέροντι Brandis 39 έτερότης
Brandis
 Titel III: Περί άντικειμένων
παλαιός ό όρος, ol άπό της Στοάς παραλα-
βόντες αύτόν έχρήσαντο, τό μέν σαθρόν αύτοϋ
παραδεικνύοντες, πειρώμενοι δέ όμως λύειν
τά δοκοϋντα άτοπα, ó μέντοι Νικόστρατος
αιτιάται, άτι μή μόνον έν τφ αύτφ γένει ( . . . ) τφ
χρώματι τό λευκόν κα'ι μέλαν, και γλυκύ και
πικρόν έν τφ χυμφ, δικαιοσύνη δέ καί άδικία
έξ έναντίων γενών της μέν γαρ άρετή, της δέ
κακία τό γένος· αύτή δέ ή άρετή καί ή κακία
τρόπον μέν τινα έκ τοϋ αύτοϋ γένους (έξις
γάρ άμφοίν τό γένος καί ποιότης), τρόπον δέ
άλλον έξ έναντίων γενών (της μέν γάρ άρετής
γένος τό άγαθόν, τής δέ μοχθηρίας τό κακόν,
τό δέ άγαθόν καί κακόν αύτά γένη δοκεΐ, εΐ
μή άρα έν ποιότητι κα'ι ταύτα ώς γένει - ó μέντοι
γε Αριστοτέλης πολλαχοΰ φαίνεται τό άγαθόν
καί τό κακόν μή ώς γένη άλλ' ώς όμωνύμους
φωνάς τιθείς). τούτο δέ πολλοστόν μέν έστι
μέρος ών ó 'Αριστοτέλης έν τφ λόγψ τφ περί
τών έναντιοτήτων ήπόρησεν, άξιον δέ έπΐ πάν-
των τών τοιούτων ζητημάτων δικαιολογεισθαι
ώς είώθασιν ol άρχαίοι, καν ύπαίτιος ή τις
ύπογραφή, χρήσθαι αύτη, όταν μηδέν κατα-
βλάπτη πρός ά χρώνταΐ" διό έν μέν τοις περί
τού ποσού βουληθείς τό κάτω τφ άνω έναντίον
δειξαι έχρήσατο τφ άρψ ώς άν άπό τής κατά
τόπον έναντιώσεως άποδόντων αύτόν τών
πρεσβυτέρων, ένταΰθα μέντοι έν τη περί τών
έναντίων διδασκαλίςι ού κέχρηται αύτφ ώς
άνω μέν προρρηθέντι, μή άντι δέ άνυπαιτίψ.
Τούτοις ούν οί άπό τής Στοάς έχρήσαντο πάσι
κα'ι τοις άλλοις διορισμοίς τοις περί τών έναν-
τίων 'Αριστοτέλους κατά πόδας ήκολούθησαν,
έκείνου τάς άφορμάς αύτοις δεδωκότος έν τφ
Περί τών άντικειμένων συγγράμματι, άς έξειρ-
γάσαντο έν τοις αύτών βιβλίος. κα'ι γάρ καί τάς
έξεις έναντίας ύπέλαβον ώς έκεινος, οίον
φρόνησιν άφροσύνην, καί τά κατηγορήματα,
ώσπερ τό φρονειν κα'ι άφραίνειν, κα'ι τάς
μεσότητας, οίον τό φρονίμως ή άφρόνως. τούς
μέντοι ποιούς καί πώς έχοντας ούκέτι έναν-
5 lacunam ind. Kalbfl. suppl. haec fere: δτι μή μόνον έν τφ
αύτφ γένει (τά έναντία ύφέστηκεν, άλλά καί έν έναντίοις'
έν μέν γάρ τφ αύτφ γένει) τφ χρώματι; vel, quia τό
λευκόν καί μέλαν om. JLA.: (λευκόν μέν γάρ καί μέλαν
έν τφ αύτφ γένει) τφ χρ.
725
τίους ύπέλαβον, άλλ' έναντίως έχειν (ού) τού-
τον τούτψ, άλλ' άμέσως τόν φρόνιμον τφ άφρονι
λέγουσιν. έάν δέ ποτε και λέγωμεν τούτον
τούτφ έναντίον είναι, έπί τά άμεσα (άναφέρον-
s τες) ποιούμεθα τήν σημασίαν, ώς φασιν. κυριώ-
τατα μέν ούν έπ'ι τών έξεων καί τών σχέσεων
κα'ι τών ένεργειών κα'ι τών τούτοις παραπλή-
σιων ή έναντίωσις θεωρείται, δεύτερον δέ ώς
έναντία λέγεται τά κατηγορήματα κα'ι τά
ίο παρακείμενά πως έκείνοις· προσάγει δέ
άμωσγέπως πρός τάναντία καί τό φρονίμως κα'ι
άφρόνως. άλως δέ έν τοις πράγμασιν τάναντία
θεωρείται, κα'ι ή φρόνησις τή άφροσύνη
άμέσως οϋτως έναντία λέγεται, ούχ ήδε τήδε.
is Τοιαύτης δέ ούσης τής Στωικής διδασκαλίας
ϊδωμεν, πώς αύτήν άπό τής 'Αριστοτέλους
παραδόσεως παρεσπάσαντο. ούτος γάρ έν τφ
Περί άντικειμένων τήν δικαιοσύνην πρός τήν
άδικίαν έναντίαν λέγει, ού λέγεσθαι δέ τόν
2ο δίκαιον τφ άδίκψ έναντίον φησίν, άλλ' έναντίως
διακεϊσθαι. "εί δέ καί ταύτα έναντία, φησίν,
διττώς ¿ιηθήσεται τό έναντίον ή γάρ καθ' αύτά
έναντία φηθήσεται, οίον άρετή καί κακία,
κίνησις καί στάσις, ή τφ μετέχειν έναντίων,
25 οίον τό κινούμενον τφ έστηκότι καί τό άγαθόν
τφ κακφ". έν οίς έδίδαξεν, διά τί τούς ποιούς
ούκ είπεν έναντίους. έπεί γάρ κατά μετοχήν οί
ποιοί είσιν διάφοροι, ούκ άν τό μετέχον όμοίως
ού μετέχει λέγοιτο, άλλά μάλλον έκείνου μετ-
3ο έχειν, καί παρώνυμα, ε'ίπερ άρα, άπ' αύτών εί-
ναι, ώς άπό τής λευκότητος τό λευκόν. έπεί
ούν ή φρόνησις τη άφροσύνη έναντίον, ούκ άν
κα'ι οί μετέχοντες φηθεϊεν έναντίοι, άλλά μετ-
έχειν έναντίων εί δέ καί ταύτά τις καλοί έναν-
35 τία, διελέσθαι, φησίν, όφείλει, κα'ι τά μέν λέγειν
άπλώς έναντία, τά δέ τφ μετέχειν έναντίων κε-
κλήσθαι έναντία.
Ό ν τ ο ς δέ δυνατού τό αύτό καί κατά
άσύνθετον φωνήν είπείν, οίον φρόνησιν άφρο-
4ο σύνην, καί δι' öpou, οίον έπιστήμην άγαθών
καί κακών κα'ι ούδετέρων καί τήν άφρο-
σύνην άγνοιαν τών αύτών, ζητούσιν, πότερον
1 add. Arnim 4.5 άμεσα (βλέποντες) Arnim, possis
etiam άναφέροντες coll. p. 389,27 30 malis παρώνυμον
et αύτοϋ
726
(έναντία) έστίν τα κατά τα άπλα μόνον ή (καί
τα) κατά τους όρους, καί ö γε Χρύσιππος έφί-
στησιν, μήποτε τά προσηγορικά και άπλα μόνον
έστίν έναντία, οί δέ (όροι) οϋκ είσιν πολλά
γάρ έν τούτοις συμπαραλαμβάνομεν και μετά
άρθρων καί μετά συνδέσμων καί άλλων δέ μο-
ρίων έξηγητικών, ων έκαστον εις τόν των έναν-
τίων λόγον άλλοτρίως άν παραλαμβάνοιτο- διό
τήν μέν φρόνησιν τη άφροσύνη φησίν είναι
έναντίον, τόν δέ άρον τφ όρψ ούκέτι όμοειδώς
έναντίον είναί φασιν, έπ' έκεινα δέ ποιούμενοι
τήν άναφοράν καί τούς όρους κατά συζυγίαν
άντιτιθέασιν. ταϋτα δέ παρά τφ Άριστοτέλει
πρώτφ διώρισται, άσύνθετον μέν μή άξιοϋντι
έναντίον είναι τφ τοϋ έναντίου όρψ, οίον τήν
φρόνησιν μή είναι έναντίον τη άγνοίςι των άγα-
θών καί κακών και ούδετέρων, άλλ' εί άρα, κατά
συζυγίαν άρον όρψ άντιτιθέναι καί έναντίους
λέγειν τούτους τφ έναντίων είναι πραγμάτων,
φιλοτεχνεί δέ περί τούτων έπί πλέον, ώς λόγος
όριστικός λόγψ έναντίος έστίν, έάν τφ γένει τι ή
έναντίον ή ταϊς διαφοραις ή άμφοτέροις. οιόν
έστιν (ό) τοϋ καλοϋ όρισμός, εί οϋτω τύχοι,
συμμετρία μερών προς άλληλα, τούτψ έναντίον
(ό τοϋ αισχρού) άσυμμετρία μερών προς άλ-
ληλα, καί έστιν τφ γένει ή έναντίωσις. άλλαχοϋ
δέ ταις διαφοραΐς, οιον λευκόν χρώμα δια-
κριτικόν όψεως, μέλαν δέ χρώμα συγκριτικόν
έν γάρ τούτοις τό μέν γένος τό αύτό, κατά δέ
τάς διαφοράς έναντίωσις. εϊρηται ούν πώς
λόγος λόγφ έναντίος έστίν κάν οί της ούσίας
δέ δηλωτικοί λόγοι έναντία εσται. άλλά ταϋτα
μέν άρκούντως μέχρι τούδε προήχθω.
Διελόντος δέ τοϋ 'Αριστοτέλους τά έναντία
εϊς τε τά άμεσα και τά έμμεσα, καί άμεσα μέν
λέγοντος έκεινα ων έξ άνάγκης θάτερον ύπάρ-
χει τφ δεκτικφ καί άνά μέρος πάρεστιν τφ
ύποκειμένψ, εί μή τών συμφυών εϊ'η ώς ή
θερμότης τφ πυρί, άλλά τών συμβεβηκότων,
γίνεται λόγος τών άμέσων τοιούτος, άτι έστίν
άμεσα έναντία έν οΐς τό έτερον έξ άνάγκης
ύπάρχει περί τό δεκτικόν, έμμεσα δε ών ούκ έξ
άνάγκης τό έτερον, είπόντος δέ 'Αριστοτέλους
1.2 έναντία add. Kalbfl., καί τά add. Arnim
G. 6.7 έξηγητικών (προφέρομεν) Arnim
Rose: τών libri 25 add. G.
Titel III: Περί άντικειμένων
τη τών άκρων άποφάσει τά μέσα χαρακτηρίζε-
σθαι, άντιλέγει Νικόστρατος, ώς "εί ή άπόφασις
τό μέσον δηλοϊ, και τό "ούκ άνθρωπος' καί 'ούχ
ϊππος' μεσότητα δηλώσει- δει ούν, φησίν, προσ-
5 κεισθαι έν τφ αύτφ γένει λαμβανομένου τοϋ
μέσου, έν φπέρ έστιν αύτοϋ τά άκρα'", άλλ'
ού προσποιείται ó ταϋτα λέγων, ότι οϋτε άκρα
έστίν ϊππος καί άνθρωπος οϋτε έναντία, περί
δέ άκρων καί έναντίων ó λόγος, αύτός δέ ó
ίο 'Αριστοτέλης έν τφ Περί τών άντικειμένων βι-
βλίψ έζήτησεν, εί θάτερον άποβαλών τις μή έξ
άνάγκης θάτερον λαμβάνη, άρά έστίν τι τούτων
άνά μέσον ή ού πάντως· ó γάρ τήν άληθή δόξαν
άποβαλών ούκ έξ άνάγκης ψευδή δόξαν λαμβά-
ΐ5 νει ούδέ ó ψευδή άληθή, άλλ' ένίοτε έκ της
δόξης ταύτης ή είς τό μηδέν όλως ύπολαμ-
βάνειν ή είς έπιστήμην μεταβάλλει, δόξης δέ
άληθοϋς καί ψευδούς ούδέν έστιν άνά μέσον,
εί ούκ άγνοια ούδέ έπιστήμη. είσιν δέ καί άλλαι
20 διαφοραΐ τών έναντίων, ών καί αύτός προϊών
έφάψεταΐ" τούτων δέ μάλιστα έμνήσθη, τής τε
άμέσου καί τής έμμέσου, ότι έκ τούτων τό
προς τά άλλα άντικείμενα διάφορον τών έναν-
τίων παρίστησιν καί γάρ πρόκειται μή πάσι τοις
25 προσοϋσι καθ' έκαστον τών άντικειμένων έπ-
εξελθείν, τοις δέ κυριωτάτοις αύτών μόνοις,
ένεκα τοϋ τάς προς άλληλα διαφοράς αύτών
παραδειξαι. δείξει δέ άτι τά τέσσαρα γένη τών
άντικειμένων άλλήλων διενήνοχε, και όπως μέν
30 τά ώς πρός τι τών έναντίων διαφέρει, δεδήλω-
κεν, όπως δέ άμφω ταϋτα τών ώς στέρησις καί
έξις, δηλώσει τά 'ίδια έκάστων προσθείς, καί
τότε πάντων τήν διαφοράν τήν προς τήν ώς
κατάφασιν καί άπόφασιν άποδείξει.
35
626
Simplicius Comm. in Categ. ed. Karbfleisch (CAG VIII)
p. 4 0 2 , 1 2 - 4 0 3 , 2 4 (ad 12 b 26)
40 Τούτων δέ προειλημμένων βφδιον λοιπόν
και τάς Νικοστράτου άπορίας διαλύειν, ός
φησιν μή άκριβώς ταύτην άποδεδόσθαι τήν
διαφοράν μήτε γάρ τά έναντία είς άλληλα πάν-
τως μεταβάλλειν, διότι άπό σπουδαίου φαϋλος
45 ού γίνεται, μήτε πάσαν στέρησιν άμετάβλητον
4 add.
19 τψ είναι είς έξιν "καί γάρ έκ πεφωτισμένου καί
ώπλισμένου καί ήμφιεσμένου γένοιτο άν έσκο-
 Titel III: Περί άντικειμένων
τισμένον και άνοπλον και γυμνόν, και έκ των
στερήσεων αύθις ή έξις· άτοπον ούν τα άμφο-
τεροις ύπάρχοντα διακρίνειν και τα μέν
προσνέμειν τφ έτέρφ, τα δέ τφ λοιπφ". πρός
δή ταύτα φφδιον λέγειν ώς προχείρως εϊληπται
τό άναπόβλητον είναι τήν άρετήν. και γαρ
Θεόφραστος περί της μεταβολής αύτής ίκανώς
άπέδειξεν και Άριστοτέλει δοκεΐ ούκ άνθρώ-
πειον είναι τό άναπόβλητον έτι δέ κα'ι ol Στωι-
κοί έν κάροις καΐ μελαγχολίαις και ληθάργοις
και έν φαρμάκων λήψεσι συγχωρούσιν άπο-
βολήν γίνεσθαι μεθ' όλης τής λογικής έξεως
καί αύτής τής άρετής, κακίας μέν ούκ άντει-
σαγομένης, τής δέ βεβαιότητος χαλωμένης καί
είς ήν λέγουσιν έξιν μέσην οί παλαιοί μετα-
πιπτούσης. τούτο μέν ούν οϋτως· άτόπως δέ
έκ των κατά έθος στερήσεων τάς έπιχειρήσεις
ποιούμενος καί στέρησιν είς έξιν μεταβάλλειν
φησίν. ó γαρ άνάριστος καί άοπλος κατά συν-
ήθειαν άντες έν στερήσει φςιδίως μεταβάλ-
λουσιν είς τάς έξεις, ό μέν άριστήσας, ό δέ
όπλισάμενος- ό δέ 'Αριστοτέλης ούκ έπΐ των
έξ έθους άλλ' έπ'ι των φύσει τήν έξιν καί
στέρησιν παρέλαβεν, έφ' ών καί κυρίως ή κατά
έξιν καί στέρησιν άντίθεσις λέγεται, χρησώ-
μεθα ούν αύτοίς τοις 'Αριστοτέλους πρός τον
Νικόστρατον. έν γάρ τφ Περί των άντικειμένων
αύτός φησιν ώς αί μέν στερήσεις των κατά
φύσιν λέγονται, αί δέ των έν έθει, αί δέ των
κτημάτων, αί δέ άλλων τινών- τυφλότης μέν
τών φύσει, γυμνότης δέ (τών) έν έθει, άρ-
γυρίου δέ στέρησις τών έν χρήσει παραγινο-
μένων είσίν δέ καί άλλαι στερήσεις πλείονες,
καί ένίων μέν στερήσεων ούκ έστιν άπαλλαγή,
ένίων δέ έστιν. πολλών δέ όντων τής στερή-
σεως τρόπων καί ένός τών κατά φύσιν, έπί τών
κατά φύσιν γεγονυίας τής πρός τάναντία δια-
φοράς ούκ έχρήν έκ τών άλλων τρόπων παρα-
φέροντα δοκειν έλέγχειν τόν λόγον.
'Αλλά τόν μέν πλήρη περί τών στερήσεων 4ο
λόγον έστιν έκ τε τοϋ 'Αριστοτελικού καί τού
Χρυσιππείου βιβλίου λαμβάνειν, τινά δέ καί ό
Ίάμβλιχος παρέγραψεν έχοντα οϋτως· "πολ-
λαχώς τού έχειν λεγομένου, ώς ήδη παρεδείξα-
μεν, ή στέρησις διατείνει μέν έπί πάντα τά 45
31 add. Rose
727
σημαινόμενα τού έχειν, ούκέτι μέντοι καί έπί
πάντα τάναντία. άπωλείςι γάρ ϊσον ή στέρησις,
ώστε ούκ άν τού κακού λέγοιτο στέρησις, ότι
μηδέ άπώλεια κακού γένοιτο άν ή βλαβερού
s άλλ' άγαθού ή χρησίμου - ού γάρ ó νόσου ή
πενίας άπαλλαγείς φηθείη άν άπεστερήσθαι
νόσου ή πενίας, άλλά μάλλον [ώς] ó ύγείας ή
πλούτου άφαιρεθείς. άγαθού μέν στέρησις ή
τυφλότης· άγαθόν γάρ ή άψις- άδιαφόρου δέ ή
ίο γυμνότης - άδιάφορον γάρ τό ίμάτιον και οϋτε
άγαθόν οϋτε κακόν, διό στέρησις ούδεμία
άγαθόν, άλλ' ήτοι κακόν ή άδιάφορον. και
άγαθών δέ στέρησις γένοιτο άν ήτοι τών
πάντων ή τών πλείστων, ήκιστα δέ φησιν
α 'Αριστοτέλης τών έν ψυχή άγαθών καί προ-
αιρέσεως έχομένων γενέσθαι στέρησιν- ούδείς
γάρ λέγει δικαιοσύνης έστερήσθαι, καί ó είπων
ότι 'έπιστάμαν ούδείς φέρει' άπό τής αύτής
έννοιας εϊρηκεν. μάλλον ούν πλούτου δόξης
2ο τιμής τών τοιούτων και μάλιστα τών περί τάς
κτήσεις καλουμένων άγαθών είσιν αί στερή-
σεις. διό καί έλεοι καί οίκτοι έπακολουθούσιν
ταϊς πλείσταις στερήσεσιν. ό μέντοι 'Αριστο-
τέλης τών φυσικών στερήσεων νύν τήν άντίθε-
25 σιν πρός τήν τών έναντίων παραβέβληκεν".
άλλά ταύτα μέν άρκούντως.
627
Simplicius Comm. in Categ. ed. Kalbfleisch (CAG Vili)
3ο p. 407,15-26 (ad 13 a 37)
Συμπληρωθέντος δέ τού παρά Άριστοτέλει
περί τής τών άντικειμένων διαφοράς λόγου
καλώς άν έχοι και τά 'Αρχύτου περί αύτών έν
35 τφ Περί άντικειμένων βιβλίψ άρχέτυπα τών
είρημένων όντα παραγεγράφθαι, καί μάλιστα,
ότι ούδέ ó θείος Ίάμβλιχος άπό τούτου τού
βιβλίου τι τοις ύπομνήμασιν ένέταξεν, καί ϊσως
ούκ ήλθεν είς αύτόν - ού γάρ άν αύτό παρήκεν ó
τό τού 'Αριστοτέλους Περί άντικειμένων βι-
βλίον έπισκεψάμενος. έχει δέ οϋτως - "καί κατά
νόμον καί κατά φύσιν άντικεισθαι άλλήλοις λέ-
γεται τά μέν ώς έναντία, οίον άγαθόν κακφ
ύγιές κάμνοντι καί άληθές ψευδεΓ τά δέ ώς έξις
στερήσει, οίον ζωά θανάτψ καί άψις τυφλότητι
7 seel. Rose
728 Titel III: Περί άντικειμένων
καί έπιστάμα λάθςι- τα δέ ώς πρός τί πως
έχοντα, οίον διπλάσιον ήμίσει, άρχον άρχο-
μένψ και δεσπόζον δεσποζομένω - τα δέ ώς
κατάφασις καί άπόφασις, οίον τό άνθρωπον
ή μεν τφ μή ήμεν και τό σπουδαΐον ή μεν τφ μή
ήμεν".
628
Simplicius Comm. in Categ. ed. Kalbfleisch (CAG Vili)
p. 409,13-410,34 (ad 13 b 36sqq.)
p. 13b36 ' Ε ν α ν τ ί ο ν δέ έ σ τ ι ν ά γ α θ φ μέν
έξ ά ν ά γ κ η ς κακόν έως τού έπί δ έ των
π λ ε ί σ τ ω ν άεί τ φ κακφ ά γ α θ ό ν έ ν α ν τ ί ο ν
έστίν.
Ταύτα τοις περί των έναντίων είρημένοις
προστίθησιν χρήσιμα όντα πρός τε τήν δλην
των κατηγοριών θεωρίαν καί πρός τήν τών τό-
πων εϋρεσιν έστιν δέ ταύτα: (πρώτον) ότι τφ
μέν άγαθφ κακόν πάντως έναντίον, τφ δέ κακφ
ποτέ μέν άγαθόν, ποτέ δέ κακόν- δεύτερον ότι
ούκ άνάγκη τού έτέρου τών έναντίων δντος κα'ι
τό έτερον πάντως είναι, έπί μέντοι τών άτόμων
πάντως ούκ έστιν τρίτον ότι περί ύποκείμενον
τό αύτό ή τφ γένει ή τφ εϊδει έστίν τα έναντία,
και τέταρτον ότι τα έναντία ή έν τφ αύτφ γένει
έστιν ή έν έναντίοις γένεσιν ή αύτά γένη έστίν.
τούτων δέ τού μέν πρώτου τού ότι άγαθφ
κακόν έξ άνάγκης έναντίον έστιν δι' έπαγωγής
τήν πίστιν έποιήσατο1 δια γαρ ύ γ ε ί α ς καί
ν ό σ ο υ καί δ ι κ α ι ο σ ύ ν η ς κα'ι ά δ ι κ ί α ς τό
καθόλου κατεσκεύασεν. τό δέ ότι τφ κακφ ποτέ
μέν άγαθόν έναντίον, ποτέ δέ κακόν άπό τών
κατ' έ ν δ ε ι α ν και ύ π ε ρ β ο λ ή ν καί μ ε σ ό τ η τ α
συνελογίσατο - τη γαρ ένδείςι ή τε μεσότης
έναντιούται και ή ύπερβολή, ώς τή δειλίςι καί
ή άνδρεία καί ή θρασύτης, και τή ψυχροτέρςι
τού σώματος άσυμμετρίςι ή τε σύμμετρος
κράσις καί ή θερμοτέρα. έν δέ τφ Περί τών
άντικειμένων βιβλίψ προσέθηκεν τοις τρόποις
τούτοις τών έναντιώσεων κα'ι τόν τών μήτε
άγαθών μήτε κακών πρός τα μήτε άγαθά μήτε
κακά, οϋτως λέγων τό λευκόν τφ μέλανι
και τό γλυκύ τφ πικρφ καί τό όξύ τφ βαρεί
και τη κινήσει τήν στάσιν έναντιοϋσθαι.
'Αλλά πώς έν ένί δοκει έναντίον είναι, νύν
δέ τφ κακφ δύο φησίν έναντία είναι, τό τε άγα-
19 add. G.
θόν καί τό άντικείμενον κακόν, ώς τη θρασύτη-
τι ή τε άνδρεία καί ή δειλία, καί τφ άγαθφ δύο
κακά φαίνεται έναντία, ώς τη άνδρείςι ή
θρασύτης καί ή δειλία κα'ι τη μεσότητι ή τε
s ύπερβολή καί ή έλλειψις; φητέον δέ πρός μέν
τό πρώτον, ώς εΐ μέν κατά τό αύτό τη θρασύτη-
τι έκάτερον άντέκειτο, άτοπος άν ήν ó λόγος -
εΐ δέ ώς μέν κακφ τό άγαθόν άντίκειται καί
ώς άσυμμέτρψ τό σύμμετρον, έν ένί, ώς δέ
ίο ύπερβολή τή θρασύτητι άντίκειται ή έλλειψις ή
κατά τήν δειλίαν, ούδέν άτοπον, πρός δέ τό
δεύτερον, ότι καί ώς άγαθφ έν έστιν άντικεί-
μενον τό κακόν καί ώς συμμέτρψ έν τό
άσύμμετρον, όπερ κοινώς καί έν ύπερβολή
is θεωρείται κα'ι έν έλλείψει. ού γάρ ώς ύπερβολή
κα'ι έλλειψις πρός τό σύμμετρον άντίκειται,
άλλ' ώς άσυμμετρία- ή δέ έλλειψις πρός τήν
ύπερβολήν κατά τό ποσόν άντίκειται- κα'ι γάρ
καί τά πάθη, καθ' όσον έστί διαιρετά, ποσόν
20 έστι. κα'ι 'Αριστοτέλης δέ ένδείκνυται τήν
κατ' άλλο καί άλλο άντίθεσιν εΙπών- κακφ δ έ
ό τ έ μέν ά γ α θ ό ν έστιν έ ν α ν τ ί ο ν , ό τ έ δ έ
κακόν - ού γάρ ταύτόν τούτο τφ 'καί άγαθόν
κα'ι κακόν', άλλά μάλλον τφ 'κατά μέν τό,
25 άγαθόν, κατά δέ τό, κακόν', ώστε τοις μέν
άκροις δύο τά έναντία, τό μέν έτερον άκρον
κατά τό ποσόν, τό δέ μέσον κατά τό ποιόν, ώς
σύμμετρον άσυμμέτρψ (τό γάρ μέσον ποσόν
ούκ έστιν τφ άκρψ έναντίον ώς ποσόν - ού
30 γάρ πλείστον διεστήκατον κατά ποσόν), τφ δέ
μέσψ ώς έν άμφω τά άκρα έναντία - ώς γάρ
άσύμμετρον πρός σύμμετρον κα'ι ώς κακία
πρός άρετήν.
Νικόστρατος δέ αΙτιάται έν μέν ότι άτελώς
35 έχει ή τών έναντίων διαίρεσις- ού γάρ προσέθη-
κεν ότι άδιάφορον άδιαφόρφ άντίκειται. όπερ
έν μέν τφ Περί τών άντικειμένων βιβλίψ
προσέθηκεν είπών είναί τινα τρόπον άντιθέ-
σεως τών μήτε άγαθών μήτε κακών πρός τά
40 μήτε άγαθά μήτε κακά, ώς ε'ίρηται πρότερον -
άδιάφορα δέ αύτά ούκ έκάλεσεν, ώς οΐμαι,
διότι νεώτερον ήν τό τού άδιαφόρου δνομα
παρά τών Στωικών τεθέν. ένταύθα δέ αύτών
ούκ έμνήσθη, διότι άμφισβητήσιμον ήν, μήποτε
45 ού μόνον άδιάφορον άδιαφόρψ, άλλά κα'ι άδιά-
φορον κακφ άντίκειται. ώς δοκει τό τεχνικόν
μέσον öv τφ άτέχνψ κακφ όντι έναντιοϋσθαι
 Titel III: Περί άντικειμένων, IV, V : Περί α ύ ξ ή σ ε ω ς καί τ ρ ο φ ή ς
καί τό νήφειν τφ μεθύειν, καί αύ πάλιν άγαθφ
μέσον έναντίον, ώς τό οΐνώσθαι τφ νήφειν.
IV. 'Αστρολογικά θεωρήματα
629
Aristot. Meteorologica ed. Fobes 339 b 2 - 1 3
Πρώτον μέν ούν άπορήσειεν αν τις περί τον
καλούμενον άέρα, τινα τε χρή λαβείν αύτοϋ
τήν φύσιν έν τφ περιέχοντι κόσμψ τήν γήν,
και πώς έχει τη τάξει πρός τάλλα τά λεγόμενα
στοιχεία τών σωμάτων, ó μέν γάρ δή της γης
όγκος πηλίκος αν τις εΐη προς τά περιέχοντα
μεγέθη, ούκ άδηλον ήδη γάρ ώπται δια τών
'Αστρολογικών θεωρημάτων ήμίν ότι πολύ καί
τών άστρων ένίων έλάττων έστίν. ϋδατος δέ
φύσιν συνεστηκυϊαν καί άφωρισμένην οΰθ'
όρώμεν οΰτ ένδέχεται κεχωρισμένην είναι τοϋ
περί τήν γήν Ιδρυμένου σώματος, οίον τών
τε φανερών, θαλάττης καί ποταμών, καν εϊ τι
κατά βάθους άδηλον ήμϊν έστιν.
630
Aristot. Meteorologica ed. Fobes 345 a 3 6 - b
Πρός δέ τούτοις, εϊ καθάπερ δείκνυται νυν
έν τοις Περί άστρολογίαν θεωρήμασιν, τό του
ήλίου μέγεθος μείζον έστιν ή τό της γής καί
τό διάστημα πολλαπλασίως μείζον τό τών
άστρων πρός τήν γήν ή τό του ήλίου, καθάπερ
τό τοΰ ήλίου πρός τήν γήν ή τό τής σελήνης,
ούκ αν πόρρω που τής γής ó κώνος ό άπό του
ήλίου συμβάλλοι τάς άκτίνας, ούδ' άν ή σκιά
πρός τοις άστροις εϊη τής γής, ή καλουμένη
νύξ· άλλ' άνάγκη πάντα τόν ήλιον τά άστρα
περιοράν, καί μηδενί τήν γήν άντιφράττειν αύ-
τών.
631
Aristot. De coelo ed. Allan 291 a 2 9 - 3 2
Περί δέ τής τάξεως αύτών (seil, τών άστρων),
öv μέν τρόπον έκαστον κινείται τφ τά μέν είναι
πρότερα τά δ' ύστερα, καί πώς έχει πρός άλ-
ληλα τοις άποστήμασιν, έκ τών Περί άστρολο-
γίαν θεωρεισθω· λέγεται γάρ ίκανώς.
729
V. Περί αύξήσεως καί τροφής
(vgl. B o n i t e , I n d e x 1 0 4 b 1 6 - 2 8 )
632.1
Aristot. De gen. anim. ed. Drossaart Lulofs 784 a 3 4 - 6 3
Δει δέ νοήσαι τήν είς έκαστον μόριον άφι-
κνουμένην τροφήν ότι πέττει μέν ή έν έκάστψ
οίκεία θερμότης, άδυνατούσης δέ φθείρεται
10 καί πήρωσις γίγνεται ή νόσος, άκριβέστερον
δέ περί τής τοιαύτης αίτιας ύστερον λεκτέον
έν τοις Περί αύξήσεως καί τροφής.
632.2
15
Joh. Philoponus comm. in De gen. anim. ed. Hayduck (CAG
XIV, 3) p. 2 3 2 , 1 1 - 1 6 (ad 784 a 34).
Ή γάρ σήψις, ώς έν τφ τετάρτψ τών Μετεώ-
ρων εϊρηται, ύπό άλλοτρίας γίνεται θερμότη-
20
τος. είπών δέ ότι ή θερμότης πέττει τήν
τροφήν έπαγγέλλεται περί τοϋ πώς τοϋτο
γίνεται καί όλως πώς τρεφόμεθα είπεϊν έν τφ
Περί αύξήσεως καί τροφής, έπειδή δέ σή-
πεται καί ó άήρ καί τό ϋδωρ, άνάγκη σήπεσθαι
25
καί τήν γεώδη άτμίδα, ύφ' ής αϊ τρίχες τρέφον-
ται.
633
30 Aristot. De somno ed. Biehl 456 b 2—9
Τής μέν ούν θύραθεν τροφής είσιούσης είς
τους δεκτικούς τόπους γίγνεται ή άναθυμίασις
είς τάς φλέβας - έκεΐ δέ μεταβάλλουσα έξαιμα-
τούται καί πορεύεται έπί τήν άρχήν. εϊρηται
35 δέ περί τούτων έν τοις Περί τροφής - νυν δ'
άναληπτέον ύπέρ αύτών τούτου χάριν, όπως
τάς άρχάς τής κινήσεως θεωρήσωμεν, καί τί
πάσχοντος τοϋ μορίου τοϋ αίσθητικοϋ συμβαί-
νει ή έγρήγορσις καί ó ϋπνος.
40
634
Aristot. De part. anim. ed. Louis 650 b 8 - 1 3
45 "Ov δέ τρόπον λαμβάνει έξ αύτοϋ τά μόρια
τήν αϋξησιν, έτι δέ περί τροφής άλως, έν τοις
περί γενέσεως καί έν έτέροις οίκειότερόν έστι
730
διελθεΐν. νύν δ' έπΐ τοσούτον είρήοθω (τοσού-
τον γαρ χρήσιμον), οτι τό αίμα τροφής ένεκα
καί τροφής των μορίων έστίν.
635
Aristot. De part. anim. ed. Louis 653 b 9 - 1 8
Περί μέν ούν των συμφύτων τοις ζφοις
ύγρών σχεδόν εϊρηται περί πάντων των δ'
ύστερογενών τά τε περιττώματα της τροφής
έστί, τό τε της κύστεως ύπόστημα καί τό της
κοιλίας, και παρά ταϋτα γονή και γάλα τοις
πεφυκόσιν έχειν έκαστα τούτων, τά μέν ούν
της τροφής περιττώματα περί τήν τής τροφής
σκέψιν καί θεωρίαν οικείους έχει τοίις λόγους,
τίσι τε των ζφων ύπάρχει καί δια τίνας αίτιας,
τα δε περί σπέρματος καί γάλακτος έν τοις
Περί γενέσεως· τό μέν γαρ άρχή γενέσεως αύ-
τών έστί, τό δέ χάριν γενέσεως.
636
Aristot. De part. anim. ed. Louis 674 a 14—23
Και γαρ δέξασθαι τήν είσελθοΰσαν τροφήν
και τήν έξικμασμένην άναγκαΐον έκπέμψαι, καί
μή τον αύτόν τόπον είναι τής τ' άπέπτου καί
τοϋ περιττώματος - είναι τέ τινα δει τόπον έν
φ μεταβάλλει, τό μέν γαρ τήν είσελθοΰσαν
έξει μόριον, τό δέ τό περίττωμα τό άχρηστον
ώσπερ δέ χρόνος έτερος έκατέρου τούτων,
άναγκαϊον διειλήφθαι και τοις τόποις. άλλα
περί μέν τούτων έν τοις Περί τήν γένεσιν καί
τήν τροφήν οίκειότερός έστιν ó διορισμός·
περί δέ τής διαφοράς τής κοιλίας καί των
συντελών μορίων νΰν έπισκεπτέον.
637
Aristot. De part. anim. ed. Louis 678 a 15—20
Ou μέν ούν ένεκα τό μεσέντεριόν έστιν,
εϊρηται· τίνα δέ τρόπον λαμβάνει τήν τροφήν,
καί πώς εισέρχεται δια τών φλεβών άπό τής
είσιούσης τροφής είς τά μόρια ταύτα τό δια-
διδόμενον είς τάς φλέβας, έν τοις Περί τήν
γένεσιν τών ζφων λεχθήσεται καί τήν τροφήν.
Titel V : Περί αύξήσεως και τροφής
638
Aristot. Meteorologica ed. Fobes 381 b 3—13
Όπτησις μέν ούν καί έψησις γίγνονται μέν
s τέχνη, έστιν δ', ώσπερ λέγομεν, τά εϊδη κα-
θόλου ταύτά καί φύσει - όμοια γαρ τά γιγνόμενα
πάθη, άλλ' άνώνυμα - μιμείται γαρ ή τέχνη τήν
φύσιν, έπεί και ή τής τροφής έν τφ σώματι
πέψις όμοία έψήσει έστίν και γαρ έν ύγρφ καί
ίο θερμφ ύπό τής τού σώματος θερμότητος γί-
γνεται. καί άπεψίαι ένιαι ομοιαι τή μολύνσει.
καί ζφον ούκ έγγίγνεται έν τη πέψει, ώσπερ
τινές φασιν, άλλ' έν τη κάτω κοιλίςι, είτ' έπ-
ανέρχεται άνω- πέττεται μέν γάρ έν τή άνω
is κοιλίςι, σήπεται δ' έν τη κάτω τό άποκριθέν δι'
ήν δ' αίτίαν, εϊρηται έν έτέροις.
639
Aristot. De anima ed. Ross 416 b 2 5 - 3 1
20
Έστι δέ φ τρέφει διττόν, ώσπερ καί φ κυ-
βερνςι, καί ή χειρ καί τό πηδάλιον, τό μέν κι-
νούν καί κινούμενον, τό δέ κινούμενον μόνον,
πάσαν δ' άναγκαϊον τροφήν δύνασθαι πέτ-
25 τεσθαι, έργάζεται δέ τήν πέψιν τό θερμόν - διό
πάν έμψυχον έχει θερμότητα, τύπφ μέν ούν ή
τροφή τί έστιν εϊρηται - διασαφητέον δ' έστίν
ύστερον περί αύτής έν τοις οίκείοις λόγοις.
30 640,1
Aristot. De anim. mot. ed. Jaeger 703 a 6 - 1 4
Tò μέν ούν κινούμενον μέν μή πεφυκός δέ
κινεϊν δύναται πάσχειν κατ' άλλοτρίαν δύναμιν
35 τό δε κινούν άναγκαϊον έχειν τινά δύναμιν καί
ίσχύν. πάντα δέ φαίνεται τά ζφα καί έχοντα
πνεύμα σύμφυτον και Ισχύοντα τούτφ. τίς μέν
ούν ή σωτηρία τού συμφύτου πνεύματος, εϊρη-
ται έν άλλοις· τούτο δέ πρός τήν άρχήν τήν
40 ψυχικήν έοικεν όμοίως έχειν ώσπερ τό έν ταΐς
καμπαΐς σημεΐον, τό κινούν καί κινούμενον,
προς τό άκίνητον.
45 640,2
Michael Ephesius Comm. in De anim. mot. ed. Hayduck (CAG
XXII, 2) p. 127,13-19 (ad 703 a 6).
 Titel V, VI, VII, V i l i
Πανάληθες καί τούτο- πάν γαρ ö κινείται
μόνον, ού πέφυκε δέ κινείν, πάσχει κατά τήν
τοϋ κινοϋντος δύναμιν και άγεται ώς αν έκεινο
άγη. τοιούτον δέ τί έστι καί πάν σώμα ζφου-
κατά γαρ τήν ψυχήν καί αύτό κινείται, ώσπερ
ó όρχηστής κατά τήν ορχησιν. σαφή δέ τα
έξης. περί δέ της τοϋ πνεύματος σωτηρίας οί-
κειον ήν ειπείν έν τοις Περί τροφής, λέγει δ'
εχειν τό τοιούτον πνεύμα προς τήν ψυχήν
ώσπερ τό κινούν καί κινούμενον μέρος έν ταϊς
καμπαΐς πρός τό άκίνητον.
VI. Γεωργικά
641.1
Gargilius Martialis ed. Condorelli Frg. 10 p. 37,3-10
A r i s t o t e l e s in Georgicis amaritudinem amyg-
dali f/agranti solis adsignat, quum creb ( r ) ius exustae
dulcior sucus hauriatur. illico pr(a)esto videtur,
ex morsu pecorum omnia haec arbori amaritosa
contingere, cum inopinata in medullas saliaa conse-
derit. si viridibus auferas ten(u)iora, qu(a)eque
liqueris meliora sunt.
641.2
Geoponica ed. Beckh p. 89,7—10
Μηνί Μαρτίψ.
Τούτψ τφ μηνί ταις (Μζαις των άμυγδαλών
κόπρον χοιρείαν έπιθήσομεν τάς τε γαρ πικρός
γλυκείας ποιεί, καί μείζους καί τρυφερός, ώς
'Αριστοτέλης φησί- Θεόφραστος δέ ούρον ταϊς
φίζαις έπιχέειν φησί.
VII. Περί Δημοκρίτου
642
Simplicius Comm. in De coelo ed. Heiberg (CAG VII)
p. 294,33-295,24 (ad 279 b 12).
Όλίγα δέ έκ τών 'Αριστοτέλους Περί Δημο-
κρίτου παραγραφέντα δηλώσει τήν τών άνδρών
έκείνων διάνοιαν: "Δημόκριτος ήγειται τήν τών
άιδίων φύσιν είναι μικρός ούσίας πλήθος άπει-
731
ρους, ταύταις δε τόπον άλλον ύποτίθησιν άπει-
ρον τφ μεγέθει - προσαγορεύει δέ τον μέν τό-
πον τοίσδε τοις όνόμασι τφ τε κενφ καί τφ
ούδενί κα'ι τφ άπείρω, τών δέ ούσιών έκάστην
5 τφ τε δέν καί τφ ναστφ κα'ι τφ οντι. νομίζει δέ
είναι οϋτω μικρός τάς ούσίας ώστε έκφυγειν
τάς ήμετέρας αίσθήσεις, ύπάρχειν δέ αύτοϊς
παντοίας μορφάς και σχήματα παντοία κα'ι κατά
μέγεθος διαφοράς· έκ τούτων ούν ήδει καθά-
ιο περ έκ στοιχείων γεννάν καί συγκρίνειν τους
όφθαλμοφανεις καί τούς αισθητούς όγκους -
στασιάζειν δέ καί φέρεσθαι έν τφ κενφ διά τε
τήν άνομοιότητα καί τάς άλλας τάς είρημένας
διαφοράς, φερομένας δέ έμπίπτειν κα'ι περι-
ΐ5 πλέκεσθαι περιπλοκήν τοσαύτην, ή συμψαύειν
μέν αύτά καί πλησίον άλλήλων είναι ποιεί,
φύσιν μέντοι μίαν έξ έκείνων κατ' άλήθειαν
ούδ' ήντιναοϋν γεννςί - κομιδή γαρ εΰηθες είναι
τό δύο ή τα πλείονα γενέσθαι άν ποτε έν.
20 τοϋ δέ συμμένειν τάς ούσίας μετ' άλλήλων
μέχρι τινός αιτιάται τάς έπαλλαγάς καί τάς
άντιλήψεις τών σωμάτων τά μέν γάρ αύτών
είναι σκαληνά, τά δέ άγκιστρώδη, τά δέ κοίλα,
τά δέ κυρτά, τά δέ άλλας άναρίθμους έχοντα
25 διαφοράς- έπί τοσούτον ούν χρόνον σφών αύ-
τών άντέχεσθαι νομίζει κα'ι συμμένειν, έως
ίσχυροτέρα τις έκ τοϋ περιέχοντος άνάγκη
παραγενομένη διασείση καί χωρίς αύτάς δια-
σπείρπ· λέγει δέ τήν γένεσιν κα'ι τήν έναντίαν
30 αύτη διάκρισιν ού μόνον περί ζφων, άλλά κα'ι
περί φυτών καί περ'ι κόσμων κα'ι συλλήβδην
περί τών αίσθητών σωμάτων άπάντων." εί
τοίνυν ή μέν γένεσις σύγκρισις τών άτόμων
έστίν, ή δέ φθορά διάκρισις, κα'ι κατά Δημό-
35 κριτον άλλοίωσις άν εϊη ή γένεσις.
VIII. Διαίρεσις τών έναντίων
40 643,1
Aristot. Metaph. ed. Jaeger 1054 a 2 6 - 3 2
Λέγεται δέ έκ τοϋ έναντίου καί δηλοϋται τό
έν, έκ τοϋ διαιρετού τό άδιαίρετον, διά τό
45 μάλλον αίσθητόν τό πλήθος είναι καί τό διαι-
ρετόν ή τό άδιαίρετον, ώστε τφ λόγψ πρότερον
τό πλήθος τοϋ άδιαιρέτου διά τήν αϊσθησιν.
732
έστι δέ τοΰ μέν ένός, ώσπερ καί έν τη Διαιρέσει
των έναντίων διεγράψαμεν, το ταύτό καί όμοιον
καί ϊσον, τοϋ δέ πλήθους το έτερον καί άνό-
μοιον καί ανισον.
643.2
[Alexander Aphr.] Comm. in Metaph. ed. Hayduck (CAG I)
p. 6 1 5 , 1 2 - 1 7 (ad 1054 a 29)
p. 1054a29 Έ σ τ ι δ έ τοΰ μέν έ ν ό ς , φη-
σίν, ώσπερ καί έν τη δ ι α ι ρ έ σ ε ι δ ι ε γ ρ ά ψ α -
μεν.
Πεποίηκε γάρ διαίρεσιν έν τοις Περί τάγα-
θού, ώς καί έν άλλοις εϊπομεν, δι' ής άπαντα
τά έναντία εϊς τε το πλήθος και τό έν άνήγαγεν.
έστι δή τοΰ μέν ένός τό ταύτόν καί όμοιον
και ϊσον, τοϋ δέ πλήθους τό έτερον καί άνό-
μοιον και άνισον.
643.3
[Alexander Aphr.] Comm. in Metaph. ed. Hayduck (CAG I)
p. 6 9 5 , 2 3 - 2 6 (ad 1072 a 32)
Ταύτα εΙπών λέγει ότι δ έ έστι προς οίς
εϊπομεν έν τ ο ι ς ά κ ι ν ή τ ο ι ς και τό ού
ένεκα, δηλοί ή δ ι α ί ρ ε σ ι ς , λέγων διαίρεσιν
έν ή πολλάκις εϊρηκε τήν των έναντίων πε-
ποιηκέναι άναγωγήν ταύτην δέ πεποίηκεν έν
τφ Περί τάγαθοϋ έπιγραφομένψ βιβλίψ.
IX. 'Εκλογή των έναντίων
644,1
Aristot. Metaph. ed. Jaeger 1003 b 2 2 - 1 0 0 4 a 2
Εί δή τό öv κα'ι τό έν ταύτόν καί μία
φύσις τφ άκολουθειν άλλήλοις ώσπερ άρχή καί
αίτιον, άλλ' ούχ ώς ένΐ λόγψ δηλούμενα (δια-
φέρει δέ ούθέν ούδ' αν όμοίως ύπολάβωμεν,
άλλα κα'ι πρό έργου μάλλον)· ταύτό γάρ είς
άνθρωπος καί ων άνθρωπος καί άνθρωπος,
κα'ι ούχ έτερον τι δήλοι κατά τήν λέξιν έπανα-
Titel Vili, IX
διπλούμενον τό 'είς έστ'ιν άνθρωπος' καί 'έστιν
εις ών άνθρωπος', δήλον δ' ότι ού χωρίζεται
οϋτ' έπί γενέσεως οϋτ' έπ'ι φθοράς, όμοίως δέ
κα'ι έπί τοϋ ένός· ώστε φανερόν ότι ή πρόσθε-
5 σις έν τούτοις ταύτό δηλοί, κα'ι ούδέν έτερον
τό έν παρά τό ö v έτι δ' ή έκάστου ούσία έν
έστιν ού κατά συμβεβηκός, όμοίως δέ καί όπερ
öv τι· - ώσθ' όσαπερ τοϋ ένός εϊδη, τοσαϋτα
καί τοϋ όντος· περί ών τό 'τί έστι' τής αύτής
ίο έπιστήμης τφ γένει θεωρήσαι, λέγω δ' οίον
περ'ι ταύτοϋ καί όμοίου κα'ι τών άλλων τών
τοιούτων, σχεδόν δέ πάντα άνάγεται τάναντία
είς τήν άρχήν ταύτην τεθεωρήσθω δ' ήμΐν
ταϋτα έν τη "Εκλογή τών έναντίων.
15
644,2
Alexander Aphr. Comm. in Metaph. ed. Hayduck (CAG. I)
p. 2 5 0 , 1 7 - 2 0 (ad 1003 b 32)
20
'Αναπέμπει δέ ήμάς περ'ι τοϋ γνώναι ότι
σχεδόν πάντα τά έναντία ώς είς άρχήν άνάγεται
τό τε έν κα'ι τό πλήθος είς τήν Έκλογήν τών
έναντίων, ώς Ιδίςι περί τούτων πραγματευσά-
25 μένος, εϊρηκε δέ περί τής τοιαύτης έκλογής καί
έν τφ δευτέρψ Περί τάγαθοϋ.
645.1
30
Aristot. Metaph. ed. Jaeger 1004 b 3 1 - 1 0 0 5 a 2
Πάντες γοϋν τάς άρχάς έναντίας λέγουσιν
οί μέν γάρ περιττόν καί άρτιον, οί δέ θερμόν
καί ψυχρόν, οί δέ πέρας καί άπειρον, οί δέ
35 Φιλίαν καί Νεϊκος· πάντα δέ καί τάλλα άναγό-
μενα φαίνεται είς τό έν καί πλήθος (είλήφθω
γάρ ή άναγωγή ήμιν), αί δ' άρχα'ι καί παντελώς
αί παρά τών άλλων ώς είς γένη ταϋτα πίπτουσιν.
40
645.2
Alexander Aphr. Comm. in Metaph. ed. Hayduck (CAG I)
p. 2 6 2 , 1 8 - 1 9 (ad 1004 b 29)
45 Διάδέτοϋ είλήφθω γάρ ή άναγωγή ήμϊν
άναπέμπει πάλιν ήμάς είς τά έν τφ Β Περί
τάγαθοϋ δεδειγμένα.
 Titel Χ, XI, XII, XIII 733

Χ. Περί ζωής καί θανάτου καί φαγών των συκών αίσθόμενος τό άμάρτημα
έξαρπάσας [καί] τόν έν τήι κρήνηι ϋδρον έφερε
646 συν τώι κρατήρι, φάσκων αύτόν έκπίνειν καθ'
ήμέραν τό γινόμενον έν τήι κρήνηι ΰδωρ. ό δέ
Paradoxographi Graeci ed. Giannini: Antigonos, Nr. 26
5 'Απόλλων έπιγνούς τα γενόμενα τώι μέν κόρακι
Αριστοτέλης δ' έν τφ Περί [της] ζωής καί έν τοις άνθρώποις έπιτίμιον έθηκεν Ικανόν
θανάτου φησίν τήν χελώνην στερισκομένην τούτον τόν χρόνον διψήν, καθάπερ 'Αριστο-
της καρδίας ζήν ούκ έτι δέ διώρισεν ποίαν